________________
યુરેાપના સુધારાના ઇતિહાસ
આ સમય આપણે ચાર વર્ગના મનુષ્યા જોઈએ છીએ- (૧) સ્વતંત્ર મનુષ્યા. તેઓના કોઈ પણ ઉપરી નહાતા, ને કાઈ પણ તેમના આશ્રયદાતા નહોતા. તેઓ તેમની મિલ્કત ને જિંદગીની ખામતેાની સ્વતંત્ર રીતે વ્યવસ્થા કરી શકતા હતા, ને તેમ કરવામાં તેઓ કોઈ પણ માણુસના ઉપકારના દબાણમાં નહોતા. (ર) પ્રથમ સરદાર ને તેના મિત્રાને સંબધ ધરાવનારા, ને પાછળથી રાજા કે સદાર પ્રતિ આશ્રિતાના સંબંધ ધરાવનારા મનુષ્યા. જમીનની કે ખીજી બક્ષીસા લીધેલી હાવાથી આ માણસા સેવા કરવાને બધાયલા રહેતા. (૩) વિમુક્ત, અથવા એક વખત ગુલામ અથવા પરતંત્ર પણ પાછળથી સ્વતંત્ર કરવામાં આવેલા મનુષ્યા. (૪) ચુલામા.
૫૦
પણ આ વર્ગો શું મુકરર હતા ? અમુક વર્ગમાં આવેલા મનુષ્યા શું તે વર્ગમાંજ રહેતા હતા ? જુદા જુદા વર્ગોના સબંધમાં શું કોઈ પણ પ્રકારની નિયમિતતા કે જનથુપણું હતું ? નહિજ. કોઇની સેવા કરી તેની તરફથી કંઈ બક્ષીસ કે ખીજો કંઈ લાભ મેળવવાના હેતુથી પોતાના વર્ગ ાડીને નીચલા વર્ગમાં જતા સ્વતંત્ર મનુષ્યા વારવાર તમારા જેવામાં આવે છે; ખજાનળી ગુલામાના વર્ષમાં જતા પણુ તમે જુએ છે. બીજા વર્ગના મનુષ્યા પહેલા વર્ગમાં આવી સ્વતંત્ર બનવાને પ્રયાસ કરતા પણ તમે જુએ છે. સત્ર એક જાતનો ફેરફાર, એક વર્ગના માણસા↑ ખીજા વર્ગમાં થતી હમેશાં ગતિ તમે જુએ છે. કોઈ પણ માણસ પાતાની સ્થિતિને વળગી રહેતા કે કેાઈ પણ સ્થિતિ એકની એક તમે નથી જોતા. સંસ્થામાં પણ એવીજ અસ્થિરતા, એવીજ અવ્યવસ્થા જોવામાં આવે છે. સંસ્થાએ ત્રણ પતિની જોડે જોડે જેવામાં આવે છેઃ નૃપશાસિત સંસ્થાઓ, ઉચ્ચવર્ગસત્તાક સસ્થાઓ, અને સ્વતંત્ર સંસ્થા. આ ત્રણમાંથી એકે સમાજ પર સર્વોપરી સત્તા ધરાવતી નહતી; અંદર અંદર પણ એકકે સર્વોપરિ નહોતી. સ્વતંત્ર સસ્થાએ હતી ખરી પશુ તેમાં ભાગ લેનારા માણસે ક્વચિતજ તેમાં હાજર રહેતા. અમીરી વર્ગની સત્તા
