________________
कर्ता हि साधकः, स्वतंत्रत्वात्, ક્રિયા તુ સાધ્યા, તૃનિયંત્યંત્વાત્ ॥ ૬-૧૧ ॥
एनमेवार्थं द्रढयन्ति- .
न च क्रिया क्रियावतः सकाशादभिन्नैव भिन्नैव वा. પ્રતિનિયતયિા-ક્રિયાવાવમઙપ્રમઽાત્ ॥૬-૨૦ ॥ સૂત્રાર્થ- કર્તા એ સાધક છે. સ્વતન્ત્ર હોવાથી, વળી ક્રિયાએ સાધ્ય છે, કર્જાથી બનતી હોવાથી,
ક્રિયા તે ક્રિયાવાન્ થકી એકાંતે અભિન્ન કે ભિન્ન જ માનશો તો અમુક ચોક્કસ ક્રિયા અને ક્રિયાવાન એ બન્ને-પણાના વ્યવહારનો ભંગ થઇ જશે એટલે કે નાશ થવાનો પ્રસંગ આવશે.
अयं भावः- यदि क्रिया क्रियावतः सकाशादेकान्तेनाऽभिन्नाऽङ्गीक्रियेत तर्हि क्रियावन्मात्रमेव तात्त्विकं स्यात्, न तु द्वयम्, यदि चैकान्तेन भिन्नाऽभ्युपगम्येत तर्हि 'अस्यैवेयं क्रिया' इति सम्बन्धनिश्चयो न स्यात्, भेदाविशेषाद् अन्यस्याप्यसौ किं न भवेत् ? न च समवायसम्बन्धी नियामकः, तस्यैकत्वाद्, व्यापकत्वाच्च नियामकासम्भवात्, तस्मात् क्रियाक्रियावतोरेकान्तेन भेदे अभेदे वाऽङ्गीक्रियमाणे. क्रियाक्रियावद्भावभङ्गाद् भिन्नाभिन्नत्वमेवाभ्युपगन्तव्यमिति ॥ २० ॥
ટીકાર્ય– તેનો ભાવ આ પ્રમાણે છેઃ- જો ક્રિયા એ ક્રિયાવાન્ થકી એકાંતે અભિન્ન અંગીકાર કરાય તો ક્રિયાવાંન્ જ ફક્ત તાત્વિક થઇ જાય તેથી ક્રિયા અને ક્રિયાવાન્ બે રહેશે નહીં. વળી એકાંતે ભિન્ન જ સ્વીકારવામાં આવે તો “આની આ ક્રિયા' એમ સંબંધનો નિશ્ચય ન થાય. કારણ કે ભેદ સરખો હોવાથી અન્ય (બીજા) ની પણ આ ક્રિયા છે એમ કેમ ન થાય? (જેમ ચૈત્રનું જ્ઞાન ચૈત્રથી ભિન્ન છે ચૈત્રનું જ્ઞાન એમ કહે તો અન્ય એવા ચૈત્રનું જ્ઞાન કેમ ન કહેવાય? કારણ કે ભિન્નતા તો બન્નેમાં સરખી છે.
નૈયાયિકો દ્રવ્યથી, દ્રવ્યની ક્રિયા, દ્રવ્યના ગુણો, એકાંતે ભિન્ન છે.એમ માને છે. જેમ ચૈત્રથી ચૈત્રની ગમનક્રિયા છેદનક્રિયા વિભિન્ન જ છે. ઘટથી ઘટનુંરૂપ એકાંતે ભિન્ન છે એમ સ્વીકારે છે. હવે તેની સામે પ્રશ્ન ઉભો થાય
૨૧૬
