________________
વ્યાખ્યાન બીજું.
૨૭ ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારની ઉન્નતિ વિકસિત થઈ છે. તેથી જ તમને સમજાશે કે પંદર સૈકા સુધી એ સુધારે ટકી રહ્યો છે, ને હજી પણ પ્રતિદિન પ્રગતિશીલજ છે. ગ્રીસના સુધારાઓની લગભગ સરખી ત્વરાથી એ વૃદ્ધિગત થયો નથી પણ એની વૃદ્ધિ થતી અટકી નથી. અ ન્યનું ઉચ્છેદન કરવાને શક્તિમાન નહિ હોવાથી આધુનિક સુધારાના ભિન્ન ભિન્ન વિચારો, ભિન્ન ભિન્ન તો સાથે સાથે પ્રવતે એ આવશ્યક થયું છે. દરેક વિચારે દરેક ત સધાય તેટલી ઉન્નતિ સાધવાનું કામ શિરે ધર્યું છે; અને અન્ય સ્થળે અમુક એક વિચાર કે એક તત્વ સવાર થતાં જ્યારે અન્ય વિચારો કે તો પર જુલમ થયો છે, અન્ય વિચારો કે તને દબાવી દેવામાં આવ્યાં છે, ત્યારે યુરોપમાં સુધારાનાં તો ભિન્ન ભિન્ન હોવાને લીધે સ્વતંત્રતા પ્રાપ્ત થઈ છે, ને જુદા જુદા વિચારે ને તો સાથે સાથે પ્રવર્તી શક્યાં છે.
યુરેપના સુધારાઓનું આ ખરેખરું અને મોટું ચઢીઆતાપણું છે, અને વસ્તુસ્થિતિનું સૂક્ષ્મ નિરીક્ષણ કરીશું તો માલૂમ પડશે કે આ ચઢીઆતાપણું જેમ ઇતિહાસથી સિદ્ધ થાય છે તેમ ન્યાપ્ય છે, બુદ્ધિને પણ યોગ્ય લાગે છે. યુરોપના સુધારા વિષેના વિચાર જરા વિસરી જઈ દુનિયાની સામાન્ય વસ્તુસ્થિતિ વિષે આપણે મનન કરીએ. આપણને શું ધ્યાન ખેંચતું માલૂમ પડે છે? દુનિયા કેમ ચાલે છે? જે પ્રકારની રસાકસી યુરોપમાં વારંવાર ચાલ્યા કરે છે તે પ્રકારની રસાકસી દુનિયાના ભિન્ન ભિન્ન ને વિવિધ પ્રકારનાં તો વચ્ચે ચાલ્યા જ કરે છે. દેખીતું જ છે કે કેઈપણ એક અમુક તત્વ, અમુક બંધારણ, અમુક વિચાર, અમુક બળ દુનિયા પર સામ્રાજ્ય ચલાવી શક્યું નથી, દુનિયાને અમુકજ એક દિશામાં દોરવી શક્યું નથી, દુનિયા પર અસર કરતાં અન્ય તો કે બળોને નાશ કરી શક્યું નથી.
ભિન્ન ભિન્ન શક્તિઓ, ભિન્ન ભિન્ન તો, ને ભિન્ન ભિન્ન પદ્ધતિઓ માંહોમાંહ્ય ગુંચવાઈ એક બીજાનું બળ દબાવી દઈ વારાફરતી સામ્રાજ્ય ભોગવે છે કે અન્યના સામ્રાજ્યને શરણે રહે છે. વિવિધ પ્રકારના વિચારો ને તો અમુક જાતને, કદાચ ન સધાય એ, એક ઉદેશ સાધવા મથે છે;
