________________
યુરેપના સુધારાને ઇતિહાસ, સુધારાઓના સમયમાં જોવામાં આવે છે તેવો અલ્પ નિશ્ચય કેઈપણ પન્થના માણસમાં જોવામાં આવતા નથી. ભાવનાઓમાં પણ એટલુંજ વૈવિધ્ય, એટલુંજ ભિન્નત્વ માલૂમ પડે છે. સ્વતંત્રતાનું મ, ને સહેલાઈથી નમી પડવાની વૃત્તિ સાથે સાથે જોવામાં આવે છે. જે ભ સમાજમાં હોય છે ને તેથી સમાજમાં જેવું વૈવિધ્ય હોય છે તેટલુંજ વૈવિધ્ય મનુષ્યના આત્મામાં, આત્માના વિકાસમાં હોય છે. - આધુનિક સાહિત્યમાં પણ ઉપલા જ પ્રકારની સ્થિતિ નજરે પડે છે. આપણે એટલું તે કબુલ કરવું જ પડશે કે સૌદર્ય ને કળાને સ્વરૂપમાં પ્રાચીન સાહિત્ય કરતાં તે ઘણાં ઉતરતાં છે, પણ ભાવના ને વિચારના ગાંભીર્યમાં તે ઘણું વધારે પરિપૂર્ણ ને જેસાવાળાં છે; ઘણું વધારે વિષયમાં ને ઘણી વધારે ઉંડાઈ સુધી મનુષ્યદયને આપણું સાહિત્ય હચમાવી શક્યું છે, ને તેમાં કળાની જે ખામી જોવામાં આવે છે તે આને જ પરિણામે છે. સાહિત્યમાં વિષે જેમ વધારે પરિપૂર્ણ ને સંખ્યામાં વધારે, તેમ શુદ્ધ ને સરળ રૂપમાં તેમને રજુ કરવાં વધારે દુષ્કર છે. કોઈ પણ લેખની રચના અથવા કળાની કૃતિમાં જે સૌદર્ય હોય છે તે તેની સ્પષ્ટતા, સરળતા,ને આબેહુબ ચીતારની કળાને લીધે હોય છે. યુરોપના સુધારાના સમયની ભાવનાઓ ને વિચારોની વિચિત્ર વિવિધતાને લીધે આ પ્રકારની સરળતા, આ પ્રકારની સ્પષ્ટતા સાધવી અતિશય વધારે દુષ્કર થઈ છે.
આધુનિક સુધારાઓનું આ મુખ્ય લક્ષણ સર્વે દિશાઓમાં માલૂમ પડે છે. આધુનિક સુધારાઓના સમયમાં સાહિત્ય, કળા, વગેરે અન્ય ક્ષેત્રોમાં મનુષ્યના માનસિક વિકાસના અમુક અમુક દૃષ્ટાતે લઈ તેની પરીક્ષા કરીશું તો પ્રાચીન સુધારાઓના સમયના તે તે દષ્ટાન્ત કરતાં આપણને એ ઉતરતી પંક્તિના લગશે; પણ જ્યારે આધુનિક બાબતોને સમુદાય આપણે વિચારી જોઈએ છીએ ત્યારે યુરોપના સુધારા બીજા કઈ પણ સુધારાઓ કરતાં અનહદ ચઢીઆતા માલૂમ પડે છે; યુરોપના સુધારાઓમાં
