________________
प्रत्यक्षेण निराकृतः साध्यधर्मविशेषणो यस्य स प्रत्यक्षनिराकृतसाध्यधर्मविशेषणः पक्षाभासः, एवमग्रेऽपि ज्ञातव्यम् । स्वसंवेदनप्रत्यक्षेण पृथिव्यादिभूतेभ्यो विलक्षण आत्माऽस्तीति ज्ञायते, अनेन स्वसंवेदनप्रत्यक्षेण. 'नास्ति भूतविलक्षण आत्मा' इति चार्वाकस्य प्रतिज्ञा बाधिताभवति, यथा'वह्निरनुष्णः' इति प्रतिज्ञा बाह्येन्द्रियप्रत्यक्षेण बाधिता भवतीति ॥ ४१ ॥
ટીકાઈ- પ્રત્યક્ષ પ્રમાણવડે નિરાકૃત છે સાધ્યધર્મવિશેષણ જેનું તે પ્રત્યક્ષનિરાકૃત સાધ્યમ-વિશેષણ-પક્ષાભાસ” છે એમ હવે પછીના પક્ષાભાસોમાં પણ જાણવા યોગ્ય છે સ્વસંવેદન (અનુભવ)થી એટલે કે પોતાનાં જ્ઞાન દ્વારા પ્રત્યક્ષથી પૃથ્વી પાણી તેજ અને વાયુરૂપ ભૂતોથી આત્મા વિલક્ષણ (જુદો) છે એમ જણાય છે કારણ કે પાંચ ભૂતો ભેગા થાય તો આત્માનું અસ્તિત્વ જણાતું નથી માટે ભૂતોથી ચૈતન્યમય આત્મા જુદો છે એવું. સ્વાનુભવપ્રત્યક્ષ વડે નિર્ણત કરવાથી “મૂતવિર્નાક્ષ નાપ્તિ માત્મા આત્મા ભૂતથી જુદો નથી ભૂતમય છે એવી ચાર્વાક દર્શનની જે પ્રતિજ્ઞા છે તે બાધિત થાય છે ચાર્વાક-નાસ્તિકમતાનુસારી-ત્મા “મૂતવિત્નક્ષનાતિ'' ચૈતનવાત આ પ્રમાણે અનુમાનમાં પ્રતિજ્ઞા-વચન કહે છે તેમની તે વાત પ્રત્યક્ષથી જ ખંડિત થઈ જાય છે. માટે તે પક્ષાભાસ છે. જેમ વહ્નિ મનુષ્ક: અગ્નિ ઠંડો છે. આવી પ્રતિજ્ઞા છે પ્રત્યક્ષથી જે ઠંડો નથી તેને ઠંડો કેમ મનાય તથા સધાય ? તેથી બાઘેન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ પ્રમાણદ્વારા આ પ્રતિજ્ઞા બાધિત થાય છે તેથી તે પ્રત્યક્ષ નિરાકૃત સાધ્યધર્મ પક્ષાભાસ છે. '
द्वितीयप्रकारं प्रकाशयन्तिअनुमाननिराकुतसाध्यधर्मविशेषणो યથા નતિ સર્વજ્ઞો વીતરા વા ૬-૪૨
સૂત્રાર્થ- જેમ “સર્વજ્ઞ અથવા વીતરાગ નથી” આ “અનુમાન સાધ્યધર્મ વિશેષણ પક્ષાભાસ” છે
'नास्ति सर्वज्ञो वीतरागो वा' इति प्रतिज्ञा 'यः कश्चिन्निर्हासाऽतिशयवान् स क्वचित् स्वकारणजनितनिर्मूलक्षयः, यथा कनकादिमल:, 'निर्हासातिशयवती च दोषावरणे' इत्यनुमानबाधिता । अनेनानुमानेन यत्र च वचन पुरुषधौरेये दोषाऽऽवरणयोः सर्वथा प्रक्षयप्रसिद्धिः स एव सर्वज्ञो वीतरागो
૨૩૨
