________________
વ્યાખ્યાન બીજું. રણની મદદથી રેમન મહારાજ્ય અંદરથી થતા ઐયના શિથિલીકરણને બહારથી થતા પરદેશીઓના હુમલાઓની વિરુદ્ધના યુદ્ધમાં મથી રહ્યું. દિવસે દિવસે થતી પડતીની સ્થિતિમાં ઘણા દઈ કાળ સુધી એ મચ્યું રહ્યું, પણ હમેશાં રક્ષક પદ્ધતિથીજ છેવટે એયને અન્ન આવે; આપખુદ સત્તાને અંગે વપરાએલું ચાતુર્ય કે દાસત્વને અંગે સ્વીકારાએલી બેદરકારી એ બેમાંથી એકકે આ મહાન રાજ્યસત્તાનું ઐય ટેકવવા શક્તિવાળું ન થયું. ચોથા સૈકામાં રાજ્યના વિભાગે ને અંગે સર્વત્ર વિખૂટા થઈ ગયા, સર્વદા જુદા જુદા પડી ગયા, ને પરદેશીઓની સત્તા સર્વે દિશાઓ તરફથી દાખલ થવા માંડી. આ વખતે કેટલાક શહેનશાહને એક નવીન વિચાર સૂઝ; આપખુદ સત્તાના કરતાં કંઈક પ્રજાસત્તાક રાજ્યના જેવી યુક્તિથી ઐક્યનું રક્ષણ વધારે થશે એમ ધારી તે અજમાવવાની તેમની ઈચ્છા થઈ પણ આ પ્રકારની રાજ્યપદ્ધતિ સ્થાપવામાં શહેનશાહને પ્રજા તરફથી સંમતિ ન મળી, આ લાભ પ્રજાએ વધાવી ન લીધો. રાજ્યની સત્તા એકત્રિક કરી એક મુખ્ય સ્થળે તે સર્વોપરિ રહે ને ઐક્ય થાય એ વાત તે વખતના સમાજની આર. ભક સ્થિતિને અનુકૂળ નહોતી પણ વિરુદ્ધ હતી. સ્થાનિક સત્તા બળવાન રાખવાને પવન ફરીથી જણાવવા માંડયા, અને એક સામાન્ય સમાજ, એક સમસ્ત પ્રજા પુનઃસ્થાપિત કરવાની અશક્તિ દેખીતી જણાઈ આવી. દરેક શહેર પિતાના કિલ્લાની અંદરની, પોતાની સ્થાનિક બાબતોમાંજ ગુંથાએલું રહેતું થયું, અને એ મહારાજ્યની પડતી થઈ કારણ કે એ સમસ્ત મહારાજ્યના અંગ તરીકે કોઈ ને પણ થવું નહોતું, ને લોકો માત્ર પિતાના શહેરના જ વતની તરીકે ગણાવવાની ઈચ્છા રાખતા હતા. આવી રીતે જે સ્થિતિ રામને સત્તાની બાલ્યાવસ્થામાં આપણે શોધી કાઢી છે તે જ સ્થિતિ આપણે રેમની પડતીને સમયે જોઈએ છીએ બન્ને વખતે શહેરનું પ્રાધાન્ય, સ્થાનિક સત્તાનું અભિમાન માલૂમ પડે છે. રેમન દુનિયા તેની પ્રથમની સ્થિતિએ પાછી ગઈ હતી, શહેરેએ એને સ્થાપી હતી; એની પડતી થઈ એ દુનિયા નાશ પામી, ને બાકી પણ શહેરેજ રહ્યાં. . .
