________________
૧૫ -
છે કે વ્યાખ્યાન પહેલું. છે. થતા ફેરફારોના વિરોધીઓની સામાન્ય ફરિયાદ શું થાય છે? તેઓ કહે છે કે જેટલે અંશે એ ફેરથી સામાજિક ઉન્નતિ થાય છે તેટલે અંશે નૈતિક ને માનસિક ઉન્નતિ સધાતી નથી. એ ઉન્નતિ ખોટી છે, આભાસ છે, ને પરિણામે નીતિને ને મનુષ્યને હાનિકર છે. સામાજિક ઉન્નતિની તરફેણવાળાઓ આ વિરોધને ઉત્સાહથી પ્રતિવિરોધ કરે છે. તેઓ ઉલટું એમ માને છે કે સમાજની ઉન્નતિની સાથે નીતિની ઉન્નતિ થવી જ જોઈએ, બાહ્ય જીવન વધારે સુનિયમિત થવાની સાથે આન્તર જીવનનું પણ વિશુદ્ધીકરણ થવું જોઈએ. નવી સ્થિતિના પક્ષીઓ ને વિરોધીઓની વચ્ચેની તકરાર આ પ્રકારનું સ્વરૂપ ધારણ કરે છે. - ઉલટી જ સ્થિતિ તપાસે નૈતિક ઉન્નતિ વિકાસ પામતી ધારે. આ ઉનતિ માટે અન્યન કરનારાઓ છે અતિમ ઉદ્દેશ દર્શાવે છે? જુદા જુદા સમાજના જન્મ વખતે ધર્મગુરુઓ, સન્તસાધુઓ, ને કવિઓએ પિતાના આદર્શોથી સમાજમાં શે ઉદ્દેશ સાધવા ઇચ્છા દર્શાવી છે? તેઓએ સામાજિક સ્થિતિમાં સુધારો કરવાને ઉદ્દેશ રાખ્યો છે. ત્યારે આ તકરારોનો ભાવાર્થ શું છે ? તેમાંથી શું સૂચિત થાય છે? - આમાંથી એવું સૂચિત થાય છે કે સામાજિક ઉન્નતિ કે નૈતિક ઉન્નતિ એ બન્ને સુધારાનાં તો ગાઢ સમ્બન્ધ ધરાવે છે, ને જ્યાં એક નજરે પડે છે, ત્યાં બીજાની પણ માણસ આશા રાખે છે.
* જે આપણે ઈતિહાસ તપાસીશું તો આપણે આજ નિર્ણય પર આવીશું. આપણને માલૂમ પડશે કે મનુષ્ય જીવનના મહાન આન્તર વિકાસ સામાજિક જીવનને લાભદાયી નીવડયા છે, ને સામાજિક જીવનના મહાન વિકાસથી મનુષ્યનાં આન્તર જીવનને લાભ થયા છે. આ બેમાંથી એક બાબત આપણે આગળ પડતી જોઈએ છીએ, તે સ્પષ્ટ રીતે પ્રાદુર્ભૂત હોય છે, ને . સુધારાના જે ફેરફારો થતા હોય છે તેના પર અમુક જાતની છાપ પાડતી હોય છે. કેટલીક વાર સામાજિક સુધારા ગઈ ગયા પછી ઘણે લાંબે વખતને અંતરેજ, હજારો વિદોને અન્ત, હજારે ફેરફારો પછી માનસિક ને નૈતિક સુધારા થાય છે, પણ સૂક્ષ્મ નિરીક્ષણથી માલૂમ પડશે કે એ એ સુધા- ...
શા રાખે છે.
