Bhagwati Sutra Part 09

Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti

Page 426

४०४
भगवतीले व्याः, तत्रास्त्युद्देशकेहि लोकाकाश आधारतया प्रतिपादयितुमिष्टः, अतएवाकाशस्य देशप्रदेशात्मकौ भेदौ तत्र नोक्ती अत्रतु लोकोऽस्तिकायसमुदायरूपः आधारतया प्रतिपादयितुमिष्टोऽत आकाशस्य द्वौ भेदौ अपि आधेयौ भवत, इति सप्तविधाः वोध्याः, तेचैवं-१ धर्मास्तिकायः लोके परिपूर्णस्य तस्य विधमानत्वात् , धर्मास्तिकायदेशस्तु न भवति धर्मास्तिकायस्यैव तत्र सद्भावात , धर्मास्तिकायप्रदेशाश्च सन्ति धर्मास्तिकायस्य तद्रूपत्वादितिद्वयम् २, तथैव सातों प्रकार के अरूपी प्रतिपादित हुए हैं-धर्मास्तिकाय १, धर्मास्तिकाय के प्रदेश २, अधर्मास्तिकाय ३, अधर्मास्तिकाय के प्रदेश ४, नो आकाशास्तिकाय यहाँ आकाशास्तिकाय कानिषेध है क्योंकि लोक आकाशास्तिकाय का देशरूप है अतः आकाशास्तिकायदेश ५ आकाशास्तिकायप्रदेश ६, और काल ७। कहने का तात्पर्य यह है कि वहां दूसरे शतक के दसवें अस्तिकाघ उद्देशक में लोकाकाश आधाररूपसे प्रतिपादन करना इष्ट है, इसलिये लोकाकाश में आकाश के दो भेद-आकाशास्तिकाय और इसके प्रदेश नहीं प्रतिपादित हुए हैं । परन्तु यहां तो अस्तिकाय का समुदाय रूप लोक आधारपने से प्रतिपादन करने के लिये इष्ट हुआ है. इसलिये आकाश के दो भेद भी आधेय (आधार में रहनेवाला पदोयें) हो जाते हैं इसलिये वहां सातों प्रकार के अरूपी प्रकट किये गये हैं। धर्मास्तिकाय लोक में परिपूर्णरूप-व्यापकरूप से विद्यमान है। धर्मास्तिकाय का देश तो होता नहीं है क्यों कि पूरा धर्मास्तिकाय ही वहां સાતે પ્રકારના અરૂપીનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે. તે સાત પ્રકારના અરૂપી નીચે પ્રમાણે છે___“अरूवी सत्तविहा जाव अहमत्थिकायस्स पएसा, ना आगासस्थिकाएआगासत्थिकायस्सदेसे, आगासत्थिकायस्स पएमा अद्धासमए, सेसं तंचेव"
(१) पारिताय, (२) मास्तियन प्रशी, (3) अस्तिय, (૪) અધર્માસ્તિકાયના પ્રદેશ, (૫) ને આકાશાસ્તિકાય આકાશાસ્તિકાય દેશ, (૬) આકાશાસ્તિકાય પ્રદેશ અને (૭) કાળ આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે ત્યાં કાકાશની અપેક્ષાએ પ્રતિપાદન થવું જોઈએ. તેથી કાકાશમાં આકાશના ભેદ–આકાશાસ્તિકાયના દેશે અને પ્રદેશો-નું પ્રતિપાદન થયું નથી. પરંતુ અહીં તે અસ્તિકાયના સમુદાય રૂપ લેકની અપેક્ષાએ પ્રતિપાદન કરવાનું હોવાથી આકાશના ભેદને પણ સમાવેશ કરવામાં આવેલ છે. તે કારણે અહીં સાતે પ્રકારના અરૂપીને સદૂભાવ બતાવ્યો છે ધર્માસ્તિકાય લેકમાં પરિપૂર્ણરૂપે- વ્યાપક રૂપે રહેલ છે. ધર્માસ્તિકાયને દેશ (અંશ) તે હેત નથી, કારણ કે પૂરૂં ધર્માસ્તિકાય જ ત્યાં વર્તમાન હોય છે.