________________
'पुरुषो नित्य एव प्रत्यभिज्ञानादिमत्त्वात्' अस्मिन्ननुमाने हेतो: सर्वथा नित्यत्वविशिष्टसाध्यविपरीतेन परिणामिपुरुषेण व्याप्तत्वाद् विरुद्धत्वं हि स्थिरैकरूपस्य पुरुषस्य 'सोऽयं देवदत्तः' इत्यादिरूपं प्रत्यभिज्ञानं सम्भवति; सुषुप्ताद्यवस्थायामिव बाह्यार्थग्रहणे प्रवृत्यभावात् । बाह्यार्थग्रहणे प्रवृते सति पुरुषस्य स्थिरैकरूपत्वहानिः स्यात्, बाह्यार्थग्रहणरूपेण परिणतत्वात्, तस्मान्न स्थिरैकरूपे पुरुषे कदाचिदपि प्रत्यभिज्ञानं सम्भवति । एवमेव ' पुरुषोऽनित्य एव, प्रत्यभिज्ञानादिमत्वात्' इति सौगतानुमाने हेतोर्निरन्वयविनासलक्षणाःनित्यैकरूपसाध्यविपरीतेन परिणामिपुरुषेण व्याप्तत्वाद् विरूद्धत्वम् ।
अयमर्थः–अन्यत्र देशे काले वा अनुभूतस्य वस्तुनोऽन्यत्र देशे काले वा पुनरनुभवे पूर्वद्दष्टत्वेन स्मरणे च सति यत् 'सोऽयं' इत्याकारकं ज्ञानमुन्मज्जति तत् प्रत्यभिज्ञानम् । बौद्धमते तावदात्मनः क्षणिकत्वाद् य आत्मा प्रागनुभूतवान् वस्तुं, स आत्मा तदानीमेव विनष्ट इति तेन तद्वस्तु पुनरपि द्रष्टुं स्मर्तु वानशक्यत इति न प्रत्यभिज्ञानादिमत्त्वं आत्मनः सिध्यति । एवं च नानित्यत्वैकान्तेन साकं प्रत्यभिज्ञानादिमत्वस्य व्याप्तिरस्ति, अपि तु कथञ्चिन्नित्याऽनित्यत्वेन सहैवेति विरूद्धोऽयं बौद्धमते हेतुः ॥ ५३ ॥
ટીકાર્થ-“પુરુષ નિત્ય જ છે. પ્રત્યજ્ઞાનાદિવાળો છે” આ અનુમાનમાં હેતુ સર્વથા નિત્યત્વથી વિશિષ્ટ એવા સાધ્યની સાથે વર્તતો નથી પરંતુ સાધ્યાભાવ એવા પરિણામી પુરુષમાં વ્યાપ્ત (રહેતો) હોવાથી વિરૂદ્ધ થાય છે. કારણ કે સ્થિર એક સ્વરૂપવાળા પુરુષને “તે આ દેવદત્ત છે” ઇત્યાદિ સ્વરૂપ પ્રત્યભિજ્ઞાન સંભવતું નથી એટલે કે પ્રત્યભિજ્ઞાનમાં સ્મરણ અને અનુભવ બે અવસ્થારૂપ સંકલનાત્મકજ્ઞાન હોય છે એકાંતે નિત્યમાં બે અવસ્થા ઘટી શકે નહીં સુષુપ્ત અવસ્થામાં રહેલા જીવની જેમ એટલે નિદ્રામાં રહેલા જીવની જેમ બાહ્ય પદાર્થ ગ્રહણ પ્રવૃત્તિ નો અભાવ હોય છે (કદાચ) બાહ્ય પદાર્થગ્રહણ કરવાની પ્રવૃત્તિ કરે છતે પુરુષની સ્થિર એક-રૂપપણાની हानी थाय छे. કારણ } પુરુષ બાહ્યપદાર્થને ગ્રહણ કરવા દ્વારા પરિણામ પામેલો હોવાથી, તે સ્થિર એવા એક સ્વરૂપ પુરુષમાં ક્યારેપણ પ્રત્યભિજ્ઞાન संभवतुं नथी श्रेष्ठ प्रभाशे" पुरुषोऽनित्य एव प्रत्यभिज्ञानादिमत्वात्" "पुरुष અનિત્ય જ છે પ્રત્યભિજ્ઞાનવાળો છે” આ બૌદ્ધમાન્ય આ અનુમાનમાં હેતુ
"
જ
૨૪૨
