________________
યુરોપના સુધારાને ઇતિહાસ. માલૂમ પડે છે. થિઓડેસિઅસ કે જસ્ટિનિઅનના નિયમ સંગ્રહો જે ઉઘાડી જોશે તે તમને જણાશે કે ધર્મગુરુઓને શહેરી કામકાજે સોંપવાની ઘણી આજ્ઞાપત્રિકાઓ કાઢવામાં આવી હતી. શહેરની સાધારણ ઉપજે, ઈજનેરી કામે, રસ્તાઓ, નહેરો વગેરે સર્વ પ્રકારનાં કામો પર ધર્મગુઓની દેખરેખ રાખવા આજ્ઞાપત્રિકા હતી. પાઠ્યપાલક સંસ્થામાં પણ ધર્મગુરુઓની મદદ લેવાની આજ્ઞાપત્રિકા હતી. નગરરક્ષકોની પસંદગી ને તેમના પર દેખરેખનું કામ ધર્મગુરુઓની સહાયતાથી કરવા આજ્ઞાપત્રિકા હતી. રામન પ્રજાસત્તાક રાજ્યતંત્રની પદ્ધતિ ને મધ્યકાલીન પદ્ધતિના સમયની વચમાં પ્રજાસત્તાક ને ધર્મગુરુસત્તાક શાસનની મિશ્રિત રાજ્યપદ્ધતિ અમલમાં હતી.
ખ્રિસ્તિ સમાજના બંધારણથી, ખ્રિસ્તિ લોકો પર તેની થએલી અસરથી, શહેરી બાબતમાં તેણે લીધેલા ભાગથી એ સમાજે કેટલી બધી સત્તા ભોગવી તે તમે જોયું. આ પ્રમાણે એ સમયથી આધુનિક સુધારાને અમુક પ્રકારનું વલણ આપવામાં, ને તેની વૃદ્ધિ કરવામાં એ સમાજે સબળ સાહાપ્ય આપ્યું. કયાં કયાં તો એને લીધે દાખલ થયાં તેને આપણે ખ્યાલ કરી જોઈએ. - સૌથી પહેલું, આ સમયે જ્યારે સમાજમાં નીતિબળને અભાવ પથરાઈ રહ્યો હતો, ત્યારે નીતિની અસર, નીતિની સત્તા, ને નીતિની ભાવનાઓ અને અમુક દૃઢ મતે પર સ્થપાયેલી સત્તા અસ્તિત્વમાં આવી તે એક મોટી લાભની વાત હતી. જે ખ્રિસ્તિ સમાજ અસ્તિત્વમાં ન આવ્યો હત, તે આખી દુનિયા માત્ર જડ શક્તિને અધીન થઈ હોત. સમાજ નૈતિક સત્તા ભોગવી. એણે વિશેષ પણ કર્યું મનુષ્યના બનાવેલા કાયદાઓથી ચઢીઆતો નિયમ, એવા કંઈક નિયમનો વિચાર એણે ટકાવી રાખ્યો ને સર્વત્ર ફેલાવ્યો. મનુષ્યના બનાવેલા નિયમથી પણ ચઢીઆત, જુદા જુદા યુગે, ને જુદા જુદા રિવાજે પ્રમાણે કેટલીક વાર ન્યાયબુદ્ધિ, કેટલીક વાર ઈશ્વરી નિયમ એમ જુદી જુદી રીતે કહેવાત, પણ સર્વત્ર ને સર્વદા જે વાતે એક નિયમ મનુષ્ય માત્રના ઉદ્ધારને માટે અસ્તિત્વમાં છે એવો
