________________
યુરેપના સુધારાનો ઇતિહાસ, પહેલી વાત, શારીરિક બળને વિચાર દૂર કરી, નૈતિક બળને વિચાર જરૂરનો ગણવાની છે. જે બુદ્ધિ, નીતિ, ને ન્યાયને આધારે સ્થપાય તે ખરું હકદાર. પ્રાચીનતા ને લાંબા ટકાવની મદદથી આ વિચાર સ્થાપિત થયો છે. અને તે આ પ્રમાણે
બધા જ રાજ્યો, બધાજ સમાજે પર શારીરિક બળનું થોડો સમય સામ્રાજ્ય ચાલ્યા પછી વખત બદલાય છે. વખત જતો જાય છે તેમ તેમ સમાજના ને મનુષ્યના સ્વભાવને બળે સ્થિતિ બદલાય છે, ને શારીરિક બળથી થએલાં કામમાં સુધારા થાય છે. માણસમાં વ્યવસ્થા, ન્યાય, ને
ગ્યતાના વિચારે સ્વભાવજન્ય હોય છે ને તેને પ્રવર્તાવવાની ને પોતે જે પરિસ્થિતિમાં આવે તેમાં તે અમલમાં મુકવાની પણ તેને કંઈક એવી જ અમુક પ્રકારની ઈચ્છા હોય છે. આ ઈચ્છા સફળ કરવા પાછળ એ અથાગ શ્રમ લે છે, અને જે સામાજિક સ્થિતિમાં એ હોય છે તે જો એવીને એવી ચાલુ રહે છે તે કંઈક અસર પણ કરી શકે છે. પોતે જે દુનિયામાં જીવે છે તેમાં મનુષ્ય ગ્યતા, નીતિ, ને ન્યાય્યતાના અંશે આણે છે.
માણસ પોતાની મહેનતથી જે હેતુઓ સાધે છે તે વિષે વિચાર ધ્યાનમાં ન થઈએ, તેને આપણે અવશ્ય જોઈ શકીએ એ કોઈ ઈશ્વરી નિયમ આપણને માલૂમ પડે છે, અને આ નિયમ પ્રમાણે, સમાજ ટકી રહેવાને માટે તેમાં અમુક પ્રમાણમાં વ્યવસ્થા, યોગ્યતા, ને ન્યાયબુદ્ધિ અવશ્ય હોવાં જ જોઈએ. સમાજ ટકી રહે એટલીજ બાબત પરથી આપણે અનુમાન કરી શકીએ કે એ તદન અવ્યવસ્થિત, અચેતન, કે અન્યાયયુક્ત નથી. વળી જે એજ સમાજ વિકાસ પામે છે તેની વ્યવસ્થા વધારે ને વધારે લેકને ચે તો તેનું કારણ એ છે કે વખત જતાં એ બુદ્ધિ, ન્યાય, ને નીતિને વધારે ને વધારે ગ્રહણ કરે છે.
આ પ્રમાણે રાજકીય બાબતોમાં ન્યાધ્ય શું છે તેની ભાવના પ્રથમ દુનિયામાં ને તેમાંથી પછી લેકના મનમાં ઓતપ્રેત થાય છે. પ્રથમ આ ભાવનાનાં બીજ કેટલેક અંશે નૈતિક ન્યાધ્યતા, ગ્યતા, ને સત્યના
