________________
द्वितीयं भेदं वदन्तिअन्यतरासिद्धो यथा-अचेतनास्तरवः, विज्ञानेद्रियाऽऽयुनिरोधलक्षणमरणरहितत्वात् ॥ ६-५१ ॥
સૂત્રાર્થ અન્યતરાસિદ્ધ હેત્વાભાસ જેમ કે વૃક્ષો અચેતન છે કારણ કે વિજ્ઞાન ઇન્દ્રિય અને આયુષના નિરોધસ્વરૂપ મરણથી રહિત છે.
विज्ञानस्येन्द्रियाणामायुषश्च निरोध:- अभाव इति विज्ञानेन्द्रियायुर्निरोधः तल्लक्षणं यन्मरणं तदभावाद् इति बौद्धा वृक्षेषु अचेतनत्वप्रसाधनार्थ हेतुमुपन्यस्यन्ति तन्न युक्तम्, अस्य हेतोः प्रतिवाद्यसिद्धिकलङ्कदूषितत्वात् । प्रतिवादिनां जैनानामागमे विज्ञानेन्द्रियाऽऽयुषां वृक्षेषु प्रतिपादितत्वात् । वाद्यसिद्धेरूदाहरणं तु–'सुखादयोऽचेतनाः, उत्पत्रिमत्वात्' इत्यत्र वादिनः सांख्यस्योत्पत्तिमत्वमसिद्ध, तन्मते आविर्भावस्यैवाङ्गीकारात् ॥ ५१ ॥
ટીકાઈ- વિજ્ઞાન-ઇન્દ્રિય અને આયુષનો નિરોધ એટલે કે અભાવ સ્વરૂપ જે મરણ, તે મરણનો અભાવ હોવાથી આ હેતુ બૌદ્ધો વૃક્ષમાં અચેતનપણું સિદ્ધ કરવા રજુ કરે છે. તે યોગ્ય નથી કારણ કે આ હેતુ વૃક્ષમાં ચૈતન્ય માનનાર પ્રતિવાદી એવા જૈનોને અસિદ્ધિના કલંકથી દુષિત છે એટલે કે અમાન્ય છે કારણ કે પ્રતિવાદી જૈનોના આગમમાં વૃક્ષોમાં પણ વિજ્ઞાન ઇન્દ્રિય અને આયુષ્ય એ પ્રમાણથી સિદ્ધ કરેલું છે તેથી પ્રતિવાદી એવા જૈનોની અપેક્ષાએ અન્યતરાસિદ્ધ હેત્વાભાસ છે. કારણ કે વાદી એવા બૌદ્ધને માન્ય છે અને પ્રતિવાદી એવા જૈનોને અમાન્ય છે. વાદીને અસિદ્ધ એવું દૃષ્ટાન્તસુખવિગેરે અચેતન છે, ઉત્પત્તિ થતી હોવાથી. આ અનુમાનમાં બતાવેલો ‘ઉત્પત્તિમસ્વત્' હેતુ વાદીને અસિદ્ધ છે કારણ કે તેઓ સર્વત્ર માત્ર આવિર્ભાવને જ માને છે એટલે કે નિત્યવાદી સાંખ્યો પોતાના મતે કોઈપણ વસ્તુની ઉત્પત્તિ સ્વીકારતા નથી જેમ કરંડિયામાં સર્પ હોય તો તે તિરોભૂત છે જ્યારે કરંડિયો ખોલે તો તેની ફણા વિ. આવિર્ભત રૂપે દેખાય છે તેમ કોઇપણ પદાર્થમાં વસ્તુ સ્વરૂપે તે રહેલુ છે પરંતુ તે તે સહકારી કારણો મળતા તે પ્રગટ થાય છે. બીજમા થડ-ફલ-ફૂલ-અંકુરાદિપણુ પડેલુ છે તે તે કારણોના સમવધાન થાય ત્યારે તે જ બીજમાંથી અંકુરો શાખા-પ્રશાખા ફૂલ ફળ પ્રાપ્ત
૨૪૦
