________________
વ્યાખ્યાન ત્રીજું.
૪૫ હવે જુઓ કે આપણે કેવા વિચારવમળમાં છીએ. યુરેપના સુધારાનાં તમાં એ તત્ત્વ સર્વોપરિ બળ ધરાવતું નહોતું એમ આપણે સાબીત કર્યું હોય એમ આપણે ધારતા હતા. પણ ઉપલા મતો આથી તદન વિરુદ્ધનાજ છે. એ મતે પ્રમાણે યુરોપના સમાજ પર એકાદ તત્વ સર્વોપરિ સત્તા ધરાવતું હતું.
સમાજ પર સત્તા ધરાવનારી રાજ્યપદ્ધતિઓની વિરુદ્ધતા, ને તેમાં ન્યાચ્ય કઈ તે વિષેની મતભિન્નતાથી બે બાબત સ્પષ્ટ જણાય છે. એક બાબત, રાજકીય બાબતોમાં ન્યાચ્ચે શું તેને વિચાર. યુરેપના સુધારા દરમ્યાન આ વિચારે ઘણે ભાગ લીધો છે. બીજી બાબત, યુરેપની વૈદેશિક * પ્રજાઓના ખરાં ને ખાસ લક્ષણોની છે, અને આ બાબત, આપણે જે યુગને વિષે અત્યારે વિચાર કરીએ છીએ તેની છે.
આ બે બાબતો સિદ્ધ કરવા, ને મેં અમણ વર્ણવ્યા તે મૂળના હકો વિષેની તકરારમાંથી તેને ધીમે ધીમે તારવી કાઢવા હું પ્રયત્ન કરીશ.
યુરોપના સુધારાનાં ભિન્ન ભિન્ન તો, ધાર્મિક સત્તાની રાજ્યશાસનપદ્ધતિ, નૃપતંત્રની રાજ્યશાસનપદ્ધતિ, ઉચ્ચવર્ણસત્તાક રાજ્યશાસનપદ્ધતિ, ને પ્રજાસત્તાક રાજ્યશાસનપદ્ધતિ-એ દરેકે યુરેપના સમાજ પર પ્રથમ સર્વોપરિ સત્તા ભોગવી એમ દરેક મતના અનુયાયીઓને કહેવાનો આશય શું છે? શું તેઓ એમ કહેવા નથી માગતા કે આમાંની એકજ ન્યાય છે? રાજકીય બાબતોમાં ન્યાયતાનો નિર્ણય માત્ર પ્રાચીનતા અથવા સ્થિરતાથીજ સાબીત થાય છે. કઈ સત્તા ન્યાય છે તે નક્કી કરવું હોય તે પ્રથમ કઈ ઉદભવી તેજ જોવામાં આવે છે. વળી જેજે કે આપણું સુધારાનાં તોમાંના
* Barbarian–એ શબ્દનો અર્થ જંગલી થાય છે. રેમને ગ્રીસના ઇતિહાસમાં પ્રેમ ને ગ્રીસમાં બહારથી આવનારી પ્રજાઓ, અથવા ટુંકામાં કહીએ તો વૈદેશિક પ્રજાઓના સંબંધમાં આ શબ્દ વપરાય છે. બહારની જેટલી પ્રજાએ તે જાણે જંગલી એમ તિરસ્કારનો મૂળ ભાવ હતા. આપણે વિદેશિક ને જંગલી બન્ને શબ્દો કોઈ કોઈ વાર વાપરીશું.
