________________
अत्यन्ताभावमुपदिशन्तिઅત્યન્તાભાવનું સ્વરૂપ સદેષ્ટાન્ત બતાવે છે. कालत्रयाऽपेक्षिणी हि तादात्म्यपरिणामनिवृत्तिरत्यन्ताમવિક છે રૂ-દક | निदर्शयन्तिયથા ચેતનાડતનો: રૂ-૬૬ .
ત્રણે કાળ સંબંધી તાદાભ્યપરિણામનો જે અભાવ તેને અત્યન્તાભાવ કહેવાય છે. જેમ ચેતન અને અચેતનનો (અભાવ તે) અત્યન્તાભાવ છે. __ भूत-भविष्यद्-वर्तमानरूपकालत्रयेऽपि याऽसौ तादात्म्यपरिणामનિવૃત્તિ: પરિણમવ્યવૃત્તિઃ સત્યનામાવ: | દૂધ . .
__ यथा चेतन:- जीवो भूत-भविष्यद्-वर्तमानरूपकालत्रयेऽपि अचेतनत्वेन जडत्वेन न परिणमति, एवमचेतनोऽपि न चेतनस्वरूपेण । तदेवं प्रकारेण चेतनाचेतनयोः कालत्रयेऽपि या तादात्म्यपरिणामनिवृत्तिः सोऽत्यનામાવ રૂત્યર્થ: દુદ્દા - ભૂતકાળ ભવિષ્યકાળ અને વર્તમાનકાળ સ્વરૂપ ત્રણેકાળમાં જે તાદાભ્યપરિણામનો અભાવ એટલે કે એકત્વ પરિણામની જે વ્યાવૃત્તિ તે અત્યન્તાભાવ કહેવાય છે. જેમ ચેતન એટલે કે જીવ-ભૂતકાળ ભવિષ્યકાળ અને વર્તમાનરૂપ ત્રણે કાળમાં અચેતન એટલે જડપણાના પરિણામ પામતો નથી. એ પ્રમાણે અચેતનપણ ચેતનપણાને પામતો નથી. આજ પ્રકારથી ચેતન અને અચેતનમાં ત્રણકાળમાં એકત્વ પરિણામનું ન હોવું તે અત્યન્તાભાવ કહેવાય છે.
વિશેષાર્થ: પ્રશ્ન ઇતરેતરાભાવ અને અત્યન્તાભાવમાં શું તફાવત છે?
ઉત્તર : એક દ્રવ્યોના અનેક પર્યાયનો પરસ્પર અભાવ તે ઇતરેતરાભાવ છે. જેમ કુંભ અને સ્તંભનો પરસ્પર અભાવ, અહીં પુદ્ગલ દ્રવ્ય એક જ છે. તથા અનેક દ્રવ્યોનો પરસ્પરનો જે અભાવ તે અત્યન્તાભાવ છે. જેમ કે ત્રણેય-કાળમાં ધર્માસ્તિકાય અધર્માસ્તિકાય રૂપે બનતો નથી.
પ્રતિષેધ =અભાવ (અવિદ્યમાનતા) તે વાસ્તવિક રીતે તો એક જ છે પરંતુ તેના ચાર ભેદો ભાવાત્મક જે વસ્તુ છે તેને જ ઇતરની અપેક્ષાએ એટલે કે
૧૧૪
