________________
વ્યાખ્યાન પહેલું.
હેવામાં આવે છે. એ વિકાસ વ્યક્તિ તરીકેના જીવનના, આંન્તર જીવનના, મનુષ્યત્વનો, મનુષ્યની શક્તિનો, એની ભાવનાનો. એના વિચારાને વિકાસ છે. જો અન્ય સ્થળેાના કરતાં ત્યાં સમાજ કઈ એ ઉન્નત હાય છે, તેા ઉલટું મનુષ્યત્વ વધારે ભવ્યતાથી પ્રાદુર્ભૂત હાય છે. નિઃશંક ત્યાં સામાજિક વિજયા મેળવવાના ઘણા બાકી હોય છે, પણ માનસિક ને નૈતિક વિજયા ઘણા મેળવાઇ ચૂકેલા હોય છે; સાંસારિક સંપત્તિ ને સામાજિક હકા ઘણા માણસાને મળ્યાં નથી હોતાં, પણ ઘણા મહાપુરુષો જન્મીને દુનિયામાં દીપી નીકળ્યા હોય છે. સાહિત્ય, વિજ્ઞાન, કળાએ તેમના પૂર્ણ પ્રકાશમાં હોય છે. જ્યાં જ્યાં મનુષ્યા આ બધી મોટી બાબતા જોય છે, જ્યાં જ્યાં ભવ્ય આનંદ આપનારા આવા ખજાનાએ સરજાયલા તે નીરખે છે, ત્યાં ત્યાં સુધારા થયા છે એમ તેઓ સમજે છે તે કહે છે.
૧૩
ત્યારે આ માટી માખતમાં એ બાબતનો સમાવેશ જોવામાં આવે છે; સમાજની પ્રવૃત્તિઓના વિકાસ, તે વ્યક્તિઓની પ્રવૃત્તિઓના વિકાસ; સમાજની ઉન્નતિ, ને મનુષ્યત્વની ઉન્નતિ. હું ભૂલથાપ ન ખાતા હાઉ” તા આ બાબત વિષે સરળ ને સાધારણ અન્વેષણ ને લેાકમતના વિચારને પરિણામે આપણે આજ અનુમાન પર આવીએ છીએ. જો આપણે ઇતિહાસ તપાસીશું, જો આપણે સુધારાના અણીના ને ઉત્કર્ષક બનાવા જોઈશું તે ઉપર દર્શાવેલી એમાંથી એક બાબત આપણને તેમાં મળી આવશે. વ્યક્તિની કે સમાજની ઉન્નતિના હમેશ કેટલાક અણીના વખતેા હાય છે, તે વખતે મનુષ્યનું આન્તર જીવન, એના પન્થ, એની રીતભાત, એની ખાદ્ય પરિસ્થિતિ, એના અન્ય મનુષ્યા પ્રતિ માંહોમાંઘના સમ્બન્ધ એ સખાબતેામાં પિરવતન થઈ જાય છે. ઉદાહરણ તરીકે ખ્રિસ્તિ ધર્મ માત્ર શરૂ થયે ત્યારેજ નહિ પણ સ્થપાયા પછીના તરતના વખતમાં પણ એ ધમે સામાજિક સ્થિતિ સુધારવાના કઈ પ્રયત્ન કર્યા નથી. એમ જાહેર કરવામાં આવ્યું હતું કે એ ધર્મ સામાજિક સ્થિતિને ખીલકુલ ખેડશે નહિ. ગુલામે પેાતાના શેઠને બરાબર તાએ રહેવું એમ એ ધર્મ માં કહેવામાં આવ્યું, અર્થાત્ ચુક્ષામગિરિની સામાજિક સ્થિતિ દૂર કરવાના એ ધર્મના યત્ન નહાતા. તે
