________________
યુરેપના સુધારાને ઇતિહાસ. બનાવો કહેવાતા મટી જતા નથી; તેઓ ઈતિહાસને અગત્યનો ભાગ તે છેજ. ' ' આ સુધારા એટલે અહીં દર્શાવેલી આ બધી વસ્તુઓમાંની એક વસ્તુ.
એ એક સામાન્ય, ગૂઢ, ગુંચવણભરેલો બનાવે છે. કબૂલ કરું છું કે એનું વર્ણન કરવું, એને ચિતાર આપવો, ઘણો કઠણ છે, તો એ અસ્તિત્વ તે ધરાવે છે જ, એનું વર્ણન થવું તે ઘટે છેજ, એનો ચિતાર તે અપાવવો જોઈએ ખરો જ. આ બનાવ વિષે આપણે કંઈ કંઈ સવાલો ઉભા કરી શકીએ; આપણે પૂછી શકીએ, એ પૂછાઈ ચૂક્યું પણ છે, કે એ શું ઈષ્ટ છે કે અનિષ્ટ. કેટલાક એનાથી અતિખિન્ન થાય છે, કેટલાક અતિપ્રસન્ન થાય છે. આપણે પૂછી શકીએ કે શું એ બનાવ સર્વત્ર વ્યાપક છે? શું મનુષ્યજાતિને સાર્વત્રિક સુધારે એવું કઈ છે ખરું? શું તે સુધારા તરફ આપણે પ્રયાણ કરીએ છીએ ? કદાપિ નાશ નહિ પામેલે, જે વૃદ્ધિ. ગત થવો જોઈએ, જે વિસ્તારમાં વધારે ને વધારે થવો જોઈએ, ને જે આવી રીતે કાળના અન્ન સુધી વિકાસ પામે જ જોઈએ એવો સુધારો પ્રજાઓમાં શું એક યુગથી બીજા યુગમાં ચાલ્યો આબે છે? મને પિતાને તે ખાત્રી થઈ છે કે મનુષ્ય જાતિને માટે સામાન્યતઃ અમુક ભાવી, અમુક નિર્માણ, સર્વ સુધારાની ઉકાન્તિ વસ્તુતઃ છે ખરી. તેથીજ સુધારાને સામાન્ય ઇતિહાસ લખી શકાય એમ હું માનું છું. પણ આવા મોટા ને કઠણ વિષયોને અડક્યા સિવાય અમુક કાળ ને સ્થળને સંબોધીને આપણે બેલીએ, અમુક સૈકાઓના ઈતિહાસ વિષે આપણે વિચાર કરીએ, ને અમુક પ્રજાના ઈતિહાસ વિષે આપણે મનન કરીએ તે એટલું દેખીતું જ છે કે આટલી મર્યાદાઓમાં સુધારે વર્ણવી શકાય એ એક એતિહાસિક બનાવ છે. વધારામાં હું તરત કહીશ કે આ ઇતિહાસ સર્વે ઈતિહાસમાં મેટો છે, ને તેમાં સર્વે ઈતિહાસનો સમાવેશ થાય છે,
વળી, ખરેખર, બનામાં ઉત્તમમાં ઉત્તમ બનાવ સુધારાને બનાવ શું તમને નથી લાગતું? બીજા બધા બનાવે શું એ સામાન્ય બનાવમાંજ પરિણામ નથી પામત? કઈ એક પ્રજાના ઇતિહાસમાં આવતા બધા
