________________
વ્યાખ્યાન ત્રીજું.
૫૩
કેટલીક ભાવનાઓ પણ તેમને સામાન્ય રીતે માન્ય ન હોય ને તેટલે અંશે પણ તેઓ એકત્રિત ન થઈ શકે તેમ હોય, તો તે તેમને એક સમાજ : થો સંભવિત નથી. તેમનામાંને દરેક માણસ કોઈ જાતના સંમીલિત ને એકત્રિત સમાજનો વિધ્યકર્તા હે જોઈએ
જ્યાં બહુધા માત્ર વ્યક્તિબળ આગળ પડતું હોય છે, જે માણસ માત્ર પિત, પિતાના વિચારો ને પિતાની ઈચ્છાઓ પ્રમાણે ચાલવા ધારે છે, ત્યાં કંઈક વિસ્તારવાળો કે સ્થાયી સમાજ તેને માટે અસંભવિત બને છે. યુરેપ પર આ સમયે જીત મેળવનારાઓની નૈતિક સ્થિતિ આજ પ્રકારની હતી. મારા છેલ્લા વ્યાખ્યાનમાં મે કહ્યું હતું કે વ્યક્તિ સ્વાતંત્ર્યની ઉત્સાહક ભાવના આપણે જર્મન લોકોની પાસેથી મેળવી છે પણ ઘણુંજ જંગલી ને અજ્ઞ સમયમાં, આ ભાવના સર્વ પ્રકારની પાશવ વૃત્તિઓથી ભરપૂર ને એકત્ર થવાની ઈચ્છાને વિધ્રરૂપ થાય એવી સ્વાર્થવૃત્તિને પિષે છે. પાંચમાથી આઠમા સૈકા સુધી જર્મન લોકોની સ્વાતંત્ર્યની સ્થિતિ આજ પ્રકારની હતી. તેઓ માત્ર પિતાનું હિત, પિતાનાજ રાગદે, પિતાની જ ઈચ્છાને માટે દરકાર રાખતા હતા. આવી સ્થિતિમાં એકત્ર સામાજિક ભાવના તે શું પણ તેનાથી ઉતરતી તેના જેવી બીજી ભાવના પણ તેમનામાં કયાંથી હોઈ શકે? એ સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરવાનો પ્રયત્નો કરવામાં આવ્યા હતા, પણ કંઈક બીનદરકાર, આવેશ, ને બુદ્ધિની ખામીને લીધે આ નિષ્ફળ ગયા. સમાજ એકત્ર બનવા વારંવાર જતો હતો; પણ નૈતિક બળની ખામીને લીધે એ એકત્ર થતો સમાજ માણસે વારંવાર તેડી નાંખતા. - જંગલી સ્થિતિમાં આ પ્રકારનાં બે કારણે હતાં. જ્યાં સુધી તે ટકી રહ્યાં ત્યાં સુધી જંગલી સ્થિતિ ચાલુ રહી. છેવટે કેવી રીતે ને ક્યારે એને , અન્ત આવ્યો તે આપણે જોઈએ.
આ સ્થિતિમાંથી બચવાને યુરોપના લોકોએ પ્રયત્ન કર્યા. આવી સ્થિતિમાં પિતાનીજ ભૂલને લીધે માણસ આવી પડયો હોય તે મનુષ્ય સ્વભાવજ એવો છે કે તેમાં રહેવાને એ ઇચ્છતો નથી. એ ગમે તેવો
