________________
૪૧
વ્યાખ્યાન બીજું. આપ્યું હતું તે જ પ્રમાણે છેક એના આરમ્ભના કાળમાં પણ આધુનિક સુધારાનાં ભિન્ન ભિન્ન, છિન્ન ભિન્ન,ને અવ્યસ્થિત ત હતાં એમ કહેવામાં શું હું ખોટ હતા? ધીમે ધીમે વિકાસ પામતા આપણું સુધારામાં જે તો મળતાં જોવામાં આવે છે તે શું ઘણુંખરાં બધાંજ રેમન મહારાજ્યની પડતી થઈ તે વખતે અસ્તિત્વમાં હતાંજ એમ આપણે હવે શોધી કાઢયું છે એ શું ખરું નથી ? તે સમયે આપણે એક બીજાથી જુદા ત્રણ સમાજે હતા એમ જોયું છે. રેમન મહારાજ્યની છેલ્લી ઝાંખીશહેરી તરીકે મનુષ્યોની શી ફરજ છે તે જાણનાર ને તે ફરજ બજાવનારે સમાજ; ખ્રિસ્તિ સમાજ, ને જંગલી લેકને સમાજ. આ ત્રણે સમાજોનાં બંધારણ જુદા જુદા પ્રકારનાં હતાં, ત્રણે જુદા જુદા નિયમો પ્રમાણે સ્થપાયા હતા, ને ત્રણે મનુષ્યોને જુદી જુદી ભાવનાઓથી પ્રોત્સાહિત કરતા હતા. તદન સંપૂર્ણ સ્વતંત્રતા, ને તદન સંપૂર્ણ પરતંત્રતાને માટે સાથે સાથે આકાંક્ષા થતી હતી એમ આપણને માલૂમ પડે છે, લશ્કરી ને ધાર્મિક સત્તાઓનું પ્રાબલ્ય પણ સાથે સાથે માલૂમ પડે છે, સર્વત્ર ધાર્મિક ને લૌકિક સત્તાઓ બન્ને જોવામાં આવે છે, ખિતિ સમાજના નિયમે, રોમનોના વિદ્વત્તાભરેલા કાયદાઓ,ને (વૈદેશિક) જંગલી પ્રજાઓના અલિખિત આચારો પણ તેવી જ રીતે માલૂમ પડે છે, ને લગભગ દરેક ઠેકાણે સૌથી વધારે જુદી પડતી પ્રજાઓ, ભાષાઓ, સામાજિક સ્થિતિઓ, રિવાજો, વિચારે ને સંસ્કાર એકઠાં થઈ ગએલાં, અથવા સાથે સાથે રહેલાં દૃષ્ટિગોચર થાય છે.
નિઃશંક, આ ગુંચવણ, આ વૈવિધ્ય, આ ઝગડાને લીધે આપણે ઘણું ખમવું પડયું છે; યુરેપની ધીમે ધીમે થતી પ્રગતિ, ને યુરોપને વેઠવાં પડેલાં તેફાનો ને દુઃખોનાં કારણોજ આ બધાં છે. છતાં હું નથી ધારતો કે આપણે તેથી દિલગીર થવાનું કારણ છે. જેમાં લોકોને તેમજ પ્રજાને આ બધાનો બદલો માત્ર સંપૂર્ણ ને ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારની ઉન્નતિની વકીથી વળી રહે છે, બધી બાબતોનો વિચાર કરતાં જે કંઈ લાભ મળ્યો છે તે વધારે છે,
