Book Title: Nyayavatara
Author(s): Manikyasagarsuri
Publisher: Agmoddharak Granthmala
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022439/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgamoddhAraka-granthamAlAyAH saptaviMzaM ratnam / Namotthu NaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa * pU0 AgamoddhAraka-AcAryapravarazrI-AnandasAgarasUrIzvarebhyo namaH / AgamoddhAraka-AcAryazrIAnandasAgarasUri-nirmitadIpikAvibhUSitaH sattArkikaziromaNi-zrIsiddhasenadivAkarapraNItaH ||nyaayaavtaarH|| Nastestosteslesiasleshestostestostestostelsteisleste saMpAdaka:pa. pU. gacchAdhipati-AcArya-zrImanmANikyasAgarasUriH pratayaH 500] *vIra saM0 2461 [ mUlya 2=00 AgamoddhAraka saM0 15 vi0 saM0 2021 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka:AgamoddhAraka granthamAlAnA eka kAryavAhaka zA. ramaNalAla jayacaMda kapaDavaMja (ji. kheDA) -: dravya-sahAyaka :250) pU. gaNivarya zrI cidAnandasAgarajI ma. nA upadezathI dhUlIA jaina sNgh| 200) pU. gaNivarya zrI labdhisAgarajI ma. nA upadezathI indaura jaina sNgh| 250) pU. munirAja zrI guNasAgarajI ma0 nA upadezathI zrI baMsIlAlajI kocara hiMgaNaghATa / mudrakaH-- zAMti prinTarsa javAhara mArga rUTa naM. 2 indaura nagara-2 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1872 * AgamoddhAraka-pranthamAlAyAH saptaviMzaM ratnam / & Namotthu NaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa * * pU0 AgamoddhAraka-AcAryapravarazrI-AnandasAgarasUrIzvarebhyo namaH / ____AgamoddhAraka-AcArya* zrIaAnandasAgarasUri-nirmitadIpikAvibhUSitaH * sattAkikaziromaNi-zrIsiddhasenadivAkarapraNItaH NAMANENESMARREENKaskesladkakaSINISksekaskeekadlookedkaokaakaskesladkesleaked ||nyaayaavtaarH|| saMpAdakaHpa. pU. gacchAdhipati-AcArya-zrImanmANikyasAgarasUriH pratayaH 500] vIra saM0 2461 [ mUlya 2=00 AgamoddhAraka saM0 15 vi0 saM0 2021 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prkaashkiiy-nivedn| pa. pUjya gacchAdhipati AcArya zrI mANikyasAgarasUrIzvarajI mahArAja AdiThANA vi. saM. 2010 nA varSe kapaDavaMja zaheramAM mIThAbhAI gulAlacaMdanA upAzraye catumAsa bIrAjyA htaa| A avasare vidvAn bAladIkSita munirAja zrI sUryodayasAgarajI mahArAjanI preraNAthI AgamoddhAraka granthamAlAnI sthApanA thaelo hatI, zrA granthamAlAe tyAra bAda prakAzanonI ThIka ThIka pragati karI che| . sUrIzvarajInI puNyakRpAe A nyAyAvatAra' nAmanu pustaka AgamoddhAraka granthamAlA nA 27 mA ratna tarIke pragaTa karatAM amone bahu harSa thAya che| Anu' saMzodhana pa. pU. gacchAdhipati A. zrI mANikyasAgarasUrijInI pavitra dRSTi nIce zatAvadhAnI munirAja zrIlAbhasAgarajIe karela che te badala teozrInI temaja jeoe AnA prakAzanamAM dravya tathA prati zrApavAnI sahAya karI che, te badhA mahAnubhAvono AbhAra mAnIe chiie| prakAzaka Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjya-AgamoddhArakAcAryavihitavRttisanAthasya zrutadharA''Asthavira-zrIsiddhasenadivAkaraviracita zrInyAyAvatAragranthasya avatarasikA paramAptatvAbhisandhijaviziSTabuddhisadAnuguNyavibhrAji - zemuSIdhanAnAM sadgurucaraNasamupAstipUtakuzezayAnusArisuguNakarakamaleSUpadIkriyamANa sattarkakarkazadhiyAmapi syAdvAdanikaSopala-- mantarA mativaibhavasya sakalazAstrapArINatvasampattarakRtArthatvasaMsUcanAya vacovidhiviracane chala-jApti-vitaNDA-hetvAbhAsa-parasparavirodhAghAtatvAdidoSarAhityasampattaye ca nyAyazAstrAbhidhayA prAmANyavinizvAyakazAstrANAM chandovRttinigrahArthamananyathAsiddhamahattvaM khyApayadidaM yathArthAbhidhAna zrInyAyAvatArasUtraM mahAmatiprakharatArkikaziromaNisuramyavividhabhAvabhaGgIgarbhakavanakalAnipuNaiH zrIsiddhasenadivAkarapAdaiH prathitaM kuzAgrAtinizitadhImatAmapi bahuvyAmohakamAsIt tadarthavivecakavRtteH durUhArtha kaatthinyprstutsndrbhsnggtimuulkaanekpdaarthaanaamnvgmktvaadihetunaa| tatazvopayogino'pyasya paThanAdika durUhaM samIkSyAgamapAradRzvabhiH tAttvikavicAradhaureyaiH saccha tajJAnAvyavacchittiguNagarimodbhAsakairAcAryavayaH bahuzrutasattamaiH zrIAnandasAgarasUrIzapAdaHzAsanAnuguNAnekabhavyajanahitakAripravRttizAlitve'pi bhavyajanAnujighRkSayA sundarasuvizadanaikadArzanikapadArthAnAmasvArasyodbhAvana-prAmANyavya - Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) vasthApana - nikRSTasvarUpanidarzana- vividhasarvatomukhI pratibhAgamaka vividhapadArthavivecanAdividhayA svarUpopalabdhipratyalAyA vRtterviracanamakAri / etasyAzca mudraNaM paramakaruNAlu-zAstredamparyabodhaka- gacchAdhipatizrImANikyasAgarasUrIzaiH susUkSmataraM saMzodhanAdi kRtvA'dhikAribAlajIvAnAM jaina nyAyapravezasya kRtArthatvasampAdanarUpaM mahattvapUrNa padacchedAdisanArthaM zatAvadhAnivineyAvataMsa - zrIlAbhasAgarajitAM vividhasAhAyyasaGkalitaM vidhApitamasti / prAgjanmopAtta puNyaprAgbhAralabhyamahApuruSacaraNanizropajIvyAtmazuddhiM samabhIpsAvato mama devagurukRpAbalenaitaddhi saubhAgyamatarkitopanatam | paramAnugravIrAji - zrIgacchAdhIzakRpayA devaguruprasattimUlayopalabdhamiti svaM januH kRtArthamabhimanyamAna: paramArAdhya - suvihitapraSTha-tArakArya - paramopakAri-zAsanarakSAbaddhakakSa-zAsanasubhaTa pU. gurudevagaNivarya zrIdharmasAgara jinmahArAjacaraNendivara milindAyamAno'bhayaH sakalasaGghasamakSaM prastutalekhe chAdumarathyAdimUlakakSatermidhyAduSkRtadAnapUrva nivedayati / vIra ni0 saM0 2461 AgamodvAraka saM0 15 vi0 2021 mAgha kRSNa 3 lavaNakapuraM // vijayatAM jinazAsanam // Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA (5) viSayAnukramaH / viSayaH upakramaH anubandhacatuSkanirdezazca / pramANasya lakSaNaM bhedanidarzana | 1. 2/ 30 pramANAnAM lokaprasiddhatvena tallakSaNavidhAnasyAsaGgatimudbhAvya vyAmonivRttiprayojanavarNanam / 3/4 I 4. pramANabhedayoH pratyakSaparokSayorlakSaNe / parokSabhinnatvena pratyakSalakSaNe hi kiM bIjamityatra sopapattikaM itaretarAzrayAdidoSavAraNapUrvakaM nirvacanam / 5. lokopayogitvena parokSasya vivecanam / 7. 6. anumAnasya prAmANyavyavasthApanam / 8. prathamaM anumAnaprAmANye cArvAkavipratipattiH / pratyakSasyAdhyaprAmANyapratibandyA cArvAkAnAM balAdApadyamAnAnumAnaprAmANyavicAraH / pRSTham pramANasya niSTatilakSaNavidhayA prAmANyanirdezaH / jJAnAdvai tatrAdibauddhAnAM brahmAdvaitavAdivedAntinAmabhimatAdvaitavAdasya pramANasya prAmANyAnupapattidvArA'sAratvanirdezaH / zAbdapramANasvarUpam / 6/7 6/10 10 10/11 12 12 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA k viSayaH pRSTham zAbdapramANasya sarvatantra-sammatasvarUpanirdezadvArA tasya yAthArthyA-numAnagAtArthyaprAmANyabIjAptoktipabhRtiniSkarSavarNanam / 12/13 viziSTazAbdapramANatvena AtAgamAnAM nirdezaH / 14 zAbdapramANasya svarUpanirNaye Aptatva-sarvajJatvasyAdvAdazAstranirvacanAdyanekapadArthavarNanam / prasaGgataH naiyAyikAnAM vedAntinAM jaiminIyAnAM cAnekAnAM vipratipattyarha kalpanAnAmasAratvanirdezaH / 10. pramANasya svavyavasAyitvavat paravyavasAyitvasyApi yuktimttvnirdeshH| jJAnasya prAmANye prvyvsaayitvoppttiH| 18 11. parArthapramANasya bhedanirUpaNam prAmANyanidarzanaM c| 18/16 12. parArthapratyakSasvarUpam / 13. parArthAnumAnasvarUpam / 14. pakSavyAkhyA tatprayoganaiyatyaM ca / prakSaprayogopapattau sAdhyasiddhidoSApattipradarzanam / pakSaprayogAkaraNe dhAnuSkadRSTAntasaGgatiH / 17. hetorUpanyAsaphalam , hetu vidhyaM ca / 23/24 18. dRSTAntasya svarUpopapattiH / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA (7) biSayaH sAdharmyadRSTAntasvarUpam / 16. vaidharmyadRSTAntasvarUpam / 20. dRSTAntasyopayogitve'pi sAdhyasiddhau vyAptisamakakSasvAbhAvanirUpaNam / 21. pakSAbhAsasvarUpam / pakSAbhAsatraividhyanirUpaNam dRSTAntasaGgatidvArA pakSA bhAsanirvacanam / 22. hetorasAdhAraNalakSaNanirdezaH hetvAbhAsatvopapattizca / hetvAbhAsAnAM trirUpatvasiddhiH / pRSTham 25 25 28 26 30 tantrAntarIyAbhimatahetvAbhAsAnAM paJcarUpatvAdinirAsa: 30/31 23. trividhahetvAbhAsalakSaNAni dRSTAntadvArA unaNasaGgatiH / 32 24. sAdharmya-dRSTAntadUSaNAni / 25. vaidharmyadRSTAntadUSaNAni / 26 27 33 sAdharmyadRSTAntAbhAsanavakasya sodAharaNaM nirUpaNam / 34/35 35 vaidharmyadRSTAntAbhAsanaSakasya sodAharaNaM nirUpaNam / 36 / 37 37 26. vAdasthalopayoginoH dUSaNa- tadAbhAsayoH svarUpam / zrI vAdopaniSad - vAdi sarvasvasaMjJadvAtriMzikAdhAreNa saMkSepeNa vAda- vAdisvarUpam / dUSaNasya vyAkhyAntara samarthanam / 38, 36 40 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (=) viSayaH gAthA 27. pramANakala nirUpaNadvArA kevalajJAnamAhAtmyam / AtmanaH jJAnaguNAvaraNe zrabhrapaTala-kaTAdi upamAsaGgatiH, pradezASTakanirAvaraNatvaM pradarzya matijJAnAdikSAyopazamikabhAvavyavasthApradarzanam / kSAyopazamika-zAyikajJAnavasadRzyatryAvarNanam / 42 kevalajJAnasya vividhavizeSaNadvAretarajJAnAtizAyitvam / 43 42 kevalena jJeyatvena dravyAdInAM vicAre guNAnAM paryAyAbhedatvena vicAraH / pRSTam 41 44 kevalajJAnenAtItAnAgatayoH vinaSTAnutpannatve'pi jJAyamAnatvasaGgatiH / sarvajJatva siddhiH / sakalArthaviSayajJAnasambhavapratipAdanam / sarvajJatvasya pramANa ra kAnupalabhyatvarUpa pUrvapacaH / sarvajJatva- sthApane uttarapakSaprArambhe pratyakSapramANasya sarvajJatvasAdhakatva nirUpaNam / anumAnasya sarvajJatvasiddhau prabala sAdhakatamattrasiddhiH / 48/46/50 sarvajJatvasiddhau upamAnA''gamArthApattInAmapi sAdhakatvanirUpaNam / 50/51 kevalajJAnasya satatopayogapravahamAnatva nirvacanam / 51 sanmatitarkagAthoddharaNena kevalajJAnasya satatopayogasiddhiH / 52 pramANasya phalatvena nirvikalpa kevalajJAnanikRSTasva 45 45 thI 50 46 46/47 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA viSayaH 26 rUpavyAvarNanAdimukhena spaSTIkaraNam / pramANasya sAkSAt phalavyAvarNanam / ajJAnanivRttiHpramANasya sAkSAt phalamityatra vipratipannavAdinAM mukhena vividhayuktigarbhamajJAnasya nAzAsambhavamupakramya sattarkabalena kUTayuktIH nirasya ajJAnasya sarvathA nAzyatvopapattiH / pramANasya paramparAphalatvena kevalajJAnaM nirdizya kevalajJAnasya phalapariNatinidarzanam / chadmasthAnAM pramANasya paramparAphalanirdezaH / 57:58 prmeysvrupm| vastuna anekAntAtmakatvasiddhiH / syAdvAdasambandhinAM zaGkarAcArya-maNDanamizrAdInAmapalApapUrNapravAdAnAM sayuktikaM nirAsaH / anekAntavAdasyAgamasamarthanam / anekAntavAdanirUpaNe vstuunaamnekdhrmtvsiddhiH| 61 thI 66 pramANanirUpaNe tatphalasya tadviSayasya vA nayasya nirUpaNaM kathaM saGgacchateti tarkasya sopapattikaM smaadhaanm| 66 nayavyAvarNanasaGgatiH nayasvarUpam / yathArthazrutalakSaNam nayavAdadvArA syAdvAdamaya tajJAnasvarUpanizcitiH / nayavAdanirUpaNamahattvam / 6670 nayAnAM durnayAnAM ca vailakSaNyanirUpaNam / 71 67 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 77 (10) viSayaH pRSTham syAdvAdazabdasya vyAkaraNena sAdhutvavicAraH / syAdvAdamahattvam / pratyeka nayAnAM mithyAtvAt kathaM syAdvAdazya prAmANyam ? iti udbhAvitatarkasya sayuktikaM sanmatigAthopahitaM smaadhaanm| 73/74 nayAnAM saapeksstvmhttvm| samyak zrutasya syAdvAdodRGkitatvamabhinirUpya granthAntaroddharaNaiH syAdvAdamAhAtmyanirUpaNam / 76 31 vividhAsAdhAraNaguNopalakSitapramAtRnirUpaNam / AtmanaH pramAtRtvasiddhiH / AtmanaH upayogamayatvena svAnyaprakAzakatvasiddhiH / 77 prasaGgato'tra naiyAyikAbhimatamAtmani jJAnasya samavAyena sattvamityAdi vipratipattInAM niraasH| 7876 AtmanaH svaparaprakAzakatvasiddhau Atmani ssttkaarksnggtivrnnnm| AtmanaH krtRtvsiddhiH| ' 81 thI ahaGkArAdeH krtRtvniraasH| AtmanaH bhoktRtvasiddhiH / AtmanaH pariNAmitvanidarzanam / AtmanaH pariNAmitvasiddhau padArthamAtrasya guNaparyAyAtmakatvAt pariNAmitvavarNanam / tatra ca bauddhAdyamimatavAsanAdInAM sayuktikaM pratikSepaH / AtmasiddhiH / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA viSayaH . pRSTham pUrvapakSe-sarveSAM pramANAnAM jIvasiddhAvakiJcit - karatvanirUpaNam / 60/61 uttarapakSe-jIvasiddhau pratyakSasya prabalapramANatvopanyAsaH / 62 anumAnasyApi prAmANyanirNayAya prAmANikatvenAbhyupagamaM nirUpyAgamaprAmANyabalenApi jiivsiddhiH| 62/63/64 anumAnAgamaprAmANya dRDhIkRtya cetanAyAH bhuutdhrmtvniraasH| 64/65/66 cetanAsaMsiddhAvanumAnAnAM nAnAvidhAnAmupanyAsaH (pdyssttkdvaaraa)| cetanA'stitve aagmpraamaannyniruupnnm| 68/66 /100/101 upamAnena jIvAstitvanirUpaNan / cetanAyAH bhuutgunntvaabhaavH| 102/103 AtmanaH svasaMvedanasiddhatvanirUpaNam / 104/105 ahaMpratyayasyaupacArikatvanirUpaNam / pratyagAtmani cAhaMpratyayasvarUpo nirdezaH tannirAsazca / 106/108 jiivshbdvyaakhyaa| 106 tatsvarUpa-bhedAdivarNanam / 110/11/12/13 pramANanAmanAdivyavasthA nirUpyopasaMhAraH / 113 pramANAnAmanAdivyavasthAnirUpaNaprasaGga sRssttrenaaditvvicaarH| 114 thI sRSTaH saka kavyasthApanAya vividhaapaatrmyyuktigrbhpuurvpkssH| . 115/116 102 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA (12) viSayaH pRSTham sRSTaH sakakatvAbhimatau vividhadUSaNopasthApanam / 117 prathamaM brahmasUtrAghulla khenaiva sRSTa rnaaditvm| 118 tatazca sRSThe : sarjane vikalpaSaTkam / 116/120 jIvAnAM sukhaduHkhAderadRSTaniyamyatve sati Izvarasya grtaarthtvnirupnnm| 116/120 sRSTarutpattau vaiSNavIya-smArtta-paurANikAdivividha-.. vipratipattInAmupanyAsaH / .. 121 thI 125 aupaniSadikAnAM jagadutpattau vicitrprtipttiniruupnnm| kaThopaniSada-praznopaniSada-muNDakopaniSadtaittirIya chAndogya-bRhadAraNyaka-sUryopaniSadabahacopaniSadAdigrantheSu darzitaM vividha jagadutpattisvarUpaM vyAvarNya sRSThaH saka katvavicArAsArasvanirUpaNama / upanyasta vividhviprtipttiinaamsaartaavicaarH| 125 IzvaravAde naanaa'snggtiniruupnnm| 127/125 Izvarasya kaarunniktv-sshriirtvniraasH| 126 IzvarapadavAcyatvena kA zaktiriti praznopaniSadbRhadAraNyaka-bhRguvallyAdipAThopRbaMhitaM nirUpaNaM / 130 thI 132 iishvrsyaacintyshktimrv-srvjnytvvicaarH| 132/133 bhavAntaragamAdau IzvaranAmA'darzanaM zrutimUlakamupajIvya muNDaka--chAndogya bRhadAraNyakAdyupaniSadAdhAreNezvarasya jJAnadvArA ka tvamupanyasya svAbhyupagamanirUpaNam / 134 thI 136 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA (13) viSayaH chAndogya-vRhadAraNyakAdyAdhAreNA''tmanaH vicitraparyAyabhAjaH kartRtvaM nirUpyopacArata Izvare'pi saMsAdhya IzvaravAdAsAratvanirUpaNam / Izvarakatvasiddhayai kAlAdivatsAdhAraNakAraNatvAbhimatirupaSaSThavikalpasyAsAratvapratipAdanam / 137/138 Izvarasya muktimArgaka tvaprarUpaNayA'pi jagatkartR - tvAbhimatabhimatasiddhayabhAvaH / 138/136 pRSTham 136/137 karmaNa: phalopabhuktyai jIvasyAnIzatvaM pratipAdyezvarasyakartRtvamityayuktayukti nirAsaH / 136/140 Izvarasya kartRtvAbhAve'pi upakartRtvAdisaGgatiH / 140 /141 bhUtAnAmacetanatvAt vinezvaraM kathaM jagadvyavastheti kutarkasyApi paudgalikazaktivyAvarNanena dharmamahimnaH lokasvabhAvasya nirUpaNena ca nirasanam / 141 bhI 144 sarvasyaiva jantunaH sukhesuttrAt duHkhadveSitvAcca vimezvaraM tattadazubhakarmasu kathaM pravRttiriti kutarkagrahasyApi sayuktikaM nirAsaH / 143/144 'ajJa: janturanIzo'yaM' mitizlokasya jagataH kartRtvamIzvarasyApyanabhimatya vyAkhyAntareNa saGgatiH / 144/145 kriyAmAtrasya mUrttajanyatvena vyAptatvAdIzvarasya kartRsvAbhAvasiddhiH / 145/146 tuSyatu durjana bhyAyena jagataH kAryatve svIkRte'pi utpattimattvaM siddhayet nahi saka katvamiti vidyudazrAdi nidarzanena nirUpaNam / 146/147 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA (14) viSaya: syAdvAdinAM jainAnAmAbhimatyena tu kAryasya vaisrasi kAdi traividhyAta vizvasya nAnArUpatvasaGgatiH samIcInataraiveti nirUpaNam / Izvarasya jagatkartRtve hi yUthAntarIyopahAsa - pradhAnoktisaMgrahaH tadddvArA cAjJAnamUlatvaM jagatkatRtvasyeti pratipAdanam / vizvezvarasya jagadvidhAtRtve prakIrNakAnAM hetvantaH rANAM nirAsaH / 150 thI 153 jagatkartRtvavAdApodvArA vizvasyAnAditvamanUcAnavaryAH saMsUcya pramANAdivyavasthAmadhyAdinidhanarahitAM nirdezitavantaH / pRSTham 147/148 6 146 / 150 153 154 antyamaGgalanirdezaH / nyAyAvatArakatuH nAmanirdezena vastrApahna tidvArA munimArgamapalapamAnAnAM digambarANAM jainAbhAsatAM kevalibhuktiM ca saMsAdhyAvyaktadhvanirUpeNa tIrthakRtAM dezaneti mugdhajanopahasanIyatvaM pratipAdya granthakatu: siddhasenAparAhnamAcArya padalabhyAM sUcitatrantaH / 155/156 prathakatu' : garimAspadamahimAsUcakapramANopanyAsaH / 156/157 pranthakatuH nAmoccAraNa madoSAyeti sayuktikam nirUpaNam / 157 dIpikAkatu : prazastiH / 157 thI 156 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (15) zuddhipatram pRSTham paktiH azuddham zuddham pRSTham paGktiH azuddham zuddham 2. 23 svatra stvatra vahni 3. 23 pivedityu pibedityu 4 vahnayu vahnaya 5. 22 lakSathati lakSayati , 7 dazanena dazenena 6. 25 smAyati smArayati baddhamA badhUmA 7. 6 bhAyakAreNa bhASyakAreNa " 13 sthApyate lyApyate 22 cIkRtan cIkathan | 18 'vadya 'vidya 1. 5 macakSIta mAcakSIta 18 hadAdi ha dAdi 15 pakIrtitaM prakIrtitaM / evaM 11 jaDatAmva jaDatAsva 5 vyathaiva vyarthA syAt 14. 15 nirAdeve nirAsAdeve| 29. 19 sAdhyasattve sAdhana14 yattiM yati sattve sAdhya 4 vedhe vidhe 21 yathAtha yathArtha 24 vahanya vahnaya 21 vAdhakte vAdyukte 23 nizcanu- nizcinu- 26 masamta masantaM yAt yAt 8 meva meka 4 pratyarthasya pratyAyyasya / 22 rukta rukatA 15 vaha vaha 23 kevalasva kevalasya 23. 15 cAnyathA dhAnyathA __3 pratipedho pratiSedho 24. 12 naGgatA naGgatAm 46. 2 mukta muktam 25. 2 pitsu pitsuH / 51. 10 ali aliMde * " * . mr Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTham paGktiH azuddham 11 uvvAo 12 sabvasa ", 56. 26 pAdena 61. 1 pralipita 14 sarvathAM 52. 36 " 34 70. 64. 18 kanakanAm kanakAnAm 101. 21 65. 6 vAso 67. 20 pApAt 24 micchata 3 kaci 35 * 99 75. 15 syAdava 16 sada " 76. ,, NarthAde 11 15 sampa 7 pUrvametya 14 vAcya 23 bhAvepi (16) zuddham | pRSTham paGktiH azuddham uppA 860 ekkasa 86. "9 80. 16 meve 830 6 dvi 22 karmaNa 84. 85. 9 kayA tAde na 60. pralapita | 680 sarvathA 5 kartta 14 dAyu 6 gamya 16 vAcyam bhAve'pi na cAsya Adi hatai nAnto na cAdi rhataiH zasyaika vAsau 103. pApAtAt 104. 14 skandha me skandhAnAmeva micchattaM kvaci rNArtha de zasyeka zuddham kartta dAbhyu gamyaH 106. 15 zIli 107. 6 vAmya 1960 10 saGkhyA samma 116. 26 vrajejcha syAdeva 120. 20 nivRtyA sad 124. 7 bhavaM pUrvamevetya 1280 16 pravaNe 126. 17 vidhAtra zIlite vA'nya saGkhyA vrajeccha nivRttyA bhayaM pravaNai vidhAtA 136. 14 jJAnAdara jJAnAnAdara tmaive 143, 25 bhoktavva bhoktavya buddhi 144 24 jJAnatraNAdi jJAnAvaraNAdi karmaNAM 152* 1 payuktaM pratyuktaM katayA 1570 11 AtmAname AtmanAme Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 Namotthu rNa samaNassa bhagavao mahAvIrassa phra AgamoddhAraka- AcAryazrIAnanda sAgara sUrinirmitadIpikAvibhUSitaH tArkikamUrdhanya zrIsiddhasena divAkarapraNItaH nyAyAvatAra: / natvA natasurazraNiM pramANanayadezakam / sArvajinaM yate nyAyA - vatAraM sphuTitu dhiyA // 1 // , pramANatattvavyavasthApanArthamidamupakramyate / pramANaM-nirdizyamAnasvarUpaM tasya tatvamasAdhAraNaM svarUpaM tasya vyavasthApanaM yuktyA nirNIya svarUpopadarzanaM tasmai, idaM sudRDhAnubhavAspadatayAntaryathAghasthitatayA sthitaM pramANatattvaM, upakramyate- zAstrarUpeNa bahiH prakAzayitumArabhyate ityupodghAtaH / prayojanAbhidheyasambandhapradarzanaparaH / maGgalaM tu pramANasya jJAnAtmakatvAjjJAnasya ca 'jaM annANI' tyAdivAkyAt nirjarArthakatvAt pramANazabdenopAttameva pratibandha vighAtasyaiva maGgalArthatvAt / yadvA-prazabda eva maGgalaprakarSArthitvena tasya bhadrAdyantargatatvAt bhadrAdInAM ca 'ye ca bhadrAdivAcakA' ityanena maGgalArtha'tvAnusmaraNAt / atha pramANasya svarUpaM bhedau cAha pramANaM svaparAbhAsi jJAnaM bAdhavivarjitam / pratyakSaM ca parokSaM ca dvidhA meyavinizvayAt // 1 // Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH .00000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000060000003 prakarSeNa - saMzayAdivyavacchedena mIyate-parichidyate'rtho'neneti pramANaM iti lakSyam / jJAyate sAmAnyavizeSobhayAtmako'dhyartho vizeSaprAdhAnyenAvabudhyate yena tajjJAnaM iti lakSaNam / viparyayAdAvati vyApterAha-bAdhavivarjitaM' tdvtytdvttvbuddhirbaadhH| yadvA bAdhate-padArtha viloDayati atatsvarUpatayA jJApaneneti bAdhaH / sa ca viparyayasaMzayAnadhyavasAyabhedAtrividhaH / zuktAvidaM cAkacikyAdimattvAt rajatamiti viparItanirNayo viparyayaH / sthANau urdhvatAdidarzanAdayaM sthANuH puruSo vA ityanekakoTikAnavasthitajJAnaM saMzayaH / anyatropayogAd gacchatastRNasparzajJAnamanadhyavasAyaH, tena bAdhena vizeSeNa varjitaM. zUnyaM yad jJAnaM tat pramANamiti yojyaM / atha tatpramANatayA nirdiSTaM jJAna kIdRza syAditi viziSTi'svaparAbhAsi' khaM-AtmA jJAnameva, para:-jJAnAdanyo'rtho ghaTAdiH, tayorAsamantAt sakalatadvartidharmavattvena bhAsanazIlaM nirNayajananasvabhAvaM dIpa iva itthambhUtameva jJAnaM, asvAbhAsinaH parAbhAsitvAyogAt kumbhAdivat / anyena tadAbhAse tu tasyApyanyenetyanavasthaiva / ata evaM prAmANyAprAmANye parata evopapadyate / pramANaM saMlakSya tadbhadAvA''ha'pratyakSaM ca parokSaM ca' 'az bhojane' iti vacanAt anAti-sarvAnarthAna pAlayati saMsArasyAnAditayA ca bhunakti veti akSo jIvaH / yadvA. aznute-vyApnoti sakalalokaM sarvatra janmAdimattvenetyakSaH jIva eka / arka-jIvaM prati gataM indriyAdinirapekSatayotpatteH pratyakSaM sAkSAdAtmanaivodbha tamavadhyAdi / cazabdaH svagatAnekabhedasUcanArthaH / athavAati prati gataM pratyakSa / vyutpattimAtramevedaM, pravRttinimittaM tu spaSTatvameva / cazabdassvatrasAMvyavahArika - pAramArthikadvividhasyApi saprabhedasyAsya jJApanAya / yAvadra pigocaro'vadhiH, manomAtragocara manaHparyAyaM, sakalajJeyAvabhAsi kevalaM, iti pAramArthikapratyakSamava. dhyAdi / sAMvyavahArikaM tu sAkSAt indriyAnindriyodbhataM avagrahe. Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 haapaaydhaarnnaakrmvdev| aparaM bhedaM tvAha-parokSaM' parANi-cetanAmayasvAjjIvasya indriyamanAMsi, tairukSA-sambandho yasmiMstatparokSaM / yadvA-atAjjIvAt paraM AntaritaM pudgalamayenendriyAdinA / athavA-akSNa indriyAtparaM asAkSAditi parokSam / indriyAnindriyanimitto matizrutAtmako bodhaH / antye tvaspaSTo'vabodha eva / atra tu cazabdaH pratyakSeNAsya tulyakakSatodbhAvanArthaH / bhedadvaividhya eva hetumAha'dvidhA meyavinizcayAt mAtu yogyaM meyaM-AtmadehAdi, tasya vinizcayoyAthAtathyena nirNayaH, sa dvidhaiva pratyakSetarabhedeneti / pramANasya dva eva vidhe / padArthaparicchedakaM hi pramANaM / padArthaparicchedazca dvidhaiva, nAnyatheti pramANamapi dvidhaiva / smaraNapratyabhijJAnatarvAnumAnA''gamA atraivAntarbhUtAH / matizrutayoH 'Aye parokSa miti vacanAt parokSatA, smaraNAdInAM ca 'matiH smRtiH saMjJA cintA'bhinibodha-ityanarthAntara'mitivacanAt matitvamiti sustham / padArthanizcayo dvidhaiveti pramANamapi dvidhaiva / upamAnArthApattyabhAvasambhavaitihyaprAtibhAdInyapyatraiva yathAsambhavamiti nAdhikyaM prmaanneyttaayaaH| yathApratijJAtaM pramANalakSaNAdau nirUpite Aha codanAcaJcuH prasiddhAni pramANAni, vyavahArazca tatkRtaH / pramANalakSaNasyoktI, jJAyate na prayojanam // 2 // pramANAni svaparAbhAsIni saprabhedAni jJAnAni, prasiddhAnilokavyavahArapatitAni / sAvadhAraNatvAdvAkyasya prasiddhAnyeva, na kaJcidapi teSAM sAdhyatvam / tathA ca prasiddhArthapraNayanapravaNatvAt prastutaprakaraNasya nArthavattA / nahi nAma bubhukSito'zrIyAt pipAsitazca jalaM pibetyupadezaH dIrghazemuSIkAryam / prasiddhatvaM ca pramANAnAM anupadezenApi sparzAdisaMvedanAnAM sadbhAvAt / na ca vipazcidvarttanyebaiSA, kintu yAvalloka, ityAha-vyavahArazca tatkRtaH' Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 00000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 dAnAdAnAdiloMke prasiddhimupagato vyavahAro'pi / copyarthe, pramANaniSpAdita eva / nahi jJAnamantareNa ko'pi kasyApi vyavahAraH syAt, kumbhAdInAmapi vyavahartRtvApatteH / yadvA prasiddhAni pramANAnItyetAvanmAtrameva na, kintu casya samuccayArthatvAd vyavahAraH pramANaparicchinno dAnAdilokavyavahAro'pi pratyakSAdipramANakRta eveti / tatazca kimityAha-pramANasya pratyakSAdibhedabhinnasya lakSaNamativyAptya= prAptyasambhavarahito'sAdhAraNo dharmastasyoktau-nirUpaNe, prayojanaMsAdhyaM, na naMva, jJAyate-upalabhyate / na ca niSprayojane prekSAvantaH pravartterana, tattAkSateH, kaNTakazAkhAmardanapravRttatathAvidhapAmarapuruSavat / iti nArambhaNIyamidam / tathA coktaM- ' dharmArthibhiH pramANAderlakSaNaM natu yuktimat " ( vicAryamityanuvarttate ) prayojanAdyabhAvena / AdizabdAddharmadhyAnAdinirjarAkAryaparigrahaH / anyacca - lakSaNaM kiM vinicityocyeta anyathA vA ? Adye, siddhatvAllakSaNasya kiM praNayanam ? | antye, lakSaNasyaiva pramANenAvinizritatvAttAtradalakSaNatvamiti tadutirvakturthyAnyamevAviSkuryAcchotunaiva kaJcidapi bodhamiti na vAcyameva lakSaNAdi / tathA cAtra prayogaH na vAcyaM lakSaNAdi, niSprayojanatvAt pitRvivAhAdivat / niSprayojanaM lakSaNAdivAkyaM siddhatvAt bubhukSitAdi prati azanAdyupadezavaditi / evamAkSipta AhA''cAryavarya: " prasiddhAnAM pramANAnAM lakSaNoktau prayojanam / tadvyAmohanivRttiH syAd, vyAmUDhamanasAmiha // 3 // - lokavyavahAro yataH pramANanirmitastata: pratyakSAdIni pramANAni yadyapi prasiddhAni tathApi teSAM vakSyamANena anAdinidhanAtmiketi vAkyena lakSaNAdInyapi ca prasiddhAnyeva santi tathApi prasiddhAnAM pramANAnAM lakSaNoktau asti prayojanaM / kiM tadityAha - iha-pramANa-ta lakSaNAdau, vyAmUDhamanasAM nibiDaja DimASTabdhAntaHkaraNAnAM taduvyA Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 5 0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 30000000 mohanivRttiH pramANaviSayaka jJAnakapaNaM kRtaM syAt / yadyapi nAsti pramANasAmAnye vyAmoho lokAnAM, tathApi tatsvarUpabhedA dAvastyevA'sau / tathAhi - 'avisaMvAdi jJAnaM pramANa' miti saugatAH / atra saMzayAnadhyavasAyayorvisaMvAditvAbhAvAt prAmANyApattiH / anyacca prameyopalambha evaM jJAnaM pramANaM syAttadarvAgatathAtvena tatastasmin pravRttireva na syAt / kiJca pramANasya prAmANyama visaMvAditvamantarA, tacca na pramANameva / kSaNakSayitvavAsanAyAM tu ko jJAnavAn kazcAvisaMvAditvanirNeteti cintyamidam / 'arthopalabdhihetuH pramANamiti naiyAyikAdayaH / atra heturya dIndriyakAra kasA kalyAdayastarhi teSAmacetanatvAnna pramANatvam / na cendriyANyupalabghRNi, teSAM vigame'pi tadupalabdhArthAnusmRteH / 'apUrvArthAvagantR pramANa' miti mImAMsakAH / teSAM mate ca smRtistaddhetukaM cAnumAnAdikaM na pramANaM syAt / evaM 'kalpanApoDhaM abhrAntaM pratyakSaM' iti bauddhA: / 'indriyArthasannikarSotpannamavyabhicAri vyavasAyAtmaka nirvyapadezyaM jJAnaM pratyakSaM' ityakSapAdAnuyAyinaH / 'kSANAM satAM samprayoge zrAtmano buddhijanma pratyakSa' miti mImAMsakAH / evamevAnyeSvapi lakSaNepUyam / bhede'pi vyAmoho, yathA'pratyakSAnumAne pramANe' iti taccanIkAH, 'pratyakSAnumAnopamAnazabdAH pramANAni ' iti gautamIyAH, pratyakSAnumAnazabdAH pramANAnIti kaNAdA: kApilAca, 'pratyakSAnumAnopamAnazabdArthApatyabhAvAH pramANAnIti jaiminIyAH, zrutireva mAnaM nAnya' diti vedAntinaH, 'pratyakSameve 'ti lokAyatikAH, ityavitathamevokta' yatpramANalakSaNAdyatau tadvyAmohanivRttiriti / atha pUrvoktaM pramANe lakSayati --- aparokSatayA'rthasya, grAhakaM jJAnamIdRzam / pratyakSamitarajjJeyaM parokSaM grahaNekSayA // 4 // - gamyate ityarthaH - Atma dehAdiH, tasya aparokSatayA - indriyA Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000600000000 nindriyanimittodbhavabhinnatayA sAkSAdAtmanA spaSTatayA vA grAhaka-jJApaka yajjJAnaM IdRzaM grahaNekSayA-jJAnApekSayA grahaNaprakArato vA pratyakSaM jJeyamiti / AdyapakSe'dhyAdi, aparasmiMzca sAMvyavahArikapratyakSamavadhyAdi ca / parokSalakSaNamAha-itarat-pratyakSAdbhinasvarUpaM indriyAnindriyotpannenAspaSTena vA'rthasya grAhakaM grahaNekSayA parokSaM jJeyam / Adya mati. zrute, parasmin mmRtyAdi / atrA''bAlagopAlAGganAprasiddha parokSarUpe matizrute iti kRtvA parokSabhinnatvena pratyakSa lakSitam / ata eva vAcakamitrairapi pravacanArthasaGgrahaM cakrANaizcakrAte evaM sUtre-'Adye parokSaM pratyakSamanyat' ( matizrutAbhyAmanyat avadhi-manaHparyAya-kevala-lakSaNaM jJAnatrayaM prtykssmityrthH)| yadvA''zrayAyibhAvavAraNAyAparokSatayeti / nahi pratyakSalakSaNakaraNATate pratyakSatvaM siddha syAttathA tatsiddhimantarA ca lakSaNe pratyakSatA viziSTA na ziSTatAspadam / na ca vAcyaM tathApi anyonyAzrayastu durudhara eva / yato'tra parokSabhinnatayA pratyakSaM pratyakSetaracca parokSamiti lakSaNadvayaM lakSitaM, parokSazabdasyAspaSTArthatvAt / spaSTAspaSTatve tu prasiddha evaM loke / na ca tarhi spaSTatayetyeva vAcyaM, nArthoM 'parokSataye'tyasya / tathAhi-pratipAdyamAne sAmAnyaloke'vadhyAderananubhUyamAnatvena tatra spaSTAspaSTatvazaGkA na nivatteMtAspaSTatA vA tasyAvabudhyeteti pakSadvaye lakSaNavyAptiH samyak syAt / na ca pratyakSaparokSabhinnaM tritayaM kiJcidapi pramANamasti, yasya lakSaNaM vidadhyAdvicakSaNakovidaH / na ca 'pamANe caubihe' ityAdyanuyogadvArAdisUtravirodhaH / tatra hi vyavahAralakSaNanayavAdena parokSAntarbhUtAnAmapItareSAM pRthakkaraNaM, lokAnurodhaparatvAttasya / na caivaM smaraNapratyabhijJAtarkAprAmANyam / tanmatena anumAnAGgatayA tatprAmANyena teSAmapi prAmANyAbhyupagamAt / pratyabhijJAto hi tarkabalapratiSThitamanyathAnupapannatvaM hetoH saha sAdhyena smA yati / tatazca sAdhyanizcayaH / na caivamatrApyevameva kAryam / vyavahArasya hi lokopacAramAtrapriyatvAttasya Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 tathAbhyupagamaH syAdyadAha-'nayavAdAntareNa pratyakSAnumAnopamAnAgamAzcatvAri pramANAni' paraM yathAsthitapakSanirUpaNe tannirUpaNahetubhUta ekadezo nopayukta iti / bhedo hi parasparavailakSaNyena syAt tacca pratyakSaparokSayoreSa, nAnyeSAM / parokSabhedAstu bhavantastAna ko'pi kopitAzrayaM kuryAditi / ata eva svatantraM pramANabhedayogyatvAGgIkaraNAdapramANAnyeva vA tAnItyukta bhA yakAreNa / supratiSThitavyavasthA hi 'tatpramANe' (matizrutAvadhimanaHparyAyakevalalakSaNaM jJAnapaJcakaM Aye parokSa pratyakSamanyaditi pratyakSaparokSe dva eva pramANe ityarthaH) iti sUtreNa spaSTameva khyApitA / na caivaM 'iMdiyapaJcakkhe' ityAdi nandisUtrIyapAThena spaSTha eva virodhaH samadhirohet / tatra hyatratyadvitIyavyAkhyAnabat sAMvyavahArikatvena spaSThatvamaGgIkRtyaiva tathAvyAkhyAtamanyathA kathaM tatraiva paccakkhaM tivihaM' ityAdyacIkRtan devavAcakavaryAH / atra pazcAdudiSTamapi parokSaM lokopayogitvenAdau vivecayati / tatrApi saMskArodabhUtaM taditi jJAnaM smaraNaM, anubhUtismRtyudbhavaM saGkalanaM pratyabhijJA, anvayavyatirekavyAptistarka iti lakSaNavatAM smaraNAdInAM kSuNNatayA prAyastAttvikavipratipattiviSayAbhAvAt tAnullaGghaya tadaGgIbhUtaM anumAnaM lakSayastatprAmANyaM nirUpaya~zcAha -- sAdhyAvinAbhuvo liGgAt sAdhyanizcAyakaM smRtam / anumAnaM tadabhrAntaM, pramANatvAt samakSavat / / 5 // sAdhayitumiSTaM sAdhyaM - vayAdi, apratItAnirAkRtAbhIpsitaM, tena vinA na bhavatIti vipi sAdhyAvinAbhUH, dhUmAditAdRzAt liGgAt-liGgayati-gamayati, asiddhamiti liGga tasmAt, sAdhyasyapUrvoktasya, nizcAyaka-nirNayApAdakaM yajjJAnaM tadanumAnaM smRtaM / anumAtA hi pUrva liGga pratyabhijJAya tasya tabalApannaM sAdhyAvinAbhAvaM ca saMsmRtya sAdhyasattAmAkalayati iti liGgajanya eva sAdhyanizcayaH / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 ata eva ca hetau paJcamI / sa eva cAnumAnam / atra ca liGgAt sAdhyanizcayo'numAnamityeva prakRtam / sAdhyAvinAbhuva iti tu liGgasya svarUpopadarzanena trirUpatAdinirAkRtaye / skuTayiSyati ca anyathAnupapannatvamiti hetulakSaNavivaraNAvasare etat / parAmarzajanyatve tvanumAnasya candravadAkAzaM jalacandradarzanAt , bhaviSyatyudayo mRgazIrSANAM atra kRttikodayAt ityAdyAkArAnumAnaprathA vitathA na syAt / liGgajJAnaM karaNaM, vyAptiApAraH / kecittu vyAptidhI: karaNa, parAmazoM vyApAraH / atra cArvAkazvarcayAJcakra-anyathA'numAnaprathA vyabhicAritvAt / avyabhicAri hi pramANaM pramAvatAmabhipretaM pratyakSAderiva / na cedaM tthaa| tasmAdanumAnodbhavanmAnaM bhraantmev| tannetyAha-tadabhrAntaMpUrva lakSaNAdinA nirdiSTaM anumAnaM na-naiva bhraantimt-aythaarthtaavt| atra hetumAha-pramANatvAt-vAdharahitajJAnAtmakatvAttasya / yathodyotakara AdityaH ulUkakuloditapUtkAraparamparAbhirapi tamastativitAyI na bhavati / evamatrApi svaparAbhAsi bAdhavarjitajJAnamayatvenAnumAna - syAbhrAntatvaM bhavanna nAstikamastiSkanirgatanyakArairanyathA bhavati / yo yasya niyataH sambaddhaH sa taM adRSmapi jJApayatyeva, kA'tra vythaa| kvacidbhrAntatvadarzanena ca yadi tatsarvathA pramANapathottIrNaM tadA marumarIcikAnicayadarzane jAtaM jalajJAnamapi bhrAntaM nibhAlitamiti yAvatpratyakSasyApi prAmANyAnabhyupagamaH zreyAna / atha ca zUnyavAdinaM prati pratipAdayatA pratyakSasyApi prAmANyaM bhavatA tatra heturvAcya eva, svamanasyapi pratyakSasya bhrAntatvAbhrAntatvanizcayo'prAmANyaprAmANyahetunaiva kriyeta / kiJcAnapekSya smaraNAdIn ko'tra pratyakSe'pi prAmANyanirNAyakaH / teSAM ca mAnatve sutarAmanumAnasya maantaa| yadi ca na te'numAnaM pramANatAspadaM, tarhi pratyakSasyApi dehi jalAJjaliM prAmANyAyetyabhipretyAha-samakSavat / yathAhi-pratyakSasyAvisaMvAditvaM taddarzitArthAvisaMvAdAttvayA'bhidhIyate, tathaiva dhUmAdevahnayAdyanumAnasyApi tathAtvaM vinizcitya tadapi tatheti kiM na nirNIyate nirNayaniratena ? Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 00000000000000000cocooooooooooooooooooooooooooocococo000000000000000000000000000000 yatrAvisaMvAditvaM tatra prAmANyAmyupagame kA te trapA ? anyathA svajanakAdizaGkayA sarAGkotpattistvamiti keSAM na hAsyAspadaM iti vivecayatu / evaM nirloThito vAdI ulluNThIbhUya braDato jalamuSTiriva stranistArAya pratyakSasyApyaprAmANyaM kIrttayet / yadvA - mAnazUnyazUnyavAda vivAdaparaH pramANamAtradveSitvena tasya tathAttrama cakSIta / athavA nirantara zraddhAtamastatyatragUDhahRdayaH pazuvizasanazAsanAzasI zratimeva mAnatayA samuddizan jagadyAthAtathyAvagatikArakamiti na tatprAmANyaM mantrI ti tAnpratyAha na pratyakSamapi bhrAntaM pramANatvavinizcayAt / bhrAntaM pramANamityetadviruddhaM vacanaM yataH || 6 // - pratyakSaM - spaSTatAnvitamadhyAdi indriyAnindriyodbhavaM sAMvya vahArikaM vA samakSaM / apinA'numAnAdipramANasaGagrahaH / bhrAntaM - apramANamiti na naca vAcyamiti gamyate / yadvA- pUrvazlokAntargataM dRSTAntaM zuzodha viSayA''ha - ' pratyakSamapi' sAdhyasAdhanavyAptyAspadaM hiM dRSTAntaM / taccAtra pratyas lokAyatikairapi tasya pramANatayA svIkRtatvAt tathApi tatprAmANyavipratipattau tasya tannizcinvannAha - 'pratyakSamapi bhrAntamiti na kuta ? iti cedatra hetumAha- 'pramANatvavinizcayAt ' ( pramANatvaM ) pramANasya hi svarUpaM bAdhavarjitajJAnatvaM, tasya vizeSeNasamastatrAdisammatatayA vividhaM spRSTaM rasitaM ghrAtaM dRSTaM zrutaM mataM vA mayeti svAnubhavena nizcayAt-sandeharahitatvenAnubhavanAt / ucyate ca vijJavRndArakairnahi pratyakSe'nupapannaM nAma / anena dRntI kRtasya pratyakSasya sAdhanavikalatA / pramANatvalakSaNo heturyathA pratyakSe vidyate yathA ca tanna bhrAntam / evaM anumAnamapi pramANatvena hetunaMva - nAyathArthaM / bhavati cAtrAntarvyAptiH bhrAnte pramANatvasya sarvathaivAnupapannatvAt / atha pratyakSe pramANatvaM bhavatu, paraM bhrAntatvaMna - - Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 nyAyAvatAraH 000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000006666666009 tasmAnnirgataM iti sAdhyavikalatA dRSTAntasyA'vika laivetyatrAha 'bhrAnta' mityAdi / yadvA'bhrAntatva pramANatvayorantarvyAptAdbhavantI mArekAM nirasyannAha - 'bhrAnta' mityAdi / bhrAntaM ayathArtha, pramANaM - yathArtha jJAnaM bAdhavarjitaM svaparAbhAsi ityetat ekasyaiva parasparavighAtakadharmavattvA bhyupagamaparaM vacanaM vAkyaM yataH virudvaM, mAtA me vandhyetyAdivad viruddhatAvrAtam / na hi yadbhrAntaM tatpramANaM yatpramANaM tadbhrAntaM vA bhavitumarhati / tadvaktA ca nApnotyApta parSadyupavezanArhatAM, abhyupagatApalApena viruddhatAnavatrodhena vA nigrahasthAnagatatvAttasya atreda maidamparyamabhrAntatvaviruddhasvabhAvaM hi pramANatvam / tacca pratyakSe samaveyat bhrAntatvaM nivartayet tasmAt svavyApakaM cAbhrAntatvaM samAnayet iti nizcitebhrAntatvapramANatvayorvyAptibhAve saGkalitapramANatvAnna pratyakSa bhrAntaM / tadvadeva cAnumAnamapi pramANatvAzraya iti na bhrAntatvAspadam / iti susthitaM anumAnasya prasaGgAt pratyakSasyApi pramANatvam / atha pramANalakSaNazuddhaye jJAnameva tattvaM nAnyaditi siddhAntayato bauddhavizeSAn, ekameva brahmadvitIyaM nAstItyabhiniviSTAn pratyakSaprekSyamANajagajjAlamAlamAcakSANAn vedAntinaH zikSayannAha - " sakalapratibhAsasya, bhrAntatvAsiddhitaH sphuTam / pramANatvavinizvApi dvayasiddha prasiddhyati ||7| pramANaM svaparAbhAsi bAdhavarjitaM jJAnamiti nirNItaM prAk / tAdRzasya sakalapratibhAsasya - samagrajJAnasya, sphuTaM prakaTaM yathA syAttathA nizcitaM ' bhrAntatvAsiddhita:' pramANatvalakSaNavyApakatayA'bhrAntatvalakSaNavyApakavattvanizcayena bhrAntatvavyAhRteH pratyakSAdijJAnasyAbhrAntatvasiddhiH / abhrAntaM ca sakalamapi jJAnaM svaparA mAsasvarUpameva, tenaiva tasya tattvanirNayApAdanAt / ata evAha 'pramANatvavinizcAyi' jJAne pramANatvanirNAyakaM hyabhrAntatvam tacca padArtha yAthArthyAnupA Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH .000000000000000000ccato0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 tyeva syAdanyathA bhrAntatvApatteH / padArthayAthArthyAnupAtitvaM ca dvayasiddhau-jJAnajJeyalakSaNapadArthayugmasambhava eva prasiddhayati-prakarSa yAthAtadhyena anAvilasiddhipadavImadhyArohati / nahi tamastomamanapAkurvan darIdRzyamAnamarthajAtaM cAsAkSAtkurvan dIpo dIpatAM labhate / evamatrApi jJeyam / AtmapudgalAdyarthajAtaM yadi na syAttarhi dRzyAbhAvAkathaM darzanaM ? / sati darzanAGgIkAre'vazyaM dRzyAGgIkAraH, karaNasya krmaavinaabhaavitvaat| 'draSTAca pramAte' tyAdinA zlokena nidiSyati / tannAtra taccarcA / paramArthatastu dadhyAnayanacAMdanayA tadAdhArAnayanacodanAvarakaraNarUpe jJAne'GgIkRte jJAtA jJeyaM cAvazyatayAGgIkAryam / svatantraH kartA, vyApyaM karma, sAdhakatamaM ca karaNamitivyutpAditatvAdvipazcitApazcimaiH / atreyaM bhAvanA - prameyAvyabhicAritvaM hi pramANasya pramANatvam / tacca na prameyamantarA / tathAbhavadvijJAnamapramANamevAmanyate munibhiH, bhramasyaitallakSaNatvAt / saGgIryate ca jJAnasya pramANatomAbhyAmanyathA svavacasaiva svamatAnRtatvAGgIkAra - prasakteH / aprAmANikasya tathAtvAdeva / na ca jJAnaM ka jJAnaM karma jJAnena karaNena jAnAtIti kriyAdiyogyateti nAthoM'nyajJeyeneti vAcyam jJAnasyaiva tAvatvaparAbhAsitvAt satyeva parasmistasya tathAtvaM, iti dvaryAsaddhayanAntarIyakameva pramANatvam / yadvA-pUrvazloke krameNa sAdhanavikalatA sAdhyavikalatA'numAnaprAmANyavyavasthApane pratyakSarUpasya dRzAntasya praakRtaa| adhunA tUbhayavikalatA tasyAtanyate 'sakale'tyAdinA / vyAkhyA caivaM kAryA- sakalapratibhAsasya-samastaspaSTajJAnasya sphuTaM pratiprANi svasaMvedanasiddhatayA bhrAntatvAsiddhitaH - ayathArtha - sAnanubhavAt, pramANatvavinizcAyi-prameyAbhicAritvanirNayakAraka abhrAntatvamiti gamyate, tat dvayasiddhau-pratyakSapramANarUpe dRSTAnte'bhrAntatva - pramANatvalakSaNasAdhyasAdhanayoAptatvenopapanne, prasi - ddhayati-yuktyupapannaM bhavati / pratyakSapramANe pramANamabhrAntatvAvinAbhUtamiti nirdhAritam / pramANatvaM cAnumAne'pi, prameyAvyabhicAri Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 00000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 12 jJAnamayatvAt nizcitamityanumAne'pyabhrAntatvasiddhiH / evaM parokSAntatAnAM smRtyAdInAM yathAyathaM lakSaNAdi vidhAya tathAbhUtasyaiva paralokavidhisaudhastambhabhUtazrIzAbdapramANamya lakSaNamAvizcikIrSurAha tAvallokalokottarasAmAnyaM zAbdalakSaNaM dRSTeSTA'vyAhatAdvAkyAtparamArthAbhidhAyinaH / tattvagrAhitayotpannaM, mAnaM zAbdaM prakIrttitam ||8|| dRSTaM caturdarzanAdinA ghaTapaTAdi, iSTaM sukhAdi, tAbhyAmavyAhatAt - aviruddhAd etAdRzAt vAkyAta varNazabdAdisamUhAtmakAdarthadyota kAta, utpannaM jJAnamitigamyam / zAbdaM mAnaM prakIrttitamiti sambandhaH / punaH kIdRzAdvAkyAdityAha-'paramArthAbhidhAyinaH' paramArthIyathAsthitatvaM tAtparyaM vA tadabhidhAnazIlaM paramArthAbhidhAyi, tasmAt / kathamutpadyate ? ityAha-yadvA-SaDapUpAH daza dADimAnItyAdyasambandhAnAmapi prAmANyaprAptau proktavAn- 'tattvaprAhitayA' tasya vAkyasya tattvaMsvarUpaM, yathAvasthitArthatvaM, tadgrahaNazIlatayA yadutpannaM - vAkyazravaNataH prAdurbhUtamAtmaniM jJAnaM tat zAbda-AgamAkhyaM, mAnaM pramANaM prakIrttitaMprakarSeNa yuktiyuktatayA gaditaM pramANalakSaNalakSakaiH / atra ca nAstikamatAnuyAyinAM dRSTA'vyAhatatvamastItiISTeti / nahi jIvAdyapalApazcatanAvata pratiprANisvasaMvedanasaMsiddhatayA jIvasyeSTaH keSAJcidapi / paralokamokSAdISTA'vyAhatatve'pi bauddhAkSapAda - kapila - kaNAda-vedAnuyAyinAM pratyakSAdipramANaprathAsiddhasyAdvAdApalApalInatvAd dRSTeti / tArA boTikAdivinikarasya syAdityAha - 'paramArthetyAdi / nahi teSAM svAtmadveSiNAM vacanAni padArthasya yarthArthatA parANIti / satyapi vAkyasya dRSTeSTAvyAhatatve paramArthAbhidhAyitve ca na sarve zrotAra: samabhAvapratizrotAraH sampadyante / yata Aha Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAvAvatAraH .000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 'ekarasamapi tadvAkyaM vakturvadanAdviniHsRtaM tacca / nAnArasatAM gacchati, pRthaka pRthaga bhAvamAsAdya' // 1 // ata eva ca nyagAdi vAcakavaryaiH'na bhavati dharmaH zrotuH sarvasyaikAntato hitazravaNAt / ' iti Ahe 'tattvagrAhitayeti / evaM cArjavAdayuktepyukte yadanurAgibhiH ziSyaiH ziSyate'nyathAkAraM nirantarabhaktebhyo'GgIkurvate ca te tatheti / tanna zAbdaM mAnaM, tallakSaNottIrNatvAttasya / loke tu janakAdistathAbhUta eva / yato nAso putrAdibhyo dRSTeSTavyAhatamaparamArthAbhidhAyi vAkyamabhidhatte / putrAdInAM ca tattvagrAhitayA yA bodhotpattiH, saiva laukika zAbdaM mAnamiti / yattu kacidvAkyAdikameva zAbdatayA jegIyate, tatkAraNe kAryopacAraM vidhAyaiva / anyathA katha jaDatAmvarUpasya vAkyasya vyAgRNIyAt mAnatAm / mAnasya jJAnarUpatvAdeva / bhavati ca yatra yo dRSTeSTA'vyAhatavAkyaH prAmANikabodhotpAdakaHsa eva, nipuNavaidyAdivat / na cAnumAne'ntarbhAvanIyamidaM, vyAptyAdibhAvakalanAbhAvAt / spaSTaM tadullekhAt / na cAnumAnaM tadabhAve bhavatIti / anyacca - vaktradhInaprAmANyamidaM, tattu hetvAbhAsazUnyatAdyuttham / kiJca-pratyakSapUrvakaM tat vyAptihetukaM ca, idaM tu prakaraNAdinA viziSTabodhajanakameva saGkatapUrvakaM ca / "anumAyAH sthitA caivaM, ukta prAmANyatA pRthaka / ekA vyAptibhavA'nyA tu, saGka totthA ytHsmRtaa|" atha lokottaraM viziSTatvAtsavizeSa lakSayannAhaprAptopajJamanulladhya-madRSTeSTavirodhakam / tattvopadezakRt sArva, zAstra kApathaghaTTanam // 9 // rAgadveSamohAnAmAtyantikaH kSayaH AptistadvAnAptaH / na ca prati Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH .0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000ccccc.0000cceecccccce, prANyupalabdhe rAgAdimAtrAyAH, na tadvihInaH ko'pIti / tata eva na darIhazyamAnA AptAH praanninH| kasyacita kacit kadAcittu rAgAdyabhAvaH svasaMvedanasasiddha iti nApalapyaH / yasya tu sarvatra sarvadA ca tadabhAvaH, sa AptaH / rAgadveSamohAnAmaMzataH kSayo'nubhavasiddhaguNo-- tpattyanumAnapramita iti tatkSayaH sarvathApi syAt / tadvA~zca saH / na ca jJAnAdInAmaMzata AvaraNopalabdheH pUrvoktavat sarvathAvaraNamapi jAghaTyeta / teSAM nAbhipradezAnAmaMzato'pi kadAcidapyAvRterabhAvAt jJAnAdInAM / anyeSAM tu teSAM keSAJcijjIvAnAM tathAbhAvo'dhyabhyupeyataeva tAratamyatA rAgAderiti sarvathApyabhAvastasya kiM norIkAryaH kRtibhiH / AptenopajJaM - Adau nirUpitaM tIrthasthApanAvasare, pazcAtta chadmastho'pi gnnbhRdaadirniruupyet| bhavati cAtopajJatayaivAgamasya prAmANyaM, anyasyAnAbhogasyApi sambhavAt / 'nahi nAmA'nAbhoga: chadmasthasyeha kacidbhavatItivacanAt / anyacca dharmAdharmataHtutannirjaraNAtmatadadhyavasAya paralokAdyatIndriyapadArthadarzanapaTiSTha eva dharmAdInAM svarUpaprarUpaNAyAM pramANatAmApadyeta / tathAvidharAgAdinirA deveti / ucyate ca-'jiNapannattaM tattaM' / yattu 'vinA gurubhyo guNanIradhibhya' iti / tatteSAM prAdhAnyakhyApanAya / anyathA teSAM svAtantrye'ndhaparamparAnyAyaH samApatan kena vAryeta ? / AptopajJatvAdevAha-'anullayaM' granthArthanipuNairapi vAdibhiH pratibhAvadbhiH kuyuktizatenApi naabhibhvniiym| na cAvisaMvAdipramANapratipanno'rtho nihnuuyte'naatmnihnven| dravyaparyAyobhayAtmakatvaM vastunaH nityatA dravyasyetaratA paryavasyetyAdi ca nAnubhUyate'raktadviSTaiH kiM ? iti suSThukta anulladdhyaM' anenaivAptopajJatvasiddheH / tathApi kathamiticedAha adRSTeSThavirodhaka' dRSTAHindriyAnindriyAbhyAmavagatA ghaTarUpAkArAdayaH, iSTAzvAnumAnA''gamAnyathAnupapattibhiravazyantathAGgIkRtAH, tairavirodhakaM-virodhAnAghrAtam / nahi yathAvasthitArthaparijJAnastatsvarUpamanyathA'nyathA''cakSIta, yena Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 15 330000330000000000000000000000 tadvacaH pUrvAparavirodhavyAhatiM bhajet / bhavati caikAntAbhyupagamaparANAM zakuntapotanyAyena pUrvAparavirodhAGgIkaraNaM syaadvaadaanggiikaaraat| tathAhisarvathA'nityatvavAdI bauddhaH santAnaM, sAGkhyaH prakRtestriguNAtmakatAM, yogazcitrarUpasyaikAnekarUpatAM vedAntI cAtmano baddhAbaddha vadan prAvRTpravAsIya skhalan pade pade'nanyagatyA svIkurvate anekAntaM, prAnte'nyathAbhUtArthasvIkArAt / na ceyaM vyavasthA nirastanikhiladoSanikarAtanirUpite zrImaunIndra pravacane / na caikasyaivArthasya parasparaviruddhasadasadAtmakatAmabhyupagacchan kathamiva bhavAn na virodhAtrAtodgAtA virodhakavyAkhyAteti / nirapekSaviruddhadharmasyaikatrAsaGgateH / sApekSasya tu sarvairapi vAGamayavedibhiraviMgAnenaikatrAGgIkRtiH kRtaivAsti / anyathA svarasyaikasyaiva hrasvadIrghAdividhAnaM, pIyamAnaM madhu madayatItyatra katu karmalakSaNakArakadvayasaMyogAnanyatA madhunaH / devadattasya pitRputrApekSayA krameNa putrapitRtvavyapadezaH kathamiva ghaTAmiyatti teSAmanubhavApalApinAM pApAtmanAM / punarvizinaSTitattvopadezakRt / tattve - jIvAjIvau tayoreva paramArthasattvAt zeSasya tayorebAntarbhAvAt, heyopAdeyAdispaSTatAtrabodhAya zevANAmAzravAdInAM tattvatvenopanyAsaH / ata eva 'samvamiNaM duppaDoyAraM' ityAgamaH saGgacchate / tayorupadezo 'nubhavAnumA nahe, tuyuktikAraNodAhara NanayabhaGa gaiH svarUpaprajJApanam / nAtra maunIndra pravacane vacanagauravatAmAtrAdAdaraNIyaM vastu, dRSTeSTAviruddhatvasyaiva tallakSaNatvAttatkArakaM yathArthAkhyAtriti yAvat / na tu dravyebhyo guNakarmaNAM bhinnatvaM saGkalpitasamavAyena ca taistayoH sambandhaM, tribhyopi sAmAnyasyA' tathAvidhAM tathAvidhatAM asambaddha sambaddhatAM, abhAvasyAtiriktatAM, tamazchAyAndhakArANAmabhAvatAM, suvarNasya taijasatAM, cakSuSaH prApyakAritAM zabdasyAkAzaguNatAM, jIvamAtrasya vibhutAM, manaso'gutAM jagata IzvarakatAM, saccidAnandahInAM muktiM, AkAzAdInAM ekAntanityatAM, dvayaNukAderekAntAnityatAM, zabdasaMyogaviyogAdRSTave gAnAM - Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra 0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000coccc. guNatAM, zAbdasyAnumAnatAM, tarkasyAmAnatAM, jalatejovAyUnAM gandhagandharasagandharasasparzahInatAM, tostrilakSaNatAM ca vadana vaizeSika iya chalajAtinigrahasthAnAnAM tAttvikI tattvatAM, zakyAntarbhAvAnAM pramANAdInAM padArthatAM, vitaNDAhetvAbhAsAnAM karttavyatAM ca nirUpayan naiyAyika iva sarvajJatvAdiviziSTadevatA'bhAvaM, vedasya nityatAM, pazuvizasanamayayajJajanyAM svargitAM ca jalpana jaiminIyaH iva pratyakSapramANapramitasya jagato mithyAtvaM, pratyekatvAbhAvaM jIvasya baddhAbaddhatAM, ca buddheH svaparAvabodharAhityaM ca varNayan vedAntIva ca parasparaviruddhArthadezanena turaGgazRGgopapAdananipuNatAM kalayati / kathaM naivamityAha - 'sArva' sarvebhyo dravyaguNaparyAyebhyo yathAvasthitasthitisthApanasthemnA tatsvarUpAnapahRteH hitaM, sarveSAM vA prANinAM pAramArthikasukhamayamokSasAdhanasamyazraddhAnAdidezakatvena dayAprarUpaNadattAbhayadAnena vA hitaM sAyaM / etAdRzasya vAGamayasya mahimAnamAcakSANaH zuddhatAbhAha-zAstra' miti / zAsanaM hitasya prAptaye yogayogyavartmavyaktiH, trANaM cA'hitanivRttilakSaNasaMvarasamAkhyAnAt yogakSemakRditiyAvat niruktyA zAstramiti / yadvA-ziSyate mithyAtva. mohagrahagrasto'jJAnapaTTaluptalocanaH / pramAiprakaraprahINAtmaramaNatAguNazca ziSyo'nena hitavacaneneti zAstra / vizeSaNadvAraitatprAzastyaM prazAsadAha'kApathaghaTTana' sadasadAdyavizeSavarNanavijJavihitaikAntakAnto'kAnta evaM kApathaH / anubhUyamAnamapi svadravyakSetrakAlabhAvaiH sattvamasattvaM cetarairapalapantaH kathaM na tatpraNItaH kApatha: ? / ayathArthAdezasya tathAtvAdeva / tasya ghaTTanaM-vinAzanaM hetuyuktivRndavarNitayathArthasvarUpatayA / nahi nabhasi bhAsvati bhAsamAne bhAtu bhavatyalaM tamAlatatizyAmalA tamastatiH / na caivaM vakta rAgadvaSaprasaGgaH / navA kaNTakasarpakITavarje same pathi prasthitaH viSame vA kaNTakAdIn pariharan pAnthaH paTuparikarANAM paTUnAM ApanIpadyate paruSavacanapanthitAM / ahiMsAsunRtAdi Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH .0000000:000000.:.ccc....800000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 dezaka anubhUyamAnayAthArthyamvarUpAbhidhAyi ca vAkyaM 'na mAMsabhakSaNe doSa ityAdeH 'kSaNikAH sarvasaMskArA' ityAdezva asadbhUtaprarUpaNa - pravaNasya svarUpamAvirbhAvya nyakkAraM kuryAdeveti / athaivaM nitarAM nijAnubhavarUpaM pratyakSAnumAnAdi pramANaM nirUpya parArthapradhAnaH parArthaM tadAha lakSayan svanizcayavadanyeSAM, nizcayotpAdanaM budhaiH / parArtha mAnamAkhyAtaM, vAkyaM tadupacArataH // 10 // svaH-pramAtA pratyakSAdibhiravisaMvAdibhirarthanizcAyakaH, svAnyanirbhAsamayatvAttasya ! jJAnAdananyo hi saH / tasya nizcayaH-nirNayaH, IhApohAdinA nirbhAsito'pAyAvadhAraNarUpaH pratibodhaH, nattulyaH / 'anyeSAM pramAtratiriktaSu, SaSThIsaptamyoratha pratyabhedAt / yadvA zeSe SaSThIyam / tenA'nyasambandhi ityvdheym| nizcayasyAnAropitAvabodharUpasya utpAdanaM prAdurbhAvanaM yattaditi zeSaH / 'budhaiH' bodhanti-pramANesvarUpasaGkhyAviSayaphalAnyavagacchanti yAthAtathyeneti budhAH taiH, vaktradhInaM hi vAcAM prAmANyamityevaM kallekhaH / 'parArtha' avayave samudAyopacArAt madhyamapadalopAhA paraH-parapratibodho'rthoM yasya tat / yadvA parasmai iti parArtha, svayaM nirdhAritatvAt pareSAM bodhAyaivAyaM yatnaH / na ca svayamabuddhamartha bodhayatyanyaM kazcidvipazcidapi / mAnapramANaM, AkhyAtaM-pravINapariSadi prAmANyatayA prruupitm| nanu nirNItajJAnatArUpasyamAnasyAtmaniSThatvAttadutpAdane napare prabhaviSNavo'nyathA'nAratAnantAvabodhAtmanaH kevalasyApyutpattau prayateran pare kAruNikAH iti neyaM vAcoyuktiyuktiyuktA / satyaM, prayatna Atmastha evAvabuddhaye pratyalastathApi taM tajjanyamayopazamaM ca vidadhatyevAnye, sArvadikasArvatrikasadbodhodbhave'pi tajjanakaprayatnasya kAraNatayA'nyaujasaH Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 . nyAyAvatAraH 00000000000000000000000000000....00000000000000000000000000000..........20000.......... svIkRtatvAt / upadezAvabodhasaMskArakAritvAdeva hi devagurUdharmanimittAnAmAzrayaNAt tathApi prayatnaH sa na mAnamiti cedastu kAraNe kAryopacArAttasya mAnatetyetadAha-vAkya'mityAdi / ucyate iti vAkyaM-AkhyAtAntaM, upalakSaNametat saMjJAdInAM / 'tat' mAnaM, upacArataH-Aropena / nahi parArthamAnatvaM vAkyasya, kintu tasya kAraNamiti tadapi parArtha mAnam / upalabhyate hi upalabdhimadbhiH kAraNasyApi kAryatvavyapadeza upacArAdyathA ghRtamAyunaDvalodakaM ca pAdarogaH / pratyakSapadArthapratipAdakavAkyasya parArthamAnatvAbhAve sarvasyApi vAkyasyAgamatvena pratipannapratipAditaparidRzyamAnArthabodhasyAkAraNakatvam / na cAnyathAsiddhatvaM tasya, tadbodhenaiva tasyAnvayavyatirekapratipatteH / parasya tadbodhe cAvazyaktRptatvAbhAvAcceti vAcyam / parasya tathA bodhe tasyAvazyaklRptatvAt / bodhasya tu dvArataiva, vAkyajanyatve sati parArthamAnajanakatvAt / evaM copalabhya kazcitkaJcidarthamadhyakSAdinA paraprabodhAya vitanvan vAkyavrajaM parasya tadbodhaM janayatIti suSThUktaM vAkyaM' samAropAdeva parArtha mAnam / bhatha parArthapramANazya bhedau mAnakAraNatAM cAhapratyakSaNAnumAnena, prasiddhArthaprakAzanAt / parasya tadupAyatvAt, parArthatvaM dvayorapi // 11 // pratyakSeNa-pUrvoktarUpeNa, prasiddhaH-prakarSaNa spaSTatAlakSaNena siddho'bhiniSpanno niHsaMdehAvabodhaviSayatAM prApito yo'rthaH jinapratimAdiH, tasya prakAzana-parasmai nirUpaNaM, tathaiva anumAnena-prAnirUpitayathArthasvarUpeNa ca / co gamyo, dyotakatvAttasya / prasiddho-nirdUSaNahetutarkAdinA nirNIto yo'rtha AtmAdiH, tasya prakAzanAt parArthatvaM-paravyusAdananimittakatvaM dvayorapi-pratyakSAnumAnayorapi / apinA na kevalaM Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 1000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 pratyakSasya nApyanumAnasya kevalA parArthatA / UrIkriyate hi paraiH kevalasyAnumAnasya tathAvidhatA natvadhyakSasya / nanu darIdRzyate hi pratijJAdiprayogo'numAne parArtha, na tathA samakSe kiJciditi / na, tatrApi tathA vadhe agulyAdinA nirdizyamAnatopalambhAd yathAvagatepi sAdhye paravyutpattaye pratijJAdeH prayujyamAnasya parArthatA, tathaivAdhyakSeNa nizcitepyarthe'GgulyAdi nirdizya pratipAdayituradhyatAbasitamartha kathamiva na parArthatA ? / tarhi kevalAdipratyakSeNa pratipadyArthAn vyAkurvan kevalyAdivacanAni zrutarUpANi kathaM syusteSAM parArthapratyakSatApatteH / yo yenopalabhya prakAzate tasya tathA parArthatAniyamApAtAt / satyaM, neyaM vibhISikA'tra / yata Aha 'parasya' vyutpAdyasya tdupaaytvaan-prtykssaanumaanaa'nytraavgmjnnkaarnntvaat| na ca kevalyAdivacAMsi atIndriyajJAnAyeti na teSAM parArthapratyakSatA, Agamataiva kintu / evaM ca sAMvyavahArikapratyakSe'numitau ca parArthatA, nAtIndriye'dhyate / smaraNAdestu pratyakSodbhavatvena tenaiva gatArthatA, mAstu vA tasya sA, svAnubhavasApekSatvAdeva tasya / / parArthapratyakSameva nirUpayati sAkSAtapratyakSapratipannArtha-pratipAdi ca yadvacaH / pratyakSapratibhAsasya, nimittatvAttaducyate // 12 // pratyakSaM indriyAnindriyodbhavaM sAkSAtjJAnaM, tena pratipanno'veto'rtho rUparasAdistasya pratipAdi-nirUpakaM yat-pazya purataH sphuranmaNiralAbharaNabhAsinI zrIjinapratimA, AsvAdayAmlo'yaM rasa ityAdirUpaM vacaH-vAkyaM, pratyakSapratibhAsasya parAtmanaH sAkSAdavabuddheH nimittavAdhetutvAttatparArtha pratyakSamityucyate-pratipAdyate budhaiH / nahyantareNa vAkyaM pratipAdyate prH| Agamasya ca na pratyakSahetutA, zabdArthapratIti Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH .00000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000.00000000000000000000000 janakatvAdeva sasya pratIto hRSIkavyApArasya pratipAditapadArthasya copalambhAt hetvAdinirUpaNenAnyAdisAdhyajJAnabhAvAt parArthAnumAnavadRzyamAnArthanirUpakavAkyasya parArthapratyakSatAtataiva / sambodhanapUrvaka dRzyamAnArthadarzanokta vAkya tatheti / athAnumAnasya parArthatAM pratipipa dayiSuDhe tumUlatA tasya samAkalayyAha sAdhyAvinAmuvo hetorvaco yatpratipAdakam / parArthamanumAnaM tata, pakSAdivacanAtmakam // 13 / / hetoH pratipAdakaM vAkyaM parArthamanumAnamiti sambandhaH / sAdhyaMapratItamanirAkRtamabhIpsitaM, tenAvinAbhUH - kAraNakAryAdibhAvena pratibaddho, hetuH-hinoti-gamayati apratItaM sAdhyamiti vyutpattaH / tAdRzasya hetoH pratipAdaka-nirUpaNapravaNaM yat dhUmo'tra tena vahnimAnayamityAdirUpaM vAkya, tat vAkyameva niruktanirukta 'parArtha' parasyaiva sAdhyArthajJAnajanakatvAdanumAna-liGgajJAnasambandhasmaraNAdanu jAyamAnaM mAna-pramANa parArthAnumAnamiti tattvam / kIdRzaM tadityAha-pakSAdivacanAtmaka' pacyate-vyaktIkriyate'thoM yasminniti pakSaH-sandigdha - sAdhyavAna, AdizabdAt hetudRSTAntAdigrahaH / tasya vacanaM-nivedanaM tadevAtmA-svarUpaM yasya tat pakSAdivacanAtmakam / paraM pratipAdayatA hyavazyatayA pakSahetuyugalaM nigAdyaM vAgAdyatattvatantriNA / na ca hetumAtreNepsitArthasiddhiH, saddha torapi tAdRzapakSabalena duSTatvabhAvAt / satyAmapi vyAptau vahnidhUmayorha de duSTatvasyAvivAda siddhatvAt / dhUmadRSTAntaratu pratipAdyaprekSAmapekSate'vabodhe, tadantarA na tadAvazyakam, itarathAnyathA, sphuTayiSyati cAgre'vAptayathArthAbhidhAno divAkaraH zrutAkaraH kaviretat, tasya kathaJcinirarthakatvAkhyAnena / anye tu sAdhyAbhyupagatiH pakSaH, sAdhyanirdezamRte hetoAptI sndehaat| vahanya Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH ___ 21 .000000000000000000003300030000000000000000000000030.100000000000000000000000000000000000 pekSayAlokasya saddhetutvepi dhUmApekSayA'saddha tutvAt / sAdhyavanirNayastu hetudarzananirNayajanitaH tathA sAdhyahetuyugmogiraNameva parArthe sArthakam / ukta pakSAdivacanAtmakaM parArthAnumAna, paraM kaH pakSaH ? iti sambhAvayana praznaM pakSaM tatprayogasyAvazyakakarttavyatAM cA''ha sAdhyAbhyupagamaH pakSaH, pratyakSAdyanirAkRtaH / tatprayogo'tra kartavyo, hatogocaradIpakaH // 14 // sAdhyaM- vyaktIkRtAkAra, abhyupagamaH- abhyupagamyate'sminniti abhyupagamaH, sAdhyasyAbhyupagamaH sAdhyAbhyupagamaH, sAdhyAdhikaraNamiti yAvat / yadvA-sAdhyasyAbhyupagamo yasmin sa sAdhyAbhyupagamaH / jyadhikaraNabahuvrIherapi sviikRttvaat| dvitIyapakSe tu sAdhyasyAbhyupagamonirdezaH pakSa iti / sa ca pratyakSAdinA'nirAkRto'viruddhaH,AdizabdAliGgalokasvaSacanaparigrahaH / prakaTayiSyati ca prakaraNakAro'ya etaddaSaNajAlaM nirUpayan / atrAhuH keciddha toH svarUpamAdhiSkurvatA prAduSkRtameSa sAdhyamiti na tatprayogenA'rtha iti / tanne tyAha'tatprayogo' tasya nirdiSTaravarUpasya pakSasya pratipAdanam / atra parArthAnumAne karttavyaH-karttavyameva / 'sarva vAkyaM sAvadhAraNamiti nyAyAdanuktopi pratIyate iti prAmANikapaTuvacanAcAtrai vakArAdhyAhAra bhAvazyakaH / atha pakSaprayoge phalamAha-hetoryathoktalakSaNasya, gocaradIpaka:- viSayaprakAzakaH, vyAptipradarzaka itiyAvat / satyeva vahnilakSaNasAdhyanirdeze bhavati zroturjJAnaM-dhUmo vahnivyAptaH dhUmasadbhAvazcAtra vahnisadbhAvAvinAbhUta iti / sAdhyanirdezAbhAve caikasmAdapi hetoranekasAdhyasiddheH kimatra prayoktrAbhipretaM sAdhyamiti na nishcinuyaat| nizcayanihitaniviDaprayatnopi nizcatA / tadavazyaMtayA sAdhyA Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 nyAyAvatAraH 00000000000000000000000000000000000000000000000000000000 .:.0000000000000000000000000. bhyupagamaH pakSAparaparyAyaH prayoktavyaH / ye tu na pakSaprayogamabhimanvata zAkyAdayastA~zchikSayannAha sAdhyAsiddhiM - anyathA vAdyabhipretahetorgocaramohitaH / pratyarthasya bhaveddhatuviruddhArekito yathA // 15 // anyathA sAdhyAbhyupagamAbhAve, vAdinaH svapakSasthApana parapakSa - pratyAcakSaNacaNasyAbhipretaH-svAbhipretasAdhyasAdhanapratyalatvAtsammataH, hetuH-sAdhyAvinAbhAvitvena sAdhyagamaka: pratyakSAdigamyaH, tasya gocaro-viSayaH sAdhyAdistatra mohitaH-sAdhyanirdezAbhAvena sAdhyajJAnAbhAvavAn prativAdI parapakSotthApanasthirAsthaH, pratyarthasyAsAdhyasya heturgamako bhavet / yathopapradarzane / viruddhArekito-sAdhyAbhAvasAdhakatvasaMdigdhatAvAn hetuH / bhAvArthaH-sthApayatA pakSaM vAdinA vinA pakSaprayoga sAdhyAbhyupagamAparAbhidhaM yo heturuktaH kevalaH sa sandigdhaviruddhavyAvRttikavadasAdhyasya sAdhyetarasyApi vA sAdhakaH samApadyatetyavazyaM vaktavyaH pakSaprayogaH / bhavatyeva bRhadbhAnu siSAdhayiSayApi vyAkRto dhUmAkhyo hetuH sAdhyanirdezamRte vargamakopi vahnayabhAvaM jalAdikaM vApekSya viruddha iti / na cAntarA pakSaprayogaM vyAptipradarzanaM syAttatazca parArthAnumAnaprathA durApAstaprasaraiva sAdhyamanabhyupagacchataH / no ko hetuAptaH sAdhyenaikenaiva, Alokena vahnizaityAbhAvAdyaneka - sAdhyapratipatteH / mRgazISoMdayena pUrvacarottaracarAdyanekapratipattezceti / na pratIyAt sabhyaH sabhAbhUSaNopi vAdivAJchitaM sAdhyaM nizcitamantareNa sAdhyanirdezaM pratyavatiSThate ca pratyarthI pratyarthApekSayA viruddhatAdikamudbhAvayanniti syAtsarva susthaM siSAdhayiSitasAdhyamullikhato vibudhlekhsyaakhyaatm| etadeva dRSTAntena dRDhayitumAi Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 000000000 30000000000000000000000000000000000000000000000000 dhAnuSkaguNa saMprekSijanasya parividhyataH / dhAnuSkasya vinA lakSya nirdezena guNetarau // 16 // 23 dhanuSA carantIti dhAnuSkaH, tasya guNo yathAlakSyavedhakatvAdi, taM samyag - yathArthatayA, prekSaNazIlo-nirUpaNapravaNo, yo janaH tasya / 'guNetarau' yathA lakSyaM viddhamiti guNo'nyathA tvanyathetyubhayamapi dhAnuSkasya avabhAsate manasi iti zeSaH / kuta evamityAha-lakSyanirdezena -- kanInikAdivedhanIyakathanena vinA parividhyato- lakSyaM vedhayannapi na svasya guNamevAvirbhAvayati, kiMtu guNadoSobhayamevetyuktameva prAka / yadvA- prekSakajanasyAprato lakSyanirdezena vinA parividhyato dhAnuSkasya guNetarau syAtAM, nirdeze tu guNa eva / evaM ca prakRtepi pakSaprayoge tadabhAve coktavadbhAvanA kAryA dRSTAntamanurudhya guNetarayoriti kArya evAbhyupagamaH sAdhyasya / upavarNya pakSa prayogasthAvazyakatAM parArthAnumAne'vazyaM karttavyatA hetuprayogasyApIti tadbhadAvAha ording hetostathopapattyA syAt, prayogo cAnyathApi vA / dvividho'nyatareNApi sAdhyasiddhirbhavediti ||17|| to:- pUrvamupadarzitalakSaNasya ' tathopapattyA' satyeva sAdhye upaladhyA, vAzabdaH pUrvacarottaravara- sahacara-svabhAva-kArya-kAraNAdibhedapratipattyarthaM syAt prayogaH- paravyutpAdanAya pratipAdanam / anyathApi sAHyAbhAve'nupalabdhyApatterityevaM vyatirekamukhena / apizabdo dvayorapi tulyakakSatAparigrahAya / yathaivA'mvayamukhena sAdhyaM siddhipadavIM prejati tathaivaM vyatirekamukhenApi hetuprayogena / vAzabdo'trApi pUrvavad bhedopagrahAya / tattvato dvidhaiva tatprayogo'vAntarabhedAstu pratyekamupalabdhe 1 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 nyAyAvatAra 0000000000000000000000000000000000OOOCOO0000OOOOOOOOOO0000000 2.000000 .0cco CC.COCO01 ranupalabdhe zvetyevAha-dvividha' iti / dve eva-tathopapattyanyathAnupapatyAkhye eva, vidhe-prakArau, anyeSAM tayorevAntarbhAvAt yasya sa dvividhH| nanu kiM sarvatrApi dvividha eva prayogo hetorutAnyathApi kvacidityAha'anyatareNApi' tathopapattyAkhyenAnyathAnupapattyAkhyena vA prayogena 'sAdhyasiddhiH' sAdhyasya 'prasAdhitasvarUpasya siddhivyutpAdanaM bhaveta / ' avadhAraNaphalatvAdvAkyasya syAdeva / nobhayathA hetuprayogApekSA, satyAM sAdhyasiddhAvanyahetuprayoge nigrahasthAnAItvApatteH / itizabdo vyutpannApekSayA parArthAnumAne pakSahetvoreva prayoga AvazyakastAvanmAtreNaivepsitasiddhaH / dRSTAntAdestu svamanISikayaivollikhyamAnatvAt / itarasya tu syAdeva vyutpattau dRssttaantaapekssaa| na caitAvatA''vazyakatA dRSTAntasya sarveSu parArthAnumAneSu / yato vakSyatyantAptyaivetyAdinA dRSTAntadarzanasya sAdhyasiddharanaGagatA / atha paramakAruNiko bhagavAn divAkaro meghavat sarvAnukampAparatayA bAlabodhAya dRSTAntaprayogasyAvazyakatvAttatya ca sAdharmyatarabhedabhinnatvAt sAdharmyadRSTAntaM tAvat subodhatvAdvayAtinibandhanatayA ca mukhyamavadhArayannAha sAdhyasAdhanayorvyApti-yaMtra nizcIyatetarAm / sAdhamryeNa sa dRSTAntaH, smbndhsmrnnaanmtH||18|| sAdhyaMnirNItasvarUpaM vahnayAdi, sAdhanamapi prAguktalakSaNaM dhuumaadi|saadhyte sAdhyamaneneti vyutpatteH / tayoA tara vinAmAvastakeMNohAparAbhidhAnena, satyeva vahnayAdau dhUmAdhupalambho'sati cAnupalambha iti sahacAritvopalambhepi dhUmasya vahnijanyatAM yathAvanirNIyAvinAbhAvo vahninA dhUmasyeti yo nirNayaH saMpanIpadyate, sa eva ca vyaaptiritybhidhiiyte| sA yatra mahAnasAdI nizcIyatetarAm asiddhA Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 25 .00000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 didUSaNakadambakAkalakitatayA'bhrAntajJAnenAbAdhaM jJAyate / prathama tAvadvayApti pratipitsumahAnasAdau vahnidhUmayorabhAvamupalabhate / pazcAtkramAdvahni dhUmaM vahanyabhAvaM dhUmAbhAvaM copalabhya nirNayati, yaduta yatra yatra dhUmopalambhastatra tatra dhUmasya vahvijanyatvAdavazyaMtayA vahnayupalambha iti sa vyAptipratipattyAdhAraH sAdharmyaNa-sAdhyasAdhanobhayavattvalakSaNadharmavattvena. dRSTAntaH mato vidvdbhiH| kutaH ? ityAha-sambandhasmaraNAtsAdhanadazanena sAdhanasAdhyavanmahAnasAdeH smaraNam / tatazca tayoravinAbhAvalakSaNaH sambandho vyAptyaparAhnaH smRtipathamAyAtIti sAdharmyatA'sya / tatazcAsyApi mahAnasAdivaddhamAdilakSaNasAdhanavattvena vahnayAdilakSaNasAdhyavattA'vazyam, iti nirNayo'numAnam / . AvirbhAvya sAdharmyadRSTAntasya svarUpamAha vaidharmyadRSTAntasya tat sAdhye nivartamAne tu, sAdhanasyApyasambhavaH / sthApyate yatra dRSTAnte, vaidhamryeNeti sa smRtaH // 19 // sAdhye-vayAdilakSaNe nivartamAne dRSTAntIkriyamANa AdhAre'vartamAne, tuzabdaH sAdharmyadRSTAntApekSayA viruddhatAsUcanayA vizeSaNArthaH / tatra hi yatra sAdhanaM tatra sAdhyamityevaM vyAptigraho atra tvanyathaiva / sAdhanasya dhUmAdilakSaNahetoH, apiH sAdhanasya yAvatsAdhyAdhikaraNavRttitAjJApanAya / asambhavo' vadyamAnatA yatra hadAdilakSaNe dRSTAntevyatirekavyAptigrahaNadhAra sthApyate-UhApohAdinA nirNIyate,sapUrvokto bahnidhUmavyAptyapekSayA hRdAdilakSaNa va, vaidhamryeNa sAdhyAbhAvena sAdhanAbhAvo niyamita iti vaidharmyatA prakRtAnumAne / smRtaH pUrvapuruSai AyaniSkarSanirargalapratibhaiH / itinA dRSTAntasvarUpAkhyAnasamApta: suucaakRtaa| - ' dRSTAnta vidhyaM pradarya mandamativyutpattaye, nahi dRdhAntamAtreNa Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 nyAyAvatAraH B00000000000000000000000000000000000000000000000000000.20300330d0000333613301236331331. sAdhyasiddhiH, pArthivasya lohalekhyatvadarzanena lohalekhyatvasya vjreddpyaapttH| kintu sAdhyasAdhanayoravinAbhAvanirNayena kathaJcidapi syAditi tasya sadbhAve'sadbhAvepi vyarthatetyAhodAharaNasya - antarvyAptyaiva sAdhyasya, siddhayahirudAhatiH / vyartheva tadasadbhAve'pyevaM nyAyavido viduH // 20 // antarvyAptyA- kAryakAraNAdyanyatamabhAvena sAdhanasya sAdhyAvinAbhUtvanirNayalakSaNayA tAttvikavyAptyA, ebakAro dRSTAntopanayAdi. vyavacchedaparaH, uktalakSaNavyAptimAtreNetyarthaH / sAdhyasya-prapaJcitaprAkakharUpasya vahnayAdilakSaNasya, siddheH-nirNayAt / bhavatyeva ca dhUmasya vahninA sahAvinAbhAvanirNaye dhUmopalambhamAtreNaiva vahrilakSaNasAdhyasiddhivyutpannasyeti / bahirudAhRtirmahAtasAdilakSaNasAdhyasAdhanasAhacaryAdimAtrapradarzakodAharaNaM vyarthA, vinAbhUtasyApi zyAmatvAdinA maitrAtanayatvAderdarzanAt bahirudAharaNasya vyarthatA / evakAraH sAdhyasidhyaGgatAvyavacchedAya / antaryAptyaiva sAdhyasya siddhatvAt / na cAnupasaMhAritvaM, tasya dUSaNatvenAnabhyupagamAt / anyathA sarva kasyApi jJeyaM vAcyatvAt ityaadynumaanbhnnitirvyvcchidyet|nc pakSaikadeza evodAharaNatayA svIkriyata evaitAdRza udAharaNe dRSTatayAGgIkArenumAnasyAsatyamapi sAdhayet na kaH / antarvyAptisadbhAve tanmAtreNa sAdhyavyutpattedRSTAntasya vaiyarthaM vyAva]tarathApi tasya tathAtvamAha-'tadasadbhAve' sAdhyasiddherabhavane'ntAptyetyatrApi jJeyam / apirubhayathApi bahirudAhRtervaiyaryapradarzanaparaH / siddha'siddha kA sAdhye'kizcitkaratvAttasyAH / na caitatsvamanISikAvijambhitam, yena ziSTatvAtikrAntiH syAdityAha evaM-pUrvoktaprakAreNa bahirudAhRtervyarthatA nyAyavido'numAnatatsvarUpaviSayakAraNajJAnavicAravanto vidurA - khyAtavantaH / yuktistu darzitaiva prAk / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 nyAyAvatAraH Decorecocerocooooooococoooooooooooo000000000000000000000000000000cooooooooooooo00000000 tadevaM parArthAnumAnaM nirUpyAtha taddoSAnnirUpayannAdau tAvatpakSAbhAsaM pradarzayati pratipAdyasya yaH siddhaH, pakSAbhAso'kSa liGgataH / lokasvavacanAbhyAM tu, bAdhito'nekadhA mataH // 21 // pratipAdyasya pratipAdayituM prakrAntasya sAdhyAbhyupagamasya, yaH vakSyamANadoSANAmanyatamena kenApi duSTo'kSabAdhAdinA siddho'nAhAryanizcitabodhena nirNItaH, pakSAbhAsaH / so'nekadhA'kSAdyane kabAdhakasaMbhavena mataH pUrvapravINaiH / tadevAha - 'akSaliGgataH hRSIkANyakSANi / yadvA manaH zrotAMsi ca / liGga ca sAdhyAnvayavyatirekAnuvidhAyi tAbhyAM tRtIyAdvivacane tasasaMbhavAdvibhaktikatvAttasaH / bAdhito - triruddhatayAdhigataH pakSAbhAso jJeyaH / tadyathA Aha kazcit anuSNo'gnidravyatvAt jalavat / atra hi dravyatvena sAdhyamAnamagnAvanuSNatvaM pratyakSavAdhitam / na ca bahnimantareNAnyadasti uSNatAvaddravyaM yena hetoranekAntikatA pattiH kartta pAryate / na cAdhyakSavirodhe'nyaH bAdho'pyavekSyate'pIti / cAkSuSapratyakSa bAdhitaH sAdhyAbhyupagama ityatatrAdhitatvam / evaM zeSendriyamanobhirapi viruddhatA - zabdo na zrAvaNaH, gandho na ghrANaviSayo, raso na rasanAviSayaH, sparzo na sparzanaviSayaH, sukhAdi na manoviSayamityAdiSvanumAneSu svadhiyohyA / evaM kazciccedA''hanAtmaguNo jJAnaM na vA sarvajJaH sambhavati, na ca parvato vahnimAn ityAdiliGgabAdhitAnumAnatatiH anvayavyatireka- tAratamyavattvadhUmavattvalakSaNe tubhistadviruddhArthasiddhisambhavAt / tathaiva 'lokasvavacanAbhyAM ' loko vyavahAryau jano, na tu yaH ko'pi tasyArthAvagama-tatprAmANyAprAmANyavicAravikalatvAt / tena bAdhitastadbhyupagama viruddhastadvirudvAbhyupagame hi spaSTo vyavahArocchedaH / na cAtizayito doSo'smAt paraH / yathAha kazcit na pramANaprameyavyavahAro, na vA kizcidacetanaM vastu, nitya > > Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000:3606000000000000 manityaMvA sarvathA samastaM vastuvRndamityAdyanumAnaparamparA jJeyA / atraM hi pravRttyAdi-bhojanAdi-pratyarparNAdivyavahArAnupapattiriti lokaviraddhatA / atra yadyapyastyeva pratyakSAnumAnAdiviruddhatA, paraM lokavirodhasya prAbalyajJApanAya pRthagupanyAso'nyathA tu sapramANe lokAbhyupagame pramANabAdhAta / itarathA tu na kiJciditi nArthaH kopyanena siddhayatIti / svavacaneneti / tatra svasya-pramANaprayojakasya vAdiprativAdyanyatarasya, vacana-lapanalapitam , aGgIkRtaM sAdhyamiti yaavt| tena bAdhitaH / tatrApi sapramANAbhyupagame paurastye pAzcAtyasyAnyathAvacanasya spaSTaiva viruddhtaa| paurastye'pramANAbhyupagame tu pratipAdakasya buddhizUnyatA pazcAttato'nyathA pratipAdane iti pArthakyenopanyAsaH / tattvatastu svavacanapratibaddho na caliSyati, calane vitaNDApAtAt nigrahasthAnAItApattervA, tasya niruttaratvApAdanAt / acalane tu pUrvAparaviruddhavAditvena nigrahArhatvamiti pArthakyasyArthavatteti / yathA''ha kazcana-prasiddha pramANaM na caitatprameyAvasAyi provAceti / atra ca pramIyate'nena pramIyamAnatAspada vastu tatpramANamiti pramANazabdenaivAGgIkRtaM vAdinA pramANasya prameyaparicchedakatvamanyathA ca pazvAllapitaM tatra ca pUrvavadoSApAta Apadyate / tuzvArthe / sa ca caturNAmapi bAdhakAnAM samuccayAya pUrvAbhyAM vAnayoHsamuccayAya / anye tvA''gamabAdhitasUcanAyetyAhuH-yathA jainaiH kAryA pAzupatAdisevetyAdi / atrAdeve devatvabuddhayAdinA pratyakSeNaiva mithyAtvApAtAnniSiddhatvAccAsyAgame tadviruddhatA spaSTeti / evaM pratyakSa liGgalokasvavacanairbAdhitaH sAdhyAbhyupagamaH pakSAbhAsa ityucyate / na ca pratyakSAdInAmekavidhateyattA vetyAha tadbAdhitAnAmanekadhAtvam- 'anekadhA' ekena prakAreNetyekadhA, na tathA'nekadhA / pratyakSAdInAmanekadhAsvAttaibodhitasya sAdhyAbhyupagamasya pakSAbhAsAparaparyAyasyApyanekadhAtvaM na durupapAdam / na cedaM svakalpanAkalpitamityAha-'mataH' iti / mato'. Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavitAraH 8888888@sab^ooo....................................000000000000000000........000000 29 bhimato'nnAdibAghahetusvarUpAdivoddhRbhirnirNItajJAnavadbhiH pUrvAcAryaiH / anyaizca bAdhita iti hetudUSaNamuktam / na ca tadyuktaM, hetoH svarUpeNa bAdhA'bhAvAt / vyAptibAdhane tu syAdapi / na ca sApi bAdhyate'tra maiM vA tanmukhena doSApAdanamabhipretaM, kintu pakSa prayogavirodheneti thArthatA'sya pakSAbhAsatvAdineti / evaM cAnumAnAGgasya pakSasyAbhAsaM darzayitvA'dhunA pakSahetuvacanAtmakatvAt parArthAnumAnasya taccheSabhUtasya hetorAbhAsAnASSkhyan prathamaM 'sAdhyAvinAyat liGgAditivAkyena sUcitaM lakSaNaM hetorAha pUrvAddha nottarAddhena tadAbhAsA~zca - anyathAnupapannatvaM, hetorlakSaNa mIritam / tadapratItisandeha - cipaya siMstadAbhatA ||22|| tatrAnyathA - sAdhyAbhAve, upapannaM yuktyA ghaTamAnaM, prAmANyADavirodhItyarthaH / nopapannamanupapannaM yukttyA'ghaTamAnaM tasya bhAvo'nupapannatvaM anyathAnupapannatvam / vyatirekavyAptipradarzanam ca lakSaNatayA sAhacaryamAtrAdInAM hetutA neti jJApanAyAnupapannatvaparyantAnudhAvanaM projjaya sAdhyAbhAve sAdhanAbhAva iti sAmAnyaM yat kRtaM niyamadarzanAya, evameva tathopapattAvapyabhyUhmam / adarzayiSyadanyathA tatrApi sAdhyasattva sastramiti / tadanyathAnupapannatyam kimityAha - 'deto'kSaNa' miti / hinoti gamayati, parokSa mapi vahnayAdikamapratItamani kRtamabhIpsitaM ceti hetudhUmAdiH pratyakSAdinA gamyamAna: / 'hiMdU gativRddhayo' rityasmAt 'kRsi kamyabhigamitanimanijanyasimasisacyavi bhASAgAglAmlAhanihAyAhikazipubhyastunni' tyauNAdike 'tuni' hetu zabdaniSpattiH tasya lakSaNaM-lakSyate - itaravyAvRttyA nizcIyate makRtamaneneti lakSaNamasAdhAraNaM svarUpaM vahne rivoSNatvAdi / lakSaNaM Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 000000cco000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 coc..000ccc. ca hetoranyathAnupapannatvam / paraistu trirUpatvaM paJcarUpatvaM zauddhodanyAkSapAdAdibhirabhimataM, tacca na yuktam / trirUpatvaM tAvat sapakSasattvavipakSAsattvapakSadharmarUpam / rUpANi pakSadharmatvaM sapakSe vidyamAnatA / vipakSe nAstitA heto. revaM trINi vibhAvyatA // 1 // miti vacanAt / paJcarUpatvaM cAsiddhaviruddhA-'nai kAntika - satpratipakSa - bAdharahitalakSaNamubhayamapi sa zyAmo bhaitrAtanayatvAditaratatputravadityatrAsadanumAne sattvAdduSTameva / trirUpatAyAM tAvat itaratatputrarUpe sapane sattvaM, dAkSyAditanaye vipakSe'sattvaM, tasmi~zca pakSIkRte sattvaM ca hetorna kenApyanyathAkata pAryate / paJcarUpatAyAmapi anarthakapakSahetuvizeSaNalakSaNAzrayasvarUpAsiddhipakSavRttitvA'bhAvalakSaNapakSA'siddhayabhAvAnna taavdsiddhiH| na ca sapakSa-vipakSavRttitvAbhAvAt sapakSavRttitvAdRSTAntayuktatvAcAnekAntikatA, sAdhyAbhAvAsAdhakatvAnnApi viruddhatA. na cAsyatra sAdhyAbhAvasAdhakaM hetvantaraM yena satpratipakSatA syAt, na ca sambhavati bAdhagandhopIti suSThukta-tatrAsadanumAne sattvAdetallakSaNasya duSTatvamiti / nanu nAsti vipakSa hetuH, paraM niyamato neti neti cedAyAtamevAnyathAnupapannatvam / tathA caikameva tadastu, kiM tattrayeNeti / zaketa ca zaGkAkulo yacchayAmatve sAdhye zAkapAjatvaM hyapAdhiH / sAmyavyApakatve sati sAdhanAvyApakatvaM hi tasya lakSaNam / yathA parvato dhUmavAn bahorityatrArdvandhanasaMyoga upAdhirvidyate cATTaindhanasaMyogavyApakatA dhUme, na cAsti vahilakSaNe sAdhane-ayogolakAdau sAdhanasattve'pi tadabhAvAdevamatrApi / nanu kvAvyApakatA sAdhanenetarasya tatputrasyAnyarUpasyAbhAvAditicennAyaM niyamo-yacchyAmatvaM tatputratveneti tenAcyApakateti cedAyAtamevAnyathAnupapannatvaM, kiM paJcarUpatveneti taduktam / 'nAnyathAnupapannatvaM, yatra tatra trayeNa kim / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 31 1320030300506060030200300000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 anyathAnupapannatvaM, yatra tatra trayeNa ki // 1 / / miti / vaizeSikAya ca paJcarUpeNa kiM bhavediti / anyacca kathamubhAvaSyetau bhavitA zakadodayaH kRtikodayAdityatra pakSadharmatAM samAnayetAM / tat sUkta -anyathAnupapannatvameva hetolkssnnm| na caitacchiSTAnanusAri, tathAtve hyaziSTasvaprasaGgAt / 'ziSTAH ziSTatvamAyAnti, ziSTamArgAnuvarttanAditi vacanAditi / ziSTAnusAritvajJApanAyAha-'Irita' lakSaNavedibhiH kathitam / dhAtoranekArthatvAd gatikampanArthasyApIreH kathanArthatodupasargapUrvasya tu bhavatyeva kathanArthatetyevaM nirUpya lakSaNaM hetostadAbhAsAnirurUpayiSurAha-tadapratItI' tyAdi / tasya lakSaNatayAbhimatasyAnyathAnupapannatvApratItiranirNayaH tathAvidhapramANAnupalambhAt / yathA sarvajJatvavaktatvayoryathA vA zabdatvapariNAmitvayorityAdi / evaM tasyaivAnyathAnupapannatvasya sandeho'navasthitAnekakoTikajJAnam / tena nityatvaprameyatvayoriva / tathaiva viparyAsaH sAdhyAbhAva evopapannatvaM, tena vahnimattvajalavattvayoriva / samAsazcAtraivaM-apratItizca sandehazca vipayAMsazcA. pratItisaMdehaviparyAsAstasyAnyathAnupapannasyApratItisaMdehaviparyAsAstadapratItisandehaviparyAsAstaiH / atra tacchandena lkssnnpraamrshH| kimityAha-'tadAbhate'ti / tacchabdenAtra hetulakSaNalakSyaparAmarzastathA ca tadvad hetuvadAbhAntIti tadAbhA-hetutayA jJairabhipretA api na hetukAryasAdhakA iti / teSAM bhAvastadAbhatA, hetvAbhAsatetyarthazchando. nurodhenaivaM vyapadezaH prasiddhatarazabdollaGghanena / na ca tenAziSTatA, satpratipakSabAdhayoH pakSadUSakatvena nAtropanyAsaH / na cemau vyApti pratibadhnItaH, kintu pakSaprayogameva / tathA ca kathaGkAramanayoH syaaddhtvaabhaastaa| tadyuktiyuktamukta tribhirapratItyAdirhetvAbhAsatvamiti / evaM samAsataH samudAyena hetvAbhAsatvaM nirUpya tadabhidhAnAni pRthaga lakSaNAni ca nirUpayannAha Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 0000000000000000000000000000000000000000000000000000cco000000000000000000000000000000000 asiddhastvapratIto yo, yo'nyathaivopapadyate / viruddho yo'nyathA'pyatra, yukto'naikAntikaH sa tu / 23 / atrAnumAnaprastAve hetvAbhAsaprakaraNe yaH ko'piapratItaH pratyaiSIti pratIto, na tathA pratItaH kenApi pramANena na yasyAnyathAnupapannatvaM nirNItam / yadvA-pratyayanaM pratItiH, striyAM ktividhAnAt / sA vidyate'sya pratIto'bhrAditvAdapratyayaH / na tathA'pratItaH / arthastu prAgvadeva / atra yattadornityAbhisambandhAtsa ityadhyAhAryam / asiddho'siddhatayA yaH ziSTairabhimato hetvAbhAsabhedaH so'yameva / toravadhAraNArthatvAt / tatphalaM tu na pakSA'siddhayAdikaH, tasya hetutve'bAdhAt / tathA yaH ko'pi anyathaiva-sAdhyAbhAve eva, avadhAraNena sAdhyasahacAriNo vyavacchedamAha / tasyAnekAntikadoSaduSTatvAt / kimityAha-upapadyate-pramANena ghaTamAno bhavati / atrApi pUrvavatsa ityadhyAhAryam / sa viruddho viruddhAbhidhAno hetvAbhAsaH / tathaiva yo heturanyathApi-sAdhyAbhAve'pi, apinA sAdhyavatItyasyApi grahaNam / anyathA viruddhatvApAtAt / tathA ca sAdhyavati tadabhAvavati ca yuktaHpramANenopapanno bhavati-vartate ityarthaH / sa prakRtalakSaNayuktaH / turavadhAraNe / sa cemamevAvadhArayati / tathA ca sa eva, na tu sakalasapakSavipakSavyAvRttalakSaNAsAdhAraNAdRSTAntalakSaNAnupasaMhArilakSaNau , tayorhetvAbhAsatvAbhAvAt / anyathAnupapannatvasya nirNaye'nirNaye ca pUrveSAmanyatamenAvazyaM duSTatvAt, sAmAnya pakSIkRtya vizeSasya dRSTAntatvenopAdAnasyobhayamatasiddhatvAca / na ca dRSTAntaM vyutpannAna vyutpAdyAnaGgIkRtya pratipattaraGgamapi vyAptyagrahaNe tu spaSTa evA'siddha iti hetvAbhAsastatrAGgateti nArthastAbhyAmiti smnyjsmukt'-ytsaadhytdbhaavvvRttirevaanekaantikH| atra 'amadramahame'tyAdirgatyarthako daNDakadhAtustasmAt 'damyamitamI'tyAdinauNAdike te'nto-dharmaH / eko'ntodharmo yasya sa ekAntaH-sAdhyAnyathAnupapanno, na tathA'ne kAntaH sa Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH .000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000.200000. evAnekAntikaH svArthi kekaNi / itizabdaniSpattirUyA // 23 // evamanumAnAGge hetau dUSaNAnyabhidhAya sAmprataM mandamatIna vyutpAdayitu prayuktayoSTAntayoH vidhyaM yatsAdharmya-vaidharmyabhedenAgnAtaM pUrva, tatra tAvata sAdharmya dRSTAntasya anAyAsabodhyasya dUSaNAni, dRSTvAntA''bhAso yairbhavati tAnAha sAdhayeNA'tra dRSTAnte doSA nyAyavidIritAH / apalakSaNahetUtthAH, sAdhyAdivikalAdayaH // 24 // tatra samAno dharmo yasya sa sadharmA, 'dvipadAddharmAdan' [73 / 141] ityani, sadharmaNo bhAvaH sAdharmya-pakSIkRta iva sAdhyasAdhanobhayavattvaM sapakSa iti yAvat, tena / karaNe 'yadbhadai'riti vA tRtiiyaa| atrAnumAnopayogidRSTAntadUSaNanirUpaNe / yadvA'tra-pratipAdyatayA manodhRte pratyakSe, katyAha--'dRSTAnte' / anto-nizcayaH sAdhyAnyathAnupapannatvalakSaNaH, sa dRzo--nirNIto yasminniti dRSTAntaH-sAdhanasya sAdhyenAnvayavyatirekapratipattisthAnam / atra sAdharmyaNAdhikAra iti, anvayapratipatteH sthAnaM grAhya, tasyaiva saadhrmydRssttaanttvaat| 'doSAH' dUSayanti pratipipAdayiSitamarthaM hetu veti doSA-dRSTAntAbhAsatvaprayojakAH / na caite kalpitAH svadhiyA, yena vitathatAzaGkAspadaM bhaveyuH / kintu pUrvaprAjJapuruSeritA ityAha-'nyAyavidIritA' iti / tatra pramANaprameyanayatabAdhakaphalapramAtRvyavasthAdenizcito'vabodho nyAyaH, nitarAmIyate'vacchidyate'rtho'neneti bhAvAkoriti [53 / 18] ghanA rUpaniSpatterarthayathArthatvanirNayasAdhanAni ca pUrvoktAnyeveti tatsamudAyasyaiveyaM saJjJA, yA cAnvIkSikItyucyate, taM vidante-vidanti vicArayanti jAnanti veti kipi nyAyavidaH, tairIritAH pratipAditAH / sAdharmadRSTAnte doSodbhavakAraNavyAcikhyAsayAha-'aphlakSaNahetUtthA' iti / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 900000000000000833030000000000000000000000000000000019 34 apagataM lakSaNaM pUrvoktaM yasmAt so'palakSaNo'siddhatvAdidoSaduSTaH, sacAsau hetuzcApalakSaNahetuH / utthAnamutyA 'bhidAmaGiti aGa / apalakSaNahetorutthodbhavo yeSAM te'palakSaNahetutthAH / nahi sAdhyasAdhake saddha tau bhavanti sAdharmya dRSTAntadUSaNAni / yadvA'palakSaNasya- duvyAterheturapalakSaNahetu:, sa utthIyate'nayetyutthodbhavakAraNaM vidyate yeSAM tepalakSaNahetutthAH / na hi samyagavadhAritAyAM vyAptau bhavanti dRSTAnte dUSaNAni, sAdhyasAdhanobhayAspadasya dRSTAntatayopAdAnAtvAt / na samyagvyAptinirNayavato momuhyate matiH kadAcanApi, sAdharmya - dRSTAntaprayoge vyAptinirNayakAla evaM sAdharmya vaidharmyantAnAM kroDI karaNAn / anyathA na pratipannA syAt samyaktayA vyAptiraMva, tadantareNA'nyathAnupapattitathopapattyoranyatarasyApi nirNayAbhAvAt / duSTadRSTAntopAdAnAcca nirNIyate nirNayavidA yat-nAnena vyAptivabuddhA samyaktayeti suSThuktamapalakSaNa hetUtthAH / atha ke te dRSTAntA''bhAsA: ? ityAha- 'sAdhyAdivikalAdaya' iti / siSAdhayiSitaM sAdhyaM sAdhyate pratipitsubhiriti bhAve 'RvarNavyaJjanAntAta' [52|1|17] iti ghyaN pratyayaH / pUrvoktalakSaNaM tadAdiryeSAM te sAdhyAdayaH, Adizabdena sAdhanatadubhayAnvayagrahaNaM, tairvikalo-rahitaH, sa zrAdiyeSAM te vikalAdayaH, Adizabdena sandehAbhAvAdigrahaH / idamatra tattvaM sAdharmyeNa dRSTAntA''bhAsA vyAptyanavadhAraNamUlA bhavanti / te ca navadhA sAdhyavikalaH sAdhanavikala ubhayavikalaH sandigdhasAdhyadharmA sandigdhasAdhanadharmA sandigdhobhayadharmA'nanvayo'pradarzitAntrayo viparItAstrayazca eti / sAdhyadharmavikalo yathA'pauruSeyaH zabdo'mUrttatvAt duHkhavadityatra zabde (duHkhe) nApauruSeyateti saadhyvikltaa| evaM paramANau nAvyamUrttatvamiti tasmin dRSTAntIkRte sAdhanavikalatA / ghaTe tvapauruSeyatvA mUrttatvayorekamapi netyubhayavikalatA | rAgAdimAnayaM vaktRtvAnmaitravadityatra maitre rAgAdimattvalakSaNasAdhyasya sandeha iti sandigdhasAdhyadharmA / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH ..00000000000000000000000000000000ccccc0000000000000000000000000000000000000000000000000 rAgAdimattvena maraNadharmave sAdhye sAdhanasya rAgAdimattvasya maitre saMdehAt saMdigdhasAdhanadharmatA / nAyaM sarvajJo rAgAdimattvAt munivizeSadityatra munivizeSe sarvajJatvarAgAdimattvarUpasAdhyasAdhanayorubhayorapi sandeha ityubhayasandigdhadharmA / iSTapuruSe dRSTAntIkRte vyAptyabhAvAdananvayaH / vyAptyapradarzane'pradarzitAnvayaH / viparyAsena vyAptidarzane yathopari yo yo'sarvajJaH sa sa rAgAdimAniti viparItAnvayaH / atra dRSTAntasyAnumAnAGgatvAbhAve'pi tattvataH viparItadRSTAntena nAnena vyAptiH muSTha gRhIteti bodhotpatteH, pareSAM ca mithyAbodhotpAdAnmandAnAM zrotRNAM spaSTaiva duSTatA / ananvayA'pradarzitAnvayayostu vyAptimantareNa dRSTAntaprayogasyAnarthakyAdeva duSTateti // 24 // evaM anvayavyAptyAspadIbhUtasAdharmyadRSTAntadoSAnabhidhAya vyatirekavyAptyAspadIbhUtavaidharmyadRSTAntadoSAna vibhaNiSurAha bhaTTArakaH vaidhayeNA'tra dRSTAnte, doSA nyAyavidIritAH / sAdhyasAdhanayugmAnA-manivRttezca saMzayAt // 25 / / tatra viruddho dharmo yeSAM te vidhrmaannH| puurvvdnprtyyH| viruddhatAca sAvyanivRttyA sAdhananivarttanaM, yato'tra pakSIkRte hi parvatAdau vahnayAdeHsAdhyasya dhUmAdeH sAdhanasya ca sattA sAdhanIyA |h dAdau ca nobhayaM variva]va kutastarAmanvayaH ? iti, tasya bhAvovai dhaya, ten,| zeSaM pUrvavat / dRSTAnte doSA nyAyavidIritA iti / ke te ? kathaM vA bhavanti ? jJeyA vetyAha-'sAdhye'tyAdi / sAdhyaM-sAdhayitumabhipretaM vahnayAdi, sAdhana-sAdhyate'nena sAdhyamiti 'ramyAdibhyaH' [5 / 3 / 126 ] ityane / / yadvA sAdhayati-jJApayati sAdhyaM yattatsAdhanaM 'nandyAdibhyaH' / 5 / 1 / 52] ityano 'nandi-vAzi-madi-dUSi-sAdhi Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 nyAyAvatAraH B0000000000Daaaaa000000000000000000000000000000000000000.00300000000000066000003..dd0440 vardhizobhi-roceNe-ritipAThAt karttaryanaH / nAmaivedamiti / sAdhanadhUmAdi / yugmaM ca prakaraNAt sAdhyasAdhanayoreva / tathA ca sAdhyasAdhano. bhayarUpaM yugmam, pazcAt sAdhyaM ca sAdhanaM ca yugmaM cetidvandvasteSAM, anivRtteH-nivarttanaM nivRttiAvarttanamityarthaH, tasyA abhAvAt vaidharmyadRSTAnte doSA itynusndheym|vaidhrmydRssttaante na sAdhyena na ca sAdhanena nApi ca tadubhayena bhaavym| Aye, sAdhyavyatirekAbhAvena sAdhanAbhAvavattve'pi anyathAnupapannatvAnavagAhanAt / dvitIye, hetoranekAntikatA''pattiH, sAdhyAbhAvepi hetusdbhaavaat| antye tu vaidhayaMtrameva na,tasya sAdhyasAdhanobhayA''spadatvena sAdharmyadRSTAntatAhatvAt / na kevalamanivRttereva sAdhyasAdhanayugmAnAM vaidharmyadRSTAntAbhAsatvaM, kintvanyathApi / kathaM ? cedAhatat saMzayAt prAguktAnAM sAdhyasAdhanayugmAnAM saMzayAta / tatra triSvapyanyathAnupapattinirNayAbhAvAt / copyarthe / sa ca smucye| tathA ca saMzayAdapi, na kevalamanivRtteH kevalAyA ityarthaH / yadvA-cakAro'nuktAnAmavyatirekAdInAM sUcanAya / tathA ca navathaiva vaidhahNApi dRSTAntA''bhAsAHtadyathA-asiddhasAdhyavyatireka: asiddhasAdhanavyatirekaH asiddhobhayanyatirekaH sandigdhasAdhyavyatirekaH sandigdhasAdhanavyatirekaH sandigdhobhayavyatireko'vyatireko'pradarzitavyatireko viparItavyatirekazceti / tatra bhrAntamanumAnaM pramANatvAta , yanavaM tannai yathA svapnajJAnamityatra svaprajJAnAd bhrAntatvalakSaNasAdhyasya nivRtti tyasiddhaH sAdhyasya vyatirekaH / nirvikalpakaM pratyakSaM pramANatvAta, yat savikalpakaM na tat pramANaM laiGgikamivetyatra ca laiGagikAt pramANatvalakSaNasAdhanasyA'nivRttiH / nityAnityaH zabdaH sattvAt, yo na nityAnityaH sa na san , yathA stambho'tra staMmbhAnna nityAnityatvaM vyAvRtta na ca sattvaM, tathA cobhayavyatirekaH / asarvajJaH kapilo'kSaNikaikAntavAditvAt ,yastu sarvajJaH sa nAkSaNikaikAntavAdI, yathA tathAgato'tra tathAgatAdasarvajJatvanivRtta : saMzaya iti sandigdhasAdhya Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 10000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 vyatirekaH / anAdeyavacano'yaM rAgAdimattvAta, yastvAdeyavacanaH sa na rAgAdimAn yathA sugato'tra sugatAdrAgAdimattvanivRtta : saMzayAtsa. ndigdhasAdhanavyatirekaH / na AptaH kapilaH karuNAdhAmani karuNayA nijakalalAnarpaNAta, yastu AptaH sa tuna tathA yathAlokajit / atra lokajito'nAptatAyAH karuNayA kalalAnarpaNAyAzca nivRttau saMzayAna sandigdhobhayavyatirekaH / na vItarAgo'yaM vaktatvAt, yo naivaM sanaivaM yathA stambha ityavyatirekaH / anityaH zabdaH kRtakatvAt yathA''kAzamityapradarzitavyatireko / yato nA'tra vyatirekaH pradarzitaH / tathA tatraiva yat kRtakaM tadanityamiti viparItavyatiraMka iyaM sAdharmyadRSTAntopayoginI vyAptiritikRtvA / avyatireke hi grAvAvayave jaDatvAnnAnyathAnupapannatvanirNayaH / apradarzitavyatirekastu sAdharmyadRSTAntabhrAntikRt / viparItavyatirekazca spaSTa evAnvayavyAptitayA sAdharmyadRSTAntopayogIti prayokturajJAnameva jJApayediti / atrAnanvayAprada. zitAnvayau sAdharmyadRSTAnte'vyatirekA'pradarzitavyatireko ca vaidharmyadRSTAnte na dUSaNatayA'bhimatau kazcit, dRSTAntasyAvazyakatvAbhAvAt / evaM pakSahetudRSTAntadopAnabhidhAya sAmprataM vAdasthalopayoginau dUSaNatadAbhAsau nirUpayannAha vAdyakta sAdhane prokta-doSANAmudabhAvanam / dUSaNaM niravadya tu, dUSaNA''bhAsanAmakam // 26 / / vAdinokte vAyu kta, ko dhAdI ? kathaM vA vAda ? iti| tatrArthe vizeSamadhijigAMsubhiretaireva pUjyapAdaiH kRtaM vAdopaniSadvAdisarvasvAbhidhAnam dvAtriMzikAdvitayamavalokanIyam / granthAntaraM hyate itikRtvA naavtaarite| atra syAJca tadavatAre prastutaprakaraNArthasya gauNatamatA, tayoratibhUyiSThatarArthamarbhitatvAditi / sakSepatastu Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 00000000000000000000000000088000000000000000000000000000000000ccccccOOOOOOOOOOOocce 38 tAvat sthAnA'zUnyArthamucyate kiJcin viruddhayordharmayorekadharmavyavacchedena svIkRtatadnyadharmavyavasthApanArthaM sAdhanadUSaNavacanaM vAdaH / vAdiprativAdi-sabhya sabhApatayazcatvAri aGgAni / pramANata: svapakSasthApanapratipakSa pratikSepau vAdiprativAdinoH karma / pratibhAkSAntimAdhyaradhyairubhayAbhimatAH sabhyAH / agravAdanirdezatattvaprakAzanakathAphalakathanAnyeSAM karmANi / prajJA''jJaizvaryamAdhyasthyayuktaH sabhApatiH / kalahavyapohajayAdi nirdezAdikaM cAsya karma / atra vAdIti nirdezena tAvajjainairuddhatIbhUyocchuGkhalava dvAdAyAvataraNIyaM na, bAdaraNAGgaNe'vatIrNe cAsmin yathAyogaM yatitavyamevAvazyaM vijJAya gurulAghavaM dravyAdyapekSayA dharmavAdAdAviti jJApayati / dharmavAdAdilakSaNaM ceda / zuSkavAdo vivAdazca dharmavAdastathA paraH / ityeSa trividho vAdaH, kIrtitaH paramarSibhiH // 1 // atyantamAninA sArddha karacittena ca dRDham / dharmadviSTena mRDhena, zuSkavAdastapasvinaH // 2 // Ye labdhikhyAtyarthinA tu syAd duHsthitenA'mahAtmanA / chalajAtipradhAno yaH, sa vivAda iti smRtaH // 3 // paralokapradhAnena, madhyasthena tu dhImatA / svazAstrajJAtatattvena, dharmavAda udAhRtaH // 4 // pUrvairabhiyuktatarairuktameva / phalaM cApyeteSAM vAdAnAM spaSTatara - muktameva nAtra prastUyate / kintu na ttprstaavmrhti| vAdya ke kvetyAha'sAdhane' iti / sAdhyate - pratipAdyate svAbhimato'neneti 'ramyAdibhyaH' [ 5 / 3 / 126] karaNene sAdhanaM pakSa hetudRSTAntAdi, tasmin vAdinA svAbhimatadharmavyavasthApanAyettara dharmavyavacchedAya vA prayukta pakSAdau / yadvA-akAraprazleSAdasAdhane'dhyakSa liGga lokasvavacana Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 03300000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 bAdhitapakSAsiddhaviruddhAnekAntikadoSabAdhitahetusAdhyavikalAdyasiddha - sAdhyavyatirekAdibAdhitadRSTAntatvena kutsite'numAne, natraH kutsArthatvAt / tatra kimityAha-proktadoSANAmudabhAvana' miti / tatra prakarSaNa yathArthatayoktA ye pakSAbhAsAdyA viparItavyatirekAvasAnAsteSAmudUrdhvam, nahyasamApite pakSevAdinAM prokta prAJjalaM prAjalasya prativAdina iti jJApanAya / nAyamupasargastasya dhAtunaiva yoge tthaasngghtvaat| abhAvanamaprakAzanaM yattata dUSaNaM doSa eva prativAdina itizeSaH / ayaM hi nyAyopaniSadva dinAM niyamo, yaduta-vAdinokta sAdhanaM cedda STama, na ca prativAdinA tadvibhAvitaM-jJAtamapi, tadA prativAdI nigrahasthAnApanna ityu SyAvasAdyate kathA yato nAnena cedvAdipakSa - dUSaNamadhyavabuddhamavabuddhaM bAna samyaktayA pratipAdita kathaGkAraM vidhAtAsau tatkhaNDanaM svAbhimatasamarthanaM veti / taduktamAkSapAdIye nigrahasthAnaprAptasyAnigraha' iti paryanuyojyopekSaNAbhidhAnamidaM nigrahasthAnamApadyate prativAdI nAnuyojayati cedvAdinaM duSTasAdhanaM prayuJjAnam / na cA''rekyaM nedaM duSTasAdhanaM nigrahasthAnamiti / yato'vAci nigrahasthAnamantyaM hetvAbhAsAzca yathoktA iti / na ca kevalAnAM hetvAbhAsAnAM doSatayA''khyAnaM, kintvanyeSAmapi pratyakSaviruddhasAdhyAdInAM sambhave bhavantyeva paryante pratijJAvirodhahAni-sannyAsatadantarAdIni nigrahasthAnAnIti suSThukta-vAdyukte'sAdhane sAdhane vA vidyamAnAnAM doSANAmanAviSkaraNaM prativAdino dUSaNameva / evaM dRSaNasyAnudbhAvane doSamudIryAnyathApi doSasambhavamAha-niravadya tvi'tyAdinA / tatra nodyate-na vA vaditumarhamityavadyaM 'vopasaryA'vadyapaNyamupeyatu matI gahya vikreye [5 / 1 / 32] iti dhyaNi vRddhayabhAve rUpaniSpattiH / nirgatamavadyAd-gAnirdUSaNatvAniravadya tasminniti / sAdhana iti gamyamatrApi / tuH sAdhanaviziSThatAdarzanapUrvakaM dUSaNasya dUSaNA''bhAsatvasUcanAya, vizeSaNArthatvAt tasya / tathA ca bAdhAdi Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH .0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000.000000. rahite sAdhane pakSAdau dUSaNaM-bAdhAdisadbhAvogiraNaM yatprativAdinA kriyate tat kimityAha-'dUSaNA''bhAsanAmaka' iti / tatra dUSyate'nena pakSAdirvAdIveti dUSaNam / 'ramyAdibhyo0' ane bAdhAdistatprakAzanaM vA tadvadAbhAsate iti dUSaNA''bhAsaH / 'karmaNo'Na' ityaNi / sa nAmAbhidhAnaM yasyAsadoSaprakAzanasya tadda SaNA''bhAsanAmakam / zeSAdvA [73 / 175 ] itikac / atredamavadheyaM, yathAhi-vAdyukta kutsite sAdhane vidyamAnAnAM doSANAmanudbhAvane prativAdino mAtRzAsitatAM gamayati / prApnoti cAsau tenaiva pUrvoktavad nigrahasthAnaM,evameva vAdinA niravadya sAdhane pratipAdite yadalIkamu Syate dUSaNaM,tadapi prativAdino vAdAnahatAM jJApayitvA taM nigrahasthAnIkarotyeva / yato'sau sambhAvyate'numAnasvarUpAvagamAyApi nAlaM, kimuta tasya nirAkaraNAyeti / yadvAvRttikArako'yaMjaDazekharaH kenacidadhyApitasya, kathamanyathaivaMvidhe samIci sAdhane dUSaNodghoSaNaM svasyaiva nigrahasthAnApAdukamAbhASeteti / tadukta gautamIye-'anigrahasthAne nigrahasthAnAbhiyoga' iti niranuyojyAnuyoga iti / samyaguditaM divAkarapAdairyaduta-niravadye tu dUSaNA''bhAsanAmakameva taddaSaNamiti / kacitpratyantare dvitIyaH pAda evaM darIdRzyate'yata doSANAmudvibhAvana'miti / atra ca yadi kenApi paNDitamanye. nodabhAvanamityasyAgatikatvamAkalayyedaM lipIkRtam bhaveditisaMbhAvyate tadApapATha evAyaM / yadi cAdezAntaramidaM syAttadA tu vyAkhyaivaM kAryA-pakSAdidUSaNAni pratipAditAnyatha ca tAni vAdasthale yojayastasya satyetaratayA vibhAgamAha-'bAdI'tyAdi / tatra vAdyakta 'sAdhane proktadoSANAM bAdhAdInAmudvibhAvanaM ut-prAbalyena yathA bAdhAdisampannaM tathaiva samyaganUdya vibhAvanaM-prakaTIkaraNamudghoSaNamiti yaavt| tadeva vAdyapekSayA pakSAdidUSakatvAdda SaNaM doSa iti kathyate / paraM prativAdI cetpratipattizUnyo nira vadya sAdhane yAd bAdhAdikaM doSajAlamasanta netAvatA bAdipakSaH parAbhUto bhavekintu tatprativAdya - Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 41 000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 dIritaM vaca eva dUSaNA''bhAsatayA dUvaNamiti jJAyate vAdaraNAMgaNagaNakaiH / anyathApi bhAvanIyametannAtrAgraha AgamAnusAriNAmiti / evaM ca pratyakSaparokSapramANaM saprapaJcaM pakSAdisvarUpaM ca sabAdhaM nirUpya pramANasya phalam nirUpayitukAmAH sUripAdAH phalamAzritya kevalasyA''lokitalokAlokasya bhinnarUpatvAttatsvarUpamevAdo prarUpayanta AhuH sakalAvaraNamuktAtma, kevalaM yatprakAzate / pratyakSaM sakalArthAtma satatapratibhAsanam // 27 // tatra sakalAni-samastAni, AvaraNAni-Abriyante jJAnAnyebhirityAvaraNAni jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa-mohAntarAyANi, ghAtitvAdeSAm / yadvA-jJAnasyAdhikRtatvAjJAnAvaraNIyAnyeva, taimukto-rahitaH, AtmA-svarUpaM yasya tat sklaavrnnmuktaatm| atra cAvadheyamidaMyat kevalAvaraNenAvRtasya jIvasUryasya yA prabhA tacchAmasthikaM jJAnam / yato na tat kadApi nirAvaraNamupalabhyate, pUrvoktayuktaH / atha tatrApi matijJAnAvaraNAdi kaTAdivadAvRNotyeva jJAnamAtrAm / na ca vAcyaM yannAvRtaM kevalAlokAvaraNena tat kathamivAvarItuM zaknuyAnmatijJAnAvaraNAdi chAdmasthikam jJAnamiti / prabalatamapayodharapaTalenA. pyapratihatasya tejobharasya kaTAdinAvaraNasyopalabdheH / tatrApi tiSThatyevAnAvRtaM pradezASTakaM jIvasvAbhAvyAd anyathA na syaaccetnaanaamaapi| na caivaM karmAnubhavo'pi / na ca tadanubhavAbhAve syAt krmvishraarutaa| tathA copalabhyamAnAyAHzuddherapyanupalambha ityavazyamanAvRtApi kAcinmAtrA svIkAryA sudhIbhiH / atha kaTAdInAM chidreNa yathA''gacchati teja AvRtasyApi payomukpaTalapracayenArkasya, tathA matijJAnAvaraNAdInAM kSayeNa ya indriyA'nindriyAyudbhavo bodhaH sa tatatkSayopa Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAyAvatAraH 000000000000000000............................00000000000000000000000000000000000000000000000000000000 42 rAmotthatvena tattannAmnA vyapadezamApnoti / yathA matijJAnaM zrutajJAnamityAdi / zrata eva ca matijJAnAdayaH kSAyopazamikA bhAvA bhaNyante / chAnasthikaM ca paThyate taccatuSTayamapi jJAnAnAm / yato na tdnaavRtm| paraM yadA kevalajJAnaM sakalArthasvarUpajJApanasamarthaM prAdurbhavati tadAvazyaM matyAdyAtraraNAnAM kevalAvaraNasya ca kSayaH / na cedaM kevalAvaraNamaMzato'pagacchati, kintu satyAM dezAdisAmag-yAM sarvathA tatkSayo bhavatIti / ata eva naitatkSAyopazamikaM, kintu kSAyikameva samUlakASaMkaSitatvAt matizrutAvadhimana:paryayAvaraNAnAM kevalAvaraNasya ca / bhavati ca kevalajJAnAvaraNIyA dikSayasya samakAlameva kevaladarzanAvaraNIyAntarAyAdeH kSayo'pi zramUlacUlam / darzanamoha - kaSAyanokaSAyamohRtkSayastvarvAgeva / 'kevaliyanANalaMbho nannattha khae kasAyANaM 'ti vacanAt / tathA ca azeSajJAnAvaraNAdikSayaprabhAvA'vAptA'zeSa padArthasArtha sAkSAtkAra kevalA lokazAlinAM na kiJcidapyantarAyAdi lezato'pi bhavatIti yuktamukta vizeSaNaM yat sakalAvaraNamuktAtme 'ti / IdRzaM kimityAhakevalamiti / atra padaikadeze padasamudAyopacArAt kevalamitipadenakevalajJAnam grAhyam / tatra kevalamekaM mtyaadinirpekssm| yathAhi madipUrva zrutamitivacanAccha tajJAnasya matisApekSatA, avadhau ca maiveyakAdyamaraiH svAlayasthaiH pRSTapuruSottamapraSTho yAni manodravyANi pariNamayati tAnyavekSyAnumAnAdabhidheyamavabudhyatAM suravarANAM matyapekSA, manaH paryAye'pi ca tadvatAmaparacintita bAhyArthajJAne'numAnApekSA, naiva tathA'tretyasya yathArthaiva matyAdinirapekSatA / kevalaM vA zuddham / yathAhimatyAdijJAnAni sAvaraNasyApi jIvasya prAdurbhavanti, naveda tatheti kSAyikamevedam / tAni ca kSAyopazamikAnyeveti / kevalaM sakalam | yathAhi matizra te Adezena sarvadravyA'sarvaparyAyaviSaye, avadhijJAnaM rUpiviSayaM, manaHparyAyaM tu manomAtraviSayamiti tAni 'parimitaviSa Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 43 .000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 yANi, na sakalArthagocarANi / idaM tu bhUtabhavadbhaviSyadrapyarUpisakalArthaviSayamiti / athavA-yathA matyAdIni na prathamataH sampUrNAnyutpadyante, kintu yathA kathaJcidutpadya pazcAdvRddhimatrApnuvanti / naivamidaM, kintu tataprathamatayevotpannamAtraM sakalAnarthAn sAkSAkaroti / tataH sakalamevedam / asAdhAraNaM vA kevalam / yathAhi-matijJAnAdIni yadA yadA tadupayukta AtmA bhavati, tadA tadA svaviSayAn prakAzayanti / kevalaM tu Arabhya utpatteHsarvakAlaM svaviSayANAM sAkSAtkAraM kArayatyevAnusamayaM tadvata ityasAdhAraNatA / yadvA-anantaM kevlN| yataHsAntAnyeva matizrutAvadhimanaHparyAyANi, keSAJcitpratipAtasambhavAt svataH, keSAcit kevalopalambhe vigamAt / kevalaM tu na kadAcitpratipatati / na ca vAcyaM siddhatvAvAptAvanyadeva jJAnaM, AtmasvabhAvarUpasyaiva kevalatvAttadeva ca prathamata AvibhUtamiti na tasya sAntatvam / yadvA-anantapadArthaviSayatvAdanantam / anantamiti hi saGkhyA tena nAvagamavirodhaH, jJAnamapi cedaM tathAbhUtameva tenAnantatvena na jJAnAviSayatvamapi tsy| yadyapyavadhyAdiSvapyastyevAnantapadArthaviSayatA. tathApi sA rUpi - maryAdayA'nantasaGkhyAke pudgalavajjIvAkAze api sta eva / na caite avalokayatyavadhyAdimAna arUpitvAdetayostadidamevAnantasaGakhyAvadyAvatpadArthagocaram / kevalaM ca tajjJAnam ca kevalajJAnatat 'yaditi / yatkimapi sadasarasAmAnyavizeSa-nityAnityavAcyAdirUpamarthajAtaM prakAzate-upalabhate / yadyapyAtmaivopalabdhA, jJAnaM tu sAdhanamupalambhasya, tathApyabhinnatvAt kathaJcid guNaguNinorevaM vyapadezaH / yadvA'styeva jnyaansyaapyuplmbhktaa| na bhavedanyathA svaanyaavbhaasktaa'syeti| tat kIdRzamityAha-'pratyakSa miti / akSo hi jIvaH pUrvavyutpAditarItyA, taM prati gataM pratyakSamitivigrahAjjIvamAtrApekSaM, nAnyajJAnavadindriyAnindriyAdivyapekSA'tropayogApekSApi ceti / vata kiMvidhaM pratyakSaM ? yataH prAgadhArite dve pratyakSe pAramArthika Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 00000000 6000000000000000000000000000000000000000000000000000 00000000000000000000000 nyAyAvatAraH pratyakSabhedabhUte sakalaM vikalaM ceti cet / sakalamidamityabhipretyAha'sakalArthAtma satatapratibhAsana' miti / sakalA - azeSAH, na kopi padArtha evaMvidho'sti abhUt bhaviSyati vA yo na pratibhAtaH sakalapratyakSarUpe kevale / taduktaM - 'taM natthi jaM na pAsai bhUyaM bhavyaM bhavissaM ca'tti / tAzA ye'rthA ante-gamyante 'R gatAvityasmAt 'kramipragIttibhyastha' iti the'rthA: - dharmAdharmAkAzapudgalajIvAsteSAmAtmA-svabhAvo guNaparyAyAdi, nAsti vyatiricya guNaparyAyAnanyo dravyasvabhAvaH, tayo - ranyonyameva rUpatayA mIlitatvAt / yadAha 'davvaM pajjava vijuaM, davvavijuA ya pajjatrA natthi'tti zrI pUjya - vacanAt / anyatrApi - 'dravyaM paryAyaviyutaM, paryAyA dravyavarjitAH / ka kadA kenaciddaSTA draSTrA mAnena kenacit // 1 // ata evoktaM pUjyapAdaiH- uppAyaThiibhaMgAI haMdi daviNalakkhaNameyaM / yadvA arthAz cAtmAnazca svabhAtrA arthAtmAnaH, sakalAcaterthAtmAnazca sakalArthAtmAno'tra dravyazabdena guNakriyAzrayagrahaNam, Atmazabdena ca tatsvabhAvabhUtAnAM paryAyAdInAM grahaNam / dvandvAdau dvandvAnte 'ca zrayamANaM padaM pratyekamabhisambadhyate' iti ubhayatra sakalapadAnvayAcca sarvadravyasarvaparyAyasamAvezaH / na ca guNAnAmagrahaNAnnyUnatvam / guNA api paryAyA eva / yataH paryAyazabdena pariNAmagrahaNAt / pariNAmazca 'tadbhAvaH pariNAma' itilakSaNaH / bhavati ca guNAnAmapi dravye bhAvatA / ata eva ca dravyArthika paryAyArthiketinayadvayametra, na tu guNArthika iti tRtIyo'pi / nanu yadi na guNAH paryAyebhyaH pRthakkimiti 'guNaparyAyavadityatra pRthagguNagrahaNamiti cet ? satyam, tatra hi gobalIvaInyAyena guNAnAM prAdhAnyakhyApanArthaM pArthakyam / prAdhAnyaM ca teSAM jJAnadarzanAdivat sahabhAvitvena kramabhAvibhyo devatvanaratyAdiparyAyebhyaH Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH B000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 spaSTameveti / na ca vAcyaM yAvatparyAyasAkSAtkAraH kathamiva sampadyate ? atItAnAgatAnAM vinaSTAnutpannatvena grahaNAsambhavAttadagrahaNe ca kartha syAd dravyasAkSAtkAro'pi sarvathA / yata: 'egadapiyaMmi je atthapajjaSA vayaNapajjavA vAvi / tIyANAgayabhUA tAvatiaMta havai davvaM ti vacanAt / sarvaparyAyarUpatvAd dravyasyeti / jyotiSazAstreNa yathA'spaSTa vijJAyate'nudbhatamapi candroparAgAdi praznAdezenAtItamapi vicArAdi, tathA kevala vedhasobhayorapi sAkSAtkAgat atItasyAtItatvenAnAgatasyAnAgatatvenAvagamAca na vitathatA / bhavati caivameva kevalajJAnasyApi sadvAcyanibandhamIbhUtotpAda-vyaya-dhrauvyayuktatApi, vartamAnaparyAyANAmatItatvabhAvAt pratisamayamanAgatAnAM ca varttamAnatAbhAvAt jJAnasya ca jJeyAnanyatvAttattadrapeNotpAdavinAzau kevalena rUpeNa dhrauvyaM ceti / nahyasti takimapi dravyaM carAcare'pi loke yannAnena padArthatrayeNa vyAptam / ___ na ca nAstyeva sakalArthaviSayakaM jJAnam / yato hi yatpramANapaJcakAtikrAntaM vAcyaM tadabhAvapramANagocarameva / na cAtrAsti pramANeno. palabdhiH / pramANAdhInA ca padArthavyavasthitiH / upalabhyeta cet pramANena tatsadbhAvaH, kena ? pratyakSeNetareNa vA ? / na tAvatpratyakSeNa, tasyendriyagocararUpAdiviSayatvAdendriyakasya mAnasasya ca kevalasya svAtmaguNAdi sAkSAtkAraniyamAt / anyacca tenAdhyakSameva gRhyate / na cedamadhyakSa, bhavanmatenaiva sAmprataM tadabhAvAditi / na ca tadbhAvakAle'pyavagamyeta tattajjJeyajJAnazUnyaiH gAndhikavadratnaparIkSakatA / tadvattvaM ca vivAdAspa. dameva / na cAnumAnAdinA taditareNApyavagamyate / yato'numAnaM tAvat pratyakSapUrvakaM, liGgaliGgisambandhagrahaNasmaraNapUrvakatvAttasya / na cAvaraNasya dezato hAnyA sarvahAnestAratamyAtsarvepalambhasya ca siddhiH, tathA sati caitanyasyAMzata AvaraNopalabdherbhavedeva sarvathAvaraNAt bhavatAmapya Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 niSTatamasya cetanAbhAvasyApyApatti vasyotpatanAdautAratamye ca satyapi na paramaH prakarSo yAvajjIvamabhyasyatAmapyupalabdhastathA vAcyatApi na sarvajJatvasAdhikA, kintu padArthapracayaparicayena kalpitaiva seti / nahi pratyakSA sarvaviSayavAcyatApi svIkriyate / kimiti cedanumAnena na cAsti vyAptistAdazI yadanumAnakalpitamapi kasyacit pratyakSa bhavatyeva / na ca jyotiSacikitsAdizAstrapraNayanaM tatsamarthakaM, matabhedena tasya bhedopalambhAt / sarvajJamatamapi bhavettathaiva virodhamadhirohat / na cAgamena sAdhyeta tatsadbhAvo, yena parasparaviruddhavAcyavyAkhyAkA hi AgamAH, kathamiva yathAtathaM vastu pratipAdayet sarvajJatAkhyam / anyaccAgamo'pi sarvajJatAlaGkRtoktatvena pramANIkriyetA'nyathA vA ? / Adye'nyonyAzrayaH / sarvajJatAsiddhAvAgamaprAmANyasiddhastatsiddhau ca sarvajJatAsiddhoriti / anyapratipAditasya prAmANye tu na tadavitatham / na cAtajjJAyakastatprarUpaka Apto bhavet, na cAnAptaprarUpita vidvadbhirAzrIyate pramANatayA / upamAnaM tu kathamiva bhavet upamAnopameyayoddhayoH pratyakSeNaiva tatprAmANyAbhyupagamAt / na cAtropamAnabhUta upameyabhUto vA vevidyate vA pratyakSaM, yenopameyaM sarvajJatAspadatvena gRha NIya yUyam / arthApatistvarthAnupapattikalpitA bhavet, na cAtrAsti ko'pi tathAvi. dho'rtho, yo na sarvajJatAmantareNa sambhavI bhavet / jIvadharmapadArthabodhasvAgamA darUpAdapauruSeyAdeveti pramANapaJcakAtikrAntatvAdabhAvapra - mANaviSayamevedaM sarvajJatvamitivAcyam / yato yattAvaduktaM pramANapaJcakAtikrAntatvAdabhAvaviSayamidamiti / tadevAsiddham / yato yA pratyakSasyApravRttireva tAvadbhavadbhirakta , sA kiM bhavadIyapratyakSasya kevalasva kiM vA yAvatpratyakSasya ? / Aye, na so'sti niyamo, yaduta-bhavadbhiH sarva pratyakSamIkSaNIyaM pratyakSaNIya, dvIpAntarAdeH paramANvAdezca pratyakSa mevAnIkSaNAt / antye, bhavAneva sarvajJatAspadaM, atIndriyANAmanindriyANAmazeSANAM prtykssaannaamvgmaat| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 29 100000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 nanveSaM na kiJcidapi bhavedabhAvapramANa gocaraM cenmA bhavatu tathAbhUtA. 'satyavAdanibandhanaM, kA no hAniH / svajJAnamapekSya vAbhavatu / na ca tena paravastupratipedho bhavati / yogyasyAnIkSaNe yogyasthale satyAMyogyatAyAM hi syAtpratiSedhaH / na caivaM bhavatAmiti pratipAditameva / na ca nAsti indriyAnindriyapratyakSamantareNAnyatpratyakSamiti zamyaM vaktum bhavatA, tatpratiSedhakapramANAbhAvAt / atadvAnapi cAvabudhyatyeva tadvantaM, saMzayAvirbhAvanirAkaraNAdinA'caturvedyapi jAnAtyeva caturve. dinam / gAndhiko'pi vettyeva ratnaparIkSakAn yena kenacit pRSTaH san sAdhayatyasau spaSTa yAhyamukasya ratnaparIkSakasya pArzve iti / na ca saMzayanirAkaraNAdinA nAvabudhyate sarvajJatAvattvaM, tasyAnindriyaviSayatayAtIndriyavedanavedyatvAt / anyacca rUpipadArthaprakAzanapaTubhirapyaso jJAyata eva tathAvidhamanovattAdarzanAt karmaparamANuvargaNAyAH pratibandhikAyA anupalambhAzca / aindriyakenApyadhyakSeNAvagamyata eva tatsattA, proktAtIndriyArthasaMvAdadarzanAt / vettyeva ca tadvAnendriyakamapi / ata eSa 'AvIkammati paThyate / evaM zrutenApi kathamiva na tatsattA jJAyeta tatkAle / yatastatrApi padapaGktyAdeH prakalpitAvabuddhagrathitAvabodhitArthasya viprakRSTasya ca saMvAdasthalasya sattvamapratipannaM na / tatastadA pareNApyAptavacanavizvAsarUpAdAgamAdupamAnAdinAca vetta zakyata eveti na tadAnImanavabuddhayattA sarvajJatvasya / idAnIM tu ye tathAvidhajJAnavantasteSAM pratyakSIkaraNe kaH pratiskhalanapaTutAmApnoti / asmadAdInAM tu tathAvidhajJAnA'bhAvAttadapratyakSe na tadabhAvo'nyathA paramANuprabhRtInAM syAdevAbhAvaH / syAdeva ca bhavadIyAtmano'pratyakSatvAdbhavatAmeva jaDatvApAdayitrI caitanyazUnyatA / tathA cekiM jaDena saha vaartaaprsnggen|anumiiyte cedAtmeti / samAnamevaitadbhavaduktasarvajJatvAnumAnena tasyApi kadAcinna yat pratyakSaM yena sambandhagrahaNaM syAdityalaM prasaGgAnuprasaMGoneti / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 48.....000000000 nyAyAvatAraH 'yaccokta nAnumAnaM tadgrAhaka taddhi pratyakSapUrvaka'mityAdi / tadyuktamuktamayuktaM tUktam / yat kadA bhavAnabhUd grahagRhIto, yadaparaM yathA tathA lapamAnamavekSya vakSyati-yadayaM prathila iti / jAtastathAcedalaM vaaden| AptAdavadhAraNe tu talliGgasya na tathyatA, ahilatAyAM svakRtabhAnAnupalambhAt gRhItatvAbhAnAca' svasthatAyAM tu kutastyaM tadbhAna syAt / anyaizca mahilatA naivAnubhUtA / tatrApi tathAprasaGgAt / na ca nedamanumAnaM vyabhicAri veti svIkArya eva tathAvidhaH prajJApako, yaH svayamagrahilo vivedivAn mahilatAM taccihnAni ca, yenAkhyAtamAzritya bhavatAnumIyate iyaM / anyacca-anumAne liGgajJAnabhya niyamo, na tatpratyakSasya / anyathA'dRSTasiMhasya na syAtsiMhazabdajanyA bhItirevaM sarpadaMzAdizvapyanusandheyaM / liGgajJAnaM cAtrAstyeva sarvajJatAsAdhane / yataH tadAcaraNAttadAcArAttadAkRtezca jJAtasyaivaMbhUtasya parahitaratasya parihRtasvajanAderdehanirmamasya vAkyaM nAjJAnapUrvakam / yo hi yatra viSaye hitaratAdivizeSaNo na soviditvA nirUpayati padArthajJAnaM cAtIndriyameva / anevaMvidhenAtIndriyArthAnAM vedanAbhAvAt / nirUpitAzca jIvAdayodharmAdayomokSAdayazca / yaccokta mAvaraNahAnye'tyAdi / tadapyayuktam / yato jIvasya pradezASTakaM tAvat sadaivAnAvRtaM tisstthti| na ca tatra dezatopyabhUdAvaraNaM, yena tasyAkhilAvRtyA jaDatApattiH syAt / tasya hyakarmatvAt karmasaGga eva na siddhapradezavat / etadeva ca zAzvataM jIvatvaM, anyeSapradezAnAM tu sarvathA jJAnamAtrAvRtirbhavatyeva keSAJcitsUkSmaikendriyA'paryAptaprathamasamayabhAvinAmiti na bhApayitavyaM bhItimadbhiH / tathA cAvaraNahAnerdezata upalambhAt sarvathA hAneravazyaM kAryoMgIkAraH / tyaktabAlyena AvaraNahAnyabhAve ca bhavedbhavatAM sadaiva bAlatvam / yatra sarvathA tasya hAnistatraiva sarvajJatA / evaM rAgAdInAM doSANAmapi kAcitka-kAdAcitkA hAniH svayamanubhUtaivAnyathAgamyagAmyeva bhavAnbhavettathAtve alaM vaarttyaa| na cet sA yatra sarvathA tatra sarvajJataiva, pratibandhakAbhAvasya kaaryjnktvaat| abhavyAdiSu dezahAnau satyAmapi punarupacayAna sarvathA Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH .00000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 hAniH / yatra ca dezAdiyogyatAsadbhAvAd bhavati sA, tatra tat kena nirudhyetodbhavat / tatsatyamukta-doSAvaraNayorhAniniHzeSA'tyatizAyanAt' ityAdi / 'tAratamye' ityAdyapi yadukta, tadapi na sAdhUnAM vakta mapyaham, kimuta pratipAdayitum / yata utpatanAdau yadyasthAsyat pUrvotpatitaM jJAnavad abhaviSyacca jJAnavadakramavRddhikamabhaviSyadeva paramaH prkrssH| na caitvym| tatkathamiva bhavedbhavaduditam / yadvA'stUtpatanAdAyapi paramaH prakarSaH / yato yathA yathA hi lAghavaM kAyasya tathA'bhyAsapATavaM ca tathA tathotAtaprakarSaH / lAghavaprakarSavantazca yataH paramANudvayaNukAdyAH / ato'nuyAnti cAdholokAntAdapi te Urdhva lokAntam yAvat / lAghavamabhyAsapATavaM cA''pAdyamAnamapi naiti paramaprakarSam / yato'smadAdInAM zarIrajADyAvinAbhAvitvAnjIvanasya / sarvathA dhAtukSaye maraNApatteriti vibhAvanIyaM bhAvukaiH / anyacca -yathA parimANaM tAratamyenopalabdhamiti tadvizrAntizca tathA jJAnasyApi tAratamyopalambhAdavazyaM svIkAryA paramANAvAkAze cApakRSTasyotkRSTasya parimANavizrAmasyeva sUkSmaikendriyAparyApte kevalini cApakRSTotkRSTA ca vizrAntiriti / nanvanyathAnupapannatvaM hi hetorlakSaNamabhimataM tatrabhavatAM shaastrkRtaam| na cedamatrAvaraNahAni-tAratamyahetvoH sarvathA hAnivizrAntiyugaleneti cet / samyagapRccha:, paramavicAritaM ramaNIyam / yato dezato hAnyupalabdhau tAratamyopalabdhau ca nizcIyate tAvadidaM yaduta - naitadavasthitaparimANaM dvayaM, kintu prayatnAdyAnukUlyena vRddhimat / prakarSe ca tayorbhavatyeva prakarSaprAptirapyetasyeti yuktaanythaanuppnntaa| anyacca-jJAnamAtramapi nahyAtmavyatiriktam , tathAtve jaDacetanayorvibhAgAbhAvAt / sati jIvasvabhAvatve neyattAkAri kizcinna cet pratibandhakam, kSaye ca karmaNaH pratibandhakasyotpadyataiva tadanantamiti sthAdeva jJAnAnantyam / na caivamutpatanam zarIrasya svabhAvo, yena jJAnavatprakarSabhAvamApnuyAt / vAcyatApi svIkAryaiva sarvatra / yato jIvAdayaH Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 1000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 padArthAH sarvaireva samAbhidhAnAH svIkRtAstato jJAnavatpravarttitAste / yadi tajjJAnam, tadA tasyArUpitvAt samastArUpipadArthajJAnamapi bhavana virudhyte| arUpipadArthajJAne indriyAdivadiyattAkAraNAbhAvAt / sarveSAmarUpiNAM jJAne cAvazya tadvAcakA ye ye zabdAste te'pi taiAtA eva bhavanti / tadye ye vAcyAste te pratyakSAH kasyaciditi suSThu prati. pAditam / anyacca-jIvAdInAmanumAnameyatvaM svIkriyate bhavadbhizcetanAdinA taddharmeNa / sa ca kasyacid bhUtapUrvazcetpratyakSaH, anumAnaM bhave. tasya taddharmatvena pranodanAdanyathA kalpita: syAt sambandha iti na samyasiddhisteSAmiti yathArthamevocyate-yadanumeyAH kasyacitpratyakSAH, yasya ca te pratyakSaviSayAH sarve sa eva sarvajJatAspadam / jyotiSacikitsAdipratipAdakAapi tajjJAnavanta eva / yacca bhinnamatatvaM tata svakalpanAkalpitamiti na tatpraNetRNAM maalinyaadhaaykm| sarvajJapratipAditaM hyavitathameva / Agamo'pi sarva eva na sarvajJatAlayodIrito, yato bhinnavAcyatayA doSamAruhet / kintu ya evaM hitopadezamamukSusatsAdhuparigrahapUrvAparAvirodhAdyaparimitaguNAlayatayA'zeSAbhivandyaguNAka. rapratipAditaH, sa eveti yatkiJcijjJapraNItenAgamena hiMsAdikaluSanRzasadurbuddhiparigRhItena na tasya duSTateti / na ca pUrva sAdhitatvAt sarvajJasyAnyonyAzrayo'pi siddhAntAta sarvajJatvAGgIkRtau / upamAnamapi apratyakSIkRtasyApi surA'mRtasiMhAdeH smbhvtyevaaptvaakyaadinopmaantaa| satyAM ca tasyAmadhyavasIyata eva surAdeH sattA / tadvadevAtrApi tathAprakAra jJAninamudvIkSya sarvajJenopamAnaM dIyamAnaM dRSTvA ko na kakSIkuryAt sarvajJatAvata sadbhAvam ? / arthApattyApi siddhayatyeva tanmahAnubhAvatAspadam, yato na tadantareNAtmAdipadArthajJAnaM tatprarUpaNaM ca sambhavati / yaccA'trokta mapauruSeyAdAgamAdAtmAdibodha' iti / tanicitajaDimAvaSTabdhAntaHkaraNavilasitameva / yato na tAvadapauruSeyo vacanalezo'pi sambhavati, AsatAmAgamA vistRtavacanarUpAH / ucyate Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH .000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 iti hi vacanamucyate vijJaiH / yadi ca naiva vaktA, kutasteSAM sambhavaH / vizvAsazcAptAdhIno vacaneSu / na cedvaktA ko vizvAsalezo'pi tatra tattvekSiNAm / anyacca-yadyapauruSeyatA vedasya kathamevodbhava essaam| nodbhUtA nityAzcet, aho ! vicAracAturIcaturANAM tAlvoSThAdi vyaGgyazabdasamUhamayAnAmAgamAnAM nityatvAbhimatiH / nanu kalpAdau kathamAyAto ?, na kalpastadAdirvA, ciraMjIva svakapolakalpitatvaM svIkRtaM bhavadbhireva smRtipurANAnAM / paraM 'sUryAcandramasau dhAte' - tyAdInAM RgavedAdInAM 'anena jIvanAtmanA asadevedamagra AsIt brahma vedamagra AsIdi'tyAdizrutInAM prAmANyAyApi dattavAn jalAalirdevAnAM priyaH / svIkriyate kallAdirAgamazcaiSAmAgamAnAmRSyAdibhyazca ttadApi varam / nanu tairatItayugIna jJAtaM na vA / jJAtaM ceta, sa eva sarvajJatAbhAvavAdaM vimRzantu vimarzazAlinaH / yathA cAtra taiH zabdataH kaNThataH uktaH,evamapi sarvadodbhavastasya kaNThataH zabdato bhavan kenApalapyetApalApabhIrubhiH / zrUyante mantrazAkhAdInAM pratyeka pratyeka RSayo'pi kartAra iti nApauruSeyatA / yadi ca prayojanaM bhavatAM bhavedevaM ka etAvatInAM hiMsAnAM svIkartA mUlapuruSaH syAditi varaivApauruSeyatA, tadA tatparityAga evocitaH, natvenamalIkavAdakalpanAjAlam / na ca vedeSvasti kizcidapi bhAvukamAtmazreyaHkArakaM dharmasvarUpAdi, kebalamajAdivadhopaskararUpatvAdeva teSAm, anAcAranidAnaM ca vedebhyo'paraM kiJcijagatyapi na / yatra mahiSIvAjinoH samAgamaH svataMtramujjhitvA kulInatAmapi varNyate, pApaThyate ca sIdhupAnAdividhizcetyalaM paapkthyaa| abhAvaviSayatApi sarvajJasya kathamiva bhavet / yataH pUrva savistaraM darzitaiva sarvajJatA-sampattisadbhatiriti yathArthamukta-sakalArthAtma [nAm / / teSAM kimityAha 'satatapratibhAsana miti / satatamavicchedena, na zeSajJAnAnAmivA'syopayogasApekSatA |chaadaarikhkjaajbaamd putropayogato'ntamuhUrta sthitiH - - Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 na caivamasya, pratisamayaM sakalAtmagrahaNAt / nanu ca dvitIyasamaye _ 'nANaMmi daMsaNaMmi a, eto egayaraMmi uvuttaa| sabassa kevalissa vi jugavaM do Natthi uvog||ttipaarmrssvcnaat kevaladarzanopayogena kathamiva satatatA'syeti cet / kaH kimAha-yatona tAvadabhi. matamabhiyuktAnAmetadyaduta- kevalajJAnadarzanayoH smybhedenopyogbhedH| tathAtve tu kelinAmapi samayAntareNAsarvajJatvAsarvadarzitvAsspatteH / yadAhuH pUjyapAdAH saprapaJca saMtaMmi kevale dasaNami nANassa saMbhage natthi / kevalanANaMmi adaMsaNassa tamhA saNihaNAiM // 1 // dasaNanANAvaraNakkhae samAmi kassa punvayaraM / hojja samaM uvvAo haMdi duve natthi uvaogA // 2 // jai savvaM sAyAraM jANai savvasamaeNa savvaSNU / jujjai sayAvi evaM ahavA savyaM na jANAi // 3 // parisuddhaM sAgAraM aviattaM dasaNaM aNAgAraM / na ya khINAvaraNijje jujjai saviattamaviattaM // 4 // aviThTha' annAyaM ca kevalI eva bhAsai sayAvi / egasamaeNa haMdi vayaNaviyappo na saMbhavai / / 5 / / annAyaM pAsanto ahiTTaca arahA viyaannNto| kiM jANai kiM pAsai kaha savaNNutti vA hoi // 6 // ityAdi 'nANaMmi' ityAdeH 'pabhUNaM imaM ca NaM rayaNappabhaM' ityAdivyAkhyAprajJaptivAcyasya samAdhAnaM sUtritameva / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 paravattavvayapakkhA avisiTThA tesu tesu suttesu| atthagaIya utesiM vibhaMjaNaM jANao kunni|| ata eva cavyAkhyAnti sUripAdAnusAriNa:'sabhiNNaM pAsaMto' tathA 'saMbhiNNanANadaMsaNadharA' ityAdau saMbhinnaM-mIlitaM sAmAnyavizeSobhayarUpaM pazyan mIlitajJAnadarzanadhArakA ityAdi / anye tu jIvasvAbhAvyAdevopayogapArthakyAt samayAntaritatve'pi matijJAnAderupayogataH sAntaratve'pi SaTSaSTiH sAgaropamANAM yathA sthitistathA'trApi sAdhanantatvamapi na virodhamadhirohati / tatra kSayopazamaghadatra kSayAvasthAnAditi vyAkhyAntyupayogApekSayA sAntaratvepi tadAvaraNakSApekSayA sAdyanantateti yuktA stttaa'syeti| satataM kimityAha'pratibhAsana miti / pratIti viziSTaM, viziSTatA ca yAthAryena, bhAsanamavagamaH pratibhAsanam, pratipUrvakasyaiva vA bhAseravagamArthatA / atredam satattvaM-sakalAvaraNamuktAtma kevalam yatprakAzate tatpratyakSameva bhavati / tadapi sakalArthAtma satatapratibhAsanAt sakalaM, natvavadhyAdivadvikalamitvaraM veti / anye tu vyAkhyAnti-yadyasmAddhe toH kevalaM sakalAvaraNamuktAtma, tammAt pratyakSaM, sakalArthAtma satatapratibhAsanaM yathA syAttathA prakAzate iti / apare tuvyAcakhyuryatpUrva 'aparokSataye'tyAdi parokSopayogitayoktaM, na lakSaNAbhiprAyeNa / yadvA-uttamapi lakSaNAbhiprAyeNa sAMvyavahArikapratyakSApekSayaiva tallakSaNaM, na tu pAramArthikApekSayeti / sAmprataM vyAvahArika-pratyakSAnumAnAdiparokSa - vyAkhyAnantaraM pAramArthikaM pratyakSa lakSayantaH sakalalakSaNe kRte vikalaM buddhigamyaM bhaviSyatyabhipretyAhuryatkevalaM sakalAvaraNamuktAtma prakAzate tata sakalAtmasatata pratibhAsanaM pratyakSaM sakala prtykssmityrthH| tathAca yadasakalAvaraNamuktAtma prakAzate, tadvikalAtmapratibhAenam vikalaM pratyakSamiti / vigrahazcAtra sakalairAvaraNairmukta AtmA jIvo yasminniti samAracanIya iti / gUDhatamazca dhAmabhiprAyaH / 27 // evaM saprapaJcapramANaM nirUpya yadvA phalApekSayA sakalasya pRtha Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 klatvAttannirUpya phalavyAkhyAnAyodAhRtavantaH pramANasya phalaM sAkSA-dajJAnavinivarttanam / kevalasya sukhopekSe, zeSasyA''dAnahAnadhIH // 28 // tatra pramANasya-prAGnirUpitasvarUpasya, phala-kAya janyam vA, sAkSAta-AnantaryeNa, ajJAnasyAbodhasya saMzayAdeH kutsitajJAnasya vA vinivartanam-vizeSeNa nivRttiH / prAk ca padArthamAtraviSayakamabhUjjJAnaM saMzayAdau, adhunA tu dharmaviSayako'pi nirNayo jAta iti nivRttamajJAnena tadviSayakeNa / sarva hi jJAnaM svaviSayata udbhavat prathamameva tAvannAzayati svAzrayasya tadviSayakamajJAnam / chAyAtapayoriva virodhAt jJAnAjJAnayoH / tata eva caitamyAnantaraM phalametadAmananti manISiNaH / na ca vAcyaM kathamivAjJAnasya nAzamRte'vApnuyAjjJAnamudayam / nahi dRzyatendhatamase sUryodayaH pazvAJca tasya tena nAza iti / yataH prathamaM nazyadajJAnaM kuto nazyet ? svayameva cet,ahetuktaapttiH|n cAsti heturanyastasya vinA jJAnaM vinAze / ata eva ca jAte'pi jJAne'nabhyAsadazAyAM saMzayAdaya utpadyate / yadi ca pUrvamevAnaGakSyadajJAna kA vArtA sNshyaadeH| ucyate'pi ca vidvadbhirjAte jJAne nirNIte me saMzayo naSTaH, avaseyama cedamato'pi yadyathA yathAjJAnodbhavastathA tathA saMzayAderalpatA anubhUyate AbAlagopAlena / nanu cAjJAnamiti jJAnAbhAvosbhAvazca narte bhAvamavApnoti nAzam / saMzayAdikA apyaMzato jJAnazUnyA eva / nanu jJAnamityAtmadharmo'jJAnaM caudayiko bhAvaH, kSayopazamAdinA tadAvaraNanAze ca jJAnotpAdo'jJAnanAzazca / tathA cAvaraNanAzajanyo jJAnotpAdo'jJAnanAzazceti nAnayohe tuhetumadbhAvo yuktaH / nahi kAraNabhUtAvaraNanAze jAte kSaNamapyavatiSThate'jJAnaM yannAzyeta tadanantarotpannena jJAnena / na tu labdhe kevale kSaNaM chAmasthikaM jJAnamajJAnaM veti cet satyaM, etaddhi ananyathAsiddhapUrvavRttitvarUpakAraNajJAnAdhI Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH .000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 notpattikaM, paraM pradIpaprakAzayoH prabhApatyudayAndhatamasanAzayoriva samakAlamapyastyeva dvayoH kAraNakAryabhAvaH / na cAnavApte nAzamandhaGkaraNAndhakAratatiravApnoti dvAdazAtmanyudayam / tathA'trApi jJAnAvaraNanAzajanyatve'pi dvayornahyajJAnatamo nazyati jJAnadivAkarodayamRte / nacaivaM kevalakevaladvikalAme chAdmasthikajJAnasyAjJAnasyApi kSaNama - SasthAnasambhava iti / AvaraNanAze vA sadya utpadyate jJAnamAtmadharmasvAttasya, utpanne ca tasminnazyatItarat tatkAlaM teneti jJAnotpAdAjJAnanAzayona kAraNakAryabhAvavirodhaH / dvAdazaguNasthAnAntyasamaye ca jJAnadarzanAvaraNe kSapayitvA'vApnoti trayodazaguNAlayAdAveva kevaladvikaM nazyati ca tatsamakAlaM pracaNDacaNDabhAnUdayasamakAlaM tamastativadajJAnatamovRndamiti ki carvitacarvaNeneti / anena ya AhuHpramitikaraNaM pramANamiti sUtreNa pramANasya jJAnarUpAM pramiti phalatayA, te nirstaaH| ta-mate hi pramANasyAjJAnarUpatvApatterajJAnarUpAt pramANAca kathaGkAramApadyata cAjJAnanivRttiH / carcitaM ca prAgapyetatpra . mANalakSaNAvasare'pi / ajJAnanivRttizcAvAptakevalasya zAzvatikyeva / kSAyopazamikajJAnavatAmapi yAvasthiti sA'ntyeva / na ca vAcyaM sA'jJAnanivRttiH kiM prAgabhAvarUpA dhvaMsA'nyonyAtyantAbhAvAnyatama - rUpA vA ? yata AdyarUpatve, pratikSaNaM nivRttivattatprAk kSaNe Apadyeta evaM sati tatsattA, syAcca tannAzAnantaraM jJAnotpAdaH / dhvaMsarUpatve tu tasyA uttarapariNAmo vAcyaH, ghaTadhvaMsasya kapAlayugmavat / na vA''dyakSaNAvaziSTaM jJAnaM phalavattatrAjJAnAbhAvAttanivRttyabhAvAt / na ca jJAnAbhAvarUpAjJAnasya yukto dhvaMsaH / anyonyAbhAvatvaM cet nAbhAvarUpA sA, atyantA'bhAvatve na punarupapattiH phalatvasya, jJAnAbhAvAbhAvarUpatvAjjJAnasyeti / yato'jJAnaM tAvanna jJAnAbhAvarUpam, kintu jJAnAvaraNodayotpanna AtmapariNAmo'zubhaH, tathA cAjJAnanivRtti - rityasyAjJAnadhvaMsa ityevArtha uttarapariNAmazca ya eva jJAnAnvitaH zuddhaH Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 AtmapariNAmaH / ghaTo'bhavanmRttikAyAM tadvati ca kapAlayugalaM yathA tathaivAtra jJAnAjJAnayorAtmapariNAme samAvezAt / yathA yAvatkapAla ghaTadhvaMsavattA pratIyate, evamatrApi yAvajjJAnamajJAnanivRttiH pratIyate, na kopi dossaavkaashH| zeSAstvanabhyupagamenaiva nirastAH / evaM sAkSAtphalamabhidhAya pramANasya sAmAnyenAdhunA vibhAgena pAramparyeNa phalamAhuH- kevalasye'. tyAdi / kevalasya prAGanirNItasvarUpasya. phalamityatrApi sambandhanIyam anuvRttyA dIpodyotanyAyena vA / yato dIpaH prajvAlita udyotate AlayamakhilamanAvRtam, tathA'trApi pUrvamukta phalapadamatra samagrazna ke yathopayogamAyAtyupayogamiti / kimityAha-'sukhopekSe' iti / kevalena vedasopalabhyArthAnAtmasvarUpatvAttasyAtmaramaNo'vApnotyeva svAbhAvika sukham / ata eva ca siddhAnAmapi na sukhasadbhAve saMzayakaNikA, teSAmapyetajjJAnarUpatvAt jJAnAnantyenaivAnantasukhasampattenirvivAdatvAt / dRzyate cAdhyakSamavAptabodhaH sAmAnyato'pyapUrvamAhlAdAsthAna saubhAgyavA~zca / yata ucyate etad 'kalAnAM grahaNAdeva saubhAgyamupajAyate' ityAdi / na teSAmautsukyamiti tvanyadeva / tasyautsumyodbhave vivAdAt / anyaistu kimapyAlambya kAraNaM dUraparamparAdi naitad bhumt| yatastaihi vyavasthApyate idam yaduta-sAkSAtphalajanyaM hi parampagaphalam syAnna cAjJAnanivRttijanyaM sukham, kintu tasyAkhilalokAlokajanya - manyathA yAvatpramANAnAmajJAnanivRttivyApyatvAt syAdeva sukham samaprANAM paramparAphalam, na tu kevalasya kevalasyeti / tadukta kevalajJAnasya tAvatphalamaudAsInyamityAdi / sUripAdaistu zeSajJAnAnAM yathopAdAnAdibuddhayaH phalatvenopAdIyante upAdeyAdicaNaistAzca jJAnajanyAH, param prathamaM tAvadajJAnanivRtterbhAvAt tasyAH sAkSAtphalatvam, zeSANAAM pazcAdbhAvAna paramparAphalatvam strIkriyate sunirNItasvIkAraiH / tathAtrApyavekSaNIyamevaitatphalamityabhipretyokta sukham phalatayA, zeSajJAnAnAM tUpAdAnAdibuddhaya tpAdena tadudbhava iti na tadvivakSA / 'kalAnAM Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 57 00000000 10000000 00000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 grahaNAdi tyAdi tu tasyopAdAnopAdeyAdijanyaharSajJApanaparam, na tu jJAnamAtrodbhava phalajJApanAyautsukyaprabhavo vA sa harSa ityalaM vistareNa / na kevalam sukham, kintvanyadapi upekSArUpam / kevalajJAnAtrAtavibhutvAnAM hi na kiJcidautsukyAbhAvAdupAdeyam, jJAnenAvalokitAkhilajagadyathArtha svabhAvAnnirupAdhitvAcca heyamasti / upAdeyasyAdita evopAttatvAddhe yasya tyaktatvAcceti yuktamuktamupekSeti / na ca vAcyaHarsaat bhavastho'pi bhavatyeva puruSottamaH tasyAdhunApi heyo bhavI ghAtIni bhavopagrAhINi catvAryadRSTAni vA heyAnIti kathaM tasya na heyAdi ? | bhavasvarUpAvagamenAvage vAvagatametasya, yaduta yaasytyevaaymev| meva kSayamiti na tasya tadgatA jihAsA / mokSasyopAdeyatA tvarvAgapi paramavairAgyANAM nAbhUta kevalAta, 'mokSe bhave ca sarvatra niHspRho munisattama' itivacanAt / kA vArttA tadutpatteranantaram tu / yataH kAkanAzam naSTasteSAM rAgadveSAtmako mohaH / na ca vinA tenopAdAnAdibuddhisambhatra iti / atha chadmasthAnAM kiM pramANaphalaM pAramparyeNetyAha- zeSasyAdAnahAnadhI 'riti / zeSasya pUrvoktAt sakalapratyakSarUpAt kevalAt parasya vikalapratyakSa vyAvahArikapratyacAnumAnazAbdAdi parokSarUpapramANasamudAyasya. jAtAvekavacanam / yadvA-ekamevopayogApekSayaikasminkAle iti 'zeSasye 'ti procurekavacanam / nahi chAsthikAni jJAnAni yugapadbhavantyupayogataH / kevalavatAM tvekameva jJAnaM, tanna teSAmapi yugapadanekajJAnasambhavaH / kimityAhu rAdAnahAnadhI 'riti / bhadIyate ityAdAnam, hIyata iti ca hAnam ubhayatrApi dhAtvarthanirdezarUpre bhAve 'ana klIce bhAva' ityanaT / tayorAdAnahAnayordhI buddhirAdAnAnadhIH / kevalAdaparasya paramparA phalamiti saNTaGkaH / tatra vikalena pratyakSeNa tAvadavadhimanaH paryAyarUpeNAlokya rUpadravyANi manodravyANi ca yathArhANi hRSIkagocarAtItAmi sveSTamupAdAtumaniSTaM hAtu ca pravarttante eva tadvantaH / nahi tadvanto muktA rAgadveSAbhyAM sarvathA, yanna teSA Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH .000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 mAdAnahAnadhIna bhavet / kintvAdyeSu devAnAM vizeSeNa tadbhAvasteSAM parigrahasaMjJAbahulatvAt vissygvessnnaattprtvaannaasmbhvinii| antAnAM tvapramattatvepi vidyata eva, mokSasAdhanAnAM vairAgyAdInAmupAditsA rAgAdInAM karmabandhakAraNAnAM ca jihAseti na teSAM tatsambhave doSale zo'pi / matijJAnabhedabhUtAnAM spArzanAdInAM smRtyAdInAM zrutarUpamyAgamasya phalaM spaSTameva vevidyate vidvadbhirupAdAnahAnadhIlakSaNam / nanu copAdAnahAnayogyArthavadamtyupekSaNIyopyarthaH sthAevAdistabuddhizva bhavatyevekSakANAM, tat kimiti sA noktA phalatayeti cet / atra kecidAhuH-yadupalakSaNena sApi grAhya veti / anye tvAhuH-yathA maitryA viSayIkRteSu pramodakAruNyabhAvanayoH ye nAgacchanti teSAmupari mAdhyasthyabhAvanocitAbhAvayitum, tathAtrApi pramANaviSayIkRto'rthastataprathamatayA chadmasthenopAdeyatayA heyatayA vAgaveSyate, na cettadviSayatayA'sAvavApyate upekSAviSayIkriyate iti prathamamupAdAnahAnayoH phalatvam / kevalinastu tadabhAvAdupekSaiveti / apare tUdAharanti-yatsukhopekSayoranuvRttirvarttate / tena zeSasya sukhopekSAdAnahAnadhiyaH phalam / sUripAdai stu 'zeSasyAdAnahAnadhI rityanena pratipAditametadyaduta-na chadmasthAnAmastyupekSyama, upAdeyetarasya heyatvaniyamAt / upekSaNIyamapyanupAdeyatvAd heyameva / kevalinastu nopAditseti na tadbhinnatvena dvaSavikalatvAd heyatetyupekSaiva tathAvidhA phalabhUteti / yathAsatyamAlocanIyam vaitadAlocanAlocanaiH / upAdAnabuddhayAdInAM kathaJcitpramAtRtAdAtmyAt pramANAta kathaJcidabhedaH, pramANopAdAnAdibuddhayoH kAraNakAryabhAvAca kathazcidbheda ityAdyapyavadheyamatra dhIdhanaiH / evaM pramANe AkhyAyAdhunA 'nAprameyaM pramANa mityavazyaM bhAyaM prameyeNeti tatsvarUpamAhuH anekAntAtmakaM vastu, gocaraH sarvasaMvidAm / ekadezaviziSTo'rtho, nayasya viSayo mataH // 26 // Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 56 0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 tatra'amadramahame tyAdirdaNDakaghAturgatyartho'myate-gamyate iti 'damyamitamitAbApU0'ityAdinauNAdike tapratyaye anto-dharmaH sattvAsattvAdirvastusvabhAvaH, anekA antAH sattvAsattva-nityAnityatva-vAcyAvAcyatvAdyA anekAntAste AtmA svarUpaM yasya sa 'zeSAdveti kaci anekAntAtmakam / vastusvabhAvAvirbhAvakametat , na vyavacchedakam, anevambhUtasya vastuna evAbhAvAt / 'utpAdavyayadhrauvyayuktaM saditi niyamAdanAvibhUtasvabhAvasya bhAvasya svabhAvAvirbhAvanAya vizeSaNasya sammatatvAd'Apo dravAH paramANurapradeza' ityAdivat / yadvA-prameyamAcicakSuH prathamaM prameyabhUtaM vastveva prathamapAdena lakSayati-yadutAnekAntAtmakam vastu / arthAdAkhyAntyanyathAbhUtasyAvastutvam / nanu ca kathaM parasparaviruddhAnAM sattvanityatvavAcyatvAnA setarANAmekatra samAyogaH syAt ? tadasambhave cAsambhavyevaitallakSaNamiti cet / anubhava - cakSuSkAnAM nAtathAbhUtaM vastu trijagatyapi dRSTipathamAyAti / nirgatadRSTInAM kiM kathyate ? yadi nAyAti sadapi dRSTipathaM tadA / yato vicAryatAM tAvat-vivakSito ghaTo yadi mArtikatvena pATaliputrotpattikatvena zaiziratvena kRSNAdiguNavattvena svaparyAyApekSayA san tadA paraiH rAjata-mAthuraka-vAsantika-pItAdiguNavattvalakSaNAparaparyAyairasanneva / anyathA tato vyAvRttyabhAvAt kathamiva svarUpaM jJApayedasAvavivikta - svarUpaH / na ca pRthagastyabhAvo yastatrAgatya tatpratItiM kArayati / tasya sarvathA bhinnatve bhavanmatenaiva tasya na svarUpasambandhena tadvattA bhavet / abhAvatadvatoH svarUpaH sambandha ityabhidhAnAt / dvayoH svarUpasya sambandhatve'bhAvasya pRthagasattvAdbhAvarUpa evAbhAva iti paryavasyati / svIkriyate na cet tasya svarUpeNa pararUpAsattvaM spaSTaHsapararUpaH,bhAvAbhAvayoH parasparAvinAbhAvitvAt / na cAdhikaraNAdanyakkimapyabhAvAkhyamavalokyate'dhikaraNamAtrajJAnenetarAbhAvasya vevidyamAnatvAt / na cAbhAvasyAdhikaraNAtmakatve sparzanenAdhikaraNasya jJAne tattirasa Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH B000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 rayAbhAvajJAnAyAnyendriyavyApAro na yujyateti vAcyam / yatastatsparzasyaiva sparzanenAvabodhAt / samagraguNayuktAvabodhastvakhilaistadguNairavalokitaireva / anyathA tavRttirasasyApyapratyakSAt kimiti so'pi na tatra bhavati / na caivaM sati sannevAsan, asanneva ca sannApadyate itimhdnissttm| svApekSayA tasya sattve parApekSayA cAsattve'GgIkriyamANe nAMzato'pi syAdvAdanipuNAnAmaniSTasambhavaH / syAcca teSAmevAnavabuddhasyAdvAdasatattvAnAM zaGkaraprabhRtInAM svapitrapekSitavadhUzabdavAcyakhajananImapi jagadvadhUtvenAGgIkriyamANAnAM mahadaniSTaM svavacasaiva / asmA. kaM tu tatpitrapekSayA tasyA vadhUtve'pi zaGkarAdyapekSayA tasyAM jananItvAdyanekaviruddhadharmAGgIkaraNAnna tthaaprsnggH| yattu taisteSAM tIrthaGkaro'. pyatIrthaGkara ityAdi syAdvAdApalApe pralapitama, tadapi stravadhAyodgINa zastrama / yataH svayameva pUrvamatadarzanAvasare kazcinizcayApekSayaikatvaM vyavahArApekSayA cAnekatvamAtmanaH svIkRtam. tadetena svvcsaivhtm| asmAkaM tu tasya bhAvAdyapekSayA tIrthakaratve'pi kevalanAmAdyapekSayAjIrthakaratvamabhimatameva / anupakRtArahitaratAkhilArthavedananipuNasyAsarvajJatApyevameva teSAM prasAdhyamAnA na doSAvahA / kintu maNDanamizramohanAkRta-mohanaviSayaka - praznottarasAmarthyahetukAzritanRpalalanAnAM teSAmeva sarvajJatvaM doSapoSakaM vizeSeNa / abhimatazivapurI-vArANasInivAsizvapacavArtAtu yadyapi kathaJcit sarvajJatvAvirodhitayA samAdhIyeta sAMyikatvamapi teSAM tatraiva yuktaM sarvajJakhyAtimatAM mahiSIsamAgame na tu brahmadvaitAdvaitaniItivatsvApekSayA sattve parApekSayA cAsattve nirnniite| uktaM caitat-'sarve santi svarUpeNa pararUpeNa naiva ce'tyAdi. naabhiyukttrH| anyacca-syAdvAdAnaGgIkAre 'pIyamAnaM madhu madayatI'tyatra parasparaviruddhakatta karma-kArakasamAvezo'pi ? kathaM bhavatAM yukti - saGgato bhavet ? kathaM caikasyaiva hrasva-dIrgha jutalakSaNaparasparaviruddhabhedabhinnasyAvarNenaikena vAcyatvaM ? kathaM vA pacatimAha-gavityayamAhe Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH '0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 tyAdAvanukAyeM nAmasajJA tadabhAvazca ? / yacconmattaprAyaiH pralipitamyadanekAnte'nekAnto'sti na vA, ubhayathApyekAntAGagIkAradhrauvyAt / tadapi gUDhavyathAnyAkulitAntaHkaraNavilasitam / yato naivAIti yogyatAM tAvadaya praznaH / anyathA vyAptAptiqhatA na vetyevaM paryAlocane dhAvamAnA'navasthAvallarI na kathamapi labhetA''sthAm / ammAkaMtu svApekSayA sattvasya parApekSayA cAsattvasya nirNayanAnna bhavadukta. doSasaMsargopi / nanu pratijJAvirodha ekAntAbhyupagamAditicet / na, nirNayasyApi tasyAnekAntagarmitatvAdeva / tadukta pUjyapAdaiH 'bhayaNA vi hu bhaiyavvA jaha bhayaNA bhayai savvadavvAI / evaM bhayaNAniyamo a hoi samayAviroINa // 1 // pAramarSepi-'imA rayaNappabhApuDhavI sia davvaTThayAe sAsayA siya pajjavaTThayAe asAsaya' tivacanAmRtenAnumatameva / yato'tra dravyArthanayena nityatA paryAyArthanayena cAnityatApi syaatkaaraakitaivaabhimtaa| yuktacaivameva / nAsti dravyaparyAyayoH sarvathA bhinnarUpatA, yena sarvathA zAzvatatvaM taditaradvA bhavet / kinvarpitAnarpitavivakSayA bhinnatA kaJcideveti yukta syAtkArAGkitam / nipItAvirodhivacanapIyUSANAM ca syAdevaivaMvidho vAkprasaraH 'syAnnAzi nityaM sadRzaM virUpa, vAcyaM na vAcyaM sadasattadeva / vipazcitAM nAtha ! nipItatattvasudhodgatodgAraparampareya' // 1 // mityAdiH / uktayuktyaiva nityAnityavAcyAvAcyasAmAnyavizeSobhayAtmakatvamapi neyaM nItividbhiH / yato nahi kiJcidapi ghaTAdika dravyatayA nazyati, nidravyaM cotpadyate kapAlAdi / ata eva ca paThyate nAsato vidyate bhAvo nAbhAvo vidyate sataH / ubhayorapi dRSTontastvanayostattvadarzibhiH // 2 // Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 nyAyAvatAraH 0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000...................... pratyabhijJAyate cAMzato vinaSTamapi paTAdikam / na ca navotpanna svasvatvamasti / tathA cAsatyAlApA evaikAnta nityavAda vicakSaNAH samApadyeran / syAcca teSAmekAntakAntapraviSTAnAm adarzanIyamukhatA zratikutsitadoSAspadAnAm / yato varNitA varNikAmAtramantaryANivizAradaH sattvasyaikAntanityatve kRtanAzAkRtAgamau / syAtAmekAntanAze'pi kRtanAzAkRtAgamau // 1 // AtmanyekAntanitye syAnna bhogaH sukhaduHkhayoH / ekAntAnityarUpepi na bhogaH sukhaduHkhayoH // 2 // kramAkramAbhyAM nityAnAM yujyate'rthakriyA nahi / ekAntakSaNikatve'pi yujyate'rthakriyA nahi // 3 // [ vIta0] tathA 'naikAntavAde sukhaduHkhabhogau, na puNyapApe na ca bandha mokSau' / tathA 'ya eva doSAH kila nityavAde, vinAzavAde'pi samAsta eveti / uktaM ca pUjyapAdairapyanyatra suhadukkhasaMpaogo na jujjara nicatrAyapakkhami / egaccheamiya suhadukkhaviyappaNamajuttaM // 1 // kammaM joganimittaM bajjhai baMdhaTThiI kasAyavasA / apariNaucchinnaMsu a baMdhaTThakAraNaM natthi // 2 // baMdhami apUraMte saMsArabhaoha daMsaNaM mojjhaM / baMdhaM va viNA mukkha suhapatthaNA natthi mokkho ya // 3 // [sanmati0] vAcyAvAcyobhayAtmakatApi padArthapracayasya niyamitadharmavAcakatvAcchabdAnAmavazeSadharmAnudIraNAt spaSTava / yadvA nahi yAvaditarapadArthagatadharmavyAvRttisAdhakazabdaprayogaH kartuM zakyate / asti Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH .000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 ca taditarAkhilavyAvRttaM svarUpa vastuni pratyekaM, vivakSitaghaTe taditaraghaTatadanyazeSapadArthatrAtasyAnyonyAbhAvabhAvAt / bhavanmatenApi na ca. yAvattadavadhAraNAbhAve samyagAyAto ghaTo vAcyatAvama' / jegIyate cAta eva- 'eko bhAva' ityAdinaikapadArthasya yathArtha svaparaparyAyairjJAnApAine sarvapadArthajJAnasambhavaH / sadAdisaptabhaGgakalitatvAca vastUnAM naikaantvaacytaa| pratipAditaM caitat savistaraM-' 'aha deso sambhAve' ityAdinAnyatra sUrimukhyaiH / vyavahAropyanekAntAdeva snggcchte| tatazcoktamidaM 'jeNa viNA logassavi vavahAro sambahA na niSpahai / tassa bhuvaNikaguruNo namo annegNtvaaysse'| tyAdi / evaM sAmAnyavizeSobhayAtmakatvamapi padArthAnAM prativyakti svasajAtIyasamAnatAyA itaravyAvRttatAyA anubhavAcAvaseyamityalaM vistareNa / anekAntAtmakameva vastviti sthitama / takimityAha - 'gocaraH sarvasaMvidAmiti / tatra gAvaH-indriyANi carantyasminniti 'gocarasaMcaravahavyajavrajakhalApaNanigamabakabhagakaSAkanikaSaM' [5 // 3131 ] karaNAdhArayoH punnAmni ityadhikaraNe ghe gocara-indriyaviSayaH tadevAnekAntAtmakaM vastviti lakSaNapakSe'dhyAhAryam / keSAmityAha sarvasaMvidA' tatra sarvAzca tAH saMvidaH sampUrvakaviderbhAvAkoMH 'krutsaMpadAdibhyaH' [3 / 114] iti kipi saMvida iti / tAsAM sarvasaMvidAm / anenaitat jJApayati, yaduta-yadyajjJeyaM tattat sarvamanekAntAtmakam / naca jJeyatvasyA'bhAvosti kacidapi / lakSaNapakSe tu sarvasaMvidAM tadeva vastugocaraH, na tadanyathArUpaM bastvadhyavaseyaM jJAnena kenacidapi, tadabhAvAdeva / sarvetyanena sAMvyavahArika-pAramArthikapratyakSaparokSAdInAM sarveSAM samAnagocaratAnAha / nahi kevalenApyanekAntAtmakatAmatiricyAnyena prakAreNekSyate gocaraH / saMvidAmityanena tu pramANasya sakalAdezatAM jJApayati / tena sarva svadharmasattvAnvitaM paradharmAsattvA Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 nvitaM ca vastu gocarIkriyate / nahi pratyakSAdyanyatamena jJAte vastuni svaparadharmayoH sattvAsattvabhAnaM nAsti / yadvA-na kevalaM dravyamIkSyate samIkSAnipuNairIkSaNaiH, kevalA: paryAyA api ca na / yato yadyad ghaTapaTAdi prekSyate cakSurAdinA, tatat sarva mRdAdidravya-ghaTAdiparyAyAvyatiriktameva / nahi mRtsnAmapahAya pRthagghaTo, na vA ghaTavamapahAya mRtsnApi sA pRthaga nibhAlyate suviduSApi / na ca vAcyaM cenmRttikA satI tarhi kuryAt svakArya zarAvodaJcanAdi, na ca tadbhavadvilokyate iti / nahi niyamo'sti yad yA yA mRttikA sA sA kuryAccharAvodaJcanAdi / akhAtAyAstasyAstadabhavanasya pratyakSadarzanAt / anyacca-paryAyAH kramabhAvina iti na yugapatparyAyadvayaM sambhavati / ghaTatvaM zarAvatvaM ca paryAyAveva / anyacca-nAsau mRttadA mArtikoyamiti vyapadezaH zItalatvaM jalazItIkArazca tasya kathaGkAraM sampadyante ?, nahi te ghaTadharmAH, tathA sati rAjatAdikumbheSvapi tadupalabdhiprasaGgAt / kiJca-mRttikAnAzA. divat sauvarNakalazAdau naSTaM suvarNamapi syaat| tathA ca na bhavatAM devAnAM priyANAmiva mArtikaghaTa-sauvarNaghaTayoH kazcidapyantaraM jAjJAyIta / naca ''bhUSaNAnyapi sauvarNAni dAridyadazAyAmupayogitAmiyayaH, suvarNasya naSTatvAd bhavanmate / na cAbhUSaNabhaGgamAtreNa kanakopalambho'pItakanakanAm / tadaGgIkAryameva yad ghaTAdidazAyAM tat suvarNamRdAyastyeva / evameva ghaTatvAdyAkArarUpAH paryAyA api na pratyakSaviSayaM na jaGgamyante / na ca te bhinnAH / tathA sati teSAmutpAdavinAzA'bhAva eva prasajyeta / yato nahi kriyAkRta carkaroti kadApyadravye ghaTotpAdakriyAM tannAzakriyAM vA / kintu dravyasyaiva tathA tathA pariNAmaH / ata eva ca pratyabhijJAyate pratibhAmarairyaduta-tasyA dRSapUrvAyA mRttikAyA ayam / yadvA-taddaSTapUrvameva suvarNamidamAbhUSaNIbhUtam / tadvannAze'pi vastunaH sa eva ghaMTo yo'yaM kapAlIbhUtastadeva cAbhUSaNamidaM suvarNIbhUtamiti / nanvevaM dravyaparyAyobhayAtmake vastuni kathaM paryAyasya nAzo dravyasya ca Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 65 0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 nAzAbhAvaH ?, yato yadyato'bhinnaM tattat samAnAvasthAkameva / yathA pretya gacchati jIve, gacchati tajjJAnamapi sahaiva / evamatrApi paryAyanAze bhavitavyamavazyaM dravyanAzena / na ca ghaTatyAdinAze nazyati mRdravyaM yuSmanmatenApIticet, na khalu dravyaparyAyayobhinnatvamabhinnatvaM vaikAnenAsti / tatazca dravyavarjitAH na paryAyAH paryAyavarjitaM ca na dravyamiti yuktiyuktaH panthA yuktivAdinAm / jIvajJAnayostu dRSTAnta evAsamIcInaH / yato jJAnaM tAvat guNo na tu paryAyaH / na bhavatyeva ca jJAnavismRtAvapi jIvasya nAzaH / bhavatu tathApi jJAnaM bhinnameva, anyathA tannAze jIvanAzApatteH / satyaM, nazyatyevAso tdrpenn| yato viziSTa. nAze vizeSaNa-vizeSyatdubhayA'nyataranAza eva kAraNam / yathA daNDanAze puruSanAze tadubhayanAze vA naSTa eva daNDI puruSaH / na ca pazcAd vyapadizyate daNDyayamiti satyapi puruSe / evameva ca 'vijJAnaghana evaitebhyo bhUtebhyaH samutthAya tAnyevAnu vinshytiitishrutiH| siddha SvapyutpAdAdizca saGgacchate / tata evArSe prathamasamayasiddho dvitIyasamayasiddha ityAdi siddhAnAme karUpANAmapi bhedAbhidhAnaM saGgacchate / dravyaparyAyayoH kathaJcidbhedaH kathaJcidabhedo varttate yatastata eva dravyApekSayA nityatvaM paryAyApekSayA'nityatvamapi ca saGagataM bhavati / tadbhAvAvyayaM nityamiti hi nityalakSaNama / na ca paryAyaviziSThatvena dravyanAze dravyatvena dravyanAzaH / nahi daNDitvena puruSanAze puruSatvena puruSanAzo'sti / paryAyANAM bhinnAbhinnatvaM ca dravyeSveva tadutpAdAd dravyAvasthAnepi tannAzAt dravyamantareNAbhAvAca spaSTameva / nahi jIvatvamRte manuSyatvamutpadyate, tadvato'jIvatvaprasaGgAt / na ca manuSyatvanAzena nazyati saH, paralokAbhAvaprasaGgAt / na cAnyatra jIvAdIkSyate manuSyatvamityevaM sarveSvapi svIkAryam / evameva ca paramANoH nityatve'pi tatsamudAyasya skandhapariNAmaH / anyathA skandhabhAve paramANunAzabhAvasya svIkAryatvApatteH / skandhe Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH .000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000006860000000618004006046000 naSTe ca paramANoH svIkAryaH syAdeva cotpAdaH / parairapi paramANUnAM nityatAGa gIkArAt / nanu skandhatvApattAvapi paramANuteti mahaccitramiticet, citrametanmahattamameva, kintu dravyaparyAyasvarUpamaviduSAM, tadviduSAMtu parimANatvena kathaJcinnAzabhAvasya dravyatvena rUpeNa cAnAzabhAvasyAbhigamAnna citralezo'pi / ata eva 'bhedAdaNu riti paramarSivAkyamapi / guNaparyAyayorapi saMvidviSayatvenAnusandheyaivAnekAntAtmakatA / yato raktatvanAze raktatvena raktimA naSTA, natu guNatvena / guNA. stvanye santyeva / evaM ghaTaparyAyanAze'pyanyakapAlAdiparyAyabhAvo'ratye. veti tatazca siddha dravyaparyAyobhayAdyapekSayA' nekAntAtmakaM vastu gocaraH sarvasaMvidAm / evaM pramANAnAM nirUpya viSayaM nayAnAM taM vaktakAmA AhuH-'ekadezaviziSTortho nayasya viSayo mata' iti / nanuca pramANAnAM lakSaNoktau prayojanaM tadvyAmohanivRttiH syAvyAmUDhamanasAmihe'ti pratijJAvAkyAta pramANalakSaNameva vakta yuktamanUcAnAnAm, na tu tadoSavAdopayogitA pramANaphalaviSayAdi, kiguta nayatadviSayAdi, pratijJAvirodhAt, sati ca tasmin spaSTameva nigrahasthAnamiti cet, na, pramANAnAmityanena karaNAnaDantena prapUrvakena sakarmakatvAd bhAvAbhidhAyinA samagrametat pratijJAtameva, dadhyAnayananodanAprAptatadbhAjananodanAvat / nahi tadoSeSvanirUpiteSu tadAbhAsarahitaM tajjJAyate / na ca dUSaNAbhAsajJAnAbhAve jhAyante samyagdUSaNAni / yadvA-na dUSaNAdhajJAne samyakparIkSyeta pramANalakSaNam / na ca niSphalA pravRttiH prekssaavtaam| yadvA-pramANanirUpaNAd vyAmohanivRttijJApana phalatayA yuktameva, prakaraNasyopAyatAjJApanAt / viSayajJApanaM tu na katha - canApi yogyatAmatikAmati / tadantareNa pramANodbhavasyaivAbhAvAt / karma caiSaH / evameva ca pramAtApi nirUpayiSyamANo'baseyaH pratijJAta eva, karttatvAttasya / nanvastu sarveSAmevAM nirUpaNamuktanyAyena pratijJAtam, paraM nayAdinA nArtho'pratijJAteneticet / na teSAmapi pramANa Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAtratAraH .000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 dezatvena kathaJcitpramANatvAnatikramAt tatpratijJApi kRtaivAvaseyA pramANazabdena / tanna kimapyapratijJAtamabhiyuktAnAmudIraNamityalaMprasaGagena / atha ko nayaH ? kathaM vA tatsvarUpamanabhidhAya viSayAkhyAna ? yato nahyajJAte svarUpe viSayAkhyAnaM yuktam / yataH pramANAnAmapyabhidhAyaiva svarUpamudAjagu : sUrAcAryA viSayamiti / ucyate-nIyateprApyate pramANaviSayIkRtasyArthasyAMzastaditaraudAsInyeneti nayaH-adhyavasAyavizeSo vacanavizeSazca / sa ca dravyArthaparyAyArthabhedAt nizcayavyavahArabhedAdvA dvadhA samAsataH / madhyamato dravyArthiko naigamasaGgrahavyavahArabhedAttredhA, paryAyArthikazcarju sUtrazabdasamabhirUdvaivambhUtabhedAccaturdhA, zatabhedo'pi pratyekamayaM saptavidho'pi / vyAsatastu 'jAvaiA vayaNapahA tAvaiyA ceva huti nayavAa' tivacanAdvacanavAdaparimANo nyH| ata eva cAyaM pramANAMzatayA vikalAdeza iti gIyate gItArthatamaiH / bhavati cAya mevApalApAditaradharmANAM nayAbhAsatayA'pramANam / tatazca mithyAvAdaH / proktaM cAto 'jAvaiA nayavAA tAvaiA ceva huti parasamaya'tti / tathA ca yathArthamuktam- 'sadeva sat syAt saditi tridhArtho mIyeta durnItinayapramANe'riti / svarUpAkhyAnamapyasya pramANaikadezarUpatvAdeva na pRthaskRtam / yadvA-viSayapratipAdanamevAsya svarUpavyAvarNanatulyam, viSayavyAvarNanabhedenaiva nayo'znute bhinnatAmiti / atha vyAkhyA-eko na taditaraH, itaravivakSaNe hi pramANasvarUpApAt, dezaH - avayava utpAdAdivyAdirvA, natveko dharmaH / kshcinnyaiHdhrmdvyaadiinaampybhidhaanaat| nayatA ca teSAM parasparanirapekSamabhidhAnAt guNapradhAnabhAvena vA'bhidhAnAt / ata eva ca 'dohivi naehi nI satthamulueNa tahavi micchtN| jaM savisayappahANattaNeNa bhannonna-niravekkhe' ti procivAMsaH pravacanapravAnAH / tenaikadezena dravyatvAdinA viziSTo-vizeSito dravyaMparyavA vA sAmAnya vizeSo vA jJAnaM kriyA vA sattAmahatItyevambhUto'rthaH Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 padArthaH jiivaadiyokssheturveti / kimityAha-nayasya prAnirNItarUpasyaviSayo-gocaraH, 'nAmnI ti gho [ 5 / 3 / 130] vizeSeNa sIyantebadhyanta indriyANyasminniti viSaya iti vyutpatteH / nedaM svamanI. Sikayocyate ityAhuH-'mata' iti / tIrthakaragaNadharAdibhiH pratipAditaH / evaM nayaviSayaM nirUpya tasya sambhavatyAmapi pravRttAvanyatra prAyeNa zrutaviSaye pravRttibhAvAd yathArthazrutalakSaNAyA''i nayAnAmekaniSThAnAM pravRtteH zrutavama'ni / sampUrNArthavinizvAyi syAdvAdazrutamucyate // 30 // nanu pUrvamuktameva zAbdalakSaNaM zrutaM ca zAbdameveti kiM punavivecaneneti cet| satyamukta, paraM lokottarasya yathArthatApratipAdanAyaitat / yadvA-pUrva pramANatayoktamapi zAbdaM zrutaM kathaM tatpramANaM bhavitumarhati ? tasyaikadezaviziSvArthaprarUpaNapravaNatvAt, pramANasya ca sakalArthAdezadakSatvAditi zaGkAsambhavAt punaretatsvarUpAbhidhAnaM yuktameva / athavA 'jAvaiyA nayavAyA tAvaiyA ceva hu~ti parasamaya |tti samAkarNya samIkSApUrviNa Arekeran yaduta-lokottaraM zrutaM nayavarjitaM na vA? Aye,na tAdRzamasti paramapuruSavacanaM yatra na nyH| ata eva cAnuyogadvAreSu naya iti turya dvAraM jAgadyate AgamAnuyojakairiti prAcInapuruSavacovyAghAta:, tadvattve ca spaSTaM parasamayateti ko bhedo laukikalokottarayoriti tannirAsAyaitat 'nayAnA'mityAdi / tatra nayAH-prAguktasvarUpAH teSAM naigmaadiin,drvyaarthikaadiinaaNvaa| kIdRzAM ? ityAhuH ekaniSTAnA'miti / tatra nitarAmanyAnupadezena svatantraM sthIyate'nayeti bhidAditvAdaGi niSThA nizcayo vyavasthotkarSoM dizA vA 'niSThAniSpattinAzAntA kASTotkarSe, sthitau dizI tivacanAt / tathA caikA niSThA yeSAM te ekaniSThAH teSAmiti / nanu pUrva viSayAkhyAne svarUpAkhyAne boktamevedamiti nArthaH punarvacaneneticet, satyamukta svarUpAdiSu, paraM sa e Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 66 boobedBadbobobb..........00000000000000000000000000000000000000000000 0000000000000000 pArtho'nena punarnirUpyata iti kSantavyo'yamekaH sUreraparAdhaH / tattvasastu nayAnAM kathaM pramANatA samApadyate iti darzanAya teSAM prAgucyamAnaM svatantraM svarUpaM na doSamAvahati / yadvA syAdvAdazratasya sampUrNArthavAcakatAjJApanAyaitaditi, sakalAdezi pramANaM SA naikadezaviziSTamarthaM na gRhaNAti / zate gRhIte gRhItA eva syuH paJcAzaditi mAbhUtteSAM nayatApattiriti niSThAzabdena tadvayavacchedaH / yato na pramANenaikadezaviziSTatayaivArtho nizcIyate kintu yAvaddharma viziSTatayA / ata eva ca 'syAn saditi pramANavAkyollekhaH saGgacchate / kimityAha- 'tavartmani pravRtte 'riti / tatrAzrAvIti zrutam / zradito hi bhagavAnavApta kevala: tathAsvAbhAtryAt pratracana pravarttanaphala katIrthakara nAmakarmodayataH kRtArthISpi bhavyopakArAya tIrthaM pravarttayannAkhyAtyartham - 'atthaM bhAsai ariha 'tti vacanAt / tatazca pravarttate anekAtizayaratnaratnAkaragaNabhRdbuddhipaTagRhItArthavinirmitapuSpamAlopamitottamAGgadhAryadvAdazAGgIrUpaM tIrthamiti satyamuktam zrutatvam / ukta ca- suttaM gaMthaMti gaNaharA niuNaM'ti / tadeva vartma mArgaH / nAntareNA'jgamamanyo'styatrA padArthAvabodhasya, atIndriyANAmarthAnAM sadbhAvapratipattaye na mAnamAgamodanyadasti paraM tacca jinoditamitivacanAt / tatra zrutavartmani pravRtteH pUrvoktAnAM nayAnAM pravarttanAt / etena jJApitaM caitat yannAgamavAkyamekamapi vidyate nayapravRttizUnyam / uktam ca zrutakevalipAdairapi - 'natthi naehiM vihuNaM suttaM attho a jiNa mae kiMvi'tti / pUjyapa dairapi 'na sutamitte atthapaDivattI / atthagaI vi a nayavAyagahaNalINAduraddigamma' tti / yaca nAdhunA nayasamavatAraH zrute, tadapi meghAdihAnyA anuyogapRthakkaraNAdeva / taduktaM - mUDhanaiyaM suyaM kAliyaM tu na nayA samoyaraMti iha / apuhutte samoyAro Natthi puhutte samoyAro // 1 // [vizeSA0] Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 00000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000.0000000 iti / kiyantaM yAvatkAlaM AsInayAnAmavatAra ? iti ced, AryabajrapAdAna yAvaditi gRhANa / 'jAvaMta ajavaira'ttivacanAt / nanvevaM nayAvatArAbhAve kathamavatAryate kaciditicet, anuyogadvArAdyabhihitAzayA evAvatAryante vasatiprasthakayorAvazyakAbhihitanItyA ca sAmAyikAdau / ata eva ca 'na nayA samoyaraMtitti prtipaaditm| nanu kA hAniryadyavatAryeta nayaprakarazced / ekaikAnAM nayAnAMzatazobhedabhinnatvAdanyanayavaktavyatAmajJAnAdanyatra samavatArayato bhave. nmithyAtvApAta iti niSiddho'sau / yadvA-nA'sau niSedha aatytikH| yadAha-'Asajja u soyAraMnae nayavisAraobUyatti / nanu vyAhatamidaM parasparamiticeta, niyamAbhAvaparatvAdetasya / yadvA avatAritanayAvatAraviSayatvanuttarasyeti na vyAghAtagandho'pi / yadvA-niSedho hi sUkSmasUkSmatarAdigaveSiNAmRjusUtrAdInAmanujJA ca naigamAdInAM sthUlaviSayakANAm / yat uktam eehiM diTThIvAe parUvaNA suttapatthakahaNA ya / / iha puNa aNabhuvagamo ahigArotIhi osanna / / ti [vizeSA0] kRtaM prasaGgAnuprasaGgena / nayAnAnekaniSThAnAM zrutavamani pravRttistu 'ege AyA ege daMDe' ityAdisUtrAryAlocanAvicAracaturANAM spaSTaiva / abocuzca sUrayo'pi 'pADikanayapahagayaM suttati / tathA ca yA yA svasamaye vaktavyatA sA'pi tattatrayaprarUpitaiveti vyAkhyAvidAM matam / ata eva ca bahuzrutatve'pi nizcayAnabhijJatvaM samayapratyanIkatvaM ca pratipAdyamAnaM saGgacchate / taduktam'jaha jaha bahussuo saMmao a sIsagaNasaMparivuDo a| aviNicchio a samae taha taha siddhntrddinniio|| [sanmati0] iti / anyathA bahuzrutatvaM viruddhyetaiva / nayapravRttimayatve tu zrutasyAvi Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH BB0000000308888bdodo00000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 nizcitasiddhAntatA syAdeva / pratipAditaM caivameva jajaha bhaNiyaM sutte' ityAdinApi / kathaM tadA nizcitazrutatvaM pramANabhUtaM vA zrutaM syAdityAha'sampUrNArthavinizcAyItyAdi / sampUrNaH sakalasadasadAdidharmakalitatvAt yAvaddharmaviziSTo'rtho-ghaTAdirjIvAdirvA taM vinizcinuta ityevaMzIla yattatsampUrNArthavinizcAyi, na nayAdivadekAdidharmavinizcAyIsyarthaH / kintu sakalanayAbhipretadharmasamuccayanAt sampUrNadharmakalitArthAbhyupagantR / ata evocyate___ 'bhamicchaddasaNasamUhamaiassa amayasArassa / jiNavayaNasa bhagavao'tti / na ca vAcyaM kathaM nayAnAM mithyAdarzanatva ? tathAtve ca teSAM kaH prativizeSo nayadurnayayoH ? / nayavAkyaM cAbhimatamevAmiyukta yaduktam stutiSu'sadeva sasyAtsaditi tridhArtho, mIyeta durniitinyprmaannaiH| yathArthadarzI tu nayapramANa-pathena durnItiparthavamAsthaH / / 1 / / [anyayoga0] iha ca nayapramANapathasya yathArthadarzidabdhatAdarzanena spaSTaiva samIcInatA'vAci / pratipAditaM ca pUrvamapi-'nathi naehiM vihuNa'mityAdinA bhavadbhirapi jinavacanasya nayamatatvaM, na ca tanmithyeti kathaGkAra viruddhamidaM parasparArtha zraddadhmahe iticet / samyakaparyanuyuakthAH, parametAvattAvacintanIyaM tvayA yaduta-nayairapi sakaladharmaviziSTaM ghaTAdi vastuna pratipAdyata eva, kintvekadharmaviziSTameva / tathA gha kathaM tebhyaH sampUrNArthabodho bhavitA, cenna bhavitA, tarhi spaSTameva yathArthapadArthAnavabodhakatvaM tasya, enamaMzamadhikRtdaiva tasya mithyAtvatayA pratipAdanamabhipretamabhiyuktatamaiH / asampUrNavastupratipAdanasya mithyAtvaM tu 'payamakkharaM va ikaM jo na roei suttanihiTTa / . sesaM royato bihu micchAdiTThI muNeyavyo' // 1 // Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH *.....................................................0000000.............................................00000000000000000066@5.000000 tathA 'sUtro kasyaikasyApyarocanAdakSarasya bhavati naraH / mithyAdRSTiH sUtraM naH pramANaM jinAbhihita' // 1 // mityAdivadavaseyam / yatastepi dravyArthika - paryAyArthikAdyAH krameNa svAbhimataM dravyaparyAyastadanyadvA vyavasthApayanto'pItaramupekSayantaH kathamiva sampUrNArthadezakatvAbhAvAta pramANatAM samyaktvavAcyatAM vA pratipadyeran / tadetaduktameva nayakANDe nayanirUpaNAnipuNaiH 'taraha savvevi nayA micchAdiTThI 'tti / heturapyeSa evoditastatra / yata Ahu:- 'sapakkhapaDivannatti | nayanyAbhAsayoretAvAneva bhedo yadAgho'bhipretAditarAndharmAnapratipAdayanneva svAbhimataM samarthayati / parastusvAbhimataM samartha yannapahanute tadanyAn yathA tathA / tathA ca tasyolla khaH sadeveti / paraM sampUrNArthAdezakatvAbhAvarUpaM midhyAtvaM tUbhayatrApyaviziSTameva / vizeSeNA nenaiva Adyasya samyaktva hetutA syAt tatra bhajanAprakSepamAtrasya nyUnatvAt / anyatra tu nirasya ekAntAbhyupagamaH / sati ca tasminnirA se upanItAyAM bhajanAsudhAvRSTau syAdeva tasyApi samyaktvahe tutA / yavocan te u bhayaNovaNIyA sampadaMsaNamaNuttaraM hoMti'tti satyamuktaM 'sampUrNArthavinizcAyati / tathAt kimityAha - 'syAdvAdazrutamucyate ' iti / syAditya ne kAntadyotakamabhyayam / nanu na dRzyate idaM dyotakeSu cAdiSviti cet / satyaM paraM tAni na parigaNitAni, kintUpalakSitAni / ata eva cAdizandopanyAse'pi bahuvacanamakAri zabdAnuzAsane sUribhiH / zailIyamAcAryANAmAdizabdopanyAse'pi bahuvacanenAkRtigaNadyotanamiti / ucyate cAnyatrApi -- 'iyanta iti saGkhyAnaM, nipAtAnAM na vidyate / prayojanavazAdete, nipAtyante pade pade // 1 // iti / yadvA-astyeva vibhaktipratirUpakANAM sUtrakRdbhirabhimatAnyayatA / anekAntadyotakaM syAditi paThitaM tatra jJeyam / tasya vadanaM pratipAdanaM Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 00000000 00000000000000ooooooooooooooooooooo......................00000000000000000000 syAdvAdaH, tasyaiva samyagnyAyamArgatvAttaduktam 'imAM samakSaM pratipakSasAkSiNA mudAra ghoSAmavaghoSaNAM ve / na vItarAgAt paramasti daivataM na cApyanekAntamRte nayasthiti ' // 1 // , 73 rityAdi / tena syAdvAdenopalakSitaM zrutaM syAdvAdazrutam / madhyamapadalopastu zAkapArthivAditvAt / ucyate - pratipAdyate / tasyaiva sakalanayAbhiprAyasamuccayapratyalatvAttaduktam anyonyapakSapratipakSabhAtrA yathA pare matsariNaH pravAdAH / nayAnazeSAna vizeSamicchan na pakSapAtI samayastathA te // 1 // tathAnyatrApi nayAstava syAtpadalAJchitA ime, rasopaviddhA iva loha dhAtavaH / - bhavantyabhipretalA yatastato, bhavantamAryAH praNatA hitaiSiNaH ||2|| ityAdi / nanu ca sarvanayamayatve syAdvAdazratasya kathaM prAmANikatvaM, pratyekaM nayAnAM pramANatvAbhAvAt / tathA cocuH - pratyeka yo bhaveddoSa, dvayorbhAve kathaM na, sa' iticeta, na, kaphahetutve guDasya nAgarasya ca pittanimittakatve'pi saMyuktauSadhe na vikRtikaNikApIkSyate / taduktam 'guDo hi kaphahetuH syAnnAgaraM pittakAraNam / dvayAtmani na doSosti, guDanAgarabhaiSaje // 1 // [ vIta0 ] iti / anyonyApekSodbhava eSa guNo jAtyantaraM cedaM yugmam / tathA'trApi samavaseyamiti / nanu yadi pratyekaM nayeSu samyakaM zrutatvaM na tarhi samudAyarUpe tasmin kathaM tat bhavet ? yato yadi reNuSu pratyeka na tailAMzo, naivApyate samudAye'pi tarhi tat, syAdvAdazrutasya cAbhi Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH #.............................................................................................................................66666660 74 manyate samyaka tatvaM tatsvIkArya pratyekaM nayeSu samyaktvamiticet ! / . na, yataH pratipAditameva pUrva nayasvarUpAkhyAne teSAM ekaniSThatvam / tAvanmAtreNa nayAbhAsebhyasteSAM bhinnatvaM ca / tataH samudrAMzo yathA na samudro na vA samudrastadvadime'pi 'nibhayavayaNijjasacca' ttivacanAt pramA bhUtA iti na te pramANaM na cA'pramANaM sakalAMzopetasya ca samudratvavat sakalanayamayasyAdvAdazrutasya samyaktvamata evoktam- 'annonnanissiA puNa havaMti sammatta sabbhAva'tti / nanu teSAM midhyAtvatayA pratipAdanAt midhyAtvasamudAya eSa iti nAsya samIcInateticet, netaropekSArUpamidhyAtvAMzasya syAtkAreNa dUrIkaraNAcchodhitaviSasya rasAyanIbhAva satta samIcInatA bhavantI na nivArayituM zAzakyate zakrasahasre NApi / ata evocyate vizakalitAnAM nayAnAM samyaktvAbhAve'pi samudAye samyaktvaM yadAha- jaha galakkhaNaguNA verulibhAI maNI visaMjuttA / rayaNAvalIvavaesa na lahaMti mahagghamullA vi || 1 // taha niyayavAyasuvinicchaA vi annonnapakkhaniravekkhA | samma saNasa savve vinayA na pArvati ||2 // jai puNa te ceva maNI jahA guNavisesavibhAgapaDibaddhA | rayaNAvalitti bhaNNai jaha taM pADikamannAo ||3 // taha savve nayavAyA jahANurUvaM niuttattavvA / samma saNasa lahaMti na visesasannAbho ||4|| [sanmati0] iti / guNaprotatvAdeva yathA maNInAM ratnAvalIti vyapadezaH / evamatrApi sarveSu nayAbhimateSu syAtkAra guNasyUteSu samyakazrutatvena syAdvAdazrutamitivyapadezaH / yathA ca tatra pratyekasaJjJA apagacchanti, prati pAdyate ca ratnAvalIti / tathA'trApi nayasaJjJAM vijahatasta eva nayAH Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 000000000000000000000000000000000000000000000000000000...0000000000000..0.000....00000. syAdvAdazrutasaJjJAmabhirUpatarAM nUtanAM labhate / tathA ca yathA kevalamaNirAzirapi na ratnAvalIvyapadezabhAjanaM tathA nirapekSo'nyonyaM nayasamudAyo'pi na syAdvAdazrutasaJjJAbhAk / kintu vyavasthApita eva / ata eva sAmAnyavizeSobhayanirUpiNo'pi na vaizeSikasya viziSTatA'nyamatebhyaH / ata eva ca sakalanayamayasyAdvAdazrutavedino'pi sUtrArthAdinA samyagyojanAbhAvenAnizcitatvamabhihitaM snggcchte| taduktaM nahu sAsaNabhattImattaeNa siddhata jANao hoi / navi jANao a niyamA paNNavaNAnicchio NAma' // tti / ata eva cArvAg dazabhyaH pUrvebhyo'nyUnebhya ubhayathA shrutoktirpi| samyagdRSTiparigRhItasya samyak zrutatvamanyathetaratvamiti / samyagdRSTizca sa eva, yo yathArthatayA padArthaparibhAvayitA / yata ukta 'ee jiNapannatte sadahamANassa bhAvao bhAve / purisassAbhiNibohe dasaNasado havai juttu // 1 // tti nanu caivaM mithyAdRSzruitaM vedAdi laukikaM ca bhAratAdyapi zrutaM samyagdRSTriparigrahapUta syAdeva samyakacchu tam 'samyagdRSTiparigrahapUtam jayati zrutajJAna'mitivacanAt ko vizeSo'nayoH syAdvAdasAmAnyazrutayoriti cet / na ko'pi / 'draSTadarzananairmalye, bhidA nAsannadUrayoH / na syAdvAdetaro bhedaH sadRSTyA grahaNe tathA / kevalaM na nayAH sarve, tatra santyatra santi ca / heturityeSa vaiSamya-vyapadeze budhairmataH // totare'nayA buddhayA, yojyA AdAya cAnyataH / anyonyAnAmapekSApi, duSkaraM tatathA na te // Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 nyAyAvatAraH 000000000000003000000000000000000000000000000000000000000000000000000000606566060680806 nayA atra same santi, lakSyatAbhimukhAstathA / sthitA aparIkSitAzca te tadA'nekAntavAdatA || zrata eva ca lakSaNena kRto nirdezo'tra 'sampUrNArthe'tyAdinA / anyathA brUyuranyatrAbhihitAgamalakSaNavata syAdvAdazrutamAptoktamiti / 'ucyate' iti tu lakSaNAdhInA hi lakSyatA / yatraitallakSaNaM tadidaM syAdvAdazrutamityucyate, na tu rAgamAtreNa / na cAnyasya midhyAzrutatApAdanaM dveSopahitaM kintu tathA bhAvAttasyeti jJApanAya / yadAhuranyatrApyaciMta , caraNAH svAgamaM rAgamAtreNa, dveSamAtrAt parAgamam / nAmastyajAmo vA, kintu madhyasthayA dRze // 1 // ti / satAM na svAnyabhedo'sti vizva 'pi hitakAGa kSiNAm / guNADhayA yAnti nazyanti doSavyAptAH svayaM tataH // 1 // satAM guNAH sapakSA ya- dvipakSA guNavarjitAH / syustatrAdbhutamIce no, puSyatyadayembujam // 2 // anekAnta santo, bhaktiprAgbhAra nirbharAH / dRzyante tatra nAnyosti, hetuH sadvastunirNayAt / 3 / evaM saprapaJcaM pramANaM prameyaM ca nirUpyApi zaiSIbhUtaM pramAtAraM nirUrUpayiSiSatra Ahu: - pramAtA svAnya nirbhAsI, karttA bhoktA vivRttimAn / svasaMvedana saMsiddho, jIvaH kSityAdyanAmakaH // 31 // pramimIte pramApayati vastu tatsvarUpaM veti prabhAtA, praminoti Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 cA prakSipati sarvamanyadadhamtAt karoti svabhogyatayeti pramAtA, pramInAti-vopAdAnenAnyAnyAnpudgalAn vinAzayati yathecchaM pariNAmAt tatpUrvaparyAyAMtyAjayitvA hinastIti vA pramAtA / tasyaiva pramAtRtva, yo'trodiyH| nendriyANAM manaso vaa| yato hi dravyarUpANi, jaDAni tAni, na tadabhAve tRNakubjIkArepyalaMbhUSNUni / na ca tAnyAtmAnaM prayujate, kintu tena prayojyAnyetAni / svatantrazca kartA bhavati / anyacca-bhAvendriyANi yAni labdhyupayogarUpANi bhAvamano vA pariNAmAtmakaM yattadapi karaNarUpANyeva, na kattaNi / karaNasya sakata katvaniyamAca bhAvyaM teSAmadhiSThAtrA / na cAnupayukta Atmani svaviSayaMparicchindantyakSANi manovA suptmurchitaadau| tathAnubhavAt / na cendriyANAM paricchedakatve'nyAnyAkSaviSayAnubhavAbhAvAttatsmaraNaM syAd, yena mayA zrutamityAdiviSayapaJcakasaGkalanA bhavedekasya kasyApi / na ca jJAnajJAnAra kye jJAnavAnahamityAkArakaH syAt pratyayo nirAbadhiH / jJAnAlayatvena bhinnatve tu sa eva nAmAntaritaH pramAtA'bhyupaMgato bhavati / na cAbhinnaH santAnaH santAninaH kSaNakSaNAvasthAnapraSTha santAninaM saJjAnIta, santAnasyApi ca sattvena kSaNikatvAyattaubhakSito lazuno na jvaraH zamaM gata' AyAto nyAyaH / na bhavedeva pAsanAsaGakramAdi santAninIva kSaNakSayiNi santAne'pi / tavabhAve ca kutastarAM smaraNaM pratyabhijJAnAdi vA / tadabhAve ca kathaM bhavatAM bauddhAnuyAyitvAdyavagatiH, na cet sA'laM vivAdenAzubhasaMskArA'bhAvena pUrvavyugrAhitvAbhAvAt svAbhAvikopadezenaiva smbodhbhaavaat| kimbhUtaH punarityAha-svAnyanirbhAsI'ti / sva-jIvo vivakSitaH, sa evAnye ca tadbhinnA jJAnajJeyAdyAH tAn svAnyAna, nirbhAsate-pratikSaNamupayogasvAbhAvyAnizcinotItyevaMzIlo svAnyanirbhAsI / nirupasargeNa ca tasyopayogasvabhAvatAM jnyaapyti| nahi AkAzavajaDojIvazcetanAsamavAyAcetanaH, tathAtve hi 'kAlakhAtmadizAM sarvagatatvaM paramaM mahadi' Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 - nyAyAvatAraH .0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000.......... tivacanAt sarvatrApyAkAzAdInAM sattvAta kimiti naitAni cetayanti ? kathaM vA vyapadizyate AtmanAM cetaneti ?, samavAyo'pi kathameSAM samAnadezasthitatve'pi jIvenaiva cetanAyAH sambandha jAghaTIti ? / sambandhazca viyuktayormIlanama / na tAvaccetanA jIvo vA'nyo'nyam viyukto darIdRSo dRSTimatA kenApi / na ca samavAyo'pIkSyate nipuNAvekSaNAparairapi kASThadvayayojanAyuktakIlakAdivat / ihedamiti matyA cetsambandhAkAGkSAlAghavAccaikaH samavAyaH kalpyate'nyathAnantasambandhakalpanAprasaGgAt / tadapi na nirantarasuhRdo'ntarA pratyeSyantyapare / yataH sambandhasyobhayavRttitvaniyamAdiha dravye guNe vA samavAya iti pratyayo'sti na vA ? | Aye, tatrApi sambandhAntaraM samavAyo vA'nyaH kalpanIyo, bhaviSyati cAnantAnavasthAvallarI mUlakSayakarI prarUdvaivaM sati / svarUpasambandhena samAdhAne tu kimiti prathamatastadullaGghanena pratyapAyabhAjanaM bobhUyate bhUyo bhaavdbhiH| antye ca, spaSTaM samavAyAbhAvo'bhyupagato bhavet / na ca kalpanAsahasreNApi zAzakyate zaktisaMgrahaikavidhAtrApi zazazRGgamutpAdayitu, yena kalpitaH samavAyaH padArtharUpatAmAroheta jagati / anantasaMbaMdhakalpanAgauravaM ca svAbhimatAya vizvavidhAtre alpabuddhikatvahetutayopAlambhaviSaye praNeyaM, nAnyeSAM kathanIyaM kathamapi tat / kiJca-samavAyo'pi bhavatkalpitaH sarvatra jagati vartate ekadeze vA ghaTAdau ? / sarvatra cet, vAyvAkAzAdau rUpacetanAdisamavAye kiM bAdhakaM ?, na tatra rUpaM cetanA veti cet, nanu keyaM bAlakrIDA, yadi tatra rUpaM cetanA vA bhavet svataH, kiM zikhaNDinA ? sambadhyate cettena, navInezvarAvatAraH kaNAdo mahIyAn mahIyasAM kAlAdInAM samagrANAM caitanyAdividhAtA / param daridrANAM jAyante'phalinopi mnorthaaH| na cAsau tu maharSerabhUditi durbhAgyaM mahajjagataH / sarvatra vartamAnopyayaM kiM sarvAtmanA varteta dezena vA ? / Adya, spaSTamananta sanavAyakalpanApattirmanorathamahIruhonmUlane kariNIva vibhrA Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH .BDO.B.D.2000000000000000000200.00000000000000000000000000000000000000................. jte|antye tu, sAvayavatApattiH samavAyasya / tathA ca avayavAvayavinoH samavAyasvIkArAttatrApi samavAyasvIkAro'parihAryo yamadaNDa Apatedeva / anyaccAsau samavAya upalakSya jAtyAdIn samavaiti vyaktyAdinota samavIyamAnAn svayaM tAnprayojayati ? / Aye, aho ! samavAyasya sarvavyAptimattvAccaitanyamattvAd dravyaguNayogAdividhAtRsvAccAyatnasiddhama vidhAtRtvam / antye tu; vidhAtAramupAlabhasva yenAsamavAyaM yojitAH pUrvame tyalam kalpanAkalpitamAtrArthavAdanipuNaiH / viziSTatA ca sambandhAvinAbhAvinItyapi na bAdhakam / yato'styevAviSvagbhAvarUpaH sambandho dvayoreSaiva cAyutasiddhatA yuktati svabhAvata eva jIve cetaneti / na cAIti svabhAvaH paryanuyogam / anyathA zakyate bhavAnapi paryanuyoktu kenApi yaduta-kathamagnidahati naivApa iti yuktamuktam 'nirbhAsIti / svAnyanirbhAsakatvAbhAve ca pramAtRtvameva na syaat| paranirbhAsyatve tasyApyaparanirbhAsyatve na kadApyakurayed bodhabIjaM ghraatmnvsthyaa| na ca vAcya svayaM svaskandhama nAroDhum samarthaH sudakSiNo'pi, navA sunizitApi zastrI svAM chinattIti na sunipuNo'pi pramAtA khaM pramAtumalambhabiSNuriti / nahi dRSTAntamAtreNArthapratyayo yathArthapratISiSUNAM bhaved / anyathA mRgatRSNAyA alIkatvena svAtmanopyalIkatvam / ata eghoktam prAg yaduta antarvyAptyaiva sAdhyasya siddha bahirudAhRtiH / vyarthaiva tadasadbhAvepyevaM nyAyavido vidu' // riti / na ca bhavati kasyApyevaM pratyayo yaduta-ahaM mAM na jaanaamiiti| kiMtu duHkhyaha susyahamityAdau spaSTaiva sukhasamAnAdhikaraNakA'haMtA jnyaanvttaa'tmnH| na ca syAhate'nubhavApalApasAmarthyam anAtmanInAtpareSAma / dRSTAnto na ca nAstyatra / yathA na.pRthvIprabhAsanapratyalaprabhApaterbhAsane anyasUryasamIhA, udyotitAkhilApAntarAle dIpe vA'nyadIpavAJchA vinAndhitadRSTIn bhavatyanyeSAm / teSAM tu bhA'vepi tathAtvameva / evamatrApi Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 nyAyAvatAraH 100000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000...0000000 sva 'nyA''bhAsake Atmani naanyprkaashkecchaa'naatmgRhaam| yogazAstrakArAstUcuH spaSTameva-'zrAtmAnamAtmanA vetti bhohatyAgAdya AtmanI'tyAdi / nanu kathamidaM jAghaTIti parasparaviruddham karmatvam karttatvam karaNatvamapAdAnatvamadhikaraNatvaM ceti cenna sAgasyatai vaikAntabAdAkAntakRpANakaSitajagatsvabhAvAnAM padArthadru hAm / syAdvAdinA tu kathaJcid guNaguNinoH bhedAbhedavAdena syAdeva yuktiyuktametat / yatodravya. rUpa Atmani jJAnarUpeNAtmanA satatopayogaikasvabhAvamAtmAnaM svabhAvasthitaM svarUparamaNaM vA nirupAdhitayA zuddharUpa upayogAtmA syAdevAlaM vedane / bhavatyeva cAyameva pratyayo viditavizvabhAvAnAM sarpaH svazarIraM svazarIreNa svazarIre veSTayatItidarzanena spaSTaH / skandhAdidRSTAntazca yukta eva bhavatAmiva teSAM stabdhatvAt sveSAM sveSu kimapi kartuM mazakyatvAt / na caitAvatA sarveSyevambhUtAH padArthabAtA iti pratyeti pratItinipuNaH / na cAnavabhAsakatva Atmano jJAnasahasreNApi jJAnavattApratItiH / anyathA''kAze'pi syAttathAprasaGgaH / na ca na pratIyata Atmani jJAna jJAnenAvabhAsanaM tatheti vAcyam / yato jJAnavAnahamiti pratItirnopAyasahasraNApi AtmanaH svAvabhAsakatvamantareNa prApnotyaucityapadavIm / jJAnasyaikasya tathAtve cAhamAtmanItyeva syAtpratyayo, na tu pUrvoktaH / tathaiva jJAnAnavabhAsakatve'pi na jJAnamutlannamapi jAnIyAdasAviti kathaGkAram jaJjalpatyasau jJAnavAnahamityajJAnAtmeveti / nAdarzano dedIpyamAnadIpapaktimapi pratyeti kadApi / na ca nArtho jJAnena tarhi, svAnyAvabhAsakenAtmanaiva tatkAryavidhAnAditi vAcyam / svajJAnAvabhAsakatvepItarAvabhAsane tasya sopayogataratvAt / matyA zrutenAnumAnena jAnAmItyAdipratyayAdapi svIkAryavAnyatrAvabhA - sane jJAnasyopayogiteti na gatArthatA jJAnena svaparaprakAzarUpeNAtmanaH svAnyAvabhAsakatvasyeti suSThatam-'svAnyanirbhAsIti / svabhAvataH svAnyanirbhAsinopyAtmano nAkAraNo bhavati vyApAro'sau Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 81 0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 yAvannAyaM prAptAprameyaprabhAsanapaTuparamajJAnapATavaH / kathaM ca tasya jJAnotpAdakAraNasamavAyaH samavaiti, kimevameva sarvabhAvAH svabhAvene'tyAdivata, kiMvA kAlena 'na kAlavyatirekeNa garbhabAlazubhAdika 'mityAdivat / yadvA-'na kartAramatikramya kiJcijjagati jAyate' ityAdivadityAzaGkAsambhave svabhAvasya vicitratvAbhAvAt tattadvaicitryasyAnibandhanatva pattiM kAlaniyatyAdikamapi tathaivAvadhAryAparimitadUSaNapUrapUritamAtmano jJAnakaraNendriyAdikarmaNAM tathaivAnyeSAmapi vyAcicikSiSatraHphat tvaM pratipAdayanta AhuH-'karte'ti / karoti-vidadhAti mithyAtvAviratikaSAyayogAdibhiraSThaprakAramapyadRSTamiti kartA / na ca vAcyaM ko heturmithyaatvaadiinaamiti| karmaNo'nAditvena tadasambhavAbhAvAt, bhavanti ca karmANi pUrveSAM pUrveSAM kAryamuttareSAM ca kaarnnbhiti| bIjA. GkuranyAyenopapatte navasthA kSayaGkarI / yataH saivA'navasthA bhavet kSayaGkarI, yatra svasiddhaye'nyamanyamavalambate vastu / na cemAnyeva na siddhAni tadutpattivimArgaNe eva pUrvakarmaparyantamanudhAvanti / bIjamapi samadhigataM pratyakSeNa kuta utpannamityanviSyate tadupAdAnaM, tadAG. kure, tadupAdAnAnveSage ca bIje, evamagratopato bhavatyanusaraNamiti / yathaiva ca bIjasyAnAditA, tathaiva karmaNAmapIti sudhyeyaM sudhiibhiH| nanu ca kathamAtmanaH kartta tvaM ?, yato jAghaTIti tadahaGkArasya, ahaM karomiti pratyayAt / yadAha-ahaGkAraH kartA,na puruSaH / ahaGkArazca lAghavakhyAtisaukhyalakSaNasattva duHkhakriyAlakSaNarajaH-roSalakSaNatamorUpatriguNasAmyAvasthAlakSaNaprakRtijabuddhijanyaH na ca vAcyam acetanasya tasya kathaM kartta tA ? buddhidharmasvAttasya, sApi prakRtilakSaNA'cetanajanyeti / kaH kimAha ? kSIrAdivadbhavatyevAvetanasyApi kartta tvama / puruSatvasaGgatvA va kartA / 'asaGgo'yaM puruSa' itivacanAt / sati cAsaGgatve yadi kartavamanumanyate, syAttadA muktAnAmapi kartta tA / tathAca mutti:saMsArayoravizeSaH / na ca vAcyaM taya stvadRSTasya karttatvam yattatsambandhaM cet puruSasyAsaGgatAvyAghAtaH, asaGgatve ca na syAttataH kiJci Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 nyAyAvatAraH 00000000000............................00000000000000000000000000008866066@ dapi / nahyambu bIjenAsaMbaMdhamutpAdayatyaGka rAdIti, uktaM ca- 'nirguNatvAtadasambhavAdahaGkAradharmA hye te' / na ca vAcyaM sambandhAbhAve prakRtyAtmanoH kathaM svasvAmibhAvaH ? iti adRSTasya tannimittatve naashrynnaad| yadvA'vivekAdeva tat / yataH sati viveke prakRtyAtmanorna krimapIti cet| ucyateprakRtirnityA anityA vA ? / Adye, buddhayAdInAM kathamivodbhavaH' / nahyu - pAdAnasya pUrvAvasthASrityAge bhavatyuttarAvasthA / satkAryatvaM tu prayAsAnarthakyaM - kriyA vyuparama vyapadeza- tatkAryAbhAvAdinA'nuccAryameva / tanna svanItyA tatsambhavo'pi kutastatkartta tA / antyastu nAbhyupagamyata eva / abhyupagame yA kAdAcitkatvAd bhAvyaM tannimittena / tathA cAyAta Atmaiva nimitta ttam / anyacca prakRtirAtmasambaddhA kuryAt kimapyasambaddhA vA ? | bhAdye, asaGgatvavyAhatiH spaSTaiva / antye na kAryalezasyApyudbhavaH / anyaca - amiti puruSaH pravakti tadanyo vA ? / puruSazca tU svasiddhAntavirodhaH / 1 * prakRteH kriyamANAni, guNaiH karmANyanekazaH / ahaGkAravimUDhAtmA, karttAmiti manyate || 1 || iti zlokavRttisadasatkarmavAcakAyAH prakRteH kalpitaprakRtivAcyatAM svIkRtya yadi cocyeta prakRtijanye 'haGkAra evAhamiticet, nanvahaM jAne'haM bhunajmi muktazca prakRterbhavAmIti puruSasya manyate'haMtA'nyasya vA ? / Aye, ko virodho'tra / antye, prakRtebhoMgAzrayatA cidAtmakatA prakRtiyogaparijihIrSA cApadyeta / prativimbodayenaiva bhogAdiriti cet, nAmUrtasya prativimbAdi / AkAzavaccet, naitadamUrttasyAva zisya, kintu tadvatiprabhAdeH, anyathAkAzasyApi sAkAratvAbhyupagamApatteH / anyaJca tvanmatena vibhutvAdAtmanaH sarveSAM bhaveyuH pratibimbAni / asaGgasyAmUrttasya pratibimbabhAve tu syAt muktAnAmapi pratibimbatA / anyathA syAt prakRtimatAM sambandhena mUrttatA balAtkAreNApi / anya - sarvavyApina Atmano nityAyAH prakRterviyogaH kathaM bhaveta ? / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 na tAvat prakRtiranyatra gacchet / zrAmApi ca naiva / sambandho vyapaiti ced, haMta ! hatA'saGgatoktiH / sasaGage ca tasmin kA vyAhatistasya kartta tAyAm / adRSTanimittaM prakRteH svatvamapyAtmano yuktiyuktaM bhavati sambandhe eva bIjAGakuranyAyena bhavaduditena / saGagai ca prakRtyAtmano na kathaJcidbhede'bhede cAghaTamAnatA / kathaM ca prakRtirjaDA janayed dviM? yadi janayet kAraNaM svAnurUpaM kaarymutsaadyedaatmaanmaap| tannArthaH paJcaviMzatitamena puruSeNa / kathaM caitnyaanuppttyaatmaa'numaapi| spaSTaiva pracchannA nAstikatA / kathaM ca nivartate jaDA prakRtiH / svayaM nivarttane ca spaSTameva yamaniyamAdevaiyaya, sarveSAM muktibhAvazcAkAraNama / prakRtinivRtteH sahetukatve ca sa kiM puruSakRtaH prakRtikRto vaa?| Aye, yathA prakRtinivRttikAraNasya vivekAdeH kattatvaM tathaivAdRSTAnAmabhyupagantavyam / antye, prakRteH svavadhAya kiM syAt karaNIyaM vivekAdi, karaNe vA na tatsaMyogo'pi tadaiva, viyogakartatvasvabhAvasyAvyAhatatvAt / navInodbhave tu tatsvabhAvasyAvazyamanveSaNIyaM kAraNamanyat, taccAtmaivetyAyAtaH kartRtvavAdaH punaH / anyacca-yathA pratibimbenaiva bhoktatA'bhyupagamyate tathApi kimiti nAGgIkriyate kattu tA / na cAstya tareNa bhogaM sambandho nUtanAdRSTena / bhoktA cAsAvAtmA cet. tathA karttApyaGgIkaraNIyaH samAnayogakSematvAt / tathA ca kimucyate-'prakRtiH karoti puruSaH upabhute' iti / anyaccakimaparAddhamAtmanA, yatprakRtikRtamazubhAdikaM bhunaktyasau / saMsargamAtraM tu bhavanmatena muktAtmabhirapi sarvavyApitvAdAtmanAmastyeva / puNyapApaniyamo'pi pratyAtma na syAdeva caivaM, yathAvat sambandhe ca kimiti rAsTayate'saGga evAyaM puruSa iti / cintanIyaM cAvazyamidaM yaduta-bhavAntare gatiArakAdikA kasya ? ko vAgacchati? prakRterjaDatvAttasyA abhoktatvAcAtmanazca sarvavyApitvAbhyupagamAd gamanAbhAvAt / nimIlyAkSiNI vicArayiSyati bhavAnavazyaM hAsyatyevAlIko'haGkAraH svasya katAM vibhutAM cAtmeti / asaGgAdharmatvAdikaM ca zrutyuditaM Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 nyAyAvatAraH 1000.00000000000000000000000000000000000000000000000 0000000: 600000006000000060066000 * puruSavizeSamanuzritya jJeyam / sApekSAJcAbhyupagamyante zrutayo bhavatApi / advaitapratipAdakAnAM yathA vairAgyoddezyatA jAmityAdezva prakRtyudde zyateti suSThukta - 'karte 'ti / zrahaM bhunajmItivadahaM karomIti nirvAdha pratyayabhAvAt / AtmarttakatvAdeva ca bhAvalakSaNamanusRtya karaNaM tIvramandakarmabandhAdi tadudayAdi ca yuktiyuktam / yathAhi anubhUtA smarttA, ananubhUtasyAnanubhAvakasya vA smaraNAbhAvaH / evamadhyakSaM sukha - duHkhAdivedanadvArA'bAdhyAnubhavenAnubhUyamAnA bhoktatA na karttatAmantareNa sambhavet / sambhave cAkRtA myAgama- kRtanAzApatti durvAraiva / adhiSThAtRtvaM tu svarUpeNAjyAvAvena yathA katRtAyAM tathA bhokta tAyAmiti samAnamubhayatrApi / nahi samba venAdRSTasyAtmA jaDIbhAvamApadyate / nahi suvarNaM malayukta' na tatsuvarNa, jahAti yA suvarNatAm / karmaNAM cAcetanatvepi prakRtivaccetanAva dhiSThitatvena syAdeva gatyantarAdi, bhavantyeva ca cetanAdhiSThitAni zarIrAdInyacetanAnyapi kriyAkattaNItyalamatiprasaktenaitenAdhuneti / na ca vAcyaM pramAtRlakSaNametat, pramAtA cAnusamayaM samAlokitasakalavastustomatvAt samastazubhAzubhasamUlakASaGkaSaka: siddho'pi bhagavAn, anantacatuSTayasampannatvAttasya / na cAsau kSINAzeSaklezatvAta sukRtaduSkRta lavasyApi vidhAyakaH / tathAtve ca punarAvRttiprasaGgAt, na cAvRttirasya, sAdyanantatvAttasya / ukta cAnyatrApi'na muktasya punarbandhayogopyanAvRttizruteH / apuruSArthatvamanyathA / avizeSApattirubhayori[ sAM0]tyAdinA tadavyAptametad / atra vane kecidyaduta saMsArijIvApekSa meva tallakSaNam / te ca sarve'pi karttAra eva zubhAzubhAnAM karmaga, kaivalyAnantarAvApta kevala kevala vedaso'pi badhnantyevAdRSTaM sAtavedanIyam / vyAptizca zubhAzubhAnyatarabandhena, nobhayena / tathAprakAra - jIvAbhAvenAsambhavAdeva / yato nAsyeva zubhAzubharUpo mizro bandha ityanyadevaitat / etadapi saMvyavahArArha jIvApekSa meva / yato vakSyantyante'sarvasaMvyavaharttaNAM prasiddhApi prakIrttineti / tato nAyoginyavyAptiraFact' ajogi' ttitravanAt iti / anye tu vyAcakSate 1 G Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 85 1900000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 yatkarta tvamAnaM vivakSitam / tena na kvApi vyAptivirodhaH / bhavagAnAM bhavakAraNAdRSTAnAM kartatvAt / siddhArthAnAM zrIsiddhabhagavatAM tu svaguNakartRtvAt / nahyakriyasya sarvathA bhavanti jJAnAdayo'pi guNA nizcayena tatkartta taivAtmalakSaNabhUtA / ayoginopyevaM nAkarta tA, yA karmANyapekSyAkarttatvAt saMvyavahArAtItatvena samAhitA paraH / evameva bhoktu. tApyagre vakSyamANAvaboddhavyA / parametAvadvizeSo-yaduta-ayogini bhogo'styeSa sukRtaduSkRtAnyatarasyetarasaMsArijIvavat / tattepi vyAvahArikabhoktRgaNAntargatA gaNyante / na virodhalavopIti / tattvatastu naitatsamagra lakSaNAvacchedakayA pravezitaM sUribhiH, anyathA kA gatiH yaH kartA karmabhedAnAM, bhoktA karma phalasya ca / saMsartA parinirvAtA, sahyAtmA nAnyalakSaNa // 1 // ityAdivyAkhyAne / kintvanyeSAM kunayamArgAnusAryabhimatajIvastra. rUpANAM vyavacche dena jIvasvarUpAvirbhAvanAya / anyathA pramAtRtvamAtrameva lakSaNamupayogo lakSaNamiti vacanavat / yadvA-vyApyaM lakSaNametat / na cAsti niyamo vyApyanivRttau vyApakanivRttyA'vazya bhAvyam / nahi yatra na dhUmo na tatra kRzAnurityasti vyAptiH / dhUmasadbhAve tvavazya bhAvyaM hirnnyretsaa| evamatrApi / na yAvajjIvaM kartta tA. niyamaH kintu vyApyatvAd yAvatkartR jIvatvamityeva / tathAca lakSyateprajJAyate, lakSyamaneneti lakSaNamiti vyavacchedArthakatayA lakSaNazabda unneyH| na cAstyajIvAnAM kartta tvAdi, yena vyabhicAri syAdetat / tadvad vAcyavAcakavAcyatAvattvaM vAvaseyamiti / na pa kevalA karttatA, kintu bhokta tApi, yaduktam anyairapi kRtakarmatayo nAsti, klpkottishtairpi| avazyameva bhoktavyaM, kRtaM karma zubhAzubha // 1 // miti / pAramarSepi kaDANa kammANa na mokkhoasthi aveiattA aniji Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH .0000000.00 00000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 NNaitte' tyaadi| tatkRtAnAM karmaNAM bhoktatApratipAdanAyAhuH bhokt'ti| bhunakti-kRtamanubhavatIti bhoktA / ubhypdo'yN| yadvA bhuGkte -dhAtUMnAma nekArthatvAd 'bhogo'yaM padAtirme' iti darzanAdanubhavati vipAkakAla iti bhoktaa-anubhvitaa| yadvA astvabhyavahAra evaarthH| cAvakarmaNAmanubhavaniyamAdeva / na ca vAcyaM karttatvagrahAdeva gatArthamidaM, naarthosneneti| yato naihikapAralaukikabhedena bhinnaiva karttatA bhoktRtA ca / nahi niyamo'styeSa yaduta-yadA kartA tadaiva bhoktA, kintu kAlAntare bhavAntare veti jJApanAya / yadvA-ya eva karttA sa eva bhokte ti darzanenaikAntanityAnityatvavAdinau zikSayati, yaduta-naikAntanityatve ekAntAnityatve vAGgIkriyamANe yujyete kartta taabhoktRte| kintu kathaJcitrityAnityatayA jAtyantaragate evobhe ete| yato'vasthAbhedo hi bhedako'trasthAvataH / nahi ghaTo naSTa ityatra ghaTatayA pariNata dravya naSTaM, kpaalosaadsyaa''ksmiktvaaptteH| kintu kapAlAvasthotpannA ghaTAvasthA ca naSTA / na ca mRdaH ghaTakapAlau bhinnAveva / tathAtve nidravyatApAtA. dAkRteH, kintu bhinnAbhinnAveva / vivecitaM vistareNaitatpUrvam / kiJcaikAntanityAnityAnAM naiva yujyate'rthakriyApi / yato nityosnityo vA krameNArthakriyAM kuryAdyugapadvA ? / nAdyana, yato'sya tathAkaraNe kiM kAraNaM ?, kAraNApekSeti cekiM kAraNenAntargaDukalpena / kriyate atizayApAdanamiti cet, spaSTavAhitAtizayatayA'nAhitAtizayatayA ca bhinnatA tadravyatvenAbhinnatA ca |kssnne ca naivakrama ev| na ca nitye ekAntena tadrahitasya tadvattA anitye cAvasthAnAbhAvAttadvattA bhvediti| yugapacced, dvitIyakSaNe'karttatvAt spaSTo'vasthAbhedaH nityaikAntasya / anityaikAntasya tu dvitIyakSaNe niranvayavinAzasya pratyakSaviruddhasyAbhyupagame na smaraNAdi / na cArthakriyaiva ghaTate tAvadekAnte, yato jJAtRtvakartRtvAnubhavitRsmata tvAdInAM bhinna kAlInatvamekakartta tvaM cAnubhUyate eva / na cedaM tathA'bhyupagame / nahi yadeva Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . nyAyAvatAraH .008000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 karta tvaM tadeva bhoktRtva, tayobhinnAvasthAbhAvAt / ekAnte hi na parasparavirodhikriyAyugmaM yujyate kathaJcanApi / taduktamkramAkramAbhyAM nityAnAM, yujyate'rthakriyA nahi / ekAntakSaNikasve'pi, yujyate'rthakriyA nahIM' // 1 // [vIta0] ti tadyuktamukta-kartA yathA tathaiva bhotati / yadvA-nAbhoktRNAM katA, siddhaSvapi tathAprasaGgAt kartRtvasyAhetukatyApAtAca / na ca pAcyameva satItaretarAzrayatvaM spaSTaM syAt, katai tvasya bhoktRtvAzrayAd bhoktRtvasya krtttvaashryaacceti| bIjAkuradittaretarAzrayAbhAvAt / yato'nyadeva bhujyate karma, kriyate'pi cAnyadeva / na ca bhavati karmaparipAkAbhAve AtmanastathAvidho'dhyavasAyaH / na ca tadabhAve'bhinavakarmakaraNamiti yogyaiva kattu gApekSeti / evaM ca kartRtAbhoktRtAdvayena jIvasvarUpaM pratipAdya tatribandhanIbhUtaM pariNAmavAda didarzayiSava pAhuH- 'vivRttimAni ti / tatra vivarttanaM-devatva-nArakatva narava . tiryakvAdirUpeNa parAvarttanaM vivRttiH-pariNAma ityarthaH / yadAha- nArthAntaragamo yasmAt, sarvathaiva na cAgamaH / 'pariNAmaH pramAsiddha iSTazca khalu paNDitaiH / / tathApariNAmo hyantiragamanaM na ca sarvathA vinAza iti / nAvasthAnaM ca tathA pariNAmastadvidAmiSTaH // 1 // na cApariNAmina AtmanaH kartta tvaM bhoktRtvaM veti / vivecitaM cedaM pUrvam / yadvaitattrayaM hetuhetumadbhAvena yojyama / yathA yata eva kartAuja eva bhottA, yata eva ca bhottA'ta eva vivRttimAniti / na cApariNAmina Atmano bhoktRtvAdi yuktiyuktam / ata evoktamanyatra kaSaccheda nirUpaNAnantaraM tadubhayanibandhanaM bhAvavAdastApa' [dharmabiMduH] iti 'pariNAminyAtmani hiMsAdaya' iti ca / na cApariNAma dravyaM Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH .000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 sambhavatyapi / yato 'guNaparyAyavadravya'mityucyate / guNaparyAyAzca sthirIbhUte dravye eva utpadyante / na ca dravyamapi sarvadA samAnarUpam / yata:-sarvavyaktiSu niyataM kSaNe kSaNe'nyatvamatha ca na vizeSaH / mRdbhAvAdyanuvRtterAkRtijAtivyavasthAnA // 1 // diti / samakSamanubhavAt / yadi ca na syAta pariNAmo dravyAdInAM, kutastarAM pratikSaNaM vividhakAryakaraNazaktisamutpAdaH / satyeva ca pariNAme smaraNapratyabhijJAnAdIni bhavanti / yata: pUrvakAle yo jJAtA sa evAgrato yadyajJAtRtvAvasthaH tadvastvAzritya bhavettadA smarttA, jJAtRtvasmata tvayorvirodhAt / nahi yad yadA jJAyate tadA tasya smaraNaM saMvidyate / na ca jJAtRtvasmartRtvayoraikyama, ekasyendriyAderudbhavAinyasya ca saMskArAderudbhavAvalokanAta / na cAnanubhavitA'anubhUta vA smayate kenApi kimapi / anyathA sarvasya sarvAnusmRtiprasaGgAt / anubhavasiddhaca smaraNamiti naaprinnaanyaatmaa| avasthAdvayavirodho nitye, ekakarttakatvavirodhazcAnitye sarvathA / na ca jJAnasyaiva bhinnatvaM teneti / yato na kevalaM jJAnaM jJAtRtvenocyate'sti vA / na ca jJAnavizeSeNa viziSatA [na] jIvasya jJAnasya sAzrayatvAdAveyabhede cAdhAratApi tannirUpitA bhinnaiva / na cAdhAratA''dhArAdbhinneti, bhinnabhinna jJAnAnAmadhikara NatAprayojako bhavatyekasvarUpa AtmA katham / na cAnyasminnAtmani bhavet smaraNAdi, pUrvoktAtiprasaGgasya jAgarukatvAt / na ca dravyasyAsti sarvathA vinaashe'rpnn-yaacnaadivyvhaarH| ayaM guruH so'ntevAsItyAdivyavahArasyAdhyakSasiddhatvaM tUbhayorapi / sa ca pratyabhijJAnotpAdya eva / na ca yujyate sarvathA nitye'nitye vaitaditi svIkArya: pariNAmyAtmA / na ca bhavAntaragamo yujyate apariNAminyAtmani, jIvatvenAvasthAnAnarAditvena vinAzAca / navobhayore katarAbhAve'pi bhavati yuktisaGgataM tadgatyantarAdi / spaSazca manuSyatvAderabhAvo devatve, naratve ca devatvAbhAvaH / na cA'nyo jIva utpanno, vItarAgajanmA Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 8 000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 darzananyAyena tasyAnAditayA svIkaraNIyatvAt / utpAde vA spaSTaiva pUrvasya kRtasyAphalatA uttarasyAkRtasyApyabhyAgamatA ca / evaM hiMsAdyahiMsAdi ca vyarthameva / na ca dhanAdi yathA putrAderupayogitAmeti, tathA santAnasyopayogitAmeSyati hiMsAdijanyAdRSTamiti ghAcyam / santAnasya bhinnAbhinnatvakalpanayA santAnibhyo'yujyamAnatvAdubhayathApi bhavatkalpanayA, anyathA santAnasya pariNAmitApAtaH / santAnasyApi ca kSaNikatvaM na katha ?, tasyApi sattvAvizeSAt / santAnirUpatve cAnarthaka eva santAnAbhyupagamaH kalpitazca / na ca tathA bhavedvAsanAsakramAdi / na ca vAsanAsakramo yukto dvayoH kSaNayoH, tulonAmAvanAmAdivaccen, naitatparyAlocya bhASitam / nahi tulAdvayasyaikakAlInatAvadasti dvayoH kSaNayorekakAlInatA, yena yukto bhvedvaapnaaskrmH| nityavAhe tu na narAdibhavanAzo devAdibhavotpAdo ghA yuktaH / ekasmin viruddhatvAd, dvayorviruddhadharmAbhyupagame ca spaSTaH syAdvAdA yupagamaH, pUrvAparAvasthAbhyupagamena pariNAmitvAbhyupagamazca / yataH sAta caikasmin jIve'nekAvasthAbhAvena kathamivaikyaM bhavet / nanu pramAtRtvAdiyukta AtmA vicAryate vicAravadbhirbhavadbhiH, paramavicAritamevaitad / yataH sati dharmiNi dharmAzcintyaMte, nA'sati |dhrmii ca bhavadabhimato jIvaH / sa eva ca nAsti yadA, tadA kA tasya pramAtRsvAdicintAkaNikApi ? / na cAlIkamidam / yataH pramANAdhInA hi prameyavyavasthitiH / na hi pramANAtItamabhyupagamyate sadbhiH / pramANAtItazca jIvaH / yato'sAvabhyupagamyamAno bhavadbhiH kena pramANena paricchidyAbhyupagamyate, pratyakSeNetareNa vA / Adyana cet / tanna cAru, hRSIkANi hi svasvaviSayeSu rUparasagandhasparzazabdeSu niyatAni / na ca tadvAnAtmAbhyupagato bhavadbhiH / yogipratyakSeNa vevidyate cet. tat kena pramANena bhavadbhiH pramitaM ? yattaiH pratyakSeNa jJAto jIvaH / pratyakSeNa tAvannaiva, vinaSTAnutpannasya hyagrAhakavAdindriyANAm / na cetaradasti mAnaM, yato jJAyeta tat / AgamastvadhunAss Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 nyAyAvatAraH .000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 ndolAyamAnaprAmANya eva / na cAstyeva mAnasaM pratyakSaM pratiprANisiddha, yena sukhaduHkhAdyabhigamaH tena cAtmAvagamo bhaviSyatItivA- . cyam / tathA sati vipratipattyabhAvAt / nahi pratyakSAvagamye bhavati vivaadH| yathA pratyakSeSu bhUteSu / vidyante cAtmasattA-tadvayApakataikatA'kartta tvAdiviSayeSu vipratipannA aneke / tannAsau prtyksssmdhigmy.| na ca pratyakSatarad vidyate pramANaM, visaMvAditvAt zeSANAm / tathAtvepi tatprAmANyenAnudhAvanaM ced bhaviSyatyeva vinipAtaH / yadAha-hastasparzAdivAnvena, viSame pathi dhaavtaa| anumAnapradhAnena, vinipAto na durlabhaH // iti / / kica-anumAnenApi pratyakSetararUpeNa kathaM gRhya tAsau ? / yata idaM gRhItaliGgasambandhe bhavedanyathA vA ? / nAntyaM, tathAtvameva nAnumAnasya / sidhyeccaivaM tu yatkimapi zazazRGgAdi jIvAbhAvAdyapi ca / Aye tu na kadApi jIvaH pratyakSagocaramAgato, yena tatsambaddhaliGgagrahonyathAnupapattizca nirNIyeta / abhAve ca tayoH kathamiva bhvednumaanprthaa| yato nAdRSTavahnidhUmasya dhUmasya liGgatvena vahnayanyathAnupapannatayA vA graho bhavati / tannAnumAnameyaH pramAtA / Agamopi parasparavisaMvAditayA kathamiva svaprAmANyaM khyApayed, yenAtra sa syAt pramANIbhUtaH / na cApramANena siddhiH kasyApi, anyathA sarvasiddhiprasaGgo durvAra eva syAt / na ca puruSapraNIta evAgamaH pramANatayA jAgadyate, na cAsau visaMvAdi, dRSTeSTAvyAhatarUpatvAttasyeti vAcyam / yatastasya puruSavizeSasya siddhireva tAvatkuto ? na pratyakSeNa, tasya vartamAnamAtragrahaNanipuNatvAd / anumAna - mapi (nAnumAnena) pratyakSapUrvakatvAttasya / Agamena sAdhane tu spaSTa evAnyonyAzrayaH / puruSavizeSasiddhAvapi jinendra eva sarvajJo, buddho netyatra kA pramA ? dvayorAtatvabhAve ca kiM virodho'jayomate ? ityAdezvarcanIyatvAt / upamAnaM tu nApratyakSe viSaye sakramate / dRzyamAna Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 61 0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 gaSayasya gosadRzatvAdhigame hi syAdupamAnam / na cAtra ttheshyte| arthApattistu nAnupapannortho jIvamantareNa samasti / yatastaM kalpayet / cetanA tathAbhUtA cet| na, tasyA bhUtajanyatayA bhUtavilayatayA ca pratyasIkriyamANatvAd bhUtadharmataucityAt / dRzyate ca kSIrAdibhyo buddhivRddhirmadyAdibhyo hAnizca tsyaaH| yadIyaM syAdAtmaguNarUpA, naivAbhaviSyatAmevaM vRddhihAnI / na cAbhAvastatsattAsAdhakaH, tasya pratiSedhaparAyaNatvAt / sambhavaitihyAdIni ca nAvisaMvAdIni / tathAtve'pi ca bhinnatayAbhimatAni bhavadbhirAstikaiH / na ca santi bhinnAnItyato nAstyeva jIva iti nirNeyam / asati ca jIve pramAtRtvAdipratipAdanaM vAcATatAmeva vyanakti vAvadUkasyeti / pratividhIyate'tra-svastho bhava, prathamamucyatAM tAvad bhavatA yaduta-ko'yaM niSedhakaH ? kena vA mAnena niSedhayatyamu ? prathamaM tasya vacanasya pramANave AgamaprAmANyApAto'nyathA cAniSiddhA jIvasatteti tathAhi-na tAvadvAcyaM bhUta iti / tasya jaDatvena niSedhakatvAbhAvAt / sati ca jaDAnAM niSedhakatve, na kathaM bhavAnapi niSiddho bhavitA ? / api ca bhavatAM jaDarUpatA kena sAdhitA ? na tAvat pratyakSeNa, vakta tvenaiva bhavato'pratyakSatvAta, na ca kenApi hRSIkeNa, bhavatA pUrva jaDAnAM vakta tvamavalokitaM, yena brU yAjjaDo vakta ti / kuru maunaM, prathamakavala eva makSikApAtaM sampAdaya / na ca pratyakSeNAdhigato jIvAbhAvaH, tasya pravartakatvAdeva siddhiH syAjjIvasya, na tvabhAvaH / na ca vAcyaM pratyakSAbhAvApjIvAbhAvo'vagamyate iti / yato na tAvad bhavata utpattireva bhavataH pratyakSA, kutastarAM maataapitraadi| tathA ca bhavAn notpanna eva, anutpanna eva ca vaktati mahaccitram / na cAmAtApitRkasya bhavataH sammUrchanajasyeva vicArakaNikA yuktodbhavitu, yena niSedhanaM kuryAt / kathaM ca kSukSudupazamAdInAM pratyakSAdhigamyatvAbhAve'pi yatate bhojanAya ? / na cAsti niyamo yadutapratyakSa nivartamAnaM nivarttayati vastusattAm / anyathA jIvAbhAva eva naindriyaka iti sopi nAstyeva, nAsti ca vAkyamapi, bhavato Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 nyAyAvatAraH 0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 vinsstttvenaaprtyksstvaat| tat kasya nirvacanaM vAJchasi / anumAnAdi ca naivAbhyupagamyate bhavatA spaSTam / atha na naivAbhyupagamyate sarvathA, kintu yad yathArthaM vahnayAdijJApakAnumAnAdivad, ciraM jIvatu / tathAsati na niyamo yaduta-pratyakSameva pramANaM, nAnumAnAdi / kintu yadeva prameyAvyabhicAri, tadeva pramANama, paraM cApramANamiti / na ca vAcyaM pratyakSamavisaMvAdyeva, anumAnAdikaM tu na tathetyapramANato dghoSyate'sya / yato'dhyakSaM dRzyate marumarIcikAjalAvabhAsapratyakSAdInAM vyabhicAritA'numAnAdInAM ca bahUnAmavyabhicAriteti na bhrAntavyaM bhrAtarbhavatA vyuvAhaNayA / na cAstyanumAnAdyapi niSedhakaM jIvasya / yato vakta zakyamatrApi, yanna jIvAbhAvaH pratyakSaH, kathaM tadA tatpratibaddhaliGgAgrahaNAdanumAnAdItyevaM sarve bhavaduktamavatAraNIyamatra jIvaniSedhepi bhavataiva / na khalvayaM satAmasti nyAyo, yaduta-parAbhimate eva pramANAnveSaNA, na svAnumate iti / paryanuyogaparANyeva sUtrANi vAcaspatInAmiti tvanabhimatabhAvAbhAvobhayasyaiva yuktamavalambayitumanyathAvalambane tu spssttaivaardhjrtiiynyaayaanusRtiH| anyathA bhavatAM sthApanAhInapakSavAditvena vikaTaivaM vaitnnddiktaa| praznamAtrasUtrapraNetRNAM tu 'kAyAkArapariNatasamudAya. puruSa' ityapi vacanaM na bhvtaamaagmaapraamaannyaabhimntRnnaambhimtsiddhye| yataH sa evAbhidhAtA'bhi. dhAtA svavacanAprAmANyam / tathAca svato vyAghAtitasvaprAmANyasya kathaM bhavet prAmANikabhAvaH 1 / yaccoktaM niSedhayatA pramAtRtvAdiviziSTaM jIvaM yat 'pramANAdhInetyAdi / tad yuktameva, kintvasiddhameva jIvasya pramANAtItatvabhaNanam yato, yattAvaduktaM-'kena pramANenetyAdi / tatra va mo-yatsakalapramANajyeSThena pratyakSeNaiva tatsattA'vagamyata eva, kimanyamAnagaveSaNayA ? / nahi mudhA labhyante yavAzcat krINIran kopi tAn / ahamiti pratyayaH sarveSAM svAnubhavasiddha eva / na ca ko'pi bra yAvaM yaduta-ahaM mAM na jaanaami| tathAca nA'haMpratyaye vipratipattiH / na ca vAcyamaI gaura iti bhavatyahapratyayaH zarIragocaropi, Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 6. 3 odaada sooooooboo......0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000009 tatkathaM nAsAvapi bhavettadgocara: ? / satyaM tAdRzosti, para gauraM me zarIramiti bhedena tadarthabhUtapratyayasya darzanAdavitathatayA pratIyate. yaduta ya evApratyayagocara: kopyasti zarIre sa eSa prAgupacarya prokto'haMpadena / anyathA'tra SaSThyA bhedena nirdezo naiva bhavet / anyacca ahaM jJAnavAniti pratyayena jJAnAzrayasyaiva kasyacidvAcako'yamahaM pratyaya iti svIkAryameva / na ca bhavati kadAcidapyevaM pratyayo yaduta -ahaM jJAna - miti, yena caitanyasya bhavedapratyayavAcyatA / sa cotpadyate bhUtebhyo jJAnAzrayo 'vijJAnaghana evetyAdivacanAditi tvanyadeva / vicArayiSyAmo'gre tadapi / na ca manaH prANo vA'haMpratyayaprAhyaH, tasya me mano me prANa iti pratyayenAlIkatvasya spaSThu niSThuGkanAt / na ca vAcyaM me Aneti pratyayAdapi tadapratyayagrAhyo'nya eva svIkAryaH / yato na zarIre ekasminnanekA AtmAnaH pratipadyante, pratipattau vA nAnyonyamahaM mameti vAcyatA vA svIkriyate / AtmAnekatvAbhAve'pi tasyaikasyApyAtmanaH pUrvAparaparyAyabhedena jJAnAdiguNena vA kathavi dbhinnAbhinnatvAvagamAt / na cAhaMpratyayAnna bhavanti sukhyahaM duHkhyahaM jJAnyahaM jAnehamityAdayaH prayogA vyavahAraviSayagatAH / tathA ca jJAnasukhaduHkhAzrayaH kazciccharIramanaH prANavyatiriktaH svIkAryaH / indri - yANAM ca spaSThaiva na tadgovaratA, tadapagamepi taddarzanAt / pazcAjjAtabadhirabhAvo'pi vaktyeva vicArakavRndasyApi - yadaddamazrauSamiti / tadvaditarendriyANAmapi / na cendriyAdisamudAya upacarito'yaM pratyayo dhAnyasamudAye kAryAdimAnavat / tathAtve sarveSAmahaM svAmIti na bhavet sarvasvasvasvasvAmitvadarza ko'haM pratyayaH / Atmanazca pratiprANi svAnubhavasiddhatvAdeva ca ' kenAsau gRhyate pratyakSepIndriyAdine' tyAdikalpanamayuktatarameva / vakta vA 'bAdI bhadra' na pazyatI' tinyAyena tathApIndriyajJeya viSayAbhAvepi sukhAdInAM manogamyatvAt mAnasapratyakSeNa tadgrAhyatAyAM ko virodha: ? / yato mana AtmanA saMyukta' yadi syAttoM vArtha prakAzaka tAmavApnotyAtmA / yadvA I 7 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 bhyAyAvatAraH 000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 jJAnasya svaparaprakAzakatvAt prakAzayatu tadapyAtmAnama / tattvatastvAtmaiva svaparaprakAzakaH, yenAhaM manoyukta ityAdyapi prAdurbhavadavekSyate jJAnaM, tanna virodhamadhirohet / svaparimANamapyevaM sati jJeyaM syAt, mahaccitramanyathA, yatsvaya straparimANaM na vettIti cet kaH kimAha ? / tebhya upAlambha eSa, ye'nubhavApalApapApapUrapracuramalImasAramAnaH zarIramAtratAM na svIkurvate'dhyakSasiddhAmAtmanaH / vaya tvabhidadhmaheyaccharIramAnoyaM jIvo, vakti ca svayamapi yaduta-jakhazikhAntamahameveti / ata eva vakSyanti sUripAdA yat-'svasaMvedanasaMsiddha' iti / yaJcokta-nAdhyakSasiddha vipratipatti'stadapi na vicAritam / yato''styevAdhyakSasiddha pyadhyakSApalApapAtakinAM vedAntinAM zUnyavAdinAM ca bhUtasamudAye vipratipattiH, naitAvatA tAni na santi / na cAdhyakSasiddhe'vayavini sthASNI ca padArthe na kSaNikavAdyAdInAM na vipratipattiH, asti cet. kimu bhUtasattAvayavitvAdi [kimiti] svIkriyate bhavatAlIkA cetteSAM vipratipattistadA kiM nAtra vicaaryte| tathA cetanA cedanubhavasiddhA, jIvA api tathava, yathA ghaTarUpAdInAM pratyakSAdghaTAdayo'pi vyavahriyante pratyakSA iti / na ca rUpAdyantarA'nyat kimapi dravyamavalokyate / tadvadatrApi dhyeyaM nimIlya netre boddha bhiH / yadavAdi ca-'na pratyakSatarANAM pramANatva'mityAdi / tadapyavicAritaramaNIyam / yato bhavatA kena tadaprAmANyamadhigatam / / na pratyakSeNa, tasya pravarttanAmAtraparAyaNatvAta / visaMvAdAccenmAnasamevaitatsamAlocanaM parokSa ca taditi spaSTa evaM vyAghAto vadatAM bhavatAmevam / na ca parairabhimata. mitarattatpramANatayetyucyate iti vAkyaM vacanIyam / yato bhavatA tasyAnumAnasyetarapramANAprAmANyavyavasthApakasya prAmANyamabhyupagamyate na vA? / Adya, prakaTaivApannA blaatkaarennaapynumaanpraamaannytaa| antye ca, na niSiddha syAdevaM prAmANyamanumAnasyetyAyAto 'na niSiddhamanumata'mitinyAyena tatraiva / kathaM ca naivamApnosi prAmANikaparSadi nigrahasthAnam ?, parapakSAnumateH 'pratidRSTAntadharmAbhyanujJA svadRSTAnte' aayaataa| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH .000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 sA ca nigrahasthAnameva / anirAkaraNe'pi vAnumAnasya syAdeva tadavAptiH / yataH prAmANikasamayoyaM yaduta-vijJAtasya pariSadA trirabhihitasyApratyucAraNam / parAbhimatatayocyamAnamapi na prekSAkAriNAmarhati yogyatAm / nahi kopyajJo manute guDaM vipatayeti tanmAraNepsunA viduSApi tasmai dIyate guDo, viSaM vA'mRtatayAdhyavasitamiti tatpuSTaye dIyate vissm| tadvadatrApi yadi pareNApramANanapyanumAnaM mauDhyAta svIkRta pramAgatayA, tarhi bhavadbhiratiprAjJairapi sa kiM te na pathyavatA. raNIyaH / bhavadbhiH kathaM svIkRtA'numAnAdestA pramANateti tvanyadeva parAvartanIya syAt punaH / na cAnumAnAdyaprAmANye yukta vakta mapi bhava. tAm / yato nAnabhisandhAya parAbhiprAyamunyamAna vAkyaM vacanIyatA. matItya bhavatyanyasmai kasmaicidapi lAbhAya / na tathA'nUcAno labhate ca pravaraparSatpAriSadyatAm / parAbhiprAyazcAtumAnenaiva lakSyaH / yato 'netravaktravikAraizca lakSyate'ntargataM manaH' ityudAhRtameva niitinipunnen| anabhisandhAyaiva cAnumAnotsarjanAdvAcyaM bhavadbhikyimapi parAbhi-- prAyam / na ca tadyuktamiti / abocana ca koTyAtmakagranthagrathanagari SThayazaHpuravapuSkAvinAnumAnena parAbhisandhi-masaMvidAnasya tu nAstikasya / na sAmprataM vaktumapi ka ceSTA, ka dRSTamAtraM ca hhaa!prmaadH||1|| ityaadi| ucyate ca bhavadbhirvacanaM, manye tatkUTamAnonmAnavyavaharttavad bhibrahRdayo bhavAna mA me'bhiprAyamete viSayArthanAdikaM zrotAro'ntramAsyadityAsthadanumAnasyAprAmANyamAditaH / bhavatu kimapi, kiM naH / yaccokta-visaMvAditvAttatprAmANyenAnudhAvanam ityAdi / tadapyAmamatAnukUlatayA nirdUSaNamabhiprAyAjJatvaM bhavatAM zobhAkArakamapi vidvadvicayajugupsanIyameva / yato nahi pramANayatyanumAnAbhidhAnena, kintvabAdhitena / na ca pratyakSavad visaMvAdIti kathaM tadanusataNAM vinipAtAya bhaveta cintyatAM kSaNamiti / vinipAtAyAbhavad bhavatAmeva Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 nyAyAvatAraH .000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 mabhyupagama itinirvivAdaH pnthaaH| yaccAvAdiSurbhavanto'numAnenApI'tyAdi / tadapyanAlocitameva ramaNIyam / yato na liGgaliGgipratyakSaniyamo'numAnotthAne, kintu anyathAnupapannatvajJAnameva / tacca pratyakSeNA'nyena vA yena kenApi bhavanna virodhamadhirohet / anyathA kathamiva bhavanta eva tAvadanumAnamapramANatayo SyAjJamohanAya 'caitanyaM bhUtadharma' ityudAhariSyan / nahi bhUtAvalebhavantI bhavadbhiranu - bhUtA cetanAsti, yenAnumIyate jAgadyate vAnumAya cetasA bhUtadharmazcetaneyaM tadanvayavyatirekAnuvidhAnAdityAdyAlocanIyamantarlocanenaikAnte kAntavicAraiH / vicAraNIyaM tAvat-kAThinyaguNA pRthvI, Apo dravalakSaNAH, vAyuzcalanalakSmA, teja: paktilakSaNaM, zuSiralakSaNaM ca nabhaH iti bhUtAnAM niyamitA guNAH / na caikasyApi cetanA guNaH, dRzyate ceyaM / tathAca bhAvinyeva vyAptiH, yato bhUtavyatirikta na bhAvyaM kenApi caitanyaguNavatA / anvayavyAptivad vyatirekavyApterapi padArthAvagamakatvAt / anumAsyatyanumAtA cetanAyA bhUtadharmatA'bhAvam / kAThinyAdayo nivartamAnA nivartayatyeva bhUtadharmatAM cetanAyAH / tathA ca tadvAnanyaH kopIti jJAne yatra yatra cetanA tatra tatra bhUtabhinnaH ko'pyanyastadvAniti / bhaviSyatyeva bhUtadharmatvAnupapattyAzcetanAyAstadvatA tadvadanumAnanibandhanIbhUtA vyaaptiH| na cAsau dRSTA kadAcidapi bhUtamAtre, yenAnai kaantikshngkaapi|nimiily vilokyatAM vA bhUtapaJcakaM cedanumAnaprathAM vyarthayitumIpsA, bhavati navA cetanA, yadi bhUtasamudAye cetanA bhaviSyatIti mano bhavet / yadi ca dehAkAraNAgrahastadApi cintanIyamidaM tAvadyanna jagati samAnAkRtizarIrAzcetanAvantaH santi, yena zarIrasya bhaveniyatAkRtistathApi paJcAlikAyAM melayantu tatpaJcaka bhavati na vA sA, tatrApi naiva sA cet 'kimAgRhyocyate'bhUtadharmazcetane ti.| nahi vipakSavRttivAsiddhau bhavedanekAntikatAM katha ca bAdhakanAmApi / anyadidaM tejo vAyurveti cet, sa eva cetanAvAn, tenaiva cetanAyA anvayavyatirekAnuvidhAnAt / anvaya Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 600.000.000.000.......................................000000000000000 000000000000000 vyatirekAnuvidhAyi ca kAraNaM nAmAntaramevaitajjIvasya tadapi / nanu sUkSmaM teja Adi dRSTaM bhavadbhiranubhUtaM vA cetanAkAraNatayA, na cet kathamucyate ?, anupapattyA cetanAyAzced varaM ciraM jIvantu yadAyAtA evAnumAnamathAprAmANye, na ca tathApi siddhirvAJchitasya jAtA / yataH sUkSmasyApi tejaso vAyorvA bAdaratejovAyuvat pakttyAdiguNa eva bhAvI / na ca cetanA'nyavidhaM tadyugalaM cet, kim lajjatha ? jIvAbhidhAnena, yadanyamanyaM vyapadizaya, na tu bhujaGganalikAnyAyenApi nyAyyAdhvAna pratipadyadhve / cetanA bhUtadharmazca et pratyekasya samuditasya veti tvanyadeva / adhunA anumAnaprathA ca vipazcitAM vizra tApi samuccityocyamAnA bhaviSyatyupakArAyeti siddhepi jIve ucyate bhayaskAravadAdAtA jIvo rUpAdi gRhyate / bhujyate bhUghanaM bhoktA'syAtmA yogAH pareritAH // 1 // cetanAyAH kaSAyebhyo lezyAbhyaH prANadhAraNAt / bhUtabhinnatvato hye bhyo'nyArtha cendriyapaJcakam // 2 // cittaM ca cetanA jJAnaM [dhAraNohe] IhA tarkoM matiH smRtiH / pratyabhijJAnamanumA naiM te syurjIvamantarA // 3 // nAbhAve saMzayo jIve nartte jIvAnniSedhakaH / nAsato vAcakaH zabdaH zuddho jIvo'rthavAn dhvaniH // 4 // (samAsarahito'rthAnyaH zabdo jIveti vAcyayuk / nAsato vAcakaH zabdo bhuvi zUnyatvamarthataH) // zUnyatApekSikI gehaM zUnyaM yattanna sAsatI / viziSTakRtimAn deha AdimastiskakaH // 5 // eSAM prayogA matimadbhiruhyA bodho budhAnAM bhavitA yadebhyaH / hetUna samIkSyepsitamarthamAttu dhIrAH samarthA RSibhiryaduktAH // 6 // Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 na saukhyaduHkhaM yadabIjamasti, yattasya bIjaM tadakartR ke na ca / yaddehabhAvepi vicetanatvaM, tadvAnabhUdyaH sa gataH zarIrAt // 1 // icchAH zarIre vividhA abhUvana, pUrva gate'sminna calezato'pi saa| tadbhUtabhinnaH zarIre purAbhUd, bhUteSu satsu yadidaM nacecchati // 2 // (kopyeSa bhUteSu na satsu gardha) abhUtpuredaM vacanAni yacchat, praznAn vicitrAna vividhArthacArUn / kurvatsamAdhAnavidhiM ca prazne, niyogayogasya ca dAta nAdhunA // 3 // ityAdi bodhyaM sudhiyA svayaM yat, sarvAHkriyA jIvagatAna vaadhyaaH| yAstItakAle karaNe sajIves-dhunAna tA eka kriyA hi tasya / 4 / / yaccAvAci-'nAgamopi pramANayati jIvasattA mityAdi / tadapyasamaJjasaM sAdhUna, yato nahi kopi bhavato'ntarA'palapati jIvasattAM sAkSAtsiddhAm / ata evoktamanyatra-'nAtmA loke'pi no siddha'iti / loke tAvat 'acchedyo'yamabhedyo'ya-mavikAryo'yamucyate / nityaH satatagaH sthANu racalo'yaM sanAtanaH // 1 // [gItA] tathA 'na cAsya Adirna ca smprtisstthe'tyaadi|'n hanyate hnymaaneshriire'| zrutiSvapi-'zRgAlo 4 eSa jAyate yaH sapurISo dahyate / athApurISo dahyate AkSodhukA asya prajAH prAdurbhavanti / bauddharAddhAntepi 'ahamAsaM bhikSayo! hastI, SaDdantaH zaGkhasannibhaH / zukaH paJjaravAsI ca, zakunto jIvajIvakaH // tathA-'ita ekanavate kalpe, zakrayA meM puruSo hataH / tena karmavipAkena, pAde viddho'smi bhikSavaH' !" Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 pUrvamImAMsAyAM-'kAmye karmaNi nityaH svarga'ityAdi / AkSapAdIye-'AtmazarIrendriyArthabuddhimanaH pravRttidoSapretyabhAvaphaladuHkhApavargAH prameyam / zarIrotpattyadhikaraNe ca puurvkRtphlaanubndhaattdutpttiH| zarIrotpattinimittavat saMyogotsattinimittaM karma / pretyabhAve Atmanityatve pretyabhAvasiddhiH' ityAdi / kANAdIye'pi-pRthivyApastejo ghAyurAkAzaM kAlo digAtmA mana iti dravyANi / prANApAnanimeSonmeSajIvanamanogatIndriyAntaravikArAH sukhaduHkhecchAdveSaprayatnAzca Atmano liGgAni' / tathA kApilIyepi-'astyAtmA nAstitvasAdhanAbhAvAt dehAdivyatirikto'sau vaicitryAt laghunyapi puruSa' iti / pAramarSe tu'asthi me AyA uvavAie / ege AyA / iha khalu chajIvanikAyA pannattA' ityAdayo'parimitA evaalaapkaaH| ityAdi / kiyllekhniiym| vihAya bhavataH sarva evAtmAstitvavAditvena AstikAH, na bhavanta iva nAstikaH ko'pi / yadapyanUditaM-'parasparavisaMvAdI'tyAdi / tadapi na sUkSmekSikekSitam / yato yathaikasminneva vastuni yadi dUrAntikAdibhedena dRSTizuddhyAditAratamyAd bhinnarUpaM vIkSyate tattadA kiM tadbhAvo'vasIyate tena ced, yAhi sarvazUnyavAdI, nAsti kimapi vastu sacarAcarejagati yatsarvaiH samamIkSyate, tathA bhUtAnAmapyabhAva Apanosti / ced bhUtasattA nikhilairnibhAlanAt, tAtmApi sanirIkSito jJAto vetyastyeva / yadyapyastyeva dharmaviSaye tasya teSAM vipratipattiH, paraM na dharmiviSaye / ata eva ca teSAmAstikAbhidhA, na bhavatAm / . yaccodAjahu rAgamaprAmANyanirasane-'na ca puruSavizeSa' ityaadi| tadapyasamIkSateraNIyam / yato'hiMsAdInyAtmanopi sukhaniHzreyasakarANi na vA ? / Aye, tatprarUpaNAcaraNapravaNaH spaSTa eva puruSavizeSa, tasya tAdRzatA ca tadAkRtyApi siddhA / yato nahi puruSANAmAkRtiranyathAkAraM kattu pAryate / kiJca-Agamopi taistAdRza evAhiMsAdimaya eva prarUpitaH / tathA ca yAvajjantuhitopadezakatvAdinaiva tasya sarvavitpu Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra: 0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 ruSapraNItatA sAdhyate / tathA cocivAMso'vAptayathArthadivAkarAbhidhAnAH sUraya evAnyatra'vapuHsvabhAvasthamaraktazoNitaM, parAnukampA saphalaM ca bhASitam / / na yasya sarvajJavinizcayastvayi, dvayaM karotyetadasau na mAnuSaH' // 1 // caulukyacUDAJcitacaraNA apyAcakhyuH'vapuzca paryakazayaM zlatha ca, dRzau ca nAsAniyate sthire ca / nazikSiteyaM paratIrthanAthaijinendra ! mudrA'pi tavAnyadAstA' |1|mityaadi pramANIkRtAzcAta eva ta AptavizeSaina ca dRSTeSTabirodhagandhopi, tatkathamiva syaadnyonyaashryo'nirnnyovaa| tadUcuH kalikAlasarvajJapAdAH'hitopadezAt sakalajJaklupte, mutsatsAghuparigrahAcca / pUrvAparArtheSvavirodhasiddha stvadAgamA eva satAM pramANa / .1 // mityAdi __ antye tu spapdaivA''tmadrohitA / asviti / bhavAdRzAnAM naivAsau nizcayAhaH / bhAgyaM hi mahanmahAmaNeryaduta-nAyAtyasau nirbhAgyazekharANAM doSNi / Ahuzca pUjyapAdA api tadduHSamAkAlakhalAyitaM vA, pacelimaM karma bhavanukUlam / upekSate yattava zAsanArtha-mayaM jano vipratipadyate vA / / 1 / / yaccoditavantI bhavanto jinendra' ityAdi / tadananuvicintyaiva, yataH spaSTaM dRSTasyeSTasya cApalApinAM kathamiva bhavet sarvajJasvam / yadi ca bhaveta,ko na sarvajJaH sampadyetA dRSTeTaviruddhatvaM sarvathA nityAnityavAdinAM spaSTamevAgnibaddham kartatvAdinivandhe / na ca rAgadvevamohAlayA bhavantyAptAH, teSAM svAtmaghAtukAnAM kaica kalyAgakaNikA bhavet prAptA / na ca tadabhAve yathAsthitArthapraNayanaparA pravacanapravRttiH paramA bhavet / ata eva paThyate Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhyAyAvatAraH 1088000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 'ye strIzastrAkSasUtrAdi-rAgAdyaGkakalaGkitAH / nigrahAnugrahaparAste devAH syuna muktaye // 1 // [ yoga0] rAgAdimattve ca sutarAmalIkabhASitA / pratipAditaM ca paramarSibhiHrAgAdvA dveSAdvA mohAdvA vAkyamucyate hyanRta'mityAdi / ata eva ca rAgAdimato devatvenopAsakAnAM zikSAyai procuretat - kRtArthA jaTharopastha-duHsthitairapi daivataiH / bhavAdRzAn nilu vate hAhA ! devAstikAH pare // 1 // vistarArthibhirlokatattvanirNaya-vItarAgastavA'yogavyavacchedadvAtriM. zikAdayo vilokanIyAH svayam / evaM ca zrImajjinendradevasya syAdeva sarvajJatAnirNayaH tadAgama-caritAcaraNAdibhiH / tathA ca tadAgamaprAmAH NyAdapi syAdeva jIvanirNItiH / na cAtIndriyANAM padArthAnAM sadbhAvapratipattaye'styanyadAgamebhyo mAna paralokavidhau ca / acivAMsazcAnUcAnA: 'atIndriyANAmarthAnAM, sdbhaavprtipttye| . na mAnamAgamAdanyat sarvaviddezitaH sa ca // 1 // tathA jJAyerana hetuvAdena, padArthA yadyatIndriyAH / kAlenaitAvatA prAjJaiH, kRtaH syA teSu nizcayaH' / / 2 / / ata evocuranyepi 'AgamenAnumAnena, dhyAnAbhyAsarasena ca / vidhA prakalpayanprajJAM, labhate tattvamuttamam' / / 1 / / mAnyatApyAgamAnAM teSAmeva svIkriyate paramAItaiH, yatra jIvAdi. marUpaNa damparyazuddhA / tadAhu: Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAtratAraH 600000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 'AtmA'sti sa pariNAmI, baddhaH satkarmaNA vicitreNa / muktazca tadviyogAddhisAhiMsAdi taddhe tu // 1 // rityaadi| yaccAkathayan 'upamAnaM tvi'tyAdi / tadapyanabhijJAtaparAbhiprAyamUlam / yato nAsadupamAna, zazazRGgAkAzakuzezaya-vandhyAstanandhayAdInAmupamAnatA'darzanAt / kintu yat sadeva syAttenaivopamIyeta / yathA taDAkaH samudreNa / upamIyate ca sUkSmavAyusvavegAdinA vA calat vastu yathA-sajIvamidaM ceSTate, na carte jIvasadbhAvaM yuktametat / nahi sa niyamo'sti yaduta-upamAnena bhavitavyameva, pratyakSeNAdRSTagovyaktaH saJjAtakathaJcittajjJAnasyopamAnopameyabuddhyutpAdadarzanAt / kathamanyathA bra yurvicakSaNAH-amRtIkAraM miSTaM siMhavatprauDhazabdaH zUrazca / tathAcopamAnasadbhAvAdeva jIvasattA siddha ti| nAtropamAnaM jIvasiddhau na mAnam / nyagAdi yAcApattisvityAdi / tadabodhAJcitakuvAsanAvilasita bhavatAM vyakti jaDimAvaSTabdhAntaHkaraNatAm / yato'nekAstAvattamantareNAnupapannAzcetanAdyA vidyante'rthAH / tathA ca kathaM cakhyurbhavanto yaduta-'na tAhakopyartha' iti / yaccAvAdiSuH 'cetanA tathAbhUtA cenne'tyAdi / tadbhavatAM vyaJjayati vikalacetanatAm / yatastAvat sAmAnyena darzitapUrvameva yanna kenApi mAnena cetanAyA bhUtadharmatA siddhA, tathApi kiJciducyate-nanu bhUtebhyazcetanodbhavati ceta, sA bhUtapUrvA teSu nvaa?| Aye, kiM pratyeka samudAye veti vikalpadvayamito vyAghra itastaTItivadupatiSThate bhavantam mohayitum / Adya, cetanAnekatvaprasaGgaH / na cAnubhUyate'nekAH / na ca sApi dRSTA pratyekabhUte / kAryeNa kalpyate cenna nirNayo bhUtasyaikatrIkaraNepyanupalambhAt / vyAptyabhAve ca kathamanumAnamarhati prathitum ? / na ca pratyekamasat samudAye bhavadupalabhyate, sikatAkaNe'sattailamiva / na cAsti, paraM nopalabhyate, samudAyena ca vyaktIkaraNam / anupalammakAraNAbhAvAt bhUtAnAMvyaJjakatvapratijJAnAta anyAvArakatve cAbhyupagamyamAne spssttaa'dRssttpdaarthklpnaa| tathA cAtma Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 10000000000000000000000000000000190000000000000000000000 30000000002000000000000000000000 kalpanametra zreyaskaram / zranyacca AvArakasya mUrttatve tena cetanAyA bhUtaguNatvAt puSTyupalambhaH syAt samAnatrastuguNatvAt / amUrttatve ca nAbArakatA / anumahopaghAtakAritvAbhAvAdamUrttAnAm / kathaM parasparopagraho jIvAnAmiticed anantAnantakarma paramANupariveSTitAtmarUpAH kathacina mUrttA eva te, na cAta eva siddhAnAmupagrahakAritA / samudAyena vyaktIbhavanamapi tadA syAt siddha, yadAMzato dRSTapUrvA syAt pratyekam / yathAhi tila ekasminnaMzato'sti cettailaM samudAye bahu bhavadavalokyate / na punaratra sAMgato'pi siddhA / na ca kezasyekasya rUpasya darzanAbhAvepi samudAye'sya darzanam, tathAMzatazca tanAyA adarzaneni samudAye darzanam / dUrato 'darzane'pi dRzyate etrA sannIbhAve / paramANupuJjadRSTAntantu dUrotsArita eva / yatastatra na dRzyane vastveva, atra tu vastudarzanepi tadguNAdarzanam / anyaJca - kenAsau bhUtasamudAya: puJjI - kriyate, yenotpadyate tatsamudAye cetanA spaSTA / anyasya kArakasyAbhAvAt / kAlAdeH kalpane'pi tasyaikavidhatvAd vaicitryahetutvAbhAvAt spaSTaiva tatkArakatayA''tmasiddhiH / tathA ca kimiti na manyate tadguNaeva cetanA / alpabahutvAdiparimANenaiva tadutpattizva eta, kena tarhi tadutpAdanArthaM tathAparimANAni mIlitAni bhUtAni ?, sa eva ca karttA syAt / kiJca bhUtasamudAyAdutpadyane cetanA ced, yo yo mahAn bhUtasamudAyaH tatra tatra cetanA mahattvena bhAvyam / yathA mahanmRtpiNDasamudbhavo ghaTo mahAnevAlapazcAtsapiNDodbhUtaH / na cAstyeSaM mahatsvapi hastizarIrAdiSu laghutamebhyopi nRbhyo buddhimAndyadarzanAt, nareSvapi ca zarIrasthaulyAnusAreNa buddhibhUyastvAnavattokanAt / tatpariNAmaH pittAdiH kAraNamityapi vyalIkameva / yataH satsvapi sannipAtAdau trayANAmapyAdhikye buddhivikalataivopalabhyate / udIkSyate ca vyabhicAropi kRzAdInAmapi buddhibAhulyAlpIbhAvo tanna sA taddhetuketi / kSIrAdyapa sahakArikAraNaM cetanAvataH kSayopazame tadAvaraNasya. na tUpAdAnakAraNaM mUlakAraNaM vA / yato dRzyate eva kSIrAdipAyinA , nyAyAvatAraH , Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000060000600 104 mapi buddhayalpatvaM, pareSAM tabAhulyaM ceti / nAMzataH satI cetanA pratyekabhUte samudAye bahulatayA vyajyate / na cAsatyapi samudAyabalenotpadyate, madyAgeSu madazaktitradaNuSu sthaulyavadveti pakSaH zobhanaH / yato hi madyAGgeSu sarvathA madazaktirnAstyeva, dhAtakIpuSpapiSTAdiSu bhramajana - katvanudupazamAdidarzanAt / atrayave'padevotpadyata samudAye cet, sarvasya na niyatA syAcchaktirasattvAvizeSAt / utpadyeta caivaM sati cAbA - dInyapi pRvyAdibhya iti nArthaH tattvacatuSyasvIkAreNa / na cANuSu sthaulyamasadeva tatsamudAye upalambhAt aNusamudAyapariNAma eva sthUlatvam / na cAmUrttaskandhAnAM sthaulyaM paramANutA cAnyanikhilaparimANApekSa yAlpatamayAt tadapekSayA cA'nyasyAtsaparimANasyAsattvAdeva / na ca saukSmyamthaulyeti pariNAmadvayamaNusamudAyasya bandhabhAvApannasyocyate tadvizoyate teneti vAcyam / tasyApekSikatvAt / ata ebocyate nizcayena sarvalaghu sarvaguru vA dravyaM nAstyeva / na ca tarhi kathaM nAradazAyAM pratyakSamiti bAdarasthUlaskandhAnAmeva cAkSuSatvotpatteH / ata eva 'bhedasaGghAtAbhyAM cAkSutrA' iti / tanna sarvathA'sata utpattiH sambhavati samudAyena / tathA ca kathaM sarvathA'satI samudbhaveccetanApi samudAye bhUtAnAm / satpakSastu pUrvameva nirastaH / yadyapyabhAvo na jIvasattAsAdhakastathApi na bhUtadharmazcetaneti sAvayatyevAsau, tatsAdhane cainayA sAdhayiSyata eva jIvasattA / apagamiSyati ca durdharaviSayaviSamaviSavegamUrchitAnAM bhavatAM mohamahimavijambhitam / tAvanmAtram cet sAdhayiSyatyabhAvamAnam / tathA ca jIvasattA kevalamekatamapramANasiddhA na, kintu pUrvoktarItyA sarvapramANasiddha veti strIkAryaiva sA / nadyAkhyAnti vidva.saH pramANasiddhamartha viddAya tadviparItam / i evaM ca satyapi pramAtRtvAdiguNayuktasyAtmanaH sAdhane pramANapracaye zeSamupalakSayannAstikAbhimataM pratyakSameva jIvasiddhau pramANatayopadidarzayiSava AhuH - 'svasaMvedana saMsiddha' iti / tatra svasya prAni Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 000000000000000000000000.00ccc0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 rUpitasvarUpasya pramAtrAdiguNagaNayutasya, saMvedanaM--samyagabAdhenavidyate-jJAyate'neneti saMvedana-pratyakSaM pramANam / yadyapi jJAnamAtrameva svasaMvedanametra, AtmaguNatvAdAtmanyevodbhUyamAnatvAcca tathApi parArthapratyakSAdisattvAd yathA pazya puro'kalaGkitajJAnasampannazAntyAdyaparimitaguNa tnaratnAkarAyamANAM zrIjinendrapratimAmityAdi / yadvAsaMvedayati-jJApayatIti saMvedanam / 'nandyAdibhyo'na [11351] ityane / bodhakamityarthaH / svasyoktarUpasya saMvedanaM svasaMvedanaM, AtmapratyakSakArakaM jJAnamityarthaH / . atrAhuH kecidyaduta-tatrAtmA manazcApratyakSe'iti vacanAnaivAtmA pratyakSaH / sati ca tasminnAtmapratyakSe tadva ttijJAnasukhAdyavalokanApattaH / yo yo dRzyate padArthastasya tasya guNA api vIzyanta eva / yathA ghaTapratyakSe tadpAdInAM pratyakSam / na cAtmani jJAnAdayo'dRSTAdayo vA jJAyante / tantrAtmA pratyakSaH / na ca vAcyaM pratyagAtmanyahaMpratyayabhAvAda cArvidam / yato'haM yajJadatto'I viSNudatta ityAdi svAbhidhAnocAraNapUrvakamavalokane'ntaH, sati ca manaso gamane na kimapyavekSyate'haMtAspadaM samakSatayeti ucyate aupacArika evAsAvahaMpratyayaH / tadidamuktaM pUjyamuninA 'yajJadatta iti sannikarSe pratyakSAbhAvAd dRSTaliGga na vidyate' iti / na ca tarhi kathamahamiti pratyayaH pratyagAtmanIti vAcyam / vetti tAvadayaM jIvo, yadutakriyAnAnaM vacanAdikaM sacetanaviSayakaM sakata kaM kartAramantareNocAraNAdyabhAvAt tanmadIyavacanAdikamapi sakata kena bhAvyam / karttA ca nAnyaH kopi dehe madIye, kintvahamevAsmIti kartAhameva / madIyecchAdyanusAreNaiva ca jAyate pravRttinivRttI iti sAmAnyatodRSTA'numAnenaivAhamiti pratyagAtmani pratyayaH / tadAha-sAmAnyatodRSTAcAvizeSa' iti / nanu ca yadi pratyagAtmani jAyamAno'haM pratyayona pratyakSaH tarhi kimiti bhAsate pratyakSo'hamityAdIticet / nAsAvAgamasaMskAra Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 nyAyAvatAraH 0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 janyopyahaMpratyayaH, kintu jhaTityAtmani bahuza: pratyayabhAvAdahaMpratya. yena pratyakSa iva gRhNAti / yathA bahuzo'nusmRtamaGganAdi pralokayati manasA sAkSAdbha tamiva, tathAtrApi / tadidamAha- 'diSTayAtmani liGga eka eva dRDhatvAt pratyakSavat pratyayaH' iti / na ca zArIro'yamastviti / zarIrAdigocare'sya bAdhitatvAdahaM sukhI jJAnavAnityAdinA pratyagAtmabhAvipratyayena / tadidamudAhRtaM- 'ahamiti pratyagAtmani bhAvAt paratrAbhAvAdarthAntarapratyakSa' iti / tasmAdyathA nAsAvahaMpratyayaH zArIrikaH tadvadAtmapratyakSajanyopi naiva, kintvAtmAnumAnAbhyA-- sajanyadRDhasaMskArodbhata iti / na caitadyuktyanusArIti nopAdeyamupAdAnopAdeyavidhivicakSaNaiH / kathamiti cet ? prathamaM tAvadvicAryate yat aharjAtasyArbhakasyApyahamiti yaH pratyaya: sa nAnumAnikaH / na ca nAyaM bhavati tasya, stanAdAnAdinA mukhakamalollAsAt sukhyahaM zrAntA meM kSuditi cAdhyavasAyabhAvAvagamAdeva / yataH sa na vettyanumAnAbhidhAnamapi navA vetti navA kartta jAnAtyapi, tatkathamahaM pratyayo na pratyakSaviSayaH ? na pratyakSAbhAve ca shsrsho'nushiili| na pratyayaviparyayatA na kadAcidapi evamanubhUyate-yadahaM mano'haM hRSIkANi, sahasrazo'numitepi vahnau dhUliGgadarzanenArya vahniriti pratyayaH pratyakSaH / __yaccodavocan-'na jJAnasukhAdi pratyakSa sati cAtmapratyakSa' ityaadi| tadapi viruddhameva / yato'haM sukhIti jJAnavAniti spaSTaH pratyayaH / yaccanodvIkSyate'dRSTamiti / tadapi n| yatastadvibhinnameva dravyamAtmAvabaddham / na ca tanmAnaso viSaya iti kathaM jJAyeta ? / ayameva ca tasya bAdhamUlaM guNatve, yaduta-jJAnasukhAdivad nedamadhyakSam / sati ca tathAtve nedaM guNarUpam / na ca vAcyaM bhAvyaM pratyakSeNa tenApIti / yataH pRSThalagnarajaHsamudAyavattasyApratyakSatvaM syAdeva / yathA spArzanasya satyapi kSayopazame baddhaspRSTAhitvamapATavAttathAtmanaH pratyakSatve'pi tathAnamalyAbhAvAnnAdRSTasya pratyakSatA / na ca pRSThataH sukhAdi na vedyate, vedyate Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH .00000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 cettatrAvabaddhAtmapradezAnAmagrahaNe kathameteSu sukhaM duHkhaM vetyahaM sukhI duHkhI veti jAyate jJAnam ? / na ca pratyakSAbhAve'hamayaM veti syAjjJAnam, tasyAtmAvalambanatvAt pratyakSAvalambanatvAcca / anyacca-ayamapi niyama evaM jagati jaganniyamito, yaduta-dravyapratyakSa eva tadguNAnAM pratyakSatvam / yathA ghaTe rUpAdInAm / evamatra / yadi nAtmA'dhyakSasiddhaH syAt kathamivAmya jJAnasukhAdayaH pratyakSAH syuH ? santi ca te pratyakSavedyAH / nahyagnAvapratyakSe bhavatyuSNasparzabhAsvarAdeH pratyakSatvam / tadAtmA pratyakSasiddha eva / yadapyacIkathan-'na ca vAcyaM pratyagAtmanI'tyAdi / tadapyasAmpratameva, yato nahyahaM ka ityavalokane na bhAsate'imAtmeti / tathAbhAsanAdeva cAhaM mAM na jAnAmIti saMzayo me mayIti ca bhavati / bhavedanyathA na vedmi ghaTAdisaMzayo vA, sthANupuruSAdAvityAdivat / avabhAsAbhAve ko'hamityudacarat ? / aupacArikatvaM ca bhavati mUlArthabAMdhe eva / 'mukhyArthabAdhe sati ca prayojane bhedA'bhedAbhyAmAropito gauNa'itivacanAt / na cAtra tatheti nAyamaupacArikaH / yacca nyagAdiSu:-'sAmAnyatodRSTAdi'tyAdi / tadapi na yuktikSamam / yato nahi vyAptimahAbhAve'sati ca sambandhasmaraNa daubhavatyanumAnam / 'vyAptikaraNakamanumAna'miti 'vyApArastu parAmarzaH 'karaNa vyAptidhIrbhaveditivacanAcca / na cAtrA''tmapratyakSAbhAve'nyatra pratyakSAbhAvAd bhavati vyAptigraho vacanAdikamityAdi / pratyakSAbhAve cAtmani pRthagAtmanyahaMtA'bhAvavat svAtmanyapi tadabhAva eva syaat|n cAstItya. cAdhapramANabAdhitametat / zeSaM tu nirasyamuktAnusAreNa / yadi ca syAtasya vacasi prAmANyAgraho-divyo hi sa mahAmuniriti / tadAyojyamevametat-parasyAtmA manazcApratyakSe / nahi te ghaTAdivat svAtmAdivacca pratyakSagamye / yato naindriyakaM na ca mAnasamiti / tajjJAnAbhAve ca kathamiva syAdahaMtvenAtmano vyAptirityuktam / na cAhamiti pratyakSoccArazravaNAcchabdapratyakSadvArA hi pratyakSa iti vAcyam / tatra tadanavalokanAdityAha yajJadatta' ityAdi / sannikarSo hi parAtmApekSayA Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 nyAyAvatAra: 0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000056006080000000 zArIra eva, natvAtmIyaH, tahiM jJAyate kathamasAviti provAca 'sAmAnyata' ityAdi / svAtmani nirNIto'haMpratyaya AtmAvinAbhAvItyanumIyate'trApi sa tathaiva / ata evAnyathAnupapattireva lakSaNaM hetoH / na sAmAnyalakSaNayA sarvahetUpasthiteAptibhAvAdinA tadajJAnAmapi vyAptigrahAva. lokanAt, anyathAnuSapattinirNaye cAnyeSAM dhUmAnAM darzanAdvarNaguNAdInAM jJAnAd bhaviSyatyeva dhUmatAjJAnam / anyathA kathamayaM ghaToyaM sa gakAra ityAdi bhavet / na cAtra sarva AtmAna upasthitA jJAtA vA teSAmadyApi nAstyAtmatayA kathaM punarupasthitiH / na ca sUrye gatipUrvikA (dezAMtaraprApti) gatimavekSya ya vadgatimatpadArthopasthitistajjJAnaM vA bhavati, yena puruSe tatpramIyamANaM bhavedabAdhitam / bhavati cAbAdhita miti na sAmAnyalakSaNayArtha ityalaM prasaGgAnuprasaGagena / na ca kathamuktam pratyakSavadi' tyaadi| yataH keSAJcidanavAptAtmadehabhedavivekAnAM kathaM zArIrika evAhamiti pratyaya iti praznasambhave / yadvA-tAdRzAnAmeva bhavati kadAcidayaM duHkhItyAdi pratyakSAbhAve'pi pratyakSocAra idamA dRzyate tAnuddizyA'syAvazyaM vaktavyatvAt / kathamanyathA'vakSyata 'liGga' ityAdi / ata eva coktamagrato'rthAntarapratyakSa iti / nahi svAtmA arthAntarapratyakSaH, kintvanyeSAmevAtmAnastathAvidhA arthAntareNa-zarIreNa / nahi zarIrAdbhinnaH sarvathA Atmeti zarIradvAraivA'nya AtmAnaH pratyakSA iti suSThaktaM-'parAtmAnamanusRtya na pratyakSa iti / prakRte ca sati pratyakSakArake Atmano jJAne bhavitavyameva tenAdhyakSeNa ityuktamabAdhaM svasaMvedanamiti / tena samyaka-viparyayasaMzayAnadhyavasAyAnadhyavasitatayA siddho-nirNIto, na sAdhyaH / nahi hastakaGkaNe bhavatyAdarzAyekSA / na ca tat sAdhyate'pareNa / na ca tatsiddha n| tadvadatrApi pratyAtmAhaMpratyayAdeva siddho, natu sAdhyo'pi / svasvAtmAnamadhikRtyaitaducyate / pareSAM tathAtvAbhAvAt / na ca zarIrAdAvahaMpratyayavadayaM bAdhita iti bodhanAya 'samiti / na cAtmapratyakSatvAbhAve tadvAttijJAnAdInAM bhavati pratyakSatA / na vA svA Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 106 2558000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 tmanyatApratyayo bhrAnta iti tu nirNItapUrvam / tathA cAvAdhitanirNItAhaMpratyayapratyakSatvAdAtmA pratyakSasamadhigamya iti nAtmadaho'ntareppa bhavanti sandigdhA iti / nanu kinAmAsau pramAtRtvAdiguNayukta ? ityAhuH pUjyA-jIva' iti / tatra jIvati jIviSyati ajIvaditi jIvaH prANadhArakaH / nahi prAgadhArakA na siddhA iti teSAM na jIvatvam / nayavizeSeNa tathAtve'pi jJAnAdilakSaNabhAvaprANadhAra. katvAta jIvatvAvirodhAt / na ca jJAnAdInAM katha prANatvaM ? na teSAM vAyupracAravyapadezyatvaM yata iti / yathAhi zvAlamAtravyutpattisiddho'pi prANazabdo jIvalakSaNamAtre uktaH - paJcendriyANi trividhaM balaM ca, ucchavAsaniHzvAsamathAnyadAyuH / prANA dazaite bhagavadbhiratArateSAM viyojIkaraNaM tu hiMsA // 1 // iti 'pramatta yogAt prANavyaparopaNaM hiMse tivacanAcca / na ca jJAnAdayo na lakSaNaM jIvasya / teSAmeva tattvato jiivlkssnntvaat| 'caitanyalakSaNo jIva' iti upayogalakSaNo jIva' iti 'nANaM ca daMsaNaM ceve'tyAdau tathAbhihitameva / tathA ca siddhAnAmeva paripUrNajJAnAdilakSaNatvAt paramArthato jIvatvama / yastu provAcaupazamikAdibhAvapaJcakayuta eva jIvaH tanmate audAyikadravyaprANadhAraNAbhAvAta mA jIvatvaM (bhUta) bhUna ko'pi virodhaH, sApekSavAkyatvAttasya / nanu kimiti vizeSaNopAdAnAdeva vizeSyanirdezasiddha: pRthagvizeSyanirdezaH? nahi kopyasti pramAtrAdilakSaNo'nyaH / sati ca sambhavavyabhicAre vizeSaNasyArthavattA / tannAryo'neneti cet / suSThUktaM, paramayuktamidam / yato ye hi pUrvoktalakSaNamAtmAnamabhyupagamyApi kakSIcakra :-tasyautpAtikatvaM zarIrAdabhinnatA ca tanmatavyapohAyaitadvacanopanyAsasyAvazyakatvAt tadvayavacchedastu 'jIva' iti svatantrAbhidhAnena trikAlavyutpattyA ca / yato nahi svatantrapadArthAbhAve sukhaduHkhA Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 nyAyAvatAraH 0000000000000000000000000000000000000000000000 000000000000000000000000000000000000000 divadabhidhAnAni bhavanti / na ca tAdRzastrikAlikajIvanatAyuktaH / yadvA-jIvazabdo dazavaikAlikAdiparamAgamapraNIta prasiddhanikSepAdiparigata jIvavizeSajJApanAya / te ca nikSepAdaya evaM - jItrassa u nikkhevo parUvaNA lakkhaNaM ca zratthitaM / annAmuttatta nizcca kArago devAvittaM ||1|| guNi- uDDhagaitte yAnimmaya - sAphallatA ya parimANeti / tatranikSepAstAvat - nAmaM ThavaNa gayAo davve guNapajjavehi rahiu ti / tiviho ya hoi bhAve ohe bhava tabbhave ceva // 1 // ogha jIva evaM 'saMne Auyakamme dharaI tahaseva jIvaI udara / taraseva nijjarAe maotti siddho nayamaeNaM // 2 // na siddhAn viyaughena jIvatvAbhAvavAn kazcidapi / vigrahAtAvapyastyevA''yuSa udaya iti te'pyoghajIvanavanta eva / bhavatadbhavajIvAvaM. -- jeNa ya dharaI bhavagao jIvo jeNa ya bhavAu saMkamai / jANAhi taM bhavAuM cauvvihaM tabbhave duhiM // 3 // tadbhavajIvitaM manuSyatirazcAM bhAvAt tadvividhaM na devA nArakA vAcyutAH punastatrotpadyante iti na teSAmetat / prarUpaNAyAM suhamA ya savvaloe pariyAvannA bhavaMti NAyacvA / do ceva bAyarANaM pajjattiyare a nAyavtrA // 4 // sUkSmA bAdarAcobhaye'pi paryAptatarabhedAzcakArAn sUkSmANa samuccayanAt / lakSaNAni ca hetavaste ceme Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 1000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 AyANe paribhoge joguvoge kasAya lesA ya / ANApAraNU iMdiya baMdhodayanijarA ceva // 5 // cittaM ceyaNa-sannA vinANaM dhAraNA ya buddhI ya / IhAmaI viyakA jIvassa u lakkhaNA ee||6|| astitvasAdhanejo ciMtei sarIre Natthi ahaM sa eva hoi jIvotti / na hu jIvaMmi asaMte saMsayauppAyao anno // 7 // lakSaNAdayazca pUrvAnumAnaprastAve ye darzitAH tatsamAnA api prasaGgato'bhihitAH punaratra / anyatvaM-aNNo deh| gihAu purisovva / amUrttatvaM-aIdiyattA accheyabheyattA / rUvAdivirahao vA annaaiprinnaambhaavaao| nityatvaM-nico aviNAsi saasojiivo| nico jIvo vibhAsao amheM / kartta tvaM-sakammakalabhoiNojao jiivaa| vyApitvaMdehavvAbI matroggi uNhaM va / guNitva-hoi guNehi guNitti vinnnneo| te bhogajogaughaogamAivAi va ghaDassa / UrdhvagatitvaM-agurulahuttA sabhAvauDDhagaI / anirmayatvaM amao ya hoi jIvo kAraNavirahA jaheva aagaasN| sAphalyaM-sAphalladAramahuNA niccAniJcapariNAmijIvaMmi / . . hoi tayaM kammANaM iharegasabhAvao'juttaM // 1 // parimANaM-vittharako jIva logamittaM tu| ogAhaNA usuhumA tassapaesA asaMkhijjatti / yadvA-bhatra jIvazabdena lakSyanirdezaH / nahi prarUpite lakSaNe'pi lakSyanirdezI doSAya, Apo dravA ityAdivat / tathA ca pUrvaprarUpitaM yatpramAtrAdi tat sarva jIvasyaiSa lakSaNaM vihAya kartta tvabhoktatve, karmaNo'pekSayA ced gRhya te tadvattvAdivivakSA ca na kriyate cet / na ca pramAtRtvAdikamavyAptyasambhavadoSadUSitam, sarveSA Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000. meva tathAtvAt / vigrahagatyAdAvapi cAstyeva samaprApi zaktiH, tatrApi karmASTaka vedanAdvA sarvamapi / yadvA-'jIva prANadhAraNe' itivacanAta tasmAd'aci'tyaci'nAmyupAntyeti ke vA jIva ityayamapi lakSaNAvedakama (kaH) / tathAca na prANo jIvaH, kintu taddhArako'nya evetyuktaM syAna / nanu kA tasyAbhidheti procivAMsaH pravacanapradhAnAH - 'kSityAdyanAmaka' iti / tatra kSiyanti-nivasanti gamana vA kurvanti sakarmakA jIvAH sazarIrA vA prANino gatyarthAnAM jJAnaprAptivyAptyarthatvAt traya etepi yathAyogaM grAhyA iti kSitiH / ti nivAsagatyo riti taudAdikAt 'striyAM kti [5361] ritiktau siddhytyev| evaM AdizabdAccheSodakasamIraNAnalavanaspati-dvitricatuHpaJcendriyAH paryA - tarabhedabhinnA grAhyAH / anekA hi bhedA jIvasya / yahAhadvividhAzcarAcarAkhyAstrividhAH strInapusakA jJeyAH / nAraka-tiryaka-mAnuSa-devAzcaturvidhAH proktAH // 1 // paJcendriyAstvekadvitricatuHpaJcendriyAstu nirdiSTAH / kSityambuvahnipavanataravastrasAzceti SaDbhedAH // 2 // evamanekavidhAnAmekaiko vidhiranantaparyAyaH / proktaH sthityavagAha jJAnadarzanAdiparyAyaiH // 3 // ete yadyapi jIvabhedAstathApyudAhAe :-nAmayati-prahvIkaroti tattadrapeNa jIvaM loke vittIkarotIti nAma 'sAtmannAtmanvemantromankloman lalAman nAman pApman pakSman yakSmanniti' mani namerAnipAtanAnAma / kSityAdi nAma na yasya sa kssityaadynaamkH| 'ekArtha cAneka [3 / 1 / 22] mityatrAnekagrahaNAt tripdbhuvriihiH| zeSAdveti ckc| bhatrAvadheyamidaM dhIdhanairyat tattatkarmodayena tattadgatyavAptI so'bhidhIyate pRthvyAdinAmnA, paraM tasya na nAma jIvasya, tadAnIntanaparyAyasyaiva / tathA nAmatvAta paryaTa~zca dhArayatyevAsAvanekavidhAni Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 nAmAni / na cAsau bhidyate tAtratA / aGgIkRtAni cAnenAnAdibhavaparamparAM paryaTatA''javaMjavIbhAvenAnantapudgalaparAvartAnyAvat nAnAvidhAni kozasamuccayagaNanAtItAnyapi nAmAni, paraM na tAni jIvanAmAnIti / na kApyavamatA jIve paryAyANAM parAvRttisvabhAvatA nirUpitaiva pUrvamiti yogyamUcuH-'kSityAdyanAmakaH' tathA ca ya Ucu:'nAmarUpAbhyAM vyAkaravANI'tyAdi / tadavaziSTaviSayaM jIvaparyAyaviSayaM vA jJeyam / nAsya tu kimapyastyabhidhAnam / nanu ca nAstyeva triviSpe'pi paridRzyo'paridRzyovArtho yo nAvApnoti svAbhidhAnenAbhidheyatAm , sarveSAmeva vAcyatvAt / tanna, yato na tAvattAdRzo'sti pramANasiddho niyamo nayAntareNa tathAbhidhAnepi / yato'bhihitameva pUjyapAdai :- paNNavaNijjA bhAvA aNatabhAgo u aNabhilappANaM'ti / yadvA-yathA teSAM padArthatvena nAmadheyAbhidheyatA tathA'syApi jIvatvena bhavatu, paraM teSAM yathA na vizeSAbhidhAnAni tathA'sya bhavantyapi tAni naitadabhidhAyakAni yathA bhinnabhinnArthAvagAhadAnAdvividhapadArthasvarUpAnusAreNAntarikSasyAnekavidhatvena ghaTAkAzAdibhedenAbhidhAnAbhidheyatve'pi na tasya svatantramasti nAma AkAzamantareNa / evamatrApi ma kiJcijjIvAbhidhAnamapahAyAparamasti nAmaveyam yena svatantramabhidhIyateti / evamabhidhAya bAlAnAM nyAyamArgAvatAmaya saMkSepeNopasaMharantaH svauddhatyaM parijihISavo vyavasthAyA etasyA anAdinidhanatAMAhuH pramANAdivyavastheya-manAdinidhanAtmikA / sarvasaMvyavahata NAM, prasiddhApi prkiirtitaa||32|| tatra pramANaM pUrvoktasvarUpaM, tadAdiryeSAM te pramANAdayaH, Adi zabdena taddoSa-vAdasvarUpa-pramANaphala-tadviSayanayasvarUpatadviSayasyAdvAdazrutalakSaNapramAtRlakSaNagrahaH / 'pramANatattvavyavasthApanArthamidamupakramyate' iti pramANanirUpaNapratijJAnenopakrAnte'pi prastute prakaraNe Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 nyAyAvatAraH 00000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000003000 yadevamupasamajihIrSiSuH tannetadanAbhogavilasitamaprakrAntaM vA kinvAdita evAvadhAritaM nirUpyatayeti jJApanAya / teSAM pramANAdInAM vyavasthA, vyavatiSThante-samyaktayA sthirIbhavanti na nazyantyanayA pramANAdaya iti vyavasthA / stho vA [5 // 3 // 66] iti kA vacanAdaGi striyAM vyavasthA'Gantasya strItvaniyamAt / vyavasthA maryAdA ityarthaH / kA ? ityAha-iyamiti / yadyapi 'idamastu sannikRSTa' ityanena pratyakSIbhAvamApannAyAmeva vyavasthAyAM yujyate vakta m, na ca vyavasthA ke nApyandriyeNAdhigamyate naivAvakSyanteyamiti / paraM prAk proktA sarvA'pi hRdvi. varavartitayA mAnasapratyakSaiveti idamA nirdezaH / kIdRzetyAha-anAdinidhanAtmikA iti / tatra AdIyate'nenetyAdiH 'upasargAdaH' kiriti vacanAt / nIti nitarAM dadhAti dhArayati, paryAyA'nyatvaM vartamAnaparyAyavigamaM veti 'tudAdivRjiraJjinidhAbhyaH kiditi kidane nidhanamiti paryavasAnam |aadi ca nidhanaM cAdinidhane, nAdinidhane yasya so'nAdinidhanaH, sa evAtmA svarUpaM yasyAH sA'nAdinidhanAtmikA / atra 'zeSAdvA' [73 / 165] iti kaci AkhiyAmAbityApi 'asyA yattarikSapakAdInA [2 / 4 / 111] mitIkAre ca rUpasiddhiH / anenAsyA akRtrimatAmAhuH / uktaMca pUrvameva prasiddhAni pramANAni, vyavahArazca tatkRta' iti pUrvArddhanAyamarthaH / yato 'na kadAcidanIdRzaM jagaditi kRtvA / yadvA-sRSTerasyAH zAzvatatvAt tadgatalokAnAmapi zAzvatatvaM, teSAM zAzvatatve ca sutarAM vyavahArarahitajIvanAbhAvAd vyavahArasyAnAditvam / tathaiva pralayasyAprAmANikatvAdevAnantatvam / nanu ca vizvasyaiva tAvad brahma-prakRtyAdinA janitatve kathamiyaM anAdinidhanAmikA bhavitumarhati ? na bhavatyeva / grAmAbhAve sImA / yadi ca nAmUvana vyavahArakartAra eva katha bhaved vyavahAraH ? na ca vizvasya vizvAdhipativihitatvamasiddhayenaiSA kalpanA syAllaghIyasI / kintu yuktyAgamAbhyAM susidvameva / yato janturhi mayA kiM Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 115 .000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 sukhaM duHkhaM vA veditavyamiti na jAnAtyeva / tadajJAne ca kutastarAM tadupAyeSu pravRttiM vidadhyAt / iSTakAraNatAdijJAnajanyatvAttasyAH / kathaM cAdRSTasvargazvabhrAdimArgo gacchati sa ? tadavazyaM taniyojana bhAvyam / nAjJAninastiryaJcaH svayaM prabhaviSNava iSTAniSTa jJAtu tatra pravartituvAbhIpsitanagaragatauniyojanIyA eva te'dhiSThAtreti / taduktaM'ajJo janturanIzoya-mAtmanaH sukhaduHkhayoH / Izvaraprerito gacchet, svarga vA zvabhrameva vA // 1 // iti kathaM cAcetanAni bhUtAni jantUnAmupakArAyApakArAya ca prabhavantya nadhiSThitAni / nahi nizitApi karavAlalatA chinatti pAzAdikamanadhiSThitA adhiSThAtrA / jantuzca na samartho jJAtutAni tatsAmarthya vA, kimuta tAnyadhiSThAtum, tadbhAvyameva vizvazaktibhRtA vishvvidhaatraa| na ke calaM pAralaukikakAryopayogitayA tatsiddhiH, kintvaihikapAralaukikobhayopayogitayaiva tasya sAdhiSThAtRtvasiddhirapratyUhitaiva / yato darIhazyamAna sacarAcaraM jagadviziSTAkRtimattvAt sakartta kameva bhvet| viziSTAkRtimattvena kAryatAnvitatvAt / nahi ghaTAdikaM vividhAkArabhRt svayameva prAdurbhavadavalokitam / tathAtve ca na kAryaH syAdyatnaH kenApi kasmaicidapi, svayaM siddhayamAnatvAt padArthAnAM, kriyate ca yatno bhavadIyairAptairanyairbhavadbhirapi cetyAyAtaM yavakrINananyAyena kAryajAtasya sakata katvam / tathA adhyakSaM carIkriyamANo'NusamudAyo viziSTasAmarthyavatA yojita eva, aNvAdInAM svayaM cetanAvikalavAd gtyyogaat| kriyateca gRhAdhu pacayArthibhistadupacayanAdiko yatnaH / tadbhAvyameva kenApyacintyazaktimataiSo'nvatamIkSyamANo jagattApariNato'gusamUho yenaikatritaH syAt / tathaivodIkSyamANAH sUryAdayo yavadhRtA AkAze nirantaraM samaryAdaM tiSThanti, tannAkartta kam / nahi mUttaM dravyaM mahadaprayatnamadharIbhAvaM tiSThati kadApi / tadbhAvyamavazyaM kenacidapi tddhaaryitraa| na caiSa viSayo'smadAdInAmityasamamahimanilayavihitatvamavyA Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra: 0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 hatam / anyacca-yadyad vAkyamavekSyate kSititale tat pUrvaprakalpitasa kretAnusAreNArthavattayA Ar3o saketakalpakazca tathAvidhaH kopi svIkArya eva tAdRzo, yadupakSamavekSya saDke tAdipravRttoyamakhilo buddhimadAdhAro vAkyavyavahAro vAcyavAcakabhAvamUlaH / evamarthAvadhAraNaM vAkyAdikamapi ca savidhAtRkameva / yadvA-na kenApyanadhyApitA pratI. yate saGakhyA tadartha carkaroti ca sarvo'piloko bAlakAnAM pAThanAAda / tathA ca bhAvyatathAvidhenaikenAdau pravarttayitrA, yeneyamAvizcakre lokebhya iti / na cedaM svamanISikAvijRmbhRitameva, kintu vidvadudAhRtameva / taduktaM kAryA''yojanadhRtyAdeH, padAt pratyayataH sphuTam / vAkyAt saGkhyAvizeSAca, sAdhyo vizvajidavyayaH' / / 1 / / AdizabdAcAtra nAzAdigrahaH / nahi nAzopi bhavati mUrtadravyasyaivameva, ghaTAdinAzasya spaSTa prayatnajanyatvaM niSTayate iti / bhAgamepi-dyAvAbhUmi janayan deva ekaH vizvasya kartA bhuvanasya goptaa| asadevedamana AsIt / brahma vedamagra AsIt / mayA adhyakSeNa prakRtiH sUyate sacarAcaraM tapAmyahaM varSa nigRhNAmi utsRjAmi ca / AsIdidaM tamobhRta-mavitaryamalakSaNam / sUryAcandramasau dhAtA yathA pUrvamakalpayat // 1 // ityAdiSvanekeSu zruti-smRtyAdiSUpalambhAt kartta tyasya spaSTamevAbhimataM vizvasya vizvAdhIzavidhAtRtvam / na ca yuktayA''gamapratiSThitamarthaM pratiSThitapratiSThAvanto'pramANayanti / tathAtve samUlaM kSayApatta pratiSThAyAH / sati caivamAdibhAve vizvabhAve kathaGkAraM syAdanAdinidhanatvaM pramANAdivyavasthAyA iti ced / atra pratividhIyate-yattAvadukta 'vizvasyaivetyAdi / tatra sAdhayiSyate vyavahArakartAraH anAdikA iti kartatvavAdasyAprAmANika Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 117 0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 tvanizcayena, yenonmIliSyati bhavatAM vivekavilocanaM, tathApi na pUrva sagoM nAbhUt, yathA pUrvama kalpayadityanena pUrvasRSTebhidhAnAt / ukta cAta eva brahmasUtrakAra:-'upapadyate cApyupalabhyate ce'tyatra zrutismRtyAgrupalambhasya pratyakSatAnirdezenopalabhyate iti, yuktyA tu karmAbhAvatvAdikayopapadyate bIjAkurAdivaditi / vivRtaM ca zArIrikabhASyakAreNa zaGkarasvAminApi tathaiva / spaSTa cedaM 'nAnto na cAdirna ca sampratiSThA'ityasya bhASye vistareNa / tathA ca saMvyavahata kAmanAdinidhanatva saddhaH kimasthAnaM nodyate nAnamidamiti / anyacca-agni-vAyuravibhyasvityAdinA bhavadIyAbhiyuktavAkyAd vedAnAmanAditvAdapi kathakAraM nAnAdinidhanatA pramANAdivyavahArasya ? / na ca vizvasya vihitatve'pi vizvavidhAturvihitatvamanti, yena na syAttasya pramANAdivyavasthAbhAnaM tasya 'yaH sarvajJa' ityanena sarvajJAtRtva-sarvavicArayitRtvenAbhidhAnAt / na cAso na saMvyavahartA 'nAmarUpAbhyAM vyAkaravANI tivAkyAta, tadvAkyasyaiva vyvhaarmuultvaat| yadi ca vizvavidhAtA'nAdirvyavahAravA~zca kimityayuktamobhAtaM bhavatAmatra, yena preryate iyat / nanu vizvezvaro vizvaM vidhitsuH svayameva tadrUpatayA pariNamati 1, prakRti vA tanmUlabhUtAM sUtrayati 2, svayaM vA kumbhakAravajjaganniyantraNAdi karoti 3, pralayakAlInAvasthitimantaM paramANusamUhaM truTisamUhaM vopAdAya tatprabhAvAdevameva bhavati 4 tadda vA bhavati tenaivaM vyavahriyate 5, tadupadarzitAdhvAdarAnAdarakRtA'dRSvaicitryopanatametaditi 6, vA tasya karta tvaM gIyate iti vicAraNIyaM vicAravAcaspatibhirmadhyasthataraNIyaM vikalpaSaTkam / yadi tAvat saccidAnandamayatvAd brahmaNaH satpradhAnasya jaDIbhAvaM, citpradhAnasya jIvatvama, AnandapradhAnaraya brahmatvaM pratijAnAnA AdyaM vikalpaM saMzrayante, tarhi vicAraNIyametAvadeva yaduta-tatpradhAnA'nyagauNabhavanaM svAbhA Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 nyAyAvatAra: .000000000000000000000000000000000000000000000000000000000003000000000000000000000000000 vikaM prayatnajanyaM vA ? / Adhe, na karttatA, svAbhAvikasya kAraNAnibandhanatvAt / anityaM hi kAdAcikatvAt kAraNakalpitaM bhavet, na ca bhavettathA svAbhAvikamiti jagato'nAditai vaivam / prayatnajanyatve tu prayatamAnaH kRtArthaH sannitarathA vA pravarteta ? Aye, tattAhAniH / antye ca na karaNayogyataiva / sa eva ca vidheyaH syAditaravat tathAtve / anyaccasa gauNamukhyabhAvaH kathaM bhaveditaravastuyogAbhAve prathamataH paripUrNatryAtmakatvAt ubhayathApi prArambhAbhAvo vizvasya / kica prayojanaM tasya sampUrNatryAtmakasya tathA tathA pariNatau / atryAtmakatve'pi ca spaSTha. vA'nAditA trayANAM brahmajIvAjIvAnAn / na ca vAcyaM samudrasyaikarUpa. syApi bhavantyeva vicitrA vIcaya iti / tAsAM vAyvAdisaMyogahetu. katvAnnahi bhavati zAnte vAyau kallolalezo'pi / yathA bhAjanoda ke| tannatarayogyayogAbhAve vicitratA kathaJcanApi smbhvinii| na cetaradapi janyate tena, caturthavastusvIkArApatteH / svIkAre'pi ca tasya brahmarUpatve catuguNAtmakatAprasaGgaH / itarathA cAkAraNaM kAryodbhavaH brahmaNo nimittakAraNatvena svIkArAt / tanna sa eva tathA tathArUpatayA pariNamati yogyo vikalpo vikalpAnanuvarttayitum / tanna brahmavivauyaM dRzyamAnaH padArthaprakaraH / 'Atmana AkAzaH sambhUtastasmAdvAyu'rityAdikA prakriyApi svacchanda udbha tAna pramANIbhAvamApnoti vidvapariSadi / vAyorAkAze jAyamAnatvaM, na tu tatastathA / vAyorapAmudbhavasya yantradvArA pratyakSa siddhatvAt / tatra tvagnerApa iti / atha ceta mayAdhyakSeNa prakRtiH sUyate' iti, 'ajAmekAM lohitazuklakRSNAM bahvIH prajAH sRjamAnAM sarUpAH / ajo hya ko juSamANo'nuzete' ityAdi / tathA 'mAyAM tu prakRti vindyAt mAyinaM tu mahezvara'mityAdi vAkyAdyadi prakRtidvArA'sau vidhAtRtvena katIkriyate dvitIyavikalpa:GgIkAreNa, tadApi vacanIyamavacanIyavAGamayatattvavidA vacanIyam / yat sA prakRtirapi nityAnityA vA ? / Adya, kathaM sA tena vihitA vidhAtrA ? kathaM ca nAginyavanIdharAdiprAdurbhAva ? itarakAraNA Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAcAvatAraH 116 00303000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 bhAvAccet, kiM tat ? paramAtmana icchA cet, kiM sA pUrva nAdhunA ca kimutpannA? svabhAvAce t , kathamasau nirnimittakatvAdanityo bhaved bhAve ghA kathaM na tadvato'nityatAmanApAdya svasaMsargeNa stheyAta / kica nAdhunA tatsvabhAvatvAdevAsau sRjati tAmapUrvAmapUrvA ?, sarjane sRsstt| rAnantyaM syAca nabhaso'pi saGkIrNatAm / antye tu prakRterajatvameva nanAza kAkanAzam / aparaM ca kimeSA mUrttA'mUrtAvA? / Aye, kathaM mUrtaprAdurbhAvo'mUrtAt? pratyakSaviruddhopi zraddha yo viduSA'haGkArAdi prakramo'pyapramANaka eSa / nAhaGkArAdbhavati kiJcinnimittabhAvastu naivaanessyte| tathAtve'nyamUrtapadArthAbhyupagamaprasaGgAt / evameva shbdvisstopi na yuktikSamaH / akArAderantarA nirantarAn bhaktAna pRthivyAyudbhavasya kathamapi zraddhAtumanahatvAt pareSAm / antye, kathaM sA tata evodbhavet ? mUrttatvAt tasyAH / mUrtasya mUrtopAdAnatvAt / kathaM caikarUpAyAH prakRtevicitravastUnAmudbhavo hInottamamadhyamAnAm ? ___ atha kulAlaH mRdevarUpAnapi anekarUpAn kapAlakuzUlAhIna karoti vicitrAMstathA'yamapi cet / nedaM yuktam / tatrA'lpabahutvAdiparimANapramitamRtpiNDopAdAnatA'dhyakSaM siddhava / na tvatra / atra tu jIvatvena sattvAdisAmyena ca samAvasthatvAt / na gha ghaTAda yaH sukhaduHkhAdInAmupabhoktAro'tra tu tadeva tattvaM / mUrtaH sakarmA ca cakrajIvako na tvayam / api ca-kulAlanirvartitaM bhANDamapi tadupabhoktavicitrAdRSTavazenaicha / atra tu naiva tat / sati ca tammin kimetena ? / tatpreritaM dadAti phalaM cet spaSTaiva karmaNAmaphalatA / tasya ca nimi. tatA akAraNamukhaduHkhavidhAnena durjanatAyA ata evoktaM 'apakAraH pretAyaiH kastasya kRtaH surAdibhiH kiM vA ? | saMyojitA yadete sukhaduHkhAbhyAmahetubhyAm / / 1 / / tathA bhavasambhavaduHkhakara niSkAraNavairiNaM sadA jgtH| kastaM brajejcharaNyaM sUriH zreyorthamatipApam // 2 // ityAdi / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 nyAyAvatAraH 00000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 asya saphalatve ca kiM tenAntargaDunA, bhaktimAtratvAt takarttatAvAdasya / tadidamAhuH pUjyA: 'phalaM dadAti cet sadhaiM tatteneha pracoditam / aphale pUrvadoSaH syAt, saphale bhaktimAtratA // 1 // 2 atra pUrvadoSo vicitre karmaNi jantUnAM pravarttane ko heturIzasya ? na kopotyanathaka eva kartta tvAda :khAdikAraNapravarttakatvAt spaSToSpakArizekharaH iti nirhetukA vA pravRttiH so'trApi karmaNo niSphalatvasvabhAvAttadavastha eveti / kecittu parameSThinamanabhyupagacchantaH svayameva prakRtijAtAM jagatyutpattiM pracakSate, te'pi krameNAnenaiva nirasyAH / yato sApi 'nitye' tyAdi sarva vAcyam / na cAcetanA prakRtiH vettyadRSuparimANaM yena jagajjantuyogyAyopabhogAyopayujyeta / na ca sattvarajastamaH sAmyAvasthAlakSaNA nityA prakRtirapariNamamAnA kimapi tRNakubjIbhAvAdikamapi karttu malA syAt / apracyutAmutpannasthirasvabhAvatvAcca nityasya / yAMda sA kuryAdahaGkArAdikapariNatiM svasyAH kathamiva syAnnAnityA ? kathaM ca zraddheyaM pratyakSAdiviruddhAM guNebhyo dravyotpattirudbhavatItyevaMrUpAM prakriyAM varNayantI zratigIradbhAvayedbhAvuka tattvamiti / kiJcApariNAmina AtmanaH saMsajya tRtI yavedinamivAbhinavavikArarUpatanayajananayogyatAmAdadhIta sA vaniteva prakRtiH kathaM ? kathaM vidadhIta cAkatu bhuktabhogina Atmano 'viyuktatAM svanivRtyA / kSIrAdidRzantopi na kathaJcanApi yuktiyuktatAmAdadhAti taH praNigadyamAnaH / yataH prathamaM na tannityaM, na ca na tadbhinnaM dravyaM, na ca tat svayaM prakRtivat pariNamatiM na cAnupagRhItaM vA pariNamati, tat kathamitra tayoH sAmyaM bhavet / zeSaM pUrvavadeva | .9 ye tu tRtIyaprakRtimantamiva tRtIyavikalyaM saMzrAyayantya matanayA Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 121 0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 kalyAM buddhiM anvavAyavRddhaya bhIpsavastena labhante kimapi svepsita - martha vinA yogyavastu vinAzam / yataste tAvadvibhinna vibhinnamatAnugA eva / eke tadAhu: tasminnekArNavIbhUte, naSTasthAvarajaGgame / kevalaM gaharIbhUte, praNaToragarAkSase // 1 // naSTAmaranare caiva, mahAbhUtavivarjite / acintyAtmA vibhustatra zayAnastapyate tapaH // 2 // tatra tasya zayAnasya, nAbhau padma vinirgatam / taruNArkamaNDalanibhaM, hRdyaM kAJcanakarNikam // 3 // tasmi~zca padma bhagavAna-daNDakamaNDaluyajJopavItamRgacarmavastrasaMyuktaH / brahmA tatrotpannastena jaganmAtaraH sraSTAH // 4 // . aditiH surasaGghAnAM ditirasurANAM manurmanuSyANAm / . vinatA vihaGgamAnAM mAtA vizvaprakArANAm // 1 // kadra : sarIsRpANAM sulasA mAtA tu nAgajAtInAm / surabhizcatuSpadAnA-milA punaH sarvabIjAnAm // . prabhavastAsAM vistaramupAgataH kecidevamicchanti / vaiSNavI - yamidam / smAttaM tvidam: AsIdidaM tamobhUta-maprajJAtamalakSaNam / apratarkamavijJeyaM, prasuptamiva sarvataH // 1 // tataH svayaMbhUrbhagavA-navyakto vyajayannidam / mahAbhUtAdivRttaujAH, prAdurAzIcamonudaH // 2 // Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 nyAyAvatAraH 000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 lokAnAM sa ca vRddhayarthaM mukhabAhUrupAdataH / brAhmaNaM kSatriyaM cava, zUdra ca vinyavarttayat / / 3 // paurANikAnAM tvidaM-'yadA na kicidapi vastvAsIt padArthazUnyoyaM saMsArastadA brahmA'svaNDamasRjat / tasmAJca krameNa vRddhAd dvidhAbhAvamupagatAdUrvAdho vibhAgo'bhUttanmadhye ca sarvAH prakRtayo'bhUvana / evaM pRthyaptejovAyvAkAzasamudrasaritparvatamakarAkaranivezAdisthitirabhUt / aupaniSadikAstvanyadanyadvividhaM pracakSate parasparAsambaddham'UrdhvamUlo'vAkzAkha eSo'zvatthaH snaatnH| tadeva zukraM tadbrahma, tadevAmRtamucyate // 1 // tasmillokAH zritAH sarve' / iti kaThopaniSadi / 'prazne tu prajAkAmo vai prajApatiH sa tapo'tapyata sa tapastaptvA sa mithunamutpAdayate rayiM ca prANaM cetyeto me bahudhA prajAH kariSyata' iti / muNDake-tapasA cIyate brahma tato'namabhijAyate / annAtprANo manaH satyaM, lokAH karmasu cAmRtam // 1 // taittirIye-asadvA-idamagra AsIt tato vai sadajAyata / aitaraiyeAtmA vA idameka evAgra AsInnAnyakicanamiSat sa IkSata lokAnnu sRjA iti // 1 // sa imA~llokAnasRjata ambhomarIcImaramApo'dombhaH pareNa divaM dyauH pratiSThAntaritaM marIcayaH / pRthivI maro yA aghastAttA aapH||2|| sa IkSate menu lokAH lokapAlAnu sRjA iti / so'dbhaya eva samuddhRtyAmUrchayat // 3 // tamabhyatapattasyAbhitaptasya mukhaM nirabhidyata yathANDaM mukhAdvAravAcognirnAsike nirabhidyetAM nAsikAbhyAM prANaH prANAdvAyuragnI nirabhidyetA karNAbhyAM zrotraM zrotrAdiza Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 123 0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 svaDa nirabhidyata tvaco lomAni lomabhya auSadhivanaspatayo hRdayaM nirabhidyata hRdayAnmano manasazcandramA nAbhirnirabhidyata nAbhyA apAno'pAnAnmRtyuH zizna nirabhidyata ziznAdreto retasa ApaH / ityAdi / chAndogye-prathamaM tAvat prajApatirlokAnabhyatapattebhyo'bhitaptebhyastrayI vidyA samprAsravattAmabhyatapattasyA abhitaptAyA etAnyakSarANi samprAsravanta bhUrbhuvaHsvariti / tAnyabhi (bhya) tapattebhyo'bhitaptebhya AUMkaarHsmpraalvt| ityabhidhAya tRtIyAdhyAye tRtIye prapAThake-asadeghedamagra AsIttatsadAsIttatsamabhavattadANDaM niravarttata tatsaMvatsarasya mAtrAmazayata tannirabhidyata te pANDakapAle rajataM ca suvarNa cAbhavatAM // 1 // tadyadrajata seyaM pRthivI yat suvarNa sA dyauryajjarAyu te parvatA yadulvaM sa megho nIhAro yA dhamanayastA nadyo yadvAsteyamudakaM sa samudraH // 2 // atha yastadajAyata so sAvAdityastaM jAyamAnaM ghoSA ulUlavo nUdatiSThanta sarvANi ca bhUtAni ca sarve ca kAmAstasmAttasyodayaM prati pratyAyanaM pratighoSA ulUlavo nUttiSThanti sarvANi ca bhUtAni ca sarve ca kAmAH // 3 // turye'dhyAye caturthe saptadaze khaNDe tu-prajApatirlokAnabhyatapatteSAM tapyamAnAnA~ssAnpRbRhadagniM pRthivyA vAyumantarikSAdAdityaM divH||1|| yAvadagnettatvovAyorya Si sAmAnyAdityAt // 2 // SaSThe'dhyAye prathame dvitIyakhaNDe tu-sadeva saumyedamapra AsIta ekamevAdvitIyaM // 2 // tadaikSata bahu syAM prajAyeyeti tattejo'sRjata tatteja aikSata bahu syAM prajAyeyeti tadapo'sRjata tasmAdyatra ka ca zocati svedate puruSastejasa eva tadadhyApo jAyante // 3 // tA Apa aikSanta bahvayaHsyAma prajAyemahIti tA annamasRjanta tasmAdyatra kva ca varSati tadeva bhUyiSThamannaM bhavatyadbhaya eva tadadhyannAyaM jAyate / 4 / / iti dvitIyaH khaNDaH / teSAM khalveSAM bhUtAnAM trINyeva bIjAni bhavantyaNDajaM jIvajamudbhijjamiti // 1 // seyaM daivataikSata hantAhamimAstisro devatA anena jIve. nAtmanAnupravizya nAmarUpe vyAkaravANIti / ityAdi / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 nyAyAvatAraH .00000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000060 bRhadAraNyake prathame turIye brAhmaNe-Atmaivedamagra AsIt puruSavidhiH sonuvIkSya nAnyadAtmano'pazyatsohamasmItyagre vyAharat tatohaM nAmAbhavat tasmAdapyetAmantritohamayamityevAgra uktvAthAnyannAma praba te yadasya bhavati sa yatpUrvo'smAta sarvasmAt sarvAnpApmana auSat tasmAna puruSa auSati ha vai sataM yo'smAt pUrvo bubhUvati ya evaM veda // 1 // so bibhettasmAdekA kI bibheti sahAyamIkSAJcakre yanmadanyannAsti kasmAnna bibhemIti tata evAsya bhavaM vIyAya kasmAdvayameSyad dvitIyAdvai bhayaM bhavati // 2 // sa vai naiva reme tasmAdekAkI na ramate sa dvitIyamaicchat sahaitAvAnAsa yathA strIpumAMsau saMpariSvaktau sa imamevAtmAnaM dvedhA pAtayatataH patizca patnI cAbhavatAM tasmAdidamardhabRgalabhiva sva iti i smAha yAjJavalkyastasmAdayamAkAzaH striyA pUryata eva tAM samabhavattato manuSyA ajAyanta // 3 // sAheyamIkSAMcakra kathaM numAtmAna eva janayitvA sambhavati hana tiro'sAnIti sA gaurabhava vRSabha itarastA~ samevAbhavattato gAvo'jAyanta vaDavetarA bhavadazvavRSa itaro gardabhItarAgardabha itarastA~ samevAbhavattata ekazaphamajAyatAjetarAbhatrabasta itaro'viritarA meSa itarastA~ samevAbhavattato'jAvayo'jAyantaivameva yadidaM kiJca mithunamApipIlikAbhyastatsarvamasRjata // 4 // so veda haM vAva sRSTirasmyahaM hIdaM sarvamasRkSIti tata: sRSTirabhavat sRSTayA~ hAsyai tasyAM bhavati ya evaM veda / / 5 / / athetyabhyamanthatsa mukhAcca yonehastAbhyAM cAgnimasRjat tasmAdetadetadubhayamalomakaM antarato'lomakA hi yo nirantara tadyadi tamAhura mu yajAmu yajetyekaikaM devametasyaiva sA visRSTireSa uhya va sarve devA atha yatkiMcedamAI tataso'sRjata tadusoma etAvadvA idaM sarvamannaM caivAnnAdazca soma evAnnamagnirannAdaH saiSA brahmaNotisRSTiH / yaccha yaso devAnasRjatAtha yanmartyaH sannamRtAnnasRjata tasmAdatisRSTayAM hAsya tasyAM bhavati ya evaM veda // 6 // tadvedaM tahya vyAkRtamAsIttannAmarUpAbhyAmeva vyAkriyate'sau nAmAyamidaM rUpa iti| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 125 0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 sUryopaniSadi punaH sUryAd vai khalvimAni bhUtAni jAyante / bahvacopaniSadi tu-devI hya kAma AsIta saitra jagadaNDamasRjat / kAmakaleti vijJAyate zRGgArakaleti vijJAyate / tasyA eva brahmA ajIjanat, viSNurajIjanat, rudro'jIjanat, sarve marudgaNA ajIjanan, gAndharvA apsarasa: kinnarA vAditravAdinaH samantAdajIjanata, bhAgyamajIjanat sarvamajIjanata, sarva zAktamajIjanata aNDaje svedajamudbhija jarAyujaM yatakiMcaitata prANisthAvarajaGgamaM manuSyamajIjanat saiSA parA zaktiH / ityAdyanekadhA kapolakalpanAkalpitam yadvA tadvA jaguH / para ApaurANikaupaniSadAnAM sarveSAM teSAmidameka parasparaM na visaMbadate yaduta-brahmAdikRtamidaM sa ca vyavasthayA vidadhAti vizva vizvam / atra vicAryate tAvadvicAracaturANAM vicAraNIyaMyadutotpanno'sau na vA ? / ( na tAvadutpannastathAtve jagadeva tathA'stu ) Aye ca kathaM tadutpattiH ? svayaM ced, astu jagatopyevaM tasyeva anAditA ca tsyaapi| paratazveta. sopi kathaM kuta ityanavasthAvallarImatinabhomaNDale'pyamAntI kva vizrAmyet / anyacca-abhUnna cejagat kutrA'sau ka ca rayyAdi niSpAdita tApitaM pANDAdi ka ca tApaH / kena niSpAditaM mRdAdineva ghaTAdiraNDAdi / kathaM carte paramANupracayaM tat, so'bhUt cet, kathaM viprakIrNa eva nAzitaH pralayakAle saMyogena cet, na tAvat kulAlApasado'pi svakRtAni bhANDAni vinAzayati / na ca vAryapi svapoSitatvAdadho nayati kASTaM, manyate yanmA vinAGkSIdetaditi / ata evocyate vijJaiH-- yadi tena kRto loko bhUyo'pi kimasya saMkSayaH kriyate / utpAditaH kimartha yadi saMkSepaNIya evAsau // 1 // Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 nyAyAvatAraH .000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 kazca guNo'sya pralayakaraNena paramANupuJjasya, ko hya vamutpAdyatayAbhimataM vijJo vinAzayedvarttamAnam / anutpannazca danAditvAdastu jagadapi tathaiva kAhAniH / kAryatvAdikaM tu nirAkariSyata eva / yadvAkathaM na tasyApi kAryatA, nitytvaacceditretraashryH| siddha hi nityatve kAryatAbhAvaH tasmi~zca siddha nityatAsiddhiH / athavA astu jagato'pi kAryatArahitatvam, anyathA sa kuhAsthAdavAk sRSTayu tpatteH, ka vA varNitamekArNavatAdi sRSTayanutpatteH sthitamiti vilokane vicArarahite'rthe'GgIkRte yogyatAmanubhavat khavilokanaM bhavatAmapi bhavat kena vAryeta ? AkAze cet jIvantu paraM sa kuto'naadirmtH| Atmana AkAzaH sanbhUta iti tvaupacArikamevotpAdavaNanam / amUrtasyotpAdAbhAvAnna tasyopAdAnakAraNaM kiJcidasti, yanotpAdyetA'sau nirmayatvAdanavayavitvAcceta, satyamuktaM paramAlocayantvevaM jIve, sopyevaMvidho na vA ? yadyapi na yogyamuktamanavayavitvAditi / ihAkAro idamihAkAza idamityavayavapratIteghaMTAdemahato yadyanekA avayavAH tarhi kiM na syustato'timahata AkAzAdeH, paramanyadetat / jIvA api 'na jAyate mriyate vA vipazciditi vAkyAt nityA eveti na te utpAditA iti cette ke sakarmANo'bhUvanakarmANo vA? Aye, tatkarmaka kRtaM? pUrvasarge cet, kathametAvatkAlaM na phlitm| vipAkakAle'pazyaM phaladAnasvabhAvaM hi tat, anyathA tdbhyupgmvaiyaat| pUrva yadi phaladAnapaTveva tadAsIt tadA nAsthUla zarIra upabhogaH karmaNAmiti balAtkAreNApyAyAtaM jagato'nAditvam / yadi ca karmaNAM tat sAmarthya svayamIzvareNa tadapekSayA dIyate cet, tAni zikhaNDIbhUtAnIti vyapekSezvarasya teSAM, tathAtve ca sarvazaktisamanvitasya na karuNA kApi, yena duHkhadurgadaurgatyavihvalaM janaM sRjati, jagati ca bahava eva duHkhabhogino, vizeSeNekSyate cet na ko'pi sarvathA sunidhAnam / kathaM ca tena prathamata eva duSkRtakaraNakAle eva na nivAritA jantavaH ? kA caiSA madamattatA ? yat satyapi sAmarthya durAcArAt pAlyAnAM nAvanam / na sA zaktiH cedI Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 yatAM jalAJjaliH sarvaizvaryavAdasya / tathA ca yadgIyate jhAnamapratighaM yasya vairAgyaM ca jagatpateH / aizvaryaM caiva dharmazca, saha siddhaM catuSTaya // 1 // miti / tdliikmev| alIkaguNotkIrtane'pi ca spaSTaivAtitIvrA mRSAcAdi. tetyatrabuddhapUrvameva prAjJAnAmastIti / zikSaNAyApi tatkaraNamanuharatyanAryakriyAM hAsyAyA'nyaprANibAdhanAmikAm / yataH satyapi zaktinikare kaiSAM pAmarajanocitA rItiH ? svakRtatvAttasya na tathAtve ced bandhaH, kathaM putravadhe pituH ? / anyacca-tadarthaM cet, kimiti na cakre'traiva narakAdikaM pratyakSaM, yena lokaH ko'pi na cArvAkamatAnugo bhavet / kopi na ca vidabhyAt pApalezam / nRpAjJAmiva pratikSaNamanupAlayecAntaHkaraNata eva tadAjJAM zeSAmiva / katha ca na sopi jagajjIvaduHkhIkaraNAnArhati zikSAm ? / kathaM vA taGkajanAdbhAvukabhAvukodbhavobhAvukAnAm / nahi nyAyakAriNAM yuktametadyaduta-svasevAto'parAdhakAriNAM muktiranyathA'naparAdhAnAmapi bandha iti / anyacca -jIvaiH karmANi svayaM kRtAni tena kAritAni vA ? |Aye, yathaivAzubhasamAcArAdupArjitamazubhaM taistathopabhogamapi tasya kuryAJca kodoSaH / kiJca tathAtve prANavadhAdikamekasya pUrvakRtAzubhakarmavipAkIbhUtaM yattadevAnyeSAM nUtnatatsamarjanAyeti na syaanniymH| tasya phalarUpatvenetarasyezvarakAritAGgIkArAt / tathAtve ca pUrvajanmanIha paratra ca na kopi kasyApi karmaNo bandha IzvarakAritatvAt svayaM tadakaraNAt / tat kaiva karmabandhasthityabhAve tatphaladAnasthiti: / anyacca-yadatra vidadhAtISTa bhavayo'niSTa vA taccedIzvarakRtaM, na tasya zubhAyetarasmai vgaa| svayaM kRtaM cedAjanma vinezvareNa prANinAM sampadyate pUrvakarmAnusAreNa zubhAzubhaphalAnubhavaH tarhi kimIzvareNa ? / jIvasya svayamajJatvAd gatyantare tAdRze nidadhAtyasau, yatra svayaM svakRtAdRSTaphalopabhogAyAlambhUSNuH Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 nyAyAvatAraH 000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000006066066. syAcced,yogyamukta, paramudIkSaNIyametat, yadatraiva janupi parakRtakarmAnusAreNetareSAmaparapreraNaM bhavati vadhAya dAnAya vA pariNati: kevalakarmasAtrAjyAta tarhi tenaivaitasyAtrAgamane kimAJcaryam / na ca nodyaM . kathamacetanAni karmANi yathAyogyaM gatyantaraM praapyettdvntm| loho. palalohayoracetanepi vinaiva parapreraNAM dRzyate evAkarSastathA cottamamadhyamAdhamakarmaNAM vaicitryAt kimiti na ghaTAM prAJcati yathArha gatiprAptyAdi, yenAdRSTAsambhavitakalpanAgahane pravezaH praviSThavivekAnAm / akarmakatve ca kathaM nAnucitipadavImaJcatIzvarasya, neSAM kSityAditvena vaivamyApAdanam / na caikamapyantareNa jIveyunarAH tityapte jovAyUnAm / na ca tAnyapi syurekaikmnt|| tannAkarmabhirapyAtmabhiH sRSTisRSTiH sRSTisarjanapaTiSThoTAkoTimeti / kiJca-prayojanamanuddizya na mandopi pravarttate' iti nyAyAta kimarthamasau yatna AsthIyata IzvareNa ? sati tasmin spaSTaivAkRtArthatA / antye ca prekssaapuurvkaaritaa'bhaavH| na cezvare na taddaSaNaM, niHspRhatvena guNatvAditicet, tanna varaM, yato niHspRhatvaM paropakArAya svopakArAya vA syAdatra tu tasya kRtArthatvAditareSAMalpAnAM sukhavidhAne'pi bahUnAM duHkhajambAlavimohanAca na talla zo'pi / etena kaiva tIrthakRtAM tIrthapravarttane phalaprAtiH ? asti cet, svArthaparAyaNatA / nAsti ced, nottamanItyanusAriteti mUDhollApo nirastaH / te hi pUrvajanmanyeva paropakArapravaNekAntaHkaraNatayA'bhAntsuH tIrthakRtkarma pravacanapravarttanAyeti na teSAmakRtArthatA niSphalArambhatA vA / pravarttayati ca zAsanamajaramaraNamabhayakaraM tRtIyauSadhavat sarvaguNaM tadudayena / nAmakarmatvAJca na parAdhInatApattirAtmaguNAnAm / na cAyanaM vedyate tat karmeti dika / na caivamIzvarasyAsti karmalezopyabhyupagato bhavatA / kiJca-sarvazaktimata Izvarasya kimityasambhavinyaNDAdikriyoparaphurute ? kathaM ca tataH prAdurbhAvo'sya sacarAcarasya ? iti vicArayantAM svayaM vijJAH / na hyavaM kalpanAmAtreNa bhavati padArthaprAdurbhUtiH / kathaM ca sarvathA niHsaGgatyezvarasya bhavet Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 126 000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 kalpanAprasaGgaH kathaM vA nAbhUdarvAk nityatvenAvasthitatvAttasya / nahi tasya kalpanAsambhave'sti kAraNaM kiJcit / karuNA tu pUrva nirastaiva vidhAturvidhAtRtve / kathaM ca kuryAdasau karuNayA vidhAno lokaM duHkhadaurgatyaduryonijanmAdiklezavihvalaM, yenodbhavedetAdRza ullaayo'nivaaryH| - yadAhuH-duHkhadaurgatyaduryoni-janmAdiklezavihvalam / janaM tu sRjatastasya kRpAloH kA kRpAlutA ? // 1 // kathaM ca nAmArvAka sRSTe janAbhAvAd duHkhasambhavo, yena karuNodbhavaH sampadyata sambhAvanApadam / aparaM ca kimasau zarIramupAdAyaitat karotyanyathA vA? | Adye, karmANurahitaH kathamupAdatte ? sarvadA vA kimiti nopAdatta ? kiyatparimANaM vA tad ? jagatparimANe tasminnupAdIyamAne anyakaraNIyAvakAzAbhAvaH / parimANavatti ca sarvavyApisvAbhAvena sarvatra kriyAvirahaH / tathA ca tatra svayameva kriyA'bhAvaH / anyakarmANUpAdAne tu spaSTava kRtanAzAkRtAbhyAgamaprasaGgApatiH / sUkSmazarIrAbhyupagame ca spaSTava sthUlapadArthabhUbhUdharasaritsaritpatyAdikaraNAyA'yogyatA / sthUlasUkSmayorbhedAbhAve'ratyeva sarveSAmadRSTaM sUkSmamiti kiM vizvavidhAtUdUSaNena / vicAraNIyamAvazyakametadyadutavizvavidhAtrabhyupagamyazcet, ko'sau brahmA prajApatiH zaktiH pradhAna yAvanIyo vA kopi ? yatastepyAkhyAnti-yadiSTamIzvareNa jAyatAmAkAza, jAtamavalokitam cAru / jAyatAmudyoto jAto cIkSitaH sundase divasa iti cakra'bhidhA tasya / andhakAra udbhavatu jAto, rAtrirityabhidave tAm ityAdi / yadi vihitameva syAdvizva kenApi, kimiti svApalApinastAdRzAna'kariSyadasausvAsamamahima(mali)mlucaH yadApi jegIyate zrutismRtyAdi / tatra vicAryate tAvat-ko brahmA prajApatiHzaktirvA / tatra praznopaniSadi dRzyatAM, yadAha tatra-saMvatsaro vai pramApatistasyAyane dakSiNaM cottaraM ca // 9 // mAso vai prajApatistasya Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 nyAyAvatAraH 0.00000000000000000000 30000000 1000........03000000000000000000000000000000008 10000000 kRSNapakSa eva rayiH zuklaH prANaH || 12 || ahorAtro vai prajApatistasyAhareva prANo rAtrireva rayiH || 13 || anna N vai prajApatistato ha vai tadretastasmAdimAH prajAH prajAyanta iti / - bRhadAraNyake'pi sa eva saMvatsaraH prajApatistasya rAtraya eva paJcadaza kalAsu caivAsya SoDazI kalA / atrohanIyamUhAvatAM yadutaitat kartRbhistAvadanirNIto yaH ko'pi prajApatirnirdiSTo, yena vikalpayati saMvatsarAdibhirna ca nirNIte bhavatyevAyamullekhaH / antato gatvA cAnnameva prajApatitayA nirdideza, yantra kenApi na kakSIkriyate tadAdhAratvAt sarveSAM taccAvazyameva prajArakSaNatatparamiti mAnanIyaM vidvadbhiH / kalpanAkalpitatvaM ca na taM pracchannamaindrajAlikAnAmitarepAbhitra kintu tad ye have tadiSTApUrtte kRtamityupAsate te cAndramasametra lokamabhijAyante ta eva punarAvarttante tasmAdete RSayaH prajAkAmAH dakSiNa pratipadyante eSa vai rayiryaH pitRyANaH // // athottareNa tapasA brahmacaryeNa zraddhayA vidyayAtmAnamanviSyAdityabhijAyanta etadvai prANAnAmAyatanametadamRtamabhayametatparAyaNametasmAnna punarAvarttanta ityeva nirodhaH / vilokyatAM vidvaH so'tra spaSTa vAkcatyete - kRtamityupAsanaM dakSiNAyane tapotrahmacaryAdi svIkaraNaM ca dRSTvAtitarAmAMtarAM dRSTi sUrye prajApatitayA nivezayanti / evameva mAsasya prajApatitve tasmAdete RSayaH zukla iSTiM kurvanti, itara itarasmin / rAtreH prajApatitve prANaM vA ete praskandanti ye divA ratyA saMyujyante / brahmacaryameva tadyadrAtrau ratyA saMyujyante / atrApi spaSTameva niraTaGki svAbhiprAyaH sUribhirmAsarajanyoH prajApatikalpanAyAm / yadyapi ca rAtrau ratyA saMyojanaM pratipAditaM sveSAmapi pratikUlaM paraM tadatra prastAve prajopapAdanasya prakrAntatvAdanivArya gRhamebhyapekSayA tasyAnyakAntAM vihAya svadArasantoSeNa svadArAbhigamarUpasya vA brahmacaryarUpatvamiti yuktameva / ataH muNDakopaniSadi - 'tapasA cIyate brahma tato'nnamabhijAyate / zrannA * Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 131 ........1000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 prANo manaH satyaM lokAH karmasu cAmRta'mityanena brahmatapaHphalatayAsnamabhipretam / na cainaM prajApatiM nAGgIkaroti ko'pyAbAlagopAlam / etadeva ca sarvavidhAnasAvadhAnam ityapi yuktameva / yadyapi ca viruddha varti idaM yat-brahmaNastapasA jAtAyAM puSTAviti tatkAraNasya saSTamevetarasyAvalokanAt apalapyate cet pratyakSa kulakamAyAtA nItireSA bhavatAM yaduta-bhrAntaM pratyakSamiti kathamanyathA jaganmithyA prapaJco'sannityAdyavakSyan bhavatpUrvajAH / mA ca tvariSata bhavanto nirNIyate bhavadabhimatamapi / pratipAdayAJcakrustAvacchAndogye-RSayaH mano brahmatyupAsIta / 4 / 18 / Adityo brahma tyaadeshH| 1-1-3 bRhadAraNyakeiyaM pRthivI sarveSAM bhUtAnAM yAvadamRtamidaM brahmadaM sarvaM / imAH ApaH (yAvata) brahmadaM sarva / ayamagniH / ayaM vAyuH / ayamAdityaH / ayaM candraH / iyaM vidyut / ayamAkAzaH / ayaM stanayitnuH / ayaM dharmaH / idai satyaM / idaM mAnuSam / ayamAtmA sarvaSAM bhUtAnAM madhvasyAtmana: sarvANi bhUtAni madhu yazcAyamasminnAtmani tejomayo'mRtamayaH puruSo yazcAya- . mAtmA tejomayo'mRtamayaH puruSo'yameva sa yoyamAtmedamamRtamidaM sarvam / vilokyatAM vicakSaNA jagannidAnamIkSaNairvadanti yatpare sphuTavihAya brahma nAparam / na nizcitaM maharSibhiryato vikalpya dezitaM, ka AgrahastadA tadIyavAkyasevinAM nnu||11|| pAhuzca punaH vAgvai samrAT paramaM brahma / prANo vai samrAT paramaM brahma / cakSurvai samrAT paramaM brahma / zrotraM vai samrAT paramaM brahma / mano vai samrAT paramaM brahma / hRdayaM vai samrAT / sarveSAM bhUtAnAM AyatanaM hRdayaM vai samrAT sarveSAM bhUtAnAM pratiSThA hRdaye hya va samrAT sarvANi bhUtAni pratiSThitAni bhavanti hRdayaM vai smrATa paramaM brahma nainaM hRdayaM jahAti sarvANyenaM bhUtAnyabhikSaranti devo bhUtvA devAnapyeti ya evaM vidvaanetdupaaste| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 nyAyAvatAraH .000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 bhRguvallayAmapi-adhIhi bhagavo brahmati tasmai etatprovAca annaM prANaM cakSuH zrotraM mano vAcamiti / vicAryatAM mahAzayA yadi atra na brahmatvena pratipipAdayiSitaM syAdannAdi, kathaM prANa vAcamiti bhavedvacanayugalam / prokta cAgre anna brahmati / prANo brahmati / mano brahmati vijJAnaM brahmeti / Anando brahmati / zrutirahasyamidaM nahi nizcitau, jagati kaucana brhmprjaaptii| zravaNatatparazAntikRte jagu zrRMSaya evaM yathAruci kalpitI // 1 // bho bhoH kaNAdakapilAdaya ! AzrayadhvaM, kiM brahma yadvidadhate jagatAM vyavasthAm / yuSmAkametadRSibhirgaditaM purokta, netrenimIlya pivatA''yatisaukhyadAtR // 2 // mAzritya vizvajananAya paraM maheza, daivaM vinA ca bhavatIha na kAryajAtam / tattvAzritaM kuruta kintu mahezvareNa nA'jAgalastananibhena nijeSTasiddhiH // 3 // atha caturacAturyAvajJAtadivaspatipAThakAH saMzrayadhvaM yUyaM yogina iva turyAvasthA turIyavikalpa svamanorathapUrtaye yadacintyaprabhAvo'sau 'mahato mahIyAnityAdivAkyAditi ced. bhavatu cintAmaNyAdivat svamahimAdharIkRtAkhilavizvasya vizvAdhipateH sAmarthya tAdRzaM, paraM na tahate ArAdhakaM syAditi vidyamAnasyaiva jagatastatprabhAva iyatyupayogam / anyathecchAprAdurbhAvAdinA puurvoktdossaantivRtteH| na ca tasya vItarAgatvAd vaiSamyakAraNaM kiJciditi, bhAvyaM ca tathA sati jagatA vaiSamyarahiteneti nAsAvapyarhati ghaTanAkoTim / atha vihAyA'sadAgraha yathArthapaJcamukhArAdhanapaTiSTatayaivamAcakSatorIkRtya paJcamaM vikalpaM yan Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 133 Booooooooo00000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 mahezvara eva tAvad yaH sarvajJaH sa sarvaviditi zrutyA sarvajJaH / sarvajJazvAtItAnAgatAdyaddhAvettRtvAdeva / tathA avAptavedanazcAvazyambhAvinIM sthitiM jAnAti paryAlocayati ca / yato nahi tadajJAtamastyabhUd bhavi yadbhavati vA, sarvajJatAkSateH / pariNamati ca jagati tathaiva yathA anena jJAnenAvabhAsitam / jJAnaM ca tadadhInameveti, yathA yathA pariNamati tasya jJAnaM tathA tathA vizvekSyavizvAntarvarttipadArthaprakaro'pyAvarttate iti sAhacaryeNA'nanyathAsiddhaniyatapUrvavRttitayA bhavatyeva tadvizvavidheH kAra gaM jJAnam / na ca bhinna tattato, guNAnAM dravyAbhedena vyavasthAnAt / 1 anyacca - zrutiSu bhavAntaragamAdau nekSyate tannAmApi / AdisargasAdhanatvaM tu kalpitamarvA va jJAtama, utpattizca jIvasya pretya praveditaivamRSibhiryathAhu: - iti tu paJcamyAmmahutAvApaH puruSavacaso bhavantIti sa ulvAvRto garbho daza vA nava vA mAsAnantaH zayitvA yAvadvAtha jAyate // 1 // sa jAto yAvadAyuSaM jIvati ta pretaM diSTamitAgnaya eva haranti yata eveto yataH sambhUto bhavati |2| iti navamaH khaNDaH / atha ya ime grAma iTApUrte dattamityupAsate te dhUmamabhisambhavanti dhUmAdrAtriM rAtreraparapakSamaparapakSAdyAn SaD dakSiNaiti mAsAMstAnnaite saMvatsaramabhiprApnuvanti || 3 | mAsebhyaH pitRlokaM pitRlokAdA kA zamA kA zAzJcandramasameSa somo rAjA taddevAnAmannaM taM devA bhakSayanti ||4|| tasmin yAvatsapAta muSitvAthaitamevAdhvAnaM punarnivarttante yathaitamAkAzamAkAzAdvAyu vAyubhUtvA dhUmo bhavati dhUmo bhUtyA bhavati ||5|| abhraM bhUtvA megho bhavati megho bhUtvA pravarSati ta iha vrIhi-yavA auSadhivanaspatayastilamASA jAyante to vai khalu niSpataraM yo yo hyannamatti yo retaH siJcati tadbhUya eva bhavati || 6 || tadya iha ramaNIyacaraNA abhyAso ha yatte ramaNIyAM yonimApadyeran brAhmaNayoniM vA kSatriyayoniM vA vaizyayoniM vA / atha ya iha kapUya caraNA abhyAso ha yatte kapUyAM yonimApadyeran zvayoniM vA zUkarayoniM vA caNDAlayoniM vA // 7 // athaitayoH pathorna katareNa ca na Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 nyAyAvatAraH 00000000000000001000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 7 tAnImAni kSudrANyasakRdAvarttIni bhUtAni bhavanti, jAyasva mriyasvetyetattRtIyaM sthAnaM tenAsau loko na sampUryate tasmAjjugupseta tadveSa lokaH / etadeva bRhadAraNyake'pi SaSThe'dhyAye dvitIye brAhmaNe / nAtra brahmanAmANyanuzrUyate, kimu tatkartR svam / na kevalaM bhavAvatArAdhikAre eva na zrUyate kintu brahmatvAvAtAvapi na tatkartta tvamanugItam / tathAca zrutiH tadya itthaM vidurye ceme'raNye zraddhA tapa ityupAsane, te'rciSamabhisambhavatyarciSo'irahna ApUryamANapakSamApUryamANapakSAnyAnSaDudati mAsAMstAn // 1 // mAsebhyaH saMvatsaraM saMvatpadAdityamAdityAcandramasaM candramaso vidyutaM tatpuruSo mAnavaH sa enAnbrahma gamayatyeSa devayAnaH ||2|| muNDakopaniSadyapi - tapaH zraddhaye hy pavasantyaraNye zAntA vidvAMso bhaikSacaryAM carantaH sUryadvAreNa te virajAH prayAnti yatrAmRtaH sa putro'vyayAtmA / anekatra ca bhavAntaragatyAdinirdezaH kRtaH zrutismRtyoH / na paraM kutrApi brahma-prajApatiprabhRtikarttavyalezo'pi darzito dIrghadarzibhiH / paraM dRzyate karmakRtamevAgamanaM tadidamAha-visrasyamAnazarIrasthasya dehinaH dehAdvimucyamAnasya kimatra pariziSyate etadvai tat / 4 // 1 w na prANena nApAnena mRtyorjIvati kazcana / itareNa tu jIvanti yasminnetAvupAzritau ||5|| hanta ta idaM pravakSyAmi guhya N brahma sanAtanam / yathA ca maraNaM prApya AtmA bhavati gautama ! // 6 // yonimanye prapadyante zarIratvAya dehinaH / sthANumanye'nusaMyaMti yathAkarma yathAzrutam // 7 // muNDake pi - parIkSya lokAnkarmacitAn / eSa vaH puNyaH sukRto brahmalokaH / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 135 ..00000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 chAndogye ca tadyatheha karmajito lokaH kSIyate, evamevAmutra puNya-jito lokaH kSIyate / bRhadAraNyake'pi-puNyo vai puNyena karmaNA bhavati pApaH pApene ti| tathA tena pradyotenaiSa AtmA niSkAmati cakSuSTo vA mUnoM vAnyebhyo thA zarIradezebhyastamuskrAmantaM prANonUtkrAmati prANamanUtkrAmanta sarve prANA anUtkrAmanti sa vijJAno bhavati vijJAnamevAnvavakrAmati taM vidyAkarmaNI samanvArabhete pUrvaprajJA ca // 2 // na kevalametAvanmAtraM bhavAntarasaha kramaNaviSayaM karmavalaM svIkRtamupaniSatkAra: kintu navInatarazarorAdAnepi yathAkamaiveti pUrva kaThopaniSadi proktamapi spaSTaM darzayati tadyathA-'pezaskArI pezaso mAtrAmAdAya mAtrAmAdAyAnyannavataraM kalyANataraM rUpaM tanu / evamevAyamAtmedaM zarIraM nihatyAvidyAM gamayisvAnyannavataraM kalyANataraM rUpaM tanute pitryaM vA gAndharva vA daivaM vA prAjApatyaM vA brAhamyaM vAnyeSAM vA bhUtAnAM // 4 / tathA puNyaH pupyena karmaNA / tathaiva yatkarma kurute tadabhisampadyate / tadeSa zloko bhavatitadeva saktaH saha karmaNaiti liGga mano yatra niSaktamasya / prApyAntaM karmaNastasya yakinceha karotyayam // ityAdiSu svayamevASprabhAvo dRzyate itaranirapekSa iti svIkriyate pUrvoktayukttyA / 'yasyaiva mahimA bhuvi / tasya bhAsA sarvamidaM vibhAti' ityupaniSadazva jJAnadvArA kartta tvaM ced varama kASurbhavanto yatprapannA vicArya svayamanyamadhvAnaM zubhatarapuNya janapathAvatAravat / na cAtrAsti cAkacikyam / yato na yajJAtaM sarvazenAsti kizcit na cAtra vyaktiviSayo vivAdaH / abhyupagamyate cAsmAbhirapIdaM taduktaM sarvabhAveSu kartava, jJAtRtvaM yadi sammatam / mataM naH santi sarvajJAH / iti / pAramarSepi-'jaM jaha bhagavayA diTTha taM taheva pariNamaitivacanAt / pApaThati ca loko'pi yad-ekanAvadhRtaM yathA prathamato, Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 jAtaM ca cet pazcAtattathA tarhi 'bhavadabhimatameva jAta' miti bhAvatkaM satyaM, bhavAnevAtra prabhuH kattu makatu manyathA katu cetIhApi yadIzvareNa egmevo dravejagati nAnyavicAritaM syAdeva tarhi tadvihitamevaitaditivyapadezaH / bhaNyate ca suzrutaparamArthenApi yadIzvaradRSTaM yattadeva bhAvi nAnyatheti / yathA vA tena vastUnAM manovAkkAyAdInAM bhUtAdonAM RtvAdInAM ca svabhAvaH parigIto dRSTo vA tathaiva bhavatIti kalpyate'sau kartta tayA sarveSAM cet, na hAnirupacaritasya sarvathA mRSAtvAyogAt / yathocyata eva / nyAyAvatAraH 0000000000000000000000000000000000000000000000 30000000000000000000000000 chAndogye - koyamAtmeti vayamupAsmahe kataraH sa AtmA yenapazyati yena vA zRNoti yena vA gandhAnAjighrati yena vA vAcaM vyAkaroti yena vA svA cAkhAdu ca vijAnAti || 1 || yadetat hRdayaM manazcaitat saJjJAnamAjJAnaM vijJAnaM prajJAnaM meghA dRSTidhR tirmatirmanISA jUti: smRtiH saGkalaH kraturasuH kAmo vaza iti sarvANyevaitAni prajJAnasya nAmadheyAni bhavanti ||2|| eSa brahmaSa indra eSa prajApatirete sarve devA imAni ca paJca mahAbhUtAni pRthvIvAyurAkAzamApo jyotIMSItyetAnomAni ca kSudra mizrANIva | bIjAnItarANi cetarANi cANDajAni jArujAni ca svedajAni codbhijjAni cAzvA gAtraH puruSA hastino yatkiJcedaM prANi jaGgamaM ca patatri ca yacca brahma ||2|| sthAvaraM sarva tatprajJA netraM prajJAne pratiSThitaM prajJAnetro lokaH prajJA pratiSThAprajJAnaM sa etena prajJenAtmanAsmAllokAdutkramyAmuSmina svarge loke sarvAn kAmAnAptvA'mRtaH samabhavat samabhavat ityom / atra yathAhi jIvalakSaNamAtmAnaM gauNIkRtya tajjJAnameva pravAnIkRtaM stena sarvakArya siddhirudAhRtA / tathezvarasya paramaprajJA netratvAdyadyacyate sarvavidhAtRtvaM nAnubhavatyanRtatAmiti / ucyate cApekSayaivAtmano'pi sarvavidhAnavijJatvam / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 137 DOOOOOOOooooooo......................... oooooooooooo0000000000000000000 000000000000000 - yabRhadAraNyake yaH pRthivyAM tiSThan pRthivyA antaro yaM pRthivI na veda yasya pRthivI zarIraM yaH pRthvImantaro yamayatyeSa ta AtmAntaryAmyamRtaH ||3|| yo'psu tiSThannaddbhyo'ntaro yamApo na viduryasyApaH zarIraM yo yo'ntaro yamayatyeSa ta AtmAntaryAmyamRtaH ||4|| yo'gnau // 5 // yo'ntarikSe || 6 || yo bAyo ||7|| yo divi || 8 || ya Aditye // 6 // yo dikSu ||10|| candratArake ||11|| ya AkAze / / 12 / yastamasi // 13 // yastejasi // 14 // yaH sarveSu bhUteSu ||15|| yaH prANe ||16|| yo vAci ||17|| yacakSuSi | 18 || yaH zrotre // 16 // yo manasi ||20|| yastvaci // 21 // yo vijJAne ||22|| yo retasi ||23|| adRSTo draSTA'zrataH zrotA'mato mantA'vijJAto vijJAtA nAnyo'to'sti draSTA nAnyo'to'sti zrotA nAnyo'no'sti mantA nAnyo'to'sti vijJAtaiSa ta AtmAntaryAmyamRto'tonyadArtta tato hoddAlaka AruNirupararAmeti / atra spaSTameva vicitra paryAyAnuyAyinopyAtmana uktApekSayAbhimataM kartRtva, vyaktIkRtaM ca nAnya ityAdi / tadvadatrApIzvara paridRSTatayAabhyanujJAyate cet, na ko'pi virodhalezaH / upacarite hi yujyata eva sarvaM tasyeti / atha cAzriyate zriyai SaSTho vikalpo vikalpa pRSThairvikalpa pRSThaH kAlAdivattasya sAdhAraNakAraNatAM manyamAnairevam / yatastena dRSTa ced bhavati, na tAvanmAtratastasya kartR tA yujyate / upacArato'pyevaM hi gIyamAne karttatve yena yena yad yad dRSTaM jAyate tasya tasya sa sa karttA bhavet / tathA ca hiMsAM vidadhato darzanena tasya pApIyaso jIvAn syA zubha karmabandho ke cApadyeran karttAra evaM sUrya-yogi-kartritarajanAdyAH / na ca tat sambhavati, sambhavati cedupacAreNa sarve na tathApi vandhyAsUra ta. mitra kasmaicidapi sAphalyAyeti vikalpya manyate tasya karttatA, tadApravadatA vikalpyate ca yat tenopadiSTaM tattadeva vidhistatkara Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 nyAyAvatAraH 000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 NAccAmRtatvAdhigamastadakaraNAcca saMsArasaMsRtirjAyate jIvasya / procivAMsazcarSayo'pyetat yadutaplavA hye te adRDhA yajJarUpA aSTAdazoktamavaraM yeSu karma / etaccha yo nAbhinandanti mUDhA jarAmRtyu te punarApi yati // 1 / avidyAyAmantare vartamAnAH svayaM dhIrAH paNDitaM manyamAnAH / jaMghanyamAnAH pariyanti mUDhA andhenaiva nIyamAnA yathA'ndhAH / / 2 / / avidyAyAM bahudhA vartamAnA vayaM kRtArthA ityabhimanyanti bAlAH / yatkarmiNo na pravedayanti rAgAttenAturAH kSINalokAzcyavante // 3 // iSTApUrta manyamAnA variSThaM nAnyacche yo vedayante pramUDhAH / nAkasya pRSThe te mukRte'nubhUtvemaM lokaM hInataraM cAvizanti // 4 // tapaH zraddhaye hya pavasantyaraNye zAntA vidvAMso bhaikSacayA~ carantaH / sUryadvAreNa te virajAH prayAnti yatrAmRtaH sa puruSo hymRtaatmaa|11| tathA tamAtmasthaM ye nu pazyanti dhIrAsteSAM sukhaM zAzvataM netareSAm / yajjJAtvA mucyate janturamRtatvaM ca gacchati / iti zrutisamudAyAt spaSTa eva nidezito'mRtamArga itarasya tadye yathA yAnti te tathA gatibhAjo bhavantIti svIkatu mucitaM tasyaitatkartRtvam / labhyate hi yo guNo yadanuzAsanAttasya gIyamAnaM kartatvaM tasya na doSapoSAya, kAraNamAtrasya kartRtvAta kaJcit, kAraNaM ceSTapravRttI prAdurbhavatyevAgiSTasAdhanatAdi, na ca tacchAkhamate, na ca tadapi karimRte iti spaSTaM zAstrakarturImRtaprAptau kAraNatvam / ata eva paThyate-muktidAtA tvameveti / . na ca vAcyaM yadyapyevaM syAnmuktikAraNajJAnaprayojakazAstrapraNetRtvena tasya muktikartta tvam, tathApi saMsRtisaMsaraNakAraNatA tu na kathaJcanApi ghaTAkoTImATIkate / anyathA muktidAtRtayA ArAdhyatA Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH "booooooOOOOOOO0000000000000000 136 0000000000000000000000000000........................ vattasya sambhavantI tiraskAryatA na zakyate nivArayitu doSotpAdakasya spaSTameva dRSTavivekavikaca kalyANaistiraskaraNIyatvAditi / yataH syAdeva sa tiraskArapAtraM yadi zAstrANi prAjJApayiSyattathAbuddhayA, paraM 1 mRtAyaiva tena dhAni tAni karmavazaparanAthavadbhirjIvaizca yathAruci gRhItAni pravRttAzcAmI tathA ceta saMsArasaMsaraNamavazyaM bhAvIti jJAnameva tathAtvAya jAtaM tasya / na ca tacchAstramRte iti tadvidhAturadoSavattve'pi tasya tatkAraNatA spaSThaiva / ata evocyate- 'nAkAramantarA zAstra zastrayorviduSAM bhidA / tathA 'sAkSarA viparItAH syU rAkSasA netare punarityAdi / bhavatyeva ca jJAteSTAniSTaprakArANAmevAnAtmavittayA jJAtAnAmanRtavadnaviparItaprarUpaNa-lobhendriyaparAdhInatAdinA saMsArasaMsRtivRddhiH / na cAzAstramazAsitaM votpannaM tajjJAnaM na ca jJAnamUlamanya iti spaSTaiva tasya tasyAH saMsRterapi karttatA / yadvA-ye na lIyante taduktAmRtamArge mArayitvA manovikArAsta etrAvApnuvanti saMsAramiti prAptastadA jJAnAdara eva bhavaparyaTananibandhanamiti tasyopacaryate sakAraNaM bhavATavyaTanakarttatApi viparyayAropAditi cet / sAdhvetat sAdhitaM bhavadbhiH yathA tathA kartta tvam / tadevaM na kalpate kalpayituM jagadIzvarasya sAkSAt jagadvidhAtRtA vikalpapaTakairapyavikalpanIyaiH / 9 yacca zipiviSTasAdhanasAvadhAnatayodgIrNamarvAgeva / tannaiva yuktikSamam / tatra yattAvaduktaM - ' jantu' tyAdi / tadasundaraM yataH pratyakSavirudvaiSA kalpanA / na tAvajjIvA ajJAnino, na vA svamIpsitaM na jAnanti, na vA tatra na yatante, phalaM cAvApnuvantyeva yathAkarma / yadA ca pravRttirjIvaguNa eva tadA kimaghaTamAnakaM vilokitaM vilokanAcaturaiH / na ca sveSTasAdhanatAjJAnamIzvareNA''pAdyate / tathA sati sarveSAM tadvattAprasaGgAt / na hIzvaro dveSTi rajyate vA kasmaicit pucidvA, yenaikasya tatsampAdayennAnyasya / na ca tadbhAve IzvaratApi Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 nyAyAvatAraH .000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 vAstavI / syAcca sarveSAM samAnameveSTasAdhanatA jJAnam / na ca tattathA avalokyate iti vicitratAnyathAnupapattyA kalpanIyamevAbhinavaM kiJcitkAraNaM, yata svayaM vicitraM sad vicitratAdhAyi syAt / yadapyavAci yat-kathaM 'cAdRSTasvargazvabhrAdimArga'ityAdi / tadapyasamaJjasam, yato vartamAnabhave'pi yena yad yadA yatra prAptavyaM, sa tadA tatra tatprAptyai gacchatyeva, dadAti cAparo'pi tasmai tat / na cA'tra netA dRzyate, dRzyate vA tatkArya / kalpyate ced yathecchaM paraM, nahi kasyacit svatantrakalpanAmanurudhyate pdaarthH| ka ca kalpyate'sAviti. vAcyama, gamane yAcane dAne AdAne vA ' yataH pAdAbhyAM gata, mukhena yAcitaM, hastAbhyAM dattamAdattaM ca pratyakSam / prerita IzvareNa cet / ki jagatyAmupakArAdivilopakA'niSTatamayatayA kalpanayA / tathAtve tasyaivopakAro'yaM na tu dAtuH, tasya zreSThipreritakiGkaravattadAdiSTakAryakaraNAt / nahi tatra zreSThinaM vihAya bhavatyuttamarNaH kiGkaraH, sa vA tasyAdhamarNa aadaataa| buddhirdattA cet tena kasmaicidaviktivRttAntAdeSTA sA?, yenaivaM kalpyamAnaM kalpyaM syAt / kathaM ca na dattA sA'khilebhyo ? yathA sarva eva syunivRtaatmaanH| anyacca-evaM sati buddhirvadhAderapi syAt tddttaa| tathA ca ko'nyojagati tAdRzo'pasado, yo dadyAdanyebhyo'sadbuddhim / svataH sA cet, kiM netarApi tthaa| kena kRtametaditiced gRhANa pratiprANi bhinna bhAgadheyaM yadasti, tdvilsitmett| nanu kathamevaM satyapi tasyopakartta tvAdi ? paravataiva tena karaNAditiceta, tatkena kRtamiti vibhAvaya / yatastadapi tenaiva kRtamasti / anyacca-adRSTaM sAdhanaM, karttA tvAtmaiva / nahI-- zvaravattasya vidhAtRtvamevAbhimanyamAnaM syAnmantavyam / yadi ca samagre'pi adRSTazrutamArge yAnti jIvAH svakarmaNA, tarhi tadanusAreNa bhavAntaragatirapi syAta, ka eva virodhaH? / anyacca-yadi tena nItA gatyantaraM jIvA yAnti, tadA yadi jAtu sa na nayenaoNstatprati kA'vasthA Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 141 ..300000.0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 karmaNo, jIvasyaikasya niSphalatvamanyasya muktatAmantareNa / tathA cAyAtaM bhavadIyamatena yanna tasya sattA mumukSUNAM kssemkrii| jJAnaM na syAt ceta na jIvasvabhAvatvAttattu svayaM siddhamAvRtaM tu yatkarmaNA tadevezvarakRtyamityabhyupagantavyaM bhavadbhistu / yadvA-astu jJAnadAnamAtraka tA yata upakAro hya Sa / uttamanItiyaM yaM parebhyo'samAnaratnanibhajJAnavitaraNam / paraM ca kartta tAyAmajJAnamapi tenaiva vitIrNa syAttadanyena ced, vimuJcantu sarvakatR tAgraham / evaM ca svarga netA'sau. jIvAna zvabhrANi / yathA cAdRSTamArgo yAtyasau zvaghra svakarmaNA kiM na yAtA svargamapi, yena kalpyate tadAzritya tatkartta tA, yayA tasya viSamatAmAptiH, alpAnAM svargaprApaNAt bahUnAM ca zvabhrapAtanAt / ___ yacoditaM 'kathamacetanAni bhUtAni' / tat svajIvitamapyanAlocdaivAbhihitam / kathamanyathA vividhAhAropajAtajIvitadhAraNApathyo dbhUtarogAdi-viSopabhogajAtamaraNAdi dRSTA vA bra yAdevaM / jIvena sambaddhAnAM saMyuktAnAM vA tathAbhAvAt ko vakti ca viyuktAnyevAcetanAni tAni bhUtAnAmupakArAyApakArAya vA bhavanti bhUtAnIti yenaivamupAlambhaH, ko vA niSiSedha jIvasattAM, yenAnadhiSThitAnItyAdhudIyate / yadvA-acetanAnyapi bhUtAni kiM nAvalokitAni manohararUpAdidvArA jIvAnAmupakArakRnti pratikUlarUpAdidvArA cApakAraparAyaNAni ? / yenaiva nodyate / na ca karavAlalatA vyApAritA satI na chinatti zira Adi / sAdhiSThAnA cet kiM na lagati pathi patitaH kaNTakaH svayameva ? | yadvA-patitA kRpANalatikA na kRntatyuttamAGgamanAbhogena zayAnasya ? / kena ca vihitA sA tIkSNatA kaNTakAnAM, mahezvareNa ced, A: pApapujAvaskArAyamAnatA tasya / svabhAvena ced, AyAntvadhvani vAyunA cedbhUta evAsau pathi viprakIrNA vA kena ca sa tenaiva vihita iticet, kimaparAddham aGgibhiryadasau vAyudvArA tAn vyakirat / nirvivAdaM cedaM-yadvanaspatyAdinA vAyU Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 nyAyAvatAraH .000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 dbhavo vyajanAdinA niSpAdyate ca svayamapi tarhi ka etAdRza Agraho, yadyaktiyukta vidhAne svatantre'pi tatkata tollekhaH, svabhAva evAyaM dRDhatarAgrahasya / kathaM nu bhaved RtuvaicitryeNa vaicitryaM vAyona cet sa vidhaataa| satyaM, paraM yattasya skhalanaM tat kimIzvarasyAnupayuktatA, tatsthalavarti jIvAnAmupari dvaSo vA, nAhutayastatrasthaiH samyagdattA abhaviSyanniti cet yatra naivAhutinAmApi vidanti janAH / tatra kimiti niyamenApi / pUrvajanmavihitA'cce d, varamukta, tadevAsAdhAraNaM kAraNam / kathamekAsyadRSTamacetanaM vidadhyAt kizcidapi svayamiti cet |kH kimAha? nahi lokavivaravRttyadRSTaM tad vidayAti / kintvAtmasaMsaktameva / nanu na vAyunA saMsargastasya katha carte tasyeti pUrvameva lohopalalohadRSTAntena niraTakyetat . mA vismASuH / tattvatastu sUryagativaici. vyeNa tatsthalI yA''tmAdRSTAnusAreNa tadvaicitryaM nAnupapannam / RtubhedenA'iskaragativaicitryamastyeva / tatrApi kAraNaM tvAtmAdRSTameva / ata eva cocivAMso vidvAMso jalanidhivAridamaryAdA-jvalanAnilagativaicitryapRthvIsthairyanidAnatAM tasya darzayantaH sUryAcandramasorapi tanidAnameva bhramaNam / yadAhuH AplAvayati nAmbhodhi-rAzvAsayati caambudH| yanmahIM sa prabhAvo'yaM, dhra vaM dharmasya kevalaH / / 1 / / na jvalatyanalastiryasyadUrdhva vAti nAnilaH / / acintyamahimA tatra dharma eva nibandhanam / / 2 / / nirAlambA nirAdhArA, vizvAdhArA vsundhraa|. yaccAvatiSThate tatra, dharmAdanyanna kAraNam // 3 // sUryAcandramasAveto, vizvopakRtihetave / udayete jagatyasmin, nUnaM dharmasya zAsanAt // 4 // Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 143 03060030000000000000000000000000000000000000000000000 100.0000000000000000000000000000000 ityAdi / na ca nAjJAtaM bhavati kriyate veti niyamo'sti / dRzyate yAjJAnAM bAlamattasutamUrchitAdInAM kriyA / na ca sA na phalati / tathA ca yallapitaM na samartho jJAtumiti / tadAlajAlameva / anyaccasarva evAtmAnaH sukhapriyAH duHkha dviSazca ti prayatanta eva yathAruci / para mohAndhavAdadRSTaguNadoSatayA bhavati viparItApi pravRttiH / nahyAtura AmayavegapIDito'dhyauSadhamupayuktamupabhujAno'pi na vidadhAtyapathyam / na ca tat kenacidanyena kAritam / tadvatrApi / ata eva coktaM maharSibhiH'duHkhadviT sukhalipsurmohAndhavAdadRSTaguNadopaH / yAM yAM karoti celAM tayA tayA duHkhamAitte / / (pazama0) ityAdi / 'sakammuNA kizca pAvakArI' ityAdi ca / etena ye pralApaMcakruraviditavastusvabhAvAH yat-yadi jIva eva svayaM pravartate svabhogyakarmakaraNe kimityAyatikaTukaM kuryAd yAyAdvA'zubhataralezyApariNAmadehAdiduHkhadAvAnalajvAlAbhitapta narakamiti / te nirastAH / AturavattasyopapatteH / vetti gha so'pi bhoktavyamavazyaM svakRtaM bhAgadheyaM zubhamazubhaM vA / kimiti pravartate pratyAzubhataravipAkavitaraNapaTuni jIvaH karmaNyazubhe, yeraGgIkRtamIzvaro vidhAteti tairapi karmAnusAreNaiva tatphaladAtRtA svIkRtava / tarhi tairapi cintyamevaitat-yat kathamamI pravarttante sudhopamamAyatihitadaM ApAtasundaraM ca vihAya sukRtamArgamanyathAbhUta eva / na cezvaro dAtA phalaM, na vihita cejIvairiti / gatyantaragatizca jIvAnAmaniSThApi sAdhayatyevAdRSTaM svasya vihitapUrvam / yathA viSamatamaviSavegAtizAyi hAlAhalamAsvAdya kaNDUti kaNDUyanAM vA vidhAyAnIpsurapi tatphalaM kimavApnoti jIvitavyamavyAbAdhatAM vA ? na ced atrApyetadeva vidAMkurvantu vidvadvarAH / yathAvihitaM bhoktavvameva svAdRSTa kalam / na tatra svasya samIhAusamIhA vopa Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 nyAyAvatAraH 000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 yoginI / ajJAnenAdhiSThAtRtvamapi na sarvathA'nupapannam / yathAhibhavadbhirapi yadA''hriyate pariNamati cAnnAdi jAyate zarIrAditayA tannAdhiSThita kiM ? adhiSThitaM cet,kiM tajjJAtaM kathaM bhavati kathaM vA na ? na cettathaiva vidantu karma / yathA vopabhuktamapyoSadhamacetanaM sadapi dUrIkarotyeva gahAnAtmanApyanirvAryAn svayam / tacca . kathaM ka tatkarotIti jJAyate ? tathApi kimupabhoktA nIrogI na jAyate ? jAyate ced avabudhyadhvamevAtrAdhiSThitatvam / na kApyanupapattiH paramArthapathavedinAm / Izvarasiddhizca nAmalapyate kaizcidapi / na ca zakyA kartta vihitApi ca pUrva sA / paraM na sa eka eva, vihitAnuSThAnavidhAnAvAptAtmanemalyAnAM sarveSAmeva tathAtvAt / jAtyapekSayA vaikatve na ko'pi vivAdo, vyaktyapekSamanekatvabhAve'pi jAtyapekSakatvasyAviruddhatvAdetattvanyadeva / .. yazvoditaH zloka: ajJo jantu rityAdi / sa evamapi na zakyate yojayitu ? yajanturanAdikAlInakliSTatarASTAdRSThaviluptavivekalocano jIva AtmanaH-svasya sukhaduHkhayoH-sukhaduHkhanibandhanIbhUta-zubhAzubhAdRSTahetvorvive kAvivekayorajJo-mithyAtva-jJAnAvaraNIyAdighanataramalamalimasatvAdabodhaH / nahi bhavati jIvAnAM svayaM jJAnam, upadezAdeva tadbhAvAt / ata evocyate-keSAzcittadbhAva-stvatyantAlpa iti naiva vivakSyate- succA jANai kallANaM' / guruzuzrUSA-phalaM zrutajJAnaM / paravAgaraNeNaM ityAdi / sukhayatIti sukhaM, duHkhayatIti ca duHkhaM, sAtetaravedanIyAnimitta eva gRhyate atra / yataste eva hyAtmanaH sukhaduHkhavidhAnavijJa / tahiM kathaM sa prApnuyAt sukhaduHkhe ? iti procuH-Izvaraprerito gacchet svarga ve'ti / tatrezvaro-jJAnAvaHNAdi ghAtikarmasamUlakASaMkaSaNAvAptajJAnAdyaizvaryo viziSpuruSaH, tAdRzasyezva Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 145 .00000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 rasya preraNAviSayamAgata upadezAnusAreNa pravartako vihAyAzravAdhvanaH samprAptasaMvaranirjarAvA jIvaH / ata evopacArAt paThyane-'AruggabohilAbhaM samAhivaramuttamaM ditu'| 'tA deva dija bohiM bhave bhave pAsajiNacaMde' tyAdi / tathApravRttazca / vAzabdasya niHzreyasamanujatvAdisamuccayArthakatvAt svargamapavarga manujatvaM vA prApnuyAt, tdyogytaapraaptH| na cettathApravRttaH, kinvindriyakaSAyapramAdamatto bhUtvA yathonmattaM ceccacArA'sau zvabhrameva veti / evakAro'tra vyavasthAyAm / sA ca pUrva darzitaiva 'na cettthaaprvRtt'ityaadinaa| vAzabdazcAtrApi samuccaye tiryagAMta-kumAnuSatvAdeH, tathA ca pihitavivekalocano jIvaH zvabhra tiryaktvaM kumAnuSatva vA yAyAditi / na ca tena virodha ApAdayitu zakyaH / vihIyatAM tadA''grahaH paramezvaraparamArthasvarUpA'prajJatAprodbhUtaparamaizva ryapAvanaparamezvarakalaGkakarAnapuNaviSamatApAdakavizvavidhAtRtAyAH / kica-akarmaNo vizvezvarasya zarIravidhAnaM, tadantareNa vizvavidhAnaM ca kathaM ghaTanIyam, kriyAmAtrasya mUrtajanyatvena vyAptaH / nava cAGgIkRtA yuSmAbhirapi kAlAkAzAdInAmamUrtAnAM kriyA / yadi cecchAmAtrajanyatvaM svIkriyate vizvasya 'so'kAmayate'tyAdivacanAt, tadapyacAru / nahIcchApi kRtakRtyasyA'karmaNo vA sambhavati / viruddha cedaM, pratyakSeNaiva kriyAjanyatvAt kAryasya / nanu kathaM tarhi 'aNimisanayaNA maNakajjasAhaNA pupphadAma amilANa'tti devavarNana saGgacchate ? iti cet / satyaM, 'manasA kAryasAdhakA' ityanena na teSAM kriyArahitatvaM, kriyAmantareNa kAryasiddhisadbhAvo vA prajJApyate / kintu yathA narANAM dRzyamAnena bhavabhAvizarIreNa kAryajananaM, na tathA teSAm / kintUttaravaikriyeNeti jJApyate / na cAnAdAya vaikriyAdipudgalAna vidhAtu zaknuvanti te'pi kizcitkAryam / yadvA-yAvadicchitakAryasampUrNatA-zIghratAdyotanAya / catasteSAM na kimapi nyUnaM kAryam, yena ta ihAgaccheyuritidarzanAya, naralokAnAgamanAdhikAra paThitatvAdasyA gAthAyAH / kathamanyathAbhiSekArthamudakAnayanAdau kSIrA Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 nyAyAvatAraH 00000000000000000000000000000000000000000000000000 0000000000000000000000000000...3000040 bdhyAdigamanaM tadAdezazca saGgacchate ? iti vicAraNIyam / satyAM cecchAyAM rAgAdimattvaprasaGga iti pUrvamuktamevaitat, kimAvarttanena / yadapi codAharan-'na kevalaM pAralaukiketyAdi / tadapi zobhate gehenardinAmeva, na tvatathAvidhAnAM bhavAdRzAm / yato vicAraNIyaM tAvadetad-yat na sAhacaryamAnaM vyAptiH, kintvanyathAnupapannatvaM, pUrvamuktameva caitat hetusvarUpAkhyAne / prakRte ca bhavadbhirviziSTAtimattvAt kAryatvaM, tasmAcca sakatrtR katvaM, tatazcAnyeSAmayogyatvAdIzvarasiddhirabhipretA kartuM vishvvidhaanlmptttyaa| paramatrApi vicAraNIyaM tAvata-kiM hi viziSTakRtimattvaM ? AkRtimAtrasya viziSTatvAt / nahi paramANurapi truTyAdisamAnAkRtikaH, paramANUnAM cAnAditvAdakAryatvamabhimatameva bhavadbhinityA'NurUpe tyAdivacanAt / paramANubhinnatvaM tathAtvaM ced, atra tAvat pralayavAdino'pi kecidAhuH paraM truTervibhAgaM tat tathApi na sundarametat, astu vA yatkiJcit / vizvavidhAturapi nabhomaNDalAvagAhakatvAd viziSTAkRtimattvamAtmano'pi ca 'eSama AtmAntarha dayeNIyAn brIhervA yavAdvetyAdivAkyAta tathAtvam / aupAdhikI hyAkRtireSA cet, nahi ghaTAdInAmapi svAbhAvikI, sA hi kAryajanyaiva, vinAzinI ca tadvinAzadanantarama / mUrttatvenavizeSaNe'pi paramANvAdau pUrvoktarItyA'styeva kAryatvAbhAvaH / astu vA viziSTakRtimattayA kAryatA bhavadabhimatA, tathApyutpa. ttimattvameva tathA kadAcit siddharyatna tu sakartRkatvam, vidyu. dindradhanurAdiSu bAdhadarzanAt / nahi tatra viziSTAkRtimattA na / na ca tatra vilokyate sakartta katvam / na ca pratyakSeNa pramite'pi padArthes dRzyakalpanA yuktA / zarIrAdAvudbhavadapi nakhakezamalAdi dRzyate evaM viziSTAkRtimat, na ca tatkenApi vihitam / (svasyecchA tazcikIrSA tatpravRttyabhAvAt) anubhavasiddha cAsya svAbhAvikodbhavatvam / yadi ca tatrApi tatkarta tA'numIyate, tadA nezvarakartRtAgrahasyeyattA / na cAna Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 147 000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 rthakaM payomukpayaHklitrabhAjanasya dhAnyAGka rotpAdanamapIzvarasya karttavyaM, phalAnumeyA hi prArambhA matimatAM syuratra ca na Rte vinAzamupalabhyate kiJcitphalamanyat / eteSAM sarveSAM pakSakukSinikSepe'pi na pratyakSabAdhoddhAro'naikAntikoddhAre'pi / na ca tadapi nyAyyam / eva sati sarvatra tathA vaktuM zakyatvAt / nanu ca ka nirNItaiSA vyAptiriti vAcyam / yato nahi sAmAnyakAryatvena sakata katvasya vyAptigrahojAto bhavatAmindradhanurAderakartta - kasya jAgarukatvAt / yatra ca yad dRzyate tadvi zaSTameva kAryatvaM viziSTaM ca kartta tvam / nahi paTakAryasya kulAlakata katA, na vA ghaTakAryasya tantuvAyakarta katA / kintu viziSTava / vyAptirapi viziSTa va tadA yogyA / sAmAnyavyAptyabhAve kathaM sakata katAsiddhirjagataH / nahi ca kiJcidvilokitamazarIreNa kartta katAvad vyApakaM vA sakata kaM nityajJAnavadvA tatkiM na cintyate ? / na cAtrAnukUlatarko na / yo hi kArya vidadhyAt sa prayatnapUrvaka eva syAt / upAdAnajJAna-cikIrSAvattasyApi hetutvAvazyakatvAt / na cAzarIraH prayatnaH / na ca vyApake kriyA yujyate / sarvatra samatayA sthitatvaM hi tat / kriyAyAM ca satyAM calanAdyApatterekatrAmAvastasyAnyatra ca dviguNatApAtaH / tatazca vyApakasvAbhAvaH / yazca vetti nUna, tato jAyate tasya tadviSayiNI cikIrSA prayatate ca / yastu nityajJAnavattasyAgegAnAdito jJAnAdimattvAt kutastarAM sA nArvAgevAbhaviSyat / evamakRtArthavAdayopyUhyAH / yaccocyate-'nahi ghaTAdika'mityAdi / tadapyasamaJjasameva / yato bhavanmate tAvanna kArya eva yatnaH, bhavadadRSTAnusAreNa vidhAsyatyeva vidhAtA bhavatAm / na ca kAryo vadane kavalaprakSepo'pi, tamapi sa eva vidhAsyati / kiJca-vidhAtrA sarve kriyate iti vAdinAM bhavatAM pad rogAdyutpadyate ? / tattena kRtamanyena vA ? | Aye, kiM tasya Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 nyAyAvatAraH -00000000000000000000000000000001000000000000000000000000000000000000000000000000000000 pratIkAreNa ? kriyate cedasau nirujatvArtha, bhavati cApi tadA vidhAtA'pakartA agadaGkArobhadrakartA suSThu vidhAtArAdhanA vihitaa| ? anyena cet, ko'sau vihAyAdRSTa ? tadeva cet, astu samastameva tadvihitam / na ca vAcyaM bhavadbhirapi na vidheyaH prayatnaH, adRSTaM kariSyati svayameva sarvamiti / yato'smAkaM hyasmatkRtiviziSTamevoditAvasthaM karma phalati / bhavatAM yatra na bhavataH prayatnalezaH tadapi vidhIyate vidhAtreti / na tAhagatra niyama ityApAdyate pUrvoktam / __ anyacca asmAbhiH kArya trividhamiSyate-vaisasikaMprAyogikamiznaka ceti / tatrA'bhrendradhanurAdikamAdyam / tatra naivodyamo'smatprabhRtInAm / dvitIyaM ghaTAdikamudyogodbhavam / tRtIyaM kezaromAdi, jIvati svabhAvA. dbhAvAt / tatra dvitIyagminnastyevodyamodbhavateti nAsmAkamanucita prayatnakaraNama / bhavatAM tu pUrvoktayA rItyA anucita eva / nAzakta Izvaro yadekaM kuryAnnAnyat / astu vA sakata kaM samagrabhokta jIvAdRSTAnusAreNaiva sarva bhavatIti kRtvA, tathApi na vizvezvarasya vizvavidhAta. tvasiddhiH / buddhipUrvakakata tAyAmevopAdAnajJAna-cikIrSA-prayatnabhAvaniyamAt / supta-mattAdiSu tathA'bhAvAt tathA kalpanAyA aavshyktvaat| bhUbhUdharasaritsaritpatyAdikaM cApi tattadra peNa pariNatAnAM jIvAnAM sAlAnAM prayatnodbhUtaM bhavet tadA na ko'pi virodhaH / anUditaM copaniSatkArarapi-'pRthThayAM tisstthnnityaadinaa| vaisasikasyApi jagajjIvAdRSThodayAdyanusAraNaiva bhAvAt / para naitAvatodyamatyAgaprasaGgaH / vaisrasikasya tathAtvepi prAyogikasya tathAsyAt / na caitAvatA jagato'nAditAvyAghAtaH,aparAparajIvagRhItatayA anaaditopptteH| evambhUta eva hi bIjAkuranyAyo yad dRshymaanepylpkaaliintve'praaprvyktismuuhenaapryvsaantaa| evamatrApi / nahi kadApi bhUtapUrvametat yadutana kopi vicitrAdRSTavAn pRthivItvAdinibandhanAdRSTavAn vA / tathAca sakattu katAyAmapi na kopi virodhaH / ata evocyate Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH / 146 00008000000000 0000000000000000000000 00000000000000000000000000000000000000000000000 paramaizvaryayuktatvAnmata Atmaiva veshvrH|| se ca kataiti nidoSaH, kartta vAdo vyavasthitaH // 1 // tathA ca yathAkathaJcit sakata katthasiddhAvapi na vo manorathapUrtiH / etena ya AhuH-jAtaM vizva svabhAvena, cet kumbho na kathaM bhavet / kumbhArthe kriyate yatnaH, kathaM vizva svabhAvaja ||1|miti te nirstaaH| atraivaM vAcyaM syAdanyaiHkRtaM vizva mahezena, ceta kumbhAdi na kiM kRtam ? / jantvadRSTabhavaH kumbhaH, cedvizvaM na kathaM tathA ? // 1 // kulAlaH kulavRddhayathe, vitanoti ghaTAdikam / vizvezasya vidhAtRtve, poSyaM tasya kiyadbhavet / / 2 / / stokabhAjanakRtyartha, kulAlaH saptagardabhaH / mahezasya gRha vyApta', garda bhaiH sarvadA bhavet // 3 // sarvametadvAlacApalamevAnyonyam / anyathA naitada viditaM viduSAM thaduta-yatnasAdhye yatno, nAyAnasAdhye / na ca yatnasAdhyamanyathA bhvti| paramapi cAnyatheti yathAyogaM sarvam / anenaitadapi pratyuktaM, yat kaizci. dugyate-yaduta zyAmaghaSTasya pAkena nAze kathaM na cenmahezvaro vidhAtA, na syAtraraktaghaTotpattiH, viddhe ca ghaTe parimANanAzena vastunAzAvazyaMbhAbAta nUnachidraghaTotpattirbhavediti / tadapi svakapolakalpitasiddhaye eva yatamAnairyataH proktam / anyathA syAdevAvayavini pAkaH paryAyaparAvRttireva ca chidre / kathamanyathobhayatrApi pratyabhijJA viziSTacihnAni ca tathAvasthitAnyeva vilokyeran / bhrAntau kathyamAnAyAM ki niyamanaM syAd bhavatAmabhrAntatAyAM tabAsti saMbAdaH, na bhavaduktasiddhau antarA klpnaam| Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 nyAyAvatAraH 000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000@dddo@ yadvA bhavet kadAcittatheti kakSIkriyate, tathApi kuryAdadRSTameva tat / yato hi sarvatra sarvakAryANAmAtmanAmadRSTa vidhIyate ityaGgIkAreNaiva ca bhavadbhirAtmanAM sarvavyApitvaM svIkriyate, tatkimatra vismRtam / smRtaM ced, dIyatAM kartta tAyai mahezasya jalAJjaliH, sarvavyApitAyai vA AtmanaH / ata eva ca nedamapi nodyam - yadAyojitaM dvayaNukAdi dhRtA vA sUryAdayaH / yathAdRSTameva tadbhAvAt / nahi sarvatra samAyojanA | , yadvA-sAdRSTajIvavihitatvena tat syAt kartta katAntritam / na ca na viyujyate sayogena jIvena skandhAdi saMyujyate vA, vRkSAdi dehAdipariNateH pratyakSaM darzanAt / vicArayantAM bhavanta eva bAlatanuparimANa sveSAM vArttamAnikaM ca, sameSyati cetAvataiva manasi sAdRjIvAnAM pudgalopacayakarttatA, dRSTapUrvayodhanasya vRddhatve kSINatApi gocarIkriyamANASdhyakSaM tadapacayakarttatApi pratyApayiSyati yathAyathaM zarIravRddha niMyamAt pRthivyAdInAM tathAvidha AyogaH syAt ko vismayaH ? / kathaM ca pratikSaNaM vayujyamAna- saMyujyamAnapramANAtItadvayaNukayaNukrAnantAnantaskandha viSayA anantAnantAkRtirekakAlIne kasminnevezvare saGgatA syAt / nahIM katisAdhyau saMyogaviyogau icchAmAtra sAdhyatve ca kRtijanyatvaM kAryamAtrasya bhavatAM yadabhipretaM tanmithyA syAt / adRSTajanyatve ca sAnukUlatA, pratijIvaM bhinnatvAttasya / svIkriyate ca bhavadbhirapyupabhogasAdhanAnAmadRSTavihitateti kimantargaDukalpayA tadicchayA, kRtyA vA tadIyayeti / [ narakAdau vA sUryAdayaH] yathA ca patatriNaH sAdRSTajIvatvAdavavRtAstiSThanti tathA sUryAdayopi syuzca davadhRtAstadA ko virodha: ? sUryalokAnA nAvRttizrutezca saSThaiva teSAM sakarmatA / tathA ca sUryasya vidhornakSatrAdInAM ca svaprayatnAtradhRtatvameva yuktam / yadvA-yathA vAyunA avadhRtA yathA abhrAdaya AkAze Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhyAyAvatAraH ..300000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000.000000000000000 pratiSThamAnAzcatpratyakSa darIdRzyante, kA hAnisteSAmatradhRtatve sUryAdInAM? yenA'dRSTakalpanA kriyate, adRzrAdeH siddhasya kAraNataH vihAya / yadvA kiM na hA uditAhaskarakiraNAgamanajAlake svatantramavadhriyamANAstrasareNavastruTyAdayo'dhyakSam ?, yenaivaM kalpyate / yacodIritamudIraNApradhAnaiH- yadyadvAkyAmityAdi / tadApi vizvavidhAtRtvasiddhaye nAlam / tAvatAtu saGaketakartta tvasiddhiH, na ca so'. sambhavyasmadAdInAm / yato dRzyata evaM nRpAdibhiH pracAritA dezavizeSeNa viziSThA vAtannivAsijanavihitA vicitrA bhASA vAkyapatizca / anyacca-na niyatA sarvakAle bhASApi, vedopaniSatkAvyA. dInAM saMskRtabhASAsaMskRtAnAmapi bhASAvaicitryam / saMskRtabhASA tena pravartitA, ko niyamo ? yannAnyena sA pravartitA / tathAtve vA kathaM paiyAkaraNamatAnAM bhinnatA ? tanna yuktamidam / vicAraNIyaM cAnyadapi vidbhiH-yana mlecchAnAM yA bhANa saGketabandhanabaddhA sA kena vihitA ? vidhAtraiva sApIti ceta, kathaM hi 'na mlecchita vai' ityAdinaM vadedyApanoM bhASAmityAdiniSedhaH kadAgrahAjJAnAdinirmitopi yuktiyuktaH syAt, tasyA bhapi vizvezvaravihitatvAvizeSAt / kathaM ca svayaM vidhAya niSedhayet sAkSaraH ? / anyaJcanAsti bhASAyA niyamitA, pratidvAdazakrozaM tadviparivRtteH / etAvatA siddhamidam-yannakaH kazcitsaGketavidhAtA niyamitaH siddhathati, yena vizvavidhAtApi siddhayati / kA vArtA tarhi vizvavidhAtRtAyAH ? | astu vA pravartakaH saGkatasya, vyavahArapravartakasya kulakarAdestathAbhAvena virodhAnavakAzAt / hazyate dezavyavasthApakapravartitA vicitrA bhASA / ucyate ca vidvadbhirata eva 'yaH sraSTA sarvanItInA mityAdi / svanivAsadezApekSaM caitaditi na kopi pUrvokto virodho'tra / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 nyAyAvatAraH .000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 etena zabdArthAvadhAraNasaGkhyAvyAharAdi sarvaM prayukta veditavyam / AdizabdazabditaM nAzAdyapi dizA'nayaiva bhAvyam / yato bhavatyeva kAlaparAvarttAdinA ghaTapaTAde zaH, upalabhyate ca tathaiva / tathA ca kimdRsstthklpnyaa| AgamAzcodIritAste'pi pUrvAparAvirodhena vyAkhyAyante cet, na te katte tvasya sAkSAt sAvakAH kintvaupacArikakata tvasAdhakAH / tacca tavRttapadArthapratipAdakazAstrapraNayanAdinA syAdeva / paraM tadapi nA'nAdisiddhasyAzarIrasya / taduktamabhiyuktaH 'dharmAdharmo vinA nAGga, vinAGgena mukhaM kutH'| mukhAdvinA na vakta tvaM, tacchAstAraH pare katha // 1 // miti sazarIrasyezvaratve'GgIkriyamANe yujyata eva sarvam / , yato'jJAnapaGkAduddhArAya niHzeSabhUmismRgasAdhAraNapuNyaprAgbhAralabdhAvatArA yugAdAvavataranti yugottamAH / te ca dyAvAbhUmyorjJAnadAtRtvena paryAyeNa vizvasya gRhArAmAdividhettatpravartitatvAt kartta tA / pUrva hi tatkAlAyugalino na gRhArAnAdivyavasthAvanta AsIran / sAma-dAma daNDabhedarUpANAM nItInAM naigamAdinayAnAM vA prakAzanAta syAdeva ca bhuvanagoptRtvam / nahi nItijJAnamantareNa ko'pi tadanusAreNa pravartate, labhate cottamatAM, rakSati cAnyA~stadvidhAne tu syAdeva bhuvanagoptRtA / AsIcca yugAdIzvarAvatArAdarvAg jagatsukhabAhulyamapi dharmAdharmaparijJAnAbhAvAdasadivAtmodyotakarAdhvano vinaSTatvAt / AviSkRtaM ca zivavama' tenaiva puruSottamena / evamanyAnyazrutayo'pyavagantavyA avirodhen| ko vA''grahastAsAM parasparaviruddhatamAnAM yathArthatve ? yatastatraiva tAvaddhi pratiSiddhamanyonyam / eke tAvat-'brahma vedamagra' ityAhuH / tadA'nye-'asadevedamagra' ityAhuranye ca-'mRtyunaivedamAvRtamAsIt', tathaiva eke 'annaM vai prajApati' rityAhuH, tadA'pare eke kecittannetyAhuH / evameva keciddhRdaye zrAtmAnamAhuranye'GguSThaparimANamanye yavAdimAnamanye vAlAgraMzatabhAgamAnamavizeSeNodAjaha: / kiyanto dadhimASa Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 0000 0000000000000000000. bhojane kRSNA vivicyante / jJAyante copaniSado bhinnabhinnai RSibhiH svatantraM prarUpitatvAt spaSTa viruddhAH / na cAsambhatritamidamalpajJAnAm, yathAvajjAnAbhArAcchamasthAnAm / chadmasthatvaM ca teSA vaikalpikanyAkhyAnenaiva spaSTa nirNIyata iti nAtra carcA cA'sti / tadevamArambhAbhAvAdvizvasya yathA kalpitaM manuSyotpAdAbhAvAcAnAditvaM saMsArasya siddham / siddha ca tasmin pramANAdivyavasthAyA anAdinidhanAtmakatvamapi siddhameva / yadyapi ca pUrva yugAdIzAnna vyavahAro yathAvasthita iti vyavasthApita, paraM tad rAjyakaraNa-prajApAlanAdyapekSayA / na tu pramANAdyapekSayA / yato na prAka pratyakSAdipramANaM tadvyavahArazca nAbhUt / rAjyakaraNAdi cApi bharatAdyapekSayaiva yugAdIzAdivihitaM, na tu mahAvidehAdau, tasya tatra zAzvatatvAt / anAdinidhanAsmikA'pIyaM pramANAdivyavasthA punaH kIdRzI ? ityAhu:-yadvA pramANAdivyavasthAyAH kSuNNatvaM darzayantaH svIddhatyaM pariharanta AhuH-'sarvasaMvyavaharta NAM prasiddhApi' iti / tatra sarve-svaparapakSAdibhinnAH samastAste ca te saMvyavahAraH-samyagabAdhaM pramANapramitatayA vyavaharanti-arpaNA''dAnAdivyavahAraM vidadhatItisaMvyavahartArasteSAM / niyamo hyaSa yaduta vivekinAM samAcArazcintyate zAstreSu, netareSAm tat suSThUkta'-'saMvyavahata NA'miti 'sarve'ti ca madhyasthAnAM anekAnAmapi na pramANAdivyavasthAyAmasti bheda iti bApanAya / 'Adyatra yamajJAnamapi bhavati mithyAtvasaMyukta miti tu sadasadAdyapekSayA tdvtH| yato na syAd dravyaparyAyAdikA jJaptiranubhakgamyA buddhimatAm / paraM sAmAnyApekSayA vArttamAnikaparyAyeSu vyavahAreNa na viruddhatvamityevaM nirdeshi| teSAM 'prasiddhApi' prakarSaNA'bAdhatayA vyavahArasAdhanatayA tajjJApitavastupravRttyAdinA vA siddhA-anubhavamAnItA, prasiddhA vA prakaTA, na tu pracchannA, tAdRzyapi / bhanena svau Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH .00000000000000 000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 ddhatyaM pariharanti / yato nahi prasiddhArthAnuzAsako'vApnoti anuzAstRziraHzekharatAm / tattvatastu prastutaprakaraNaprastutA * pramANAdivyavasthA na kathaJcanApi kaizcidapi virodhamanubhavantItidarzanArthamupanyAsaH / nahi prasiddhamartha zAsacchAstramarthavad bhavati / tat prasiddhasve'sya ca syAdevAnarthakyamityevaM kAryA vyAkhyA / yadvA-saMvyavahAra kartAro'tra vidvAMsaH santi / na ca te'trAdhikRtAH 'tavyAmoha. nivRttiH syAd vyAmUDhamanasAmihe'ti pratijJAnAt / tathAca vidvatpari. Sadi prasiddhApi vyavastheyaM netareSAM tatheti / tebhyastatkIrtanamaprasiddhatvAt saphalameva / yadvA-prakIrNakarUpeNa yadyapIyaM prasiddhA tathApi naivaM yathArthamupanibaddhA'sti / anupanibaddhAyAM caivaMna syAd vyAmohanivRtti. riti yukta prasiddhAyA api nibandhanametasyA iti jJApyate'pinA / kimityAhu:-'prakIrtite'ti / prakarSaNa-avyAptyativyAptyasambhavavya. vacchedena kIrtitA-zlokabaddhopanibanvena saMzabditA / yathA vAcakapAThakAnAM sukhAvadhAraNapAThapramukha siddhayat tathopanibaddhetyarthaH / atra kIrtitetizabdo'ntyamaGgalAya / tacca ziSyapaziSyAdivaMzasyAvicchityA zAstrapravartakama / 'ante anvucchittikaraM 'sissapasissAivasasse'ti vacanAt / kIrtitazabdazca prazastabhAvotpAdakatvAnmaGgalameva, prazastabhAvasyaiva maGgalapadArthatvAta, anyathA maGgalasyApi maGgalakAryAkaraNAt / prazastamapi vastu prazastabhAvotpAdakatayaiva maGgalam / ata eva ca ziSyabuddhimaGgalaparigrahAyaiva manalamityamiyuktapAdA AkhyAnti / bhadrAdigaNAntagartatvAdapi maGgalameSa zabdaH / yato 'devatA vAcakAH zabdA, ye ca bhdraadivaackaaH| te sarve naiva nindyAH. syulipito gaNato'pi vetivacanAt / granthasampUrNatAM kurvanta Ahu: iti nyAyAvatArasUtra' tatra itiH sampUrNArthamavyayam / nyAyasya pramANa-prameyAdipadArthabodhasyAvatAro-nirUpaNaM yasmin sa nyAyA Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 155 1000000000000000000000002000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 vatAraH / yadvA-nyAye-yathArthArthaparicchedake syAdvAdazrute yathAsthitamArge vAavatAro yasmAditi nyAyAvatAraH, sa cAsau sUtraM ca-alpAkSarairaparimitAthaM sUtrayatIti vyutpatterbahvarthasaMgrahamayamalpAkSaropanibaddhaM nyAyAvatArasUtraM tannAmakaprakaraNamitiyAvat / AdAvabhidhAnasyAnirdezastu sajJAnirdezasyAniyamajJApanArtham / arthAntareNa tu pramANamityanena tu sUcitameva tat / __ atha prAnte kartAraH svanAmolla khaM svakRti darzayanta AhuH- 'kRtiriyaM shriisitpttttsiddhsendivaakrsyeti'| kRtiH-prakaraNopanibandhanaprayatnaH, iyaM-pratyakSamupalabhyamAnA, jJAnasyApratyakSatve'pi lipyAdeH zabdAdezva pratyakSatvAd, hRdvivartitAyA vaivaM nirdeshH| ksyetyaah-'shrii'tyaadi| sitaMzvetaM vastraM yasyAsI / anena ratna(kta)paTTa-nagnATatAvyavacchedamAhuH / yadyapi ca nagnATA jainAbhAsatayA svApayazaHpaGka pracikSAlayiSava enAn svIcakra nAmamAtreNaitatpraNItakalyANamandirastotrapAThAGgIkAreNa parametat tattvArthAGgIkaraNAnukAram / yatastattairabhyupagamyate paraM ekAdaza jine' iti sUtraM vidadhAtyeva zalyamantaHkaraNe teSAm / yatasteSAM hi kSINaghAtikarmaNAmavAptAsAdhAraNAnantajJAnAnAM na kSudhA''hArazca tairabhyupagataH / tadabhAve kathaM kSutpipAsApariSahasahanaM teSAM saGgacchate ? kathaM ca vinirdi royurvAcakamizrA api cena tathAbhAvo bhavet / ekenAdhikA na dazeti tu saGgrahakArazailI viruddhameva drAviDIyaprANAyAmAnukAravaJca / vaiyAkaraNAnAM cArdhamAtrAlAghavamapi putrajanmotsavAyeti kthmevNkuyuH| tana vAcakamizrA nagnATAH, kathaM ca te vyAkhyAsyan 'mUrchA parigraha' iti kintu nihnavaziraHzekharakANAmiva saGgamAtrasyaiva parigrahatvaM vyAkhyAyeran / yadi te syustathAGgIkArazca teSAM teSAM mahate AnandAyaiva yadi syAt samyaktayAsI / evamatrApi / 'sthAne gabhIrahRdayodadhisambhavAyAH, pIyUSatAM tava giraH smudiirynti| pItvA yataH paramasammadasaGgabhAjo, bhavyA vrajanti tarasApyajarAmaratvam / / ' Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 nyAyAvatAraH ...00000000000000000000000000000000000000001000000000000000000000000000000000000000 ityatra zamitAzeSAzubhAdRSTadalikAnAM zAsanapravarttanaphalakatIrthakaranAmakarmodayavatAM spaSTaM dezanAvidhAnavilasitaM vAgbhiH nirdidizuH / bhavyAzca tatpAnakAriNa iti / na ca tathA teSAM mate, avyaktadhvanirjino, gaNabhRta eva ca tadarthavida iti hi tanmatam / na ca yukta tat, saSThuvAcakatvasya teSAM sambhavAt / pratyutAnekabhavyAnAM bodhotpAdaH syAdeva tathA yojanagAminyA vAcA vyAkhyAne | alametena vivAdenAdhunA / paraM naite tanmatAnugA iti spaSTitametena / siddhaseno'vAptAcAye padamahotsavAtra saraitadabhidhAnaH / prAk hi kumudavandra ityabhavacchrImatAM teSAmabhidhAnam / yata AhuH kalyANamandirAvasAne 'jananayanakumudacandrA' ityAdi / labdhAcAryapadAzca ta eva siddhasenA iti / yadavocuH mahAdevastutidvAtriMzikAyAM 'mahArcirdhanezo mahAjJA mahendro mahAzAntibharttA mahAsiddhasena ' ityAdi / dvAtriMzadvAtriMzikAyAM paJcamyAM stutidvAtriMzikAyAm 'iti nirupamayogasiddhasenaH prabalatamoripunirjayeSu vIraH' ityAdi ca / tatra sitapaTTazcAsau siddhasenazca sitapaTTasiddhasenaH zriyA - jJAnAdilakSmyA yukto / , yadvA-vidyAyA anavadyakalpalatAyA vidvattvakavitvarUpe ubhe phale taiH prApte | kavitve tAvadAhureva caulukyacUDAzcitacaraNAH zrI hemacandrasUripAdAH svopajJe zrIsiddhahemacandrAbhidhAne zabdAnuzAsane 'anusiddhasenaM kavayo'nyetebhyo hInAH kavaya iti' utkRSTe'nUpene 'ti sUtre | vidvattvaM ca sugRhItanAmadheyAnAM bhagavatAM sammatyAdyanekAtizayaganatamArthaprathitaprakaraNAvalokanena spaSTameva pratIyate / AstAmetat, bhavavirahasUrayo haribhadrAcAryA api pUrvAntargatA pUrvagranthatAratArakadarzanapaTiSThadarzanA apyAcakhyuryadAhaste- 'tathA cAha mahAmati' riti 'prasiddhAni pramANAnI 'tyAdizlokAtidezasamaye / tatazca zriyA vidvattvakavitva 4 - Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 157 1000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 rUpayA vidyAphalarUpayA zobhayA, yuktaH-sitapaTTasiddhaseno madhyamapadalopAcchIsitapaTTasiddhasenaH, sa cAsau divAkaro nRpabodhanAvAptaitadvirudaH / ata eva ca nRpaguNavarNanAmayI dvAtriMzikA vidadha ekAdazI tairvAdItyapi cAbhidhIyate vAdakalAnipuNatvAt teSAm / tasya zrIsitapaTTasiddhasenadivAkarasya kRtiriyamiti smbndhH| na ca svanAmozcAraNasya garhitatvAt kathametaditi vAcyam / mAtApitRkRtAbhidhAnasyAbhidhAnaniSedhAt / etaca gurupAdAravindasevAprAtamiti yuktatoccAraNasya / yadvA AtmanAma gurornAmeti niSedhavyabahAro nirvizeSaNatadabhidhAnaprayogamAzritya / anyathA devatAnAM gurUNAM ce'tyatropapadazUnyasya na svAbhidhAnasya niSedhaprasaGga eva, Adita eva taniSedhAt / anena AtmAname'tyAdi svakIrtyanuvRttaye uccAraniSedhAkhyAnapara na tu lekhanamityAdi, ya AhuH / tanna, devatAnAmityatroccArasyaiva vidhAnavizeSopalambhAt / gurUNAM sArvANAM caraNakamalopAsanabhavAt, prasAdAttIrNeyaM viSamatarapadyArthagahanA / saritasrotaHpUrNA jinavacanadheDAM zritaghatA, sadA'to bhUyAsaM sakalasukhakRtazAstRzaraNaH // 1 // nyAyAvatArasUtrasya, dIpikA dIpitA mayA / vidvattevAvaca sneha-vartibhAvAttamonude // 2 // pAyaM pAyaM vacanamamRtaM tAvaka tRptacittA, .. darza darza tribhuvanagataM varttanaM tatprabhAvAt / poSaM poSaM nirupadhisukhaM menire yAM na ziSTAM, Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH 0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 (sevaM sevaM hRdayakajagaM sarvadA tvAM sukhI syAm / ) mAma nAmaM caraNakamalaM prArthayAmyetadeva // 3 // padAnAM trayaM te samAsAdya buddhA, vitenurgaNezAH samAM dvAdazAGgIm / sa nArtho'sti vizva na yastatra baddhaH, caritraM na citraM kathaM te jineza ! // 4 // jayanti te gaNAdhipAtripAdgavAzritAH punaradIdRzanna doSavizvamAptazAstragumphanaiH / na citrakRttadAratatrivikramasya vikramaH, padatrayaM tadIyamAnaze bhuvaM yato'lpikAm // 5 // jayanti svaprabhAvAlinyatkRtAkhilatIrthikAH / vikramAdityabhUpAbja-prollAsaikadivAkarAH // 6 // sattarkakarkazagirA racitAsamArthapradyotisammatimukhA'pratimaprabandhAH / ajJAnasantamasabhedanabhAnukalpA, AtA jayanti guravo nanu siddhasUryAH (zubhrA divAkarapadena jayanti siddhAH ) // 7 // zritA vANI lopaM suragururapi svargamagamad, harisaGkIrNAbhUt bhuvanavalaye vAdyabhidhayA (vaadiyshsaa)| na candro nA''dityo'ndhatamasamapAkartumiha yadalaM tattai (caibhi) naM vikacazamazAstrapraNayanAt // 8 // Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAraH .00000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 na zaktaH sUktInAmasamamahimAnaM prathayitumalaM devezArthyaH kuvalayatale kiM bhavati nA / kare'dhyetu dadhe zikhitanugatA pustakamima, na siddhAnAM zaktA guNagaNanidhInAM matipuSAm / / 6 / / prabhAvo'cintyo'yaM tadapi nanu tAsAmavagame, gurUNAM kalpAnAmadharitapuparSadra marucAm / draveyu vANo vidhukiraNayuktAH kSititale, na kiM candrAhvAnAH kaThinataratAnyatkRtaguNAH / 10 // gacche svacche kalpavRkSA'nukAre, jAtA zAkhA sAgarAkhyA tapAkhye / mAnyA sadbhiH zuddhasAdhuprazAkhA, yA''nyA zrAddhaiH zAsanodIptikAmaiH // 11 // satrodbhutena gaNinA''nandAhana yathAmati / ayavIrapadAmbhoja-reNunA racitA dhiyai // 12 // vidhAyainAM mayA prApta yadaNu sukRtaM tataH / sahA''nuyAM bhavyalokaiH pratya jainendranAsanam // 13 // Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Neodesdeseskastaskeslave ___iti pUjya-prAgamoddhAraka-AcArya zrIAnandasAgarasUrIzvaranirmitA // nyAyAvatArasUtrasya dIpikAnAmnI vRttiH / / E Ale - - - - .00000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 OM zAMti prinTarsa, indaura nagara-2 * Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||jainN jayati shaasnm|| Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgamoddhAraka-granthamAlAnAM prakAzano (1) sarvajJazataka saTIka mahopAdhyAya zrI dharmasAgarajI sUtravyAkhyAnavidhizataka dharmasAgaragranthasaMgraha (4) auSTrikamatotsUtrapradIpikA (5) tAttvikapraznottarANi AgamoddhArakarI (6) AgamoddhArakakRtisandoha bhAga 1-2-3-4 5-6 , nyAyAvatAra saTIka (E) adhikAra-viMzikA vRtti (e) lokaviMzikA vRtti ( Adya khaNDa) (10) AgamoddhArakazrInI zrutopAsanA (11) kulakasaMdoha zrIpUrvAcAryakRta (12) saMdehasamuccaya zrIjJAnakalazasUrinirmita (13) jainastotrasaMcaya bhAga 1-2-3 zrIpUrvAcArya kRta (14) gurutattvapradIpa cirantanAcAryakRta [utsUtrakandakudAlAparanAma] (15) zatArthavivaraNam gaNI zrImAnasAgarajIkRta prApti-sthAna:zrI jainAnanda pustakAlaya, gopIpurA, surata.