________________
વ્યાખ્યાન પહેલું ઓછો છે. મને લાગ્યું કે સુધારાની ઉન્નતિને ઉદ્દેશીને લેવાયેલું યુરોપના આધુનિક ઈતિહાસનું સામાન્ય અવલોકન-યુરોપના સુધારા, તેમને ઉદ્ભવ, તેમને વિકાસ, તેમનો ઉદ્દેશ, ને તેમને પ્રકાર એ સર્વ બાબતોના ઇતિહાસનું સિંહાવલોકન આપણા વખતનું ઠીક નિગમન કરાવશે. તેથી કરીને આ વિષય વિષે હું વિવેચન કરવા માગું છું. '
યુરોપના સુધારા ” એમ હું બોલ્યો તેનું કારણ એ છે કે યુરેપમાં સુધારા થયા છે એ સ્પષ્ટ છે. યુરોપનાં જુદાં જુદાં રાજ્યના સુધારામાં અમુક એક જાતનાં તો દષ્ટિગોચર થાય છે, અને કાળ, સ્થળ, ને પરિસ્થિતિનું અગણિત વૈવિધ્ય હોવા છતાં આ સુધારા લગભગ ઘણે ભાગે મળતા આવતા બનાવોમાંથી જન્મ પામે છે, સર્વત્ર એક જ નિયમ પ્રમાણે વિકસિત થાય છે, ને સર્વત્ર લગભગ મળતા આવતા પરિણામે આણવાનો સંભવ દર્શાવે છે. ત્યારે “ યુરોપના સુધારા ” એવો એક વિષય તો છેજ, અને આ સુધારાઓના સમુદાયના વિષય તરફ હું તમને ધ્યાન રાખવા વિનતિ કરું છું.
વળી એટલું પણ દેખીતું છે કે આ સુધારા ધીમે ધીમે કેવી રીતે અસ્તિત્વમાં આવ્યા તે બતાવી શકાય તેમ નથી, ને તેને ઈતિહાસ યુરોપના કોઈ એક રાજ્યનો ઇતિહાસ પરથી સાધિત થતા સાબીત કરી શકાય તેમ નથી. એ ઈતિહાસનાં તો કોઈ વાર ફ્રાન્સમાં તો કોઈ વાર ઇંગ્લેન્ડમાં, કોઈ વાર જર્મનિમાં તો કોઈ વાર સ્પેનમાં આપણે શોધવાં જોઈએ.
યુરોપના સુધારાને અભ્યાસ કરવો આપણને કાન્સના લોકોને સુગમ પડે તેમ છે. ખુશામદ, પછી તે અમુક માણસની હો કે ભલે આપણું : દેશની હો, તે પણ તે સર્વદા ત્યાજ્ય છે. પણ અસત્ય વધા વગર હું ધારું છું આપણે કહી શકીએ કે ફ્રાન્સ યુરેપના સુધારાનું મધ્ય બિન્દુ, મુખ્ય સ્થળ છે. હું એમ નથી કહેવા માગતે, એમ કહેવું તે ઘણું ભૂલભરેલું , ગણાય કે કાન્સની પ્રજા સર્વદા ને સર્વ બાબતમાં પ્રથમ પદ ભગવતી આવી છે. જુદી જુદી વખતે કળાઓમાં ઈટલિ ચઢીઆનું ગણાયું છે,, રાજકીય સંસ્થાઓમાં ઇંગ્લેન્ડ, ને બીજી બાબતે એવી પણ હશે કે જેમાં
