________________
વ્યાખાન પહેલું
૧૭
વધારે સુવ્યવસ્થિત ને વધારે ન્યાયી દુનિયા મનુષ્યને પોતાનેજ વધારે ન્યાયી બનાવે છે; જેમ બાહ્ય જીવન આન્તર જીવનથી સુધરે છે. તેમ આન્તર . જીવન બાહ્ય જીવનથી સુધરે છે; સુધારાનાં બન્ને તત્ત્વા એક બીજાની સાથે ગાઢ સમ્બન્ધ ધરાવે છે; એ બેની વચ્ચે સૈકાના સૈકાએ તે સ પ્રકારનાં વિઘ્ના કદાચ આવે ને તેથી બન્ને સાથે સાથે ન ોવામાં આવે; આમ સાથે સાથે થતાં પહેલાં હજારા ફેરફારા થઈ જવાનો સંભવ રહે. છતાં મેડાંવહેલાં બન્ને તત્ત્વો સાથે સાથે થવાનાંજ. વસ્તુસ્થિતિનાજ આ નિયમ છે, ઇતિહાસ પણ સામાન્યતઃ એ નિયમની તરફેણમાં છે, મનુષ્યને નૈસર્ગિક બુદ્ધિથી સુદ્ધાં એ નિયમ માન્ય લાગે છે.
એમ આપણે કહ્યું કે સુધારામાં એ પ્રકારની ઉન્નતિના સમાવેશ થાય છે; સામાજિક તે નૈતિક. હવે આ બેમાં અન્તિમ વસ્તુ શી છે ને તેની સાધક વસ્તુ કઈ છે? માણસ પાતાની નીતિની, પેાતાની શક્તિની, પાતાની ભાવનાની, પોતાના વિચારાની, પોતાના જીવનની ઉન્નતિ કરે છે તે શું એની સામાજિક સ્થિતિ સુધારવાને માટે, શું એના ઐહિક જીવનને ઉચ્ચતર કરવાને માટે કરે છે ? વધારે સારૂં શું એમ નથી કે સામાજિક ઉન્નતિ નૈતિક ઉન્નતિની રંગભૂમિ, નૈતિક ઉન્નતિની સાધક, ને નૈતિક ઉન્નતિની પ્રેત્સાહક શક્તિ છે? સંક્ષેપમાં, સમાજ વ્યક્તિને અર્થે છે કે વ્યક્તિ સમાજને અર્થે ?
માં શેયર કાલ્લાડે આ પ્રશ્નોનું સમાધાન કર્યું છે. એના વ્યાખ્યાનમાં એ વાક્યા આ પ્રમાણે નજરે પડે છે. “ આ દુનિયામાં સમાજો જન્મે છે, જીવે છે, જાય છે; તેટલાથીજ તેમની ઉન્નતિની યાત્રા પૂરી થાય છે. પણ સમાજજીવનમાં સર્વ મનુષ્યજીવન પુરૂં થતું નથી. સમાજમાં જોડાયા - પછી પણ માણસનું ઉત્તમ મનુષ્યત્વ, શ્વર પ્રતિ ઉચ્ચ આકષણ કરનારી એની ઉચ્ચ શક્તિ, ભવિષ્ય જીવનને અદૃશ્ય સંસારના અનનુભૂત સુખના માર્ગમાં લઈ જનારી ઉચ્ચ શક્તિઓને વિકાસ થવાને ખાકી રહે છે.... જેમના આત્માએ અમર છે એવી અમુક વ્યક્તિએ, એવા અમુક માણસે,
