________________
વ્યાખ્યાન બીજું.
સ્થાનિક ને સામાન્ય સભાએ, તે સમાજના વિષયેા પર સામાન્ય ચર્ચાએ કરવાની પદ્ધતિ--એ સર્વે હતું. ટૂંકામાં આ યુગનો ખ્રિસ્તિ ધર્મ માત્ર ધર્મ નહેતા, પણ એક સમાજ હતા, ખ્રિસ્તિ ધર્મ ખ્રિસ્તિ સમાજ સાથે સંલગ્ન હતા.
ર
એ જો સમાજ ન હોત તે રામન મઙારાજ્યની અવનતિકાળે ખ્રિસ્તિ ધર્મની દશા શી થઈ હત તે હું કહી શકતેા નથી. જેમ પ્રાચીનતર કાળેામાં હતા તેમ તે સમયે પણ ખ્રિસ્તિ ધર્મ માત્ર એક ધની શ્રદ્ધા, એક ધાર્મિક ભાવના, વ્યક્તિના એક માત્ર મતરૂપ હોત તે! આપણે એમ માની શકીએ કે એ મહારાજ્યની પડતીની ને પરદેશીઓના હુમલાની સાથેજ એને પણ નાશ થાત. પછીના વખતમાં એશિયામાં તે ઉત્તર આફ્રિકામાં એવાજ પ્રકારના હુમલાથી, મુસલમાન પરદેશીઓના હુમલાથી એ ધર્મને તે વખતે નાશ થયા, તાપણ ખ્રિસ્તિ સમાજ ટકી રહ્યો. રામન મહારાજ્યની પડતીતે વખતે તેથી પણ વધારે વાસ્તવિકતાથી આ પ્રકારના બનાવ અનેત. કારણ કે હાલના સમયમાં સમાજો કે સંસ્થાએથી જુદાંજ જે પ્રકારનાં નૈતિક મળે! ધન નાશ થતા અટકાવી શકે છે તેવાં સ્વતંત્ર નૈતિક મળે તે સમયે હતાં નહીં. શુદ્ધ સત્ય કે શુદ્ધ વિચાર જે નૈતિક સાધનોથી મનુષ્યાનાં મન પર સામ્રાજ્ય મેળવે છે, તેમનાં કર્મ પર સત્તા ભાગવે છે, ને બનાવાને અમુક નિયમાને વશ રાખે છે તેવાં સાધનામાંનું કશું તે વખતે હતું નહીં. એટલું સ્પષ્ટ છે કે આવા નાશ, આવા તાકાનમાંથી બચવાને માટે ઘણાજ જબરા બંધારણ તે ઘણાજ જખરા શાસનવાળા સમાજની જરૂર હતી. ચેાથા સૈકાને અન્તે તે પાંચમાના આરમ્ભમાં ખ્રિસ્તિ ધર્મ ટકી રહ્યો એમ કહેવામાં હું નથી ધારતા કે સત્ય ખેલવામાં હું જરાએ અતિશયોક્તિ કરૂં છું. રામન મહારાજ્યની અંદરની પડતીને સમયે પરદેશી હુમલાની વિરુદ્ધ ખ્રિસ્તિ સમાજ, તેને અંગે ચાલતી સંસ્થાઓ, ને ધર્મગુરુઓ ને તેમની સત્તાનું ખળજ રામન પ્રજાને ટકાવી શક્યાં. આ ખળજ પરદેશીઓને જીતી શક્યું, આ રામનાને પરદેશીઓના સમાગમથી થએલા સુધારાનું સાધન નીવડયું, ને આ
અળજ
