________________
વ્યાખ્યાન ચોથું. બન્યું. જમીનદાર ને તેના સંસ્થાનના લોકોની વચ્ચે કેટલાક વખત પછી કેટલાક સ્નેહભાવ સ્થાપિત થશે. પણ તે ભાવ તેમના સમ્બન્ધને લીધે નહિ પણ તે વિરોધી હોવા છતાં ઉત્પન્ન થયે. આમ થાય એવું વસ્તુસ્થિતિમાં કંઈ નહેતું; ઉલટી તે તે આની વિરુદ્ધ હતી. જમીનદાર ને એના સંસ્થાનના વતનીઓને વિષે કશું સામાન્ય નહોતું કે જેથી સ્નેહ ઉત્પન્ન થાય, તે લોકો એના નાના સરખા રાજ્યનો અમુક ભાગ હતા, તે લેકે એની મિલ્કતરૂપ હતા. તેને લીધે તેમના પર અમુક કાયદાઓનું બંધારણ નાખવું, કે અમુક કર નાખવા, કે તેમને શિક્ષા કરવાને, અરે એટલું જ નહિ પણ તેમને વેચવાને ને જેમ ચાહે તેમ કરવાને તેને હક હતો. આ બેની વચ્ચે કોઈ પણ જાતના હક, કબૂલાત, કે સામાજિક સમ્બન્ધ નહોતા.
- ફયૂડલ પદ્ધતિ, તેનાં સ્મરણે, તેનું નામ સુદ્ધાં લેકે હમેશાં ઘણાજ તિરસ્કારની દૃષ્ટિથી દે છે, તેનું કારણ હું ધારું છું તેજ છે. આવી જહાંગીરી સત્તાને લેકે શરણે થયા ને તેને ટેવાઈ ગયાને આ માત્ર એકજ દાખલો નથી. લોકે ખુશીથી એવી સત્તાને તાબે રહ્યાના બીજા દાખલાઓ. પણ છે. ધાર્મિક સત્તા ને પસત્તાની જોહુકમી અનેક વાર લોકોએ ખુશીથી કબૂલ રાખી છે. પણ ફયૂલ પદ્ધતિની જહાંગીરી હમેશાં કંટાળો આપે તેવી હતી. આનું કારણ એ છે કે ધાર્મિક સત્તા ને નૃપસત્તા, એક પ્રતિનિધિની સત્તા તરીકે વપરાય છે. ક્યાં તો ઈશ્વરના કે ક્યાં તો અમુક સામાન્ય સત્તાની આવશ્યક્તાના સામાન્ય નામ નીચે એ સત્તાઓ વાપર વામાં આવે છે, માણસ પિતાના નામમાં એ સત્તાઓ વાપરતો નથી. ફયૂડલ પદ્ધતિની જહાંગીરી તદન જુદી જાતની હતી. એમાં તે માણસ માણસ પર સત્તા વાપરતે હત; પિતાની સ્વેચ્છાના બળથી, નહિ કે કોઈ પ્રકારના પ્રતિનિધિત્વના બળથી, એ પિતાની સત્તા વાપરતો. માણસને હમેશ પિતાને માટે એક પ્રકારના ગૌરવને વિચાર હોય છે ને તેને લીધે તે આવી સત્તા કબૂલ નહિ કરે; કદાચ આજ . જહાંગીરી એવી છે કે જે
