________________
૧૨
યુરોપના સુધારાનો ઈતિહાસ, બીજી યુનિક લડાઈ પછીના વખતનું, એના ઉત્તમમાં ઉત્તમ સગુણવાળું, દુનિયાનું સામ્રાજ્ય મેળવવાના પ્રયત્નમાં વધ્યું જતું, ને જ્યારે એની સામાજિક સ્થિતિ દેખીતી રીતે જ સુધરતી જતી હતી તેવા પ્રજાસત્તાક રાજ્ય વખતનુ ઝળકતું રેમ ઉદાહરણ તરીકે વિચારે. પછી એની પડતીને વખત શરૂ થયો ત્યારનું, એની સામાજિક ઉન્નતિ થતી અટકી ગઈ હતી તે વખતનું, ને દુર્વ્યવસ્થા પ્રવર્તમાન થવાની તૈયારીને કાળ હતે ત્યારનું, ઔગસ્ટસને રાજ્ય નીચેનું રેમ વિચારે. આ વખતે પડતી હતી, છતાં કોઈ પણ મનુષ્ય એ નહિ હોય કે જે એમ નહિ વિચારે તે કહે કે એંગસ્ટસના વખતનું રેમ, ફેબ્રિકસ કે સિન્સિનેટસના વખતના રેમ કરતાં વધારે સુધરેલું હતું. આ
હવે આપ્સ પર્વતની આ પાસે આવે, ને સત્તર કે અરાઢમા સૈકાના ફ્રાન્સનો વિચાર કરે. એટલું દેખીતું જ છે કે સામાજિક દષ્ટિબિન્દુથી જોતાં, હૈલન્ડ ને ઈંગ્લેન્ડ જેવા યુરોપના બીજા દેશોના કરતાં, સત્તર ને અરાઢમા સૈકાનું ફ્રાન્સ ઉતરતું હતું. હું ધારું છું કે હૈલન્ડ ને ઇંગ્લેન્ડમાં સામાજિક પ્રવૃત્તિઓ વધારે હતી, વધારે જલદીથી વધી જતી હતી, ને તેનાં ફળ વધારે ફેલાતાં હતાં, છતાં સામાન્ય બુદ્ધિથી વિચારે તે માલૂમ પડશે કે સત્તર ને અરાતમા સૈકાનું કાન્સ યુરોપમાં સૌથી વધારેમાં વધારે સુધરેલું હતું. યુરોપના લેકેને આજ મત છે, ને યુરોપના સાહિત્યમાં પણ એ મત માન્ય થએલે છે.
આવી જ રીતે બીજા ઘણા રાજ્યોના એવા દાખલા આપી શકાય કે જેમાં સંપત્તિ વધારે હોય, વધારે જલદીથી વધતી જતી હોય, અન્ય સ્થળોના કરતાં વધારે સારી રીતે વહેંચાઈ ગએલી હોય, છતાં, નૈસર્ગિક બુદ્ધિથીજ લેતાં, જનસમાજની સાધારણ બુદ્ધિથીજ વિચારતાં, સામાજિક વ્યવસ્થામાં કંઈક ઉતરતાં અન્ય સ્થળોનો કરતાં જેમાં સુધારો ઓછો થયો છે એમ માન્ય રાખવામાં આવ્યું હોય. | આને અર્થ શું? આ અન્ય સ્થળો કઈ બાબતમાં ચઢી જાય છે? સામાજિક જીવન સિવાયનું અન્ય જીવન તે સ્થળેમાં વિકાસ પામેલું
