________________
વ્યાખ્યાન ચાલુ
૧
હતું કે સુધારાનાં એ તત્ત્વો છે; દરેક મનુષ્યની નીતિને તે બુદ્ધિને, કે સમાજની નીતિના તે બુદ્ધિના વિકાસ. દુનિયાના કોઈ પશુ બનાવ આપણે તપાસતા હોઈએ ત્યારે આપણેતે માટે એવડા પ્રશ્ન પૂછવાનેા છેઃ માણસની નીતિના તે બુદ્ધિના વિકાસની તરફેણમાં કે તેની વિરુદ્ધ તે બનાવથી શું થયું છે ? સમાજની નીતિના કે બુદ્ધિના વિકાસની તરફેણમાં કે તેની વિરુદ્ધનું તે બનાવથી શું થયું છે ?
આપણી તપાસ દરમ્યાન નીતિશાસ્ત્રના ધણા અગત્યના કેટલાક પ્રશ્નોના નિર્ણય કર્યા વિના આપણને નહિ ચાલી શકે. જ્યારે કાઈ પણ બનાવથી સમાજના કે મનુષ્યના હિતમાં શા ઉમેરા થયેય તે જાણવું હોય ત્યારે સમાજ ને મનુષ્યના ખરા વિકાસ વિષે આપણે જાણીતા હાવું જોઈ એ.
આવા વિચારો કરવાની જરૂરને આપણે ઇનકાર નહિ કરીએ. આ વિચાર નહિ કરવાથી આપણને આપણા વિચારે તે બનાવા વિષે ખાટા અભિપ્રાય આવે છે તે તેને આપણે દૂષિત કરીએ છીએ. એટલુંજ નહિ પણ દુનિયાની વસ્તુસ્થિતિ એવી છે કે તત્ત્વજ્ઞાન ને ઇતિહાસનેા ગાઢ સંબધ આપણે છૂટથી કબુલ કર્યાં સિવાય ચાલે તેમ નથી.
તેથી, સામાન્ય વિચારના પ્રશ્નને આપણે ત્યાગ નહિ કરીએ. તેવા પ્રશ્નાની ખાસ શોધમાં આપણે નહિ પડીએ, પણ જ્યારે હકીકતા આપણને સામાન્ય વિચારા કરવાને લલચાવે એવી હોય ત્યારે અચકાયા વિના આવા વિચાર। આપણે કરીશું. ચુરેપના સુધારાના ઇતિહાસ સાથે ચૂડલ પહિતના શા સંબંધ છે તેને વિચાર કરતાં આમ કરવાના આપણને એકથી વધારે પ્રસંગેા મળશે.
દશમા સૈકામાં ચૂડલ પદ્ધતિ આવશ્યક હતી તેની એક સારી સાખીતી એ છે કે તેના સાર્વત્રિક પ્રચાર થયા હતા. જ્યાં જ્યાં જગલી સ્થિતિને અન્ત આવ્યા ત્યાં ત્યાં ચૂડેલ પતિને સ્વીકાર થએલા જોવામાં આવે છે. પ્રથમ તેા એ પદ્ધતિથી અવ્યવસ્થાને જય થશે એમ લાકાતે લાગતું હતું; બધું ઐક્ય, બધા સામાન્ય સુધારા નાશ પામ્યા; અધી
