________________
प्रतिपिपादयिषा जायते, ततः प्रतिपादयति, तथा च प्रश्नानां सप्तधैव प्रवर्तमानत्वादुत्तरस्यापि सप्तविधत्वमेव प्रपनं भवति ।
• इयं सप्तभङ्गी प्रमाणसप्तभङ्गी-नयसप्तभङ्गीभेदेन द्विविधा। तत्र प्रतिभङ्गं सकलादेशस्वभावा प्रमाणसप्तभङ्गी। प्रतिभङ्गं विकलाऽऽदेशस्वभावा च नयसप्तभङ्गी। एकधर्मबोधनमुखेन अभेदवृत्या अभेदोपचाराद् वा तदात्मकाशेषधर्मात्मकवस्तुविषयकबोधजनकवाक्यत्वं सकलादेशत्वम् । कुत्राऽभेदवृत्या प्रतिपादयति? कुत्र चाभेदोपचारेण ? इति चेत्, उच्यते-द्रव्यार्थनयाङ्गीकारपक्षे सर्वपर्यायाणां द्रव्यात्मकत्वात् ‘स्यादस्त्येव घटः' इति वाक्यमस्तित्वलक्षणैकधर्मप्रतिपादनद्वारा तदात्मकाशेषधर्मात्मकं वस्तु अभेदवृत्या प्रतिपादयति। पर्यायार्थनयस्वीकारपक्षे तु सर्वपर्यायाणां परस्परभिन्नत्वाद् एकस्य शब्दस्यानेकार्थप्रत्यायने सामर्थ्याऽभावाद-भेदोपचारेणान्तधर्मात्मकं वस्तु प्रतिपादयति । अभेदवृत्तेरभेदोपचार-स्याऽनाश्रयणे एकधर्मात्मकवस्तुविषयकबोधजनकं वाक्यं विकलादेश इति ॥ १४ ॥
ટીકાર્ય : જીવ અજીવ (આત્મા ઘટ પટ આકાશ) વિગેરે સંસારવર્તી પદાર્થરાશિ પૈકી કોઈપણ એક પદાર્થની બાબતમાં, એક એક ધર્મના પ્રશ્નના વશથી એટલે કે એ પદાર્થ સંસારમાં છે કે નહીં ? એવા પ્રકારે સત્ત્વ (અસ્તિત્વ) અને આદિ શબ્દથી,(નાસ્તિત્વ નિત્યત્વ અનિત્યત્વ) વિગેરે જુદા જુદા અનેક ધર્મ વિષયક જ્યારે એકેક પ્રશ્ન પુછવામાં આવે ત્યારે તે પ્રશ્નના વશથી પ્રત્યક્ષ-અનુમાન આદિ કોઇપણ પ્રમાણોથી વિરોધ (બાધા) ન આવે તે રીતે સ્વ-દ્રવ્યક્ષેત્રાદિની અપેક્ષાએ અસ્તિત્વનું વિધાન, પારદ્રવ્ય-ક્ષેત્રાદિની - અપેક્ષાએ નાસ્તિત્વનું વિધાન, આ પ્રમાણે વ્યસ્ત સમસ્ત એટલે કે પૃથભૂત
એવા વિધિ અને નિષેધ દ્વારા, અને સમુદિતવિધિ અને નિષેધની પર્યાલોચના (વિચારણી કલ્પના) કરીને સાત શબ્દથી યુક્ત એટલે અપેક્ષા પૂર્વક-કથંચિત્ વિવક્ષા યુક્ત બોલાતા એવા સાત પ્રકારો વડે વચનોનું જે ઉચ્ચારણ તેને
સપ્તભંગી કહેવાય છે. - અહીં તાત્યયાર્થ આ પ્રમાણે છે-જીવ-અજીવાદિ સ્વરૂપ સર્વવસ્તુનો સમૂહ અનંત ધર્માત્મક છે એ પ્રમાણે રહસ્ય છે તેમ જાણવું તેમાં એક એક (નિત્યઅનિત્ય, સ-અસત) ધર્મને અનુસરીને સાત પ્રકારના પ્રશ્નને પુછવાના પ્રસંગે
૧૫૭
