Book Title: Dravyasangraha ki Prashnottari Tika
Author(s): Sahajanand Maharaj
Publisher: Sahajanand Shastramala
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010794/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( sarvAdhikAra surakSita) zrI sahajAnanda zAstramAlA mUla grantha (gASA) kartAHparamapUjya zrI mannemicandra siddhAntacakravartI dravyasaMgraha kI praznottarI TIkA pravaktA adhyAtmayogI siddhAntanyAyasAhityazAstrI, nyAyatIrtha pUjya zrI guruvarya manohara jI varNI "zrImatsahajAnanda mahArAja" prakAza bhAratIya ti-darzana kendra jayapura khemacanda jaina sarrApha, maMtrI, zrI sahajAnanda zAstramAlA 185 e, raNajItapurI, sadara meraTha (uttara pradeza) svAdhyAyArthI bandhu, mandira evaM lAibreriyoMko bhAratavarSIya barNI jainasAhitya mandirakI orase ardhamUlyame / dvitIya saMskaraNa 1000 san 1976 [lAgata 10) 10 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsahajAnanda zAstramAlAke saMrakSaka (1) zrImAn lA0 mahAvIraprasAda jI jaina, baikarsa, saMrakSaka, adhyakSa evaM pradhAna dRsTI, sadara meraTha (2) zrImatI sau0 phUlamAlA devI, dharmapatnI zrI lA0 mahAvIraprasAda jI jaina, baiMkarsa, sadara meraTha (3) zrImAn lAlA lAlacanda vijayakumAra jI jaina sarrApha, sahAranapura ' ' . bhI sahajAnanda zAstramAlAke pravartaka mahAnubhAvoM kI nAmAvalI1 zrImAna seTha bhavarIlAla jaina pANDyA, jhUmarItilaiyA' 2 , varNIsaMgha jJAnaprabhAvanA samiti, kAryAlaya, kAnapura 3 , kRSNacanda jI jaina raIsa, deharAdUna 4 , seTha jagannAtha jI jaina pANDyA , jhUmarItilaiyA zrImatI sovatI devI jI jaina, giriDIha zrImAna mitrasaina nAharasihajI jaina, mujaphpharanagara premacanda omaprakAza, premapuro, meraTha 8, salekhacanda lAlacanda jI jaina, mujaphpharanagara , dopacanda jI jaina raIsa, deharAdUna bArUmala premacanda jI jaina, masUrI 11 , bAbUrAma murArIlAla jI jaina, jvAlApura 12 , kevalarAma ugrasaina jI jaina, jagAdharI 13 , seTha gaidAmala dagaDUzAha jI jaina, sanAvada 14 , mukundalAla gulazanarAya jI, naI maDI, mujaphpharanagara 15 zrImatI dharmapatnI bA0 kailAzacanda jI jaina, deharAdUna 16 zrImAn jayakumAra vIrasaina jI jaina, sadara meraTha 17 , matrI, jaina samAja, khaNDavA 18 , bAbUrAma akalakaprasAda jI jaina, tissA 16 , vizAlacanda jI jaina raIsa, sahAranapura 20 , bA0 harIcandajI jyotiprasAda jo jaina, ovarasiyara, iTAvA 21 zrImatI sau0 premadevI zAha suputrI bA0 phatelAla jI janasaghI, jayapura 22 , matrANI, digambara jaina mahilA samAja, 23 zrImAn seTha samala jI pANDyA, giriDIha 24 , bA0 giranArIlAla cirajIlAla jI jaina, 25 , bA0 rAdhelAla kAlUrAma jI modI, gayA Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 zrImAn seTha phUlacanda vaijanAtha jI jaina, naI maNDI / apapharanagara 27 , / mukhabIrasiha hemacanda jI sarrApha, bar3auta 28 , gokulacada harakacada jI godhA, lAlagolA 26 , dIpacada jI jaina riTAyarDa suprinTenDenTa ijIniyara, kAnapura 30 , matrI, di0 jainasamAja, nAI kI maDI, AgarA 31 zrImatI sacAlikA, di0 jaina mahilAmaDala. namakakI maho. 32 zrImAn nemicanda jI jaina, ruDakI presa, rur3akI 33 , bhabbanalAla zivaprasAda jI jaina, cilakAnA vAle, mahAranapura 34 , rozanalAla ke0 sI0 jaina. 35 . ,, molhaDamala zrIpAla jI, jaina, jaina vesTa 36 , banavArIlAla niraMjanalAla jI jaina, zimalA 37 , seTha zItalaprasAda jI jaina, sadara meraTha 38 digambara jainasamAja goTe gA~va 36 zrImatI mAtA jI dhanavatI devI jaina, rAjAgaja, iTAvA 40 zrImAna ba. mukhtyArasiha jI jaina, "nityAnanda" ruDakI 41 , lAlA mahendrakumAra jI jaina, cilakAnA 42 , lAlA AdIzvaraprasAda rAkezakumAra jaina, 43 , hukamacada motIcada jaina, sulatAnapura 44 , lA0 munnAlAla yAdavarAya jI jaina, sadara meraTha 45 , indrajIta jI jaina, vakIla, svarUpanagara, kAnapura 46 zrImatI kailAzavatI jaina, gha0 pa0 cau0 jayaprasAda jI, sulatAnapura 47 zrImAn * gajAnanda gulAbacanda jI jaina, bajAja, 48 , * bA0 jItamala indrakumAra jI jaina chovaDA, jhUmarItilaiyA 46 * seTha mohanalAla tArAcanda jI jaina vaDajAtyA, jayapura 50 , * bA0 dayArAma jI jaina pAra esa. DI o. sadara meraTha 51 - jinezvaraprasAda abhinandanakumAra jI jaina, sahAranapura 52 , x jinezvaralAla zrIpAla jI jaina, zimalA noTa:-jina nAmoMke pahale * aisA cinha lagA hai una mahAnubhAvokI svIkRta sadasyatAke kucha rupaye A gaye hai, zeSa Ane hai tathA jina nAmoke pahale x aisA cinha lagA hai unakI svIkRta sadasyatAkA rupayA abhI taka kucha nahI AyA, sabhI bAkI hai| gayA Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ M Atma-kIrtana adhyAtmayogI nyAyatIrtha siddhAntanyAyasAhityazAstrI zAntamUrti pUjya zrI manoharajI varNI "sahajAnanda" mahArAja dvArA racita hU~ svatantra nizcala niSkAma / jJAtA draSTA mAtamarAma ||ttek| antara yahI UparI jAna, ve virAga yaha raagvitaan|| maiM vaha hU~ jo hai bhagavAna, jo mai hU~ vaha haiM bhagavAna // 1 // mama svarUpa hai siddha samAna, amita zakti sukha jAna nidhAna / kintu pAzavaza khoyA jJAna, banA bhikhArI nipaTa ajAna // 2 // sukha duHkha dAtA koi na mAna, moha rAga duHkha kI khAna / / nijako nija parako para jAna, phira duHkhakA nahiM leza nidAna // 3 // jina, ziva brahmA rAma, viSNu buddha hari jisake nAma / rAga tyAgi pahuMcU nija dhAma, prAkulatAkA phira kyA kAma // 4 // hotA svayaM jagata pariNAma, mai jagakA karatA kyA kAma / dUra haTo parakRta pariNAma, 'sahajAnanda' rahUM abhirAma // 5 // 1000. [dharmapremI baMdhuno ! isa prAtmakIrtanakA nimnAMkita avasaro para nimnAMkita paddhatiyoM meM bhAratameM aneka sthAnoMpara pATha kiyA jAtA hai| Apa bhI isI prakAra pATha kIjie] 1-zAstrasabhAke anantara yA do zAstroke bIcame zrotAvoM dvArA sAmUhika rUpame / 2-jApa, sAmAyika, pratikramaNake avsrpr| 3-pAThazAlA, zikSAsadana, vidyAlaya laganeke samaya chAtro dvaaraa| 4-sUryodayase eka ghaTA pUrva parivArameM ekatrita bAlaka, bAlikA, mahilA tathA puruSo dvaaraa| 5-kisI bhI Apattike samaya yA anya samaya zAntike artha svarucike anusAra kisI artha, caupAI yA pUrNa chaMdakA pATha zAntipremI bandhuo dvArA / Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya (dvitIya saMskaraNa) priya adhyAtmapremI bandhuvara / __ anAdi kAlase sasArame paribhramaNa karate-karate ima jIvane aneka bAra manuSyabhava pAkara jainadharmarUpI amRtakA pAna kiyA, parantu bhava-bhramaNase chuTakArA na pAyA, isakA mukhya kAraNa thA dravyakI pratItikA na honaa| bhavya jIvakI isa jijJAsAko pUrNa karaneke lie 'dravyasagraha praznottarI TIkA' eka anupama racanA hai, jisakA pUjya guruvaryyane isa prakArase sakalana kiyA hai ki AdhyAtmika badhu kA isako bAra-bAra manana karanepara bhI choDaneko jo nahI caahtaa|| prathama bAra yaha pustaka dekhaneme taba AI jaba Ajase 3 varSa pahale zrI sumeracanda jI jaina, sampAdaka 'varNI pravacana' mujaphpharanagarane mujhe isa amUlya granthakI eka prati bheTa kii| isakA svAdhyAya karake maine koTizaH dhanyavAda mana hI mana zrI sumeracanda jI ko diyA aura pUjya guruvaryake prati zraddhA to pahale hI thI, para jitanI bAra bhI isa pustakakA adhyayana karatA thA mana romAcita hokara gadgad ho jAtA thaa| ataH maine apanI meraThakI goSThIme isako carcA eva vivecana kiyA, jisakA yaha amara huA ki goSThome upasthita strI va purupokI baDI jijJAsA baDhI aura bahuta talAza karanepara bhI dasa bAraha Adamiyoke lie mago huI do pratiyA upalabdha ho skii| manana jyo-jyo baDhA, jijJAsA baDhatI gaI aura jaba saba jagahase nirAza hokara thaka gae to mai zrI khemacanda jI jaina, matrI 'zrI sahajAnanda zAstramAlA' ke pAsa pahucA, jinhone isake punaH chapavAnekA bharasaka prayatna karanekA AzvAsana diyA / mahArAjajI prAjakala jabalapura cAturmAsa kara rahe the, ataH unake AnekI pratIkSA kI gaI aura unhone bhI apanI anumati dekara hame kRtArtha kiyaa| prUpha rIDigakA bhAra maine apane Upara liyA, pUjya guruvaryakI AjJA huI ki isa dvitIya saskaraNakA sampAdana bhI mere hI jimme rahe / ataH yaha gratha Apake samakSa upasthita hai| merI lAparavAhIke kAraNa agara isame truTiyA raha gaI ho to Apa apanI pratime ThIka karake mujhe sUcanA dekara kRtArtha kre| yaha gratha atyata upayogI hai / isake adhyayana meM Apako jo pAnada AegA vaha nizcaya hI Apako zreyomArgake sanmukha kara degA aura tattvajJAnakI eka advitIya prabhA Apake antarame utpanna hokara kalyANakA kAraNa hogii| ___ Apase prArthanA hai ki granthamAlAke anya prakAzanokA bhI adhyayana karake lAbha uThAye / vinIta -DA. nAnakacanda jaina 251, galI pArzvanAtha, mau0 ThaTheravADA, meraTha zahara / Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya priya dhrmbndhuvo| pApako sevAme yaha grantha dete hue mujhe parama harpakA anubhava ho rahA hai ki mumukSu jijJAsu bhAiyoke lakSyako pUrtime sahAyaka isa granyako pahucAneme saphala huA hai| isa granthako mUla gAthAnome sakSipta siddhAnta darzAyA gayA hai| usakI TIkAme kaise vairAgya jagatA, kaisI kriyA honI cAhiye, saba 'krigAvokA mUla 'prayojana adhyAtmagamana kaise banatA, caraNAnuyogako kyA upayogitA hai, nimittanaimittikayoga va vantusvAtaMtryakA kaise avirodha hai, nimittanaimittika yogakA paricaya vibhAvase haTaneme kaise sahayogI hai, vastusvAtantryakA paricaya svabhAvake abhimukha honeme kaise sahayogI hai Adi tathyokA paricaya hitakArI paddhatise karAyA gayA hai| isa granyame AdhyAtmika eva saiddhAntika aneka rahasyokA aneka prazna va uttaroke rUpa me vizadIkaraNa hai, jisako paDhane hue jJAna va zuddha prAnandakA anubhava hotA calA jAtA hai / isa granthakA nirmANa adhyAtmayogI nyAyatIthaM pUjya zrI manohara jI varNI 'sahajAnanda mahArAja' ne zrI pro0 lakSmIcanda jI jaina ema. esa-sI. jabalapura vAloke adhyayanake nimitta se kiyA hai| prophesara sAhabane baDI tatparatAke sAtha san 1956 ke mahArAja zrI ke varSAyoga me mahArAjako iglizakA adhyayana karAyA thA, jisase mahArAja zrI bho ArpagrathokA iglizame eksapojIzana bhI likhane lage hai| Ajakala iglizame samayasArakA eksapojIzana likhA bhI jA rahA hai / jisame se eka pustaka prakAzita bhI ho gaI hai / Apane prophesara sAhaba kI adbhuta bhAvanAse Akarpita hokara unake adhyayanake liye isa granthako racanA kI hai| isame kula praznottara 2238 hai / praznottarose viSaya sugama aura rocaka ho gayA hai| . . isame kyA kyA viSaya hai, isako maiM yaha isaliye nahI likha rahA hUM ki isako maiM sakSepame kyA vANUM, isakA to AdyopAnta adhyayana karanA hI cAhiye / AzA hI nahIM apitu pUrNa vizvAsa hai ki isa granthake adhyayana, mananase zAntikA mArga avazya hI prApta hogaa| ---mahAvIraprasAda jaina, baikarsa sadara, meraTha (u0 pra0) Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkSipta vipaya paricaya prathama adhyAya-gAthA 27, praznottara 830, varNana -uddezyasAdhaka maGgalAcaraNa, joda svarUpake 6 adhikAra, jIvakA niruktatyartha, jIvakI upayogitA, upayogake bheda prabhedokA vizada vivaraNa, jIvakA lakSaNa, amUrtitva, kartRtva, bhoktRtva, svadehaparimANatva, sasAritvake bhedaprabheda, caudaha jIvasamAsa, vadIphike bheda siddhatva aura Urdhvagamanatva, ajIvadravyoke bheda pudgalakI paryAya, dharma, adharma, AkAza aura usake bheda, kAladravyakA svarUpa, kAladravyakI sakhyA astikAya kI sakhyA, astikApakA svarUpa, dravyoke pradezokA parimANa,. aNuke astikAyapanA, pradezake svarUpakA varNana hai| dvitIya adhyAya-gAthA 11, praznottara 834, varNana-java tattvoke nAma, prAsravakA svarUpa, bhAvAsravokA vizeSa vivaraNa, dravyAsravokA vizeSa vivaraNa, bandhatattvakA svarUpa, dravya badhake bheda va kAraNa, savara tattvakA svarUpa, bhAvasaMvarakA vistRta vivaraNa, nirjarAtattvakA svarUpa, mokSatattvakA svarUpa, puNya va pApa tattvakA svarUpa / tRtIya adhyAya-gAthA 20, praznottara 474, varNana-nizcayaratnatraya, ise eka prAtmA kA kahanekA kAraNa, samyagdarzanake guNa va doSa, samyagjJAnakA svarUpa, darzanakA svarUpa, darzana va jJAnakI sahabhAvitA kramabhAvitA, samyakcAritra, abheda samyakcAritra, dhyAnakA svarUpa, dhyAna kI siddhikA upAya, padasthadhyAna, arahataparameSThIkA svarUpa, siddhaparameSThIkA svarUpa, prAcAryapurabheSThIkA svarUpa, upAdhyAyaparameSThokA svarUpa, sAdhuparameSThIkA svarUpa, nizcayadhyAna va paramadhyAna kA svarUpa va upAya, atima upadeza, atima kathana / paramAtma-grAratI OM jaya jaya avikaarii| jaya jaya avikArI, OM jaya jaya avikaaro| hitakArI bhayahArI, zAzvata svavihArI |ttek|| OM kAma krodha mada lobha na mAyA, samarama sukhgrii| dhyAna tumhArA pAvana, makala klegahArI // 1 // OM he svabhAvamaya jina tumi cInA, bhava santati ttaarii| tuva bhUlata bhava bhaTakata, sahata-vipati bhArI // 2 // OM parasamvadha badha dukha kAraNa, karata ahita bhArI / paramavhAkA darzana, cahu gati dukhahArI // 3 // OM jJAnamUrti he satya sanAtana, munimana scaaro| nirvikalpa zivanAyaka, zuciguNa bhaNDArI // 4 // OM baso baso he sahaja jJAnaghana, sahaja gaaNticaarii| Tale TaleM saba pAtaka, paravala baladhArI // 5 // Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - T . . . .. . .. . . 8 ... . .. .. .. / .. . L.. ..... adhyAtmayogI nyAyatIrtha guruvarya pUjya zrI 105 kSullaka manohara jo varNI "sahajAnanda" mahArAja Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjyapAda zrImannemicandrasiddhAntacakravartikRta dravyasaMgraha kI praznottarI TIkA maMgalAcaraNa jIvamajIva davva jiNavaravasaheNa jeNa siddiThaM / deviMdaviMdavadaM vaMde ta savvadA sirasA // 1 // anvaya-jeNa jiNavaravasaheNa jIvamajIva davvaM NiddiTTha devidavidavada taM savvadA sirasA vaMde / artha-jina jinavaravRSabha (tIrthaMkaradeva) ne jIva va ajIva dravyakA nirdeza kiyA hai, devendroMke samUha dvArA vaMdanIya una prabhuko sadA sira namAkara vaMdana karatA huuN| prazna 1-jinhe vaMdana kiyA hai unako jIva ajIva dravyake nirdeSTA-isa vizeSaNase kahanekA kyA koI vizeSa prayojana hai ? uttara-yaha vizeSaNa granthanAmase sambandha rakhatA hai / isa granthame dravyokA varNana karanA hai ata. dravyake nirdeSTAko vadita kiyA hai| prazna 2-isa vizeSaNase kyA kucha granthakI bhI vizeSatA hotI hai ? uttara-jina dravyokA varNana isa granthame karanA hai una dravyokA nirdeSTA nirdoSa prApta batalAnese granthakI prAmANikatA siddha hotI hai / prazna 3-dravyUke nAmake liye yahA~ "jIva ajIva" itane zabdose kyo kahA? . uttara-jIva va ajIvake parijJAna binA svabhAvakI prApti asambhava hai ataH nijake svabhAva jAnaneke prayojanako jIva zabdase batAyA hai va anya jina sabose lakSya haTAnA hai unako ajIva zabdase kahA hai| prazna 4 - mUrta aura amUrta-isa prakAra bhI to dravyake do prakAra hai, taba "muttamamuttaM davva" isa prakAra kyo nahI kahA gayA ? uttara-mUrta amUrta kahanepara amUrta AtmA mUrtase to pRthak ho gayA, kintu amUrta anya Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasaMgraha-praznottarI TIkA 4 dravyose pRthak pratIta nahI ho pAtA, ata. kevala prAtmAke dhyAnakA mArga banAneke uddezyase racita isa ganyame jIva ajIva zabdakA prayoga kiyA hai| prazna 5-jIva ajIvame jovakA pahile nAma kyo rakkhA ? uttara-sava dravyome jIva jJAtA honese pradhAna hai tathA vaktA zrotA sabhI jIva hai| jIva ko hI kalyANa karanA hai, ataH jIvakA pahile nAma rakkhA hai| prazna 6-jIva aura ajIvakA lakSaNa kyA hai ? uttara-jIva ajIvake sambadhame isI granthameM Age vistArase varNana hogA, ataH yahA~ na kahakara anya Avazyaka bAteM kahI jaayeNgii| prazna 7-zlokame va granthanAmame "davvaM" zabda kyo kahA gayA, tacca (tattva) grAdi zabda bhI to kahA jA sakatA thA ? uttara-vastuko padArtha, astikAya, dravya, tattva-ina cAra zabdoMse kahA jAtA hai| iname dravyadRSTise to padArtha, kSetradRSTise astikAya, kAladRSTise dravya, bhAvadRSTise tattva nAma paDatA hai / so isa grathame kAlakI (paryAya) vahulatAse vastukA varNana hai, ataH dravya zabda kahA hai| prazna -jiNavaravasaheNa itanA vaDA zabda kyo rakkhA, java tIrthakara jina bhI kahalAte haiM, so mAtra jina zabdase bhI kAma cala jAtA? uttara-jiNabaravasaha (jinavaravRpabha) zabdakA artha hai jo mithyAtva vairoko jIte so jina arthAt samyagdRSTi gRhastha va muni una sabame zreSTha gaNadhara va unase bhI zreSTha tIrthaGkara / ina tIna zabdose paramparA bhI sUcita kara dI gaI hai ki siddhAntake mUlagranthakartA to tIrthakara deva haiM arthAt inakI divyadhvanike nimittase siddhAtakA pravAha calA, usake bAda uttaragranyakartA gaNadhara deva hue, phira anya munijana hue, bAdame gRhastha paDitone bhI usakA pravAha bddhaayaa| prazna -yahA~ "NiddiTTa" zabda hI kyo diyA, racita prAdi kyo nahI diyA ? uttara-kisI bhI satkA racane vAlA koI nahIM hai / jIva ajIva dravya sabhI svatatratA se apanA astitva rakhate hai, tIrthaMkara paramadevane to padArtha jaise avasthita hai vaisA nirdeza mAtra kiyA (darzAyA) hai / isase akartRtva siddha huaa| prazna 10-deviMdaviMdavada isa vizeSaNase prabhukI nija mahimA to kucha bhI nahI huI, phira isa vizeSaNase kyA dyotita kiyA ? ___ uttara-jinhe devendrokA sarvasamUha vaMdana karatA ho, uname utkRSTa saccAI avazya hai, so isa vizeSaNase utkRSTa saccAI suvyakta kI, tathA vadanAkA prakaraNa hai usame kevala yahI bAta nahIM hai ki mai vadanA karatA hai, kintu unhe tIna loka vaMdana karatA hai / kahI maiM nayA mArga nahI kara rahA hU, yaha ghotita hotA hai| prazna 11-vadana kitane prakArase hotA hai ? Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 1 uttara-jitanI dRSTiyA hai utane prakArase vadana hai / unako saMkSipta karanepara ye pA~ca dRSTiyA prApta hotI hai-(1) vyavahAranaya, (2) azuddhanizcayanaya, (3) ekadezazuddhanizcayanaya, (4) sarvazuddhanizcayanaya, (2) paramazuddhanizcayanaya / prazna 12-vyavahAranayase kisako vadana kiyA jAtA hai ? uttara-vyavahAranayase (anatajJAna, anatadarzana, anatasukha, pranatazakti-sampanna ghAtikarmakSayasiddha tIrthaMkara paramadevako namaskAra kiyA hai ) prazna 13-azuddhanizcayanayase kisako baMdana humA ? uttara-tIrthakara paramadevake lakSyake nimittase jo pramoda va bhaktibhAva huA hai usa bhAvako usa bhAvame pariNata hone rUpa vadana huA hai| prazna 14-ekadezazuddhanizcayanayase kisakA vaMdana huA ? uttara--isa nayase nija AtmAme hI jo zuddhopayogakA aza prakaTa huA hai usake upayogarUpa vadana huA hai| prazna 15--sarva zuddhanizcayanayase kisako vadana huA hai / uttara-isa nayase pUrNa zuddhaparyAya gRhIta hotI hai, vaha vaMdakake hai nahI aura jaba hogI taba kevala zuddha pariNamana hai, vahA~ mAtra jJAtA draSTA rahate hai| prazna 16-paramazuddha nizcayanayase kisako namaskAra huA ? uttara--yaha naya vikalpAtIta anAdinidhana svataHsiddha caitanyamAtrako dekhatA hai, vahA~ / vandhavedaka bhAva nahI hai / prazna 17-isa zlokame kisa nayase vadana huA hai ? uttara-zabda-praNAlIse to vyavahAranayase vaMdana huA aura(paramazuddha nizcayanaya va sarvazuddhanizcayanayako choDakara, zeSa azuddha nizcayanaya va ekadeza zuddhanizcayanayase pUrvokta vaMdana antanihita hai| prazna 18--yahA~ sarvadA vadana karanA likha rahe haiM yaha to siddhAMtaviruddha bhAva hai, kyoM ki samyagdRSTi yadi sarvadA kucha cAhatA hai to jJAnamAtra pariNamana hI cAhatA hai ? / uttara-yahAM sarvadAke kAlako sImAke bhItara hI lenA cAhiye arthAt jaba taka nirvikalpa sthitike sanmukha nahI huA taba taka ApakA smaraNa vaMdana rahe / jaba taka ajIvase pRthak nija jIvasvarUpako nirvikalpa upalabdhi na ho taba taka dhyAna rhe| prazna 16-sirasA zabda denekI koI vizeSatA hai kyA ? uttara-sira zraddhAko hA~ ke sAtha hI jhukatA hai, isase manakI sabhAla sUcita huii| antarjalpake sAtha sira namatA hai, isase vacanakI sabhAla huii| kAyakI sabhAla to prakaTa vyakta Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyamagraha-praznottarI TIkA hai / isa taraha miramA isa zabdame mana, vacana, kAya tInoko saMbhAlakara vadana karanA mUcita huA prazna 20-dravyakarma, bhAvakarma, nokarma nInose rahita paramAtmA to siddha parameSThI haiM jo atyanta utkRSTa hai unhe namaskAra karanA cAhiye thA ? uttara-yadyapi yaha satya hai ki sarvotkRSTa deva siddha parameSThI haiM aura ve prAgadhanIya hai tathApi unakA bhI parijJAna eva vividha samyagjJAna zrI jinendradevake prasAdameM huprA hai to unake upakArake smaraNake liye ahaMta parameSThIko namaskAra kiyA hai tathA jitane bhI siddha parameSThI hue haiM ve bhI pahile arahata parameSThI the, so unakI pUrvAvasthAke namaskArame siddhapramu kA namaskAra to. siddha hI hai| prazna 21-viveko nanokI zAsanapravRtti sambandha, abhidheya, prayojana, zakyAnuSThAna binA hotI nahI hai / yaha! ye cAro kisa prakAra haiM ? utara-sambandha to yahA~ vyAkhyAna vyAlyeyakA hai / vyAkhyAna to dravya va paramAtmasvarUpa Adike vivaraNakA hai aura vyAkhyeya usake vAcaka sUtra haiN| mabhidheya paramAtmasvarUpa Adi vAcya artha haiN| prayojana saba dravyokA parijJAna hai aura nizcayase jJAnAnadamaya nija svarUpakA savedana, jJAna hai.aura antame pUrNa zuddha svarUpakI prApti hai / zakyAnuSThAna to yaha hai hI, kyoki jJAnamaya prAtmA jJAnarUpa mokSamArgako sAdhe, isame koI kaThinAI bhI nahIM hai / prazna 22-~~-kyA granyake Adime magalAcaraNa karanA Avazyaka hai ? uttara-yadyapi paramAtmAkA vyAkhyAna svaya magala hai tathApi jinendradevake mUla paropakArase sannArgako pAnevAle atarAtmAse unakA smaraNa hue vinA rahA hI nahIM jA sakatA,) nyoki mahApurupa nirahakAra aura kRtajJa hote haiN| prazna 23-magalAcaraNavidhAnase kyA anya bhI koI phala vyakta hote haiM ? uttara--magalAcaraNake anya bhI phala haiM-1-nAstikatAkA parihAra / 2-ziSTAcAra kI paalnaa| -viziSTa puNya / 4-zAstrako nirvighna samApti / '5-kRtannatAkA vikAsa / 6-nirahakAratAkI sUcanA / 7-granthako praamaanniktaa| -grantha paDhane sunane vAlokI zraddhAkI vRddhi praadi| isa prakAra zrImajjinendradevako namaskAra karake zrImannemicandrAcArya aba jIvadravyakA sAdhikAra varNana karate hai jIvo uvamogamo amutti kattA sadehaparimANo / bhottA sasArattho sido so vissasoDhUgaI // 2 // avaya-so, jIvo uvamogamano amutti kattI sadehaparimANo bhottA sasAratyo sido Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 2 vissasodagaI / / artha-vaha jIva jIne vAlA hai, upayogamaya hai, amUrtika hai, kartA hai, apane dehake barAbara hai, bhoktA hai, sasArame sthita hai, siddha hai aura svabhAvase Urdhvagamana vAlA hai / . . prazna 1---anvayame sarvaprathama 'so' zabdase tabhI artha dhvanita hotA jaba ki pahale jIvake bAreme kucha kaha Aye hote / yahAM 'so' zabda kaise de diyA ? uttara-yadyapi 'so' zabda siddhoke bAda ThIka hai, kyoki jo aisA viziSTa hai vaha svabhAvase Urdhvagamana vAlA hai tathApi arthame sAtha sAtha nava adhikArIko spaSTa karaneke liye so zabda pahile diyA hai| prazna 2--'so' zabdase jIvakA grahaNa kaise kara liyA ? uttara--isake kaI hetu ye hai-1-namaskAra gAthAme pahile jIvadravya kahA hai, usake sambandhame yaha usake bAdakI gAthA hai / 2-isa gAthAme diye hue vizepaNa spaSTatayA jIvake haiM / 3-isa granthame prati mukhyatayA jIvadravyakA varNana hai| sarva dravyoke varNanameM jIvakA varNana mukhya hotA hai / / prazna 3-jIne vAlA hai, isakA bhAva kyA hai ? uttara-isa vizeSaNako va anya sabhI vizeSaNoko samajhaneke liye azuddhanaya va zuddhanaya dono dRSTiyose parIkSaNa karanA caahiye| jIva zuddhanayase to zuddha caitanyaprANase hI jItA hai jo zuddha caitanya anAdi anata ahetuka va sva-para-prakAzaka svabhAvI hai / parantu azuddhanayase pranAdi karmabandhake nimittase azuddha prANo (indriya, bala, Ayu, ucchvAsa) kari jItA hai| prazna 4-isa vizeSaNake denekI kyA sArthakatA hai ? uttara-jIvakI sattA mAnanepara hI to sarva dharma avalambita hai / kitanokA to aisA abhiprAya hai ki jIva kucha nahI hai, yaha saba to pRthvI, jala, agni, vAyuke samAgamakA camakAra hai, ve-nija caitanyame kaise sthira hoge, ve to jisa kisI bhI bhAvapUrvaka pratame maraNa karake bhI svase cyuta rahakara bhava-duHkha baDhAvege / isaliye AstikatAkI siddhike liye vaha vizeSaNa diyA hai| ___ prazna 5-jIvako jaisA dono nayose ghaTita kiyA hai ye dono svarUpa jIvame kyA eka sAtha hai athavA kramase ? uttara-ye dono svarUpa eka sAtha hai, kyoki dhrava caitanya binA vyavahAra prANa kaise baneMge aura isa sasAra dazAme vyavahAra prANa prakaTa pratIta ho rahe haiM / hAM itanI bAta avazya hai ki karmamukta honepara vaha vyavahArase (paryAyase) jo ki zuddha nizcayanayasvarUpa hai, caitanyakI zuddha vyaktise jItA hai| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasaMgraha-praznottarI TIkA prazna 6-ukta tIno bhAvo meM se kisa bhAvapara dRSTi denA lAbhakArI hai ? uttara-iname se paramazuddhanaya (jise ki zuddhanaya zabdase kahA hai) ke viSayabhUta zuddha caitanyapara dRSTi denA Avazyaka hai, kyoki adhrava aura vikArI paryAyapara dRSTi denese nivikalpakatA nahIM AtI, kintu dhruva aura anAdi anata avikArI svabhAvapara dRSTi denese nirvikalpakatAkA pravAha sacarita hotA hai| prazna 7-uvayogamabho zabdakA artha kitane prakArase hai ? uttara-yahA~ upayogase artha caitanyake pariNAmoMse hai, ataH paryAyaprarUpaka yaha zabda hai, ataeva yahIM paramazuddhanizcayanayakA prakAra to nahIM hai, zeSa do prakAra nizcayanayake haiM11) prazuddha nizcayanaya, (2) zuddha nizcayanaya / prazna -azuddhanizcayanayase jIva kase upayoga vAlA hai ? uttara--azuddha nizcayanayase yaha jIva kSAyopazamika jJAnopayoga aura kSAyopazamika darzanopayoga vAlA hai| prazna :-jIvako praudayika ajJAnake upayoga vAlA yahA~ kyo nahI kahate ? uttara-praudayika ajJAna jJAnake abhAvako kahate haiM / yadyapi jJAnakA sarvathA abhAva... kabhI bhI nahI hotA tathApi kama adhika vikAsa vAlA jJAna to raha ho sakatA hai, so jitane azame jJAna hai vaha to kSAyopazamika hai, vahA~ upayoga hotA hai, parantu jitane aMza prakaTa nahIM hai vaha ajJAna praudayika hai vahA to upayoga hI kyA hogA ? ata. azuddhanizcayanayase kSAyopa- / zamika jJAna darzanopayogamaya jIva hai| prazna 10-yuddha nizcayanayase kaise upayoga vAlA jIva hai ? uttara-zuddha nizcayanayase nirmala svabhAvaparyAya rUpa kevalajJAna kevaladarzanake upayoga vAlA hai| prazna 11-paramazuddha nizcayanayase kisI upayoga vAlA kyo nahI batAyA ? uttara-upayoga caitanyasvabhAvako hI paryAya hai, paramazuddhanizcayanaya dhruva dravya svabhAvakI dRSTi karatA hai, vaha paryAyako viSaya nahI karata, isalie upayogamaya zuddhanizcayanaya va azuddhanizcayanayase ho kahA gayA hai| prazna 12--jIvake amUrtake sambandhame jAnaneke liye kitanI dRSTiyA~ hai ? uttara-tIna dRSTiyAM hai-1-vyavahAranya, 2-azuddhanizcayanaya, 3-zuddhanizcayanaya / prazna 13-vyavahAranayase jIva kasA hai ? uttara-vyavahAranayase jIva mUrtika karmoke AdhIna honese sparza rasa gadha varNa vAle karma nokarmose ghirA hai, so mUrtika hai| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 2 prazna 14-jIva azuddhanizcayanayase kaisA hai ? uttara-audayika bhAva va kSAyopazamika jo ki prAtmAke svabhAvakI dRSTime vibhAva hai unase sahita honese jIva mUrtika hai| yahA~ ina bhAvome sparza rasa gadha varNa nahI samajhanA, kintu ye bhAva kSAyika bhAvakI apekSA sthUla hai ataH mUrta hai va inake sambandhase AtmA bhI mUrta kahalAyA, aisA jaannaa| prazna 15-zuddhanizcayanayase jIva kaisA hai ? uttara-zuddhanizcayanayase jIva amUrtika hI hai, kyoki prAtmAkA svabhAva hI rUpa, rasa gadha, sparzase sarvadA rahita eka caitanyasvabhAva hai / prazna 16-amUrta vizeSaNa denekA phala kyA hai ? uttara-jo siddhAnta pRthvI, jala, agni, vAyuse jIvako utpanna honA mAnate hai unake matame mUrtika siddha hotA hai tathA jo prakRtise mUrta mAnate hai unakA nirAkaraNa ho jAtA hai / jIva vAstavame amUrta hI hai| prazna 17-amUrta zabdakA artha itanA hI kiyA jAya ki jo-mUrta nahI so amUrta, to kyA hAni hai ? uttara-isa arthame sadbhAvakA bhAva nahI AyA ! jIva mUrta na hokara bhI vAstavame amUrta asakhyAtapradezI hai| prazna 18-jIva kartA kina-kina dRSTiyose kahA hai ? ___ uttara-jIva upacArase to karma, nokarma (zarIra) kA kartA hai aura vyavahAranayase apanI paryAyakA kartA hai jisame ki pazuddhanizcayanaya rUpa vyavahArase zubha azubha karmakA kartA hai aura zuddhanizcayanayarUpa vyavahArase anaMtajJAna Adi zuddhabhAvakA kartA hai| prazna 16 -paramazuddha nizcayanayase jIva kisakA kartA hai ? uttara---paramazuddhanizcayanayase jIva prakartA hai, kyoki yaha naya sAmAnya svabhAvako grahaNa karatA hai vaha anAdi anata eka svarUpa hai / prazna 20-kartA vizeSaNase kisa vizeSatAkI siddhi hotI hai ? - uttara-pratyeka dravya apanA pariNamana svaya karatA hai - isa nyAyase jIva bhI apane kAryoMkA kartA svaya hai, anya koI prabhu yA karma Adi jIvake vibhAvoko nahI karate haiM yaha siddha hotA hai tathA jo siddhAnta mAnatA hai ki jIva kucha nahI karatA, prakRti hI karatI hai usa siddhAntakA nirAkaraNa huaa| . prazna 21-jIva svaya vibhAva karatA hai, karma vibhAva nahIM karatA, aisA mAnanepara vibhAva jIvakA svabhAva ho jAyegA ? Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasagraha-praznottarI TIkA uttara--jIvakA vibhAva aupAdhika (namittika) hai, jIva vibhAvase svaya pariNamatA hai vahA~ karmodaya nimitta avazya hai, anyathA vibhAvakI vibhinnatA bhI na bnegii| prazna 22-jaise jIvake vibhAvame karmodaya nimitta hai isI prakAra Izvarako nimitta kyo na mAna liyA jAve ? ___ uttara-Izvara kyA saceSTa hokara nimitta hogA yA aceSTa rahakara ? saceSTa hokara nimitta mAnaneme to Izvarako rAgI dveSI honekA bhI prazna pAvegA phira vaha Izvara hI kahA~ rahA tathA eka vyApI banakara nimitta nahI ho sktaa| aneka pravyApI hokara nimitta mAnane para ThIka hai / jagatame ye jitane saceSTa jIva dikha rahe hai uname koI kisIke rAgadveSAdime nimitta ho hI rahe hai, parantu inakI IzvaratA vyakta nahIM hai| prazna 23-Izvara aceSTa hokara jIvakI racanAme nimitta mAnA jAve to kyA hAni hai ? uttara-aceSTa hokara yadi Izvara nimitta ho sakatA hai to hama logoke aceSTa bananeke lie aceSTa bananese pahile tadanukUla zubha vikalpome hI nimittamAtra ho sakatA hai, kintu hamAre saba bhAvome nimitta nahIM bana sakatA, parantu usakA yathArthasvarUpa avazya samajha lenA cAhiye / prazna 24-kyA jIva kartA hI hai ? uttara-paryAyadRSTime jIva kartA hai, kyoki paryAya pariNatike binA nahI hotI aura pariNatikriyA jIvako svayaMkI hotI hai| parantu paramazuddha nizcayanaya athavA zuddhadravyadRSTise. jIva prakartA hai, kyoki yaha prAzaya anAdi anata sAmAnya svabhAvako svIkAra karatA hai |pdhaa. prazna 25-jIva kucha nahIM karatA hai, yahI mAna leneme kyA hAni hai ?- 1 . uttara-prathama to yaha satsvarUpake viruddha hai ataH arthakriyA na karane vAlA asat ho) jAvegA / dUsarI bAta yaha hai ki jIva kucha nahIM karatA hai to mokSakA yatna hI kisaliye aura kaise hogaa| prazna 26-AtmAko apane dehake barAbara batAyA hai, yadi baTa bIjake samAna sUkSma (choTA) mAnA jAye to kyA kSati hai ? uttara-AtmA yadi atIva choTA hai to bhI samasta zarIrake barAbara pradezome eka hI samaya sukha duHkhakA saMvedana hotA hai, vaha na hokara eka dezame savedana honA cAhiye / parantu . aisA hotA nahI hai| prazna 27-taba phira AtmAko sarvavyApI mAna lenA cAhiye ? uttara-mAtmA dehase bAhara nahIM hai, kyoki anyatra savedanakA anubhava nahIM hotaa| hA~, samuddhAtameM avazya kucha samayako dehame rahatA humA bhI dehase bAhara jAtA hai, so usa samaya vahA~ , bhI sAre pradezome savedana hotA hai / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 2 prazna 28--deha barAbara prAtmAke sambandhame kyA eka hI dRSTi hai yA anya bhI ? uttara--isa sambandhame 3 raSTiyA hai- (1) azuddhavyavahAra, (2) zuddhavyavahAra (3) nizcaya / azuddhavyavahArase to jIva jisa gatime, jisa dehame rahatA hai usa dehake parimANa vyaJjana paryAya (prAkAra) haiM tathA usa dehake baDhane ghaTanepara usa ho jIvaname bhI sakoca vistAra ho jAtA hai| prazna 26-zuddhavyavahArase jIvake kitane parimANa hai ? uttara-jIva jisa antima manuSyabhavase mokSako prApta hotA hai usa manuSyake dehase kiJcit Una pramANa hai / phira vaha pramANa na kabhI ghaTatA hai aura na kabhI baDhatA hai / prazna 30-mukta kiJcit Una kyo' ho jAtA hai ? uttara-isame do prakArase varNana AtA hai-(1) sadeha avasthAme bhI jIvoke pradeza bAla, nakha aura kaparakI atyata patalI jhillI, jaise cAmake prazame nahI hote hai, so yadyapi deha choDakara bhI itane hI rahate hai, parantu ve dehase kama kahe jAte hai / (2) sandeha avasthAme nAka, mukha, kAna Adi polakI jagahame prAtmapradeza nahIM hote hai, kintu mukta avasthAme pola nahI rahatI hai / vaha sthAna bhI bhara jAtA hai jisase kiJcit Una kahA hai / prazna 31-nizcayase jIva kisa parimAyA vAlA hai ? uttara-nizcayase jIva lokAkAza-pramANa asakhyAtapradezI hai, vistArakI dRSTi vyavahArase hai| prazna 32-'sadehaparimANo' isa vizeSaNase kyA vizeSatA siddha huI ? uttara-isa vizeSaNase AtmA vaTa-bIja pramANa hai, sarvavyApI hai, eka sadvita hai Adi viruddha prAzayokA nirAkaraNa ho jAtA hai / prazna 33-AtmA kisa nayase kinakA bhoktA hai ? uttara-isa viSayakI prarUpaNA upacAra, vyavahAranaya, azuddhanizcayanaya, zuddhanizcayanaya, paramazuddhanizcayanaya-ina pAMca dRSTiyose karanA cAhiya / prazna 34- upacArase AtmA kisakA bhoktA hai ? uttara-upacArase AtmA indriyoke viSayabhUta padArthoM ko bhogatA hai / prazna 35-vyavahAranayase AtmA kisakA bhoktA hai ? uttara-vyavahAranayase AtmA sAtA asAtAke udayako bhogatA hai / prazna 36-azuddhanizcayanayase AtmA kisako bhogatA hai ? uttara-prazuddhanizcayanayase prAtmA harSaviSAda bhAvako bhogatA hai|' prazna 37-zuddhanizcayanayase AtmA kisako bhogatA hai ? Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasagraha-praznottarI TIkA uttara- zuddhanizcayanayase AtmA ratnatrayarUpa zuddhapariNamanase utpanna hue pAramArthika Anandako bhogatA hai| prazna 38- paramazuddhanizcayanayase AtmA kisako bhogatA hai ? uttara- isa nayakI dRSTime dhruva eka caitanyasvabhAva hI prAtA hai, usame bhoktAkA vikalpa hI nahIM hai, isaliye AtmA kisIkA bhI bhoktA nahI hai / prazna 36-prAtmAke 'bhoktA' vizeSaNase anya kyA vizeSatA siddha huI ? uttara- kSatika siddhAnta aura kUTastha siddhAntame prAtmA bhoktA nahI hai / usakA isase nirAkaraNa ho jAtA hai| prazna 40-AtmA sabhI sadA sasArI to rahate nahI hai, kyoki prAsmAke samyak zraddhAna jJAna anuSThAnake dvArA ananta bhavya jIva sasArase mukta ho gaye aura Age bhI ananta bhavya mukta hote jaaveNge| phira 'sasArI' vizepaNa kase ghaTita hogA? uttara-prathama to yaha bAta hai ki yadyapi anata bhavya mukta ho cuke va hoge tathApi unase anantAnata guNe jIva sasArI hai va rahege / dUsarI bAta yaha hai ki jo mukta ho cuke ve bhI bhUtanagamanayako apekSA sasArI kahe jAte hai / prazna 41- jIva kisa nayase sasArI hai ? uttara- isa viSayako prarUpaNAke liye vyavahAranaya, azuddhanizcayanaya, zuddhanizcayanaya, paramazuddhanizcayamaya-ina cAra nayokA Azraya karanA cAhiye / prazna 42- vyavahAranayase jIva kaisA sasArI hai ? uttara- karmanokarmavadhanavaza huA jIva mati, jAti, jIvasamAsa prAdi vyakta paryAyo vAlA sasArI hai| prazna 43-azuddhanizcayanayase jIva kaise sasArI hai ? usara-azuddhanizcayanayase jIva darzana, jJAna, caritra Adi guNoke vibhAvapariNamana me ulajhA humA sasArI hai| prazna 44-zuddhanizcayanayase jIvakI kyA avasthA hai ? uttara--zuddhanizcayanayase jIva sasArase rahita apane svAbhAvika pUrNa vikAsame tanmaya prazna 45-paramazuddhanizcayanayase jIvakI kyA avasthA hai ? uttara-yaha naya avasthAko dekhatA hI nahI, ataH isa nayakI dRSTime na sasArI hai, na mukta hai, kintu sabhI jIva eka caitanyasvabhAvamaya hai| prazna 46-'sasArastha' vizeSaNase anya kisa prAzayakA nirAkaraNa kiyA hai ? uttara--jo siddhAnta yaha prAzaya rakhate hai ki bhAtmA anAdise mukta hai athavA azuddha Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 gAvA 2 pudgala hI sasArako karatA hai, AtmA to mAtra sAkSI hI hai zrAdi bAtokA nirAkaraNa ho jAtA hai / prazna 47 - AtmA siddha hai, yaha kina-kina dRSTiyose kahA jAtA hai ? uttara - mukhya prakRta arthaM to yaha hai ki AtmA karma nokarma malose dUra hokara sasAra se sarvathA mukta ho jAtA hai, vaha zrAtmA siddha hai / isa viSayako aura vizada karaneke liye cAra dRSTiyA~ lagAnA - - ( 1 ) vyavahAranaya, (2) azuddha nizcayanaya, (3) zuddha nizcayanaya, (4) paramazuddha nizcayanaya / prazna 48- - vyavahAranayase kyA siddhatva hai ? uttara -- vyavahAranayase yaha jIva prasiddha hai, siddha nahI hai / vaha to gati, jAti prAdi zrAkArarUpa apaneko sAdhatA hai / prazna 46 - zuddha nizcayanayase kyA siddhatva hai ? - uttara -- isa nayase bhI zrAtmA prasiddha hai, siddha nahI hai / vaha to kaSAya Adi vibhAvoko sAdhatA hai / prazna 50 - zuddha nizcayanayase jIva kaise siddha hai ? uttara-- apane zrApake svabhAvapariNamanase yaha prAtmA siddhaprabhu hai / ye kabhI siddha avasthAse cyuta nahI hote, sadA zuddha prazna 51 - paramazuddha nizcayanayase kyA siddhatva hai ? uttara - yaha naya paryAyako nahI asiddha hai / eka caitanyasvabhAvI hai jo ki prazna 52 - AtmAko siddha hokara ho jAnA cAhiye ? uttara - sarva karmoke atyanta kSayase jahA~ siddha avasthA prakaTa hotI hai vahIM vibhAva utpanna hone kA koI kAraNa nahI, isalie siddha bhaviSyame sarvakAla taka siddha hI rahege, unakI sImA hotI hI nahI / prazna 53 -- jIva svabhAvase Urdhvagamana karatA hai, yaha vizeSaNa to pratyakSase bhI bAdhita hai, kyoki hama dekhate hai ki jIva jaise cAhe jahA~ cAhe phirate hai ? uttara - jIvakA svabhAva to UrdhvagamanakA hai, parantu karma nokarmakI sagati se yaha svabhAva tiraskRta ho rahA hai / zradArika vaikriyaka dehake sambandhase to yaha vidizA takame bhI gamana kara jAtA hai / prazna 54 - taba yaha Urdhvagamana svabhAva kaba prakaTa hotA hai ? apane guNoke pUrNa vikAsa se siddha hI rahege / dekhatA, isalie isa dRSTime zrAtmA na siddha hai, na svata siddha hai / bhI siddhakI maryAdA samApta honepara unhe prasiddha Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasagraha-praznottarI TIkA uttara--jaba yaha jIva nokarma (zarIra) va karmame atyanta vimukta hokara kevala zuddhasvabhAvame pariNaba ho jAtA hai taba isakA Urdhvagamana svabhAva prakaTa ho jAtA hai arthAt sarva karmoMkA kSaya hote hI jIva Urdhvagamana svabhAvase eka hI samayame ekadama Upara calA jAtA hai / prazna 15-yaha jIva Upara kahA~ taka calA jAtA hai ? uttara-mukta jIva lokake anta taka cale jAte hai, isase Age dharmAstikAyakA nimitta na honese vaha apane svatatra avasthAnase vahA nizcala ho jAte hai| prazna 56- taba to muktokA bhI gamana parAdhIna ho gayA ? uttara-parAdhIna to taba kahalAtA java dharmAstikAya apanI pariNatise mukta jIvako calAtA, kintu mukta jIva apane svabhAvase apanI pariNatise gamana karate hai, vahA~ dharmAstikAya nimittamAtra hai| prazna 57-isa samasta varNanase hame sakSipta sArabhUta kyA prayojana lenA hai ? uttara- ina samasta avasthAvo rUpa jo banatA hai, aise eka vizuddha caitanyasvarUpa jIva-) tattvapara lakSya karanA hai / jisase nirmala jJAna AnandakI paryAyakA pravAha cala utthe| prazna 58-taba to isa hI sArabhUta tattvakA varNana karanA thA, saba adhikAroke varNanase kyA prayojana thA ? / uttara- jIvatattvake vyavahAra paryAyako hI yathArthatayA na samajhe vaha paryAyAnvayI jIvadravyako samajhanekI pAtratA kahA~se lAvegA ? isalie yaha paryAyavarNana bhI isa prayojanake liye Avazyaka hai| aba jIva prAdi nava adhikArokI sUcanA karane vAlI isa dvitIya gAthAke anantara bAraha gAthAvome inhI nava adhikArokA vivaraNa kiyA jAvegA / jisame prathama jIva adhikAra ke sambadhame gAthA kahate hai-- tikkAle cadupANA idiya balamAu prANapANo ya / vavahArA so jIvo NiccayaraNayado du cedaNA jassa // 3 // anvaya-vavahArA jassa tikkAle cadu pANA idiya bala Au ya ANapANo so jIvo hu NiccayaNayado massa cedaNA so jiivo| artha- vyavahAramayase jisake tIna kAlame indriya, bala, Ayu, zvAsocchvAsa, ye cAra prANa ho vaha jIba hai, parantu nizcayanayase jisake cetanA hai vaha jIva hai| prazna 1-jisa jIvake sasAra avasthAme to ye cAra prANa the, kintu aba mukta avasthA me pAnese prANokA abhAva hai to kyA vaha vyavahAranayase jIva nahI kahA jAyagA ? - uttara-tIno kAlame ho yA kevala bhUtakAlame the, aba nahI ho to bhI bhUtakAlame Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.3 gAthA 3 honese grahaNa ho gayA, yaha "tikkAle" zabdakA bhAvArtha hai / isase yaha siddha huA ki mukta jIvake isa samaya ye prANa nahI hai vo bhI bhUtakAlame the, so vyavahAranayase vaha bhI jIva hai / prazna 2- indriyaprANa kise kahate hai ? uttara-dravyendriyoke nimittase utpanna huA kSAyopazamika bhAva indriyaprAgA hai / prazna 3-indriyaprAraNa aura indriyame kyA antara hai ? uttara-indriyaprANa to kSAyopazamika bhAva hai, parantu indriyase dravyendriyakA grahaNa hotA hai / isI kAraNa sayogakevalIke. indriyaprANa nahIM hai, parantu ye pacendriya mAne hI gaye hai.| prazna 4-indriyaprANa kitane prakArakA hai ? uttara- indriyaprANa 5 prakArakA hai-(1) sparzanendriyaprANa, (2) rasanendriyaprANa, (3) ghrANendriyaprANa, (4) cakSurindriyaprANa, (5) zrotrendriyaprANa / prazna 5-ina indriyaprANoke lakSaNa kyA hai ? uttara--sparzana indriyake nimittase jo kSAyopazamika bhAva utpanna huA vaha spardhanendriya prANa hai / isI prakAra rasanendriya Adike bhI alaga-alaga lagA lenA caahiye| prazna 6-balaprANa kise kahate hai aura ve kitane prakArake hai ? uttara-ananta zaktike eka bhAga pramANa mana, vacana, kAyake nimittase utpanna hue balako balaprANa kahate hai / ye 3 prakArake hai-(1) manobala, (2) vacanabala, (3) kAyabala / prazna 7- ina balaprANoke lakSaNa kyA hai ? uttara-manake nimittase utpanna hue vIryake vikAsako manobala prANa kahate hai / isI prakAra vacana aura kAyabalame bhI alaga-alaga lagA lenA cAhiye / prazna -bala, prANa, gupti, yoga, paryApti ye mana, vacana, kAyake hote hai, iname antara kyA hai ? uttara-vIryake vikAsako balaprANa kahate hai / mana, vacana, kAyako pravRttike virodha ko gupti kahate hai / mana, vacana, kAyake nimittase prAtmapradeza 'parispadake liye jo yatna hotA hai use yoga kahate hai| manovargaNA, bhASAvargaNA, prAhArabargaNAko grahaNa karanekI zaktikI pUrNatAko paryApti kahate hai| prazna - mana, vacana, kAyakI pravRttike nirodhako jaba gupti kahA to isame vIrya guNa kA vikAsa roka diyA gayA, phira gupti upAdeya nahI rahegI ? / uttara-azuddha balako rokakara Atmabalake vikAsako gupti baDhAtI hai, isaliye paramArthabalake vikAsakA kAraNa honese gupti upAdeya hai| . prazna 10-aAyuprANa kise kahate hai ? Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasagraha-praznottarI TIkA uttara--jisake udayase bhava samvadhI jIvana aura kSayase maraNa ho vaha prAyuprANa hai / prazna 11-pAyuprANake cAra bheda kyo nahI kahe gaye ? uttara--cAro AyuvokA sAmAnyakArya usa bhavame avasthAna karanA hai, isa sAdhAraragatAke kAraNa AyuprANa eka kahA gayA hai| prazna 12-mAnaprANa kise kahate hai ? uttara-zarIrase kisI bhI prakAra vAyuke Ane-jAneko bhAnaprANa kahate hai / jaise mukha) se zvAma ucchvAsa nikalanA / romachidrose vAyukA AnA-jAnA / nADI dvArA sacaraNa honaa| pRthvI mAdi sarva zarIrase vAyukA AnA-jAnA / vAyukAyika jIvake bhI sarva zarIrase vAyukA) AnA-jAnA aadi| prazna 13 - ina cAro prANokA kyA kabhI vinAza bhI hotA hai ? uttara-pAMca indriyaprANokA va manobalakA vinAza to kSINamoha guNasthAnake antame ho jAtA hai / vacanabala vAnaprANakA vinAza sayogakevaloke antima antarmuhUrtame hotA hai va kAyabalakA vinAza sayogakevalIke antame hotA hai aura prAyuprANakA vinAza ayogakevalIke antame hotA hai| prazna 14-ina prANoke vinAza honepara inake evajame kyA kisI vizuddha prANakA vikAsa hotA hai? uttara- indriyaprANake abhAvame atIndriya zuddha caitanyaprANakA vikAsa hotA hai / manobalake abhAvame ananta vIryaprANakA vikAsa hotA hai / vacanabala zvAsocchvAsa va kAyabalake abhAvame pradezokA nizcalatArUpa balakA vikAsa hotA hai aura AyuprANake abhAvame anAdi ananta zuddha caitanyakA sarvathA nizcala vikAsa banA rahatA hai / prazna 15-ye prANa sabhI eka sAtha hote hai yA kisI jIvake kama bhI hote hai ? uttara-ekendriya aparyApta jIvake sparzana indriya, kAyabala, Ayu, ye tIna prANa hote haiM ) paryAptake zvAsocchvAsa sahita 4 prANa hote hai (dvIndriya aparyApta jIvake doindriya, kAyabala va bhAyu ye 4 prANa hote hai / paryAptake vacanabala va ucchvAsa sahita 6 prANa hote hai) (zrIndriya aparyAptake 3 indriya, 1 bala, Ayu, ye 5 prANa hote hai / paryAptake vacanabala va ucchvAsasahita 7 prANa hote hai) (caturindriya aparyAptake 4 indriya, 1 bala, Ayu ye 6 prANa hote hai / paryAptake bacanabala va ucchvAsa sahita 8 prANa hote hai) (asainI paJcendriya aparyApta ke 5 indriya, 1 bala, Ayu ye 7 prAraNa hote hai / paryAptake vicanabala, ucchvAsa sahita 6 prANa hote hai / (sanI paJcendriya aparyAptake 5 indriya, 1 bala, prAyu ye 7 prANa hote hai / paryAptake manobala, vacanabala va ucchvAsa sahita 10 prANa hote hai) , Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 4 . sayogakevalIke vacanabala, kAyabala, Ayu va ucchvAsa-ye cAra prANa hote hai va anta me vacanabala rahita 3 va bAdame ucchvAsa rahita 2 prANa hote haiM / ayogakevaloke kevala AyuprANa hotA hai| prazna 16-ye prANa jIvamaya hai yA ajIvamaya ? / uttara-indriyaprANa to kSAyopazamika bhAva hai, so yadyapi jIvakA malina bhAva hai| thApi pudgala karmake nimittase utpanna hote hai, so ve pudgalakarmake kArya hai tathA zeSa prANokA hudgala upAdAna haiM / ataH saba prANa paudgalika hai / / prazna 17- nizcayanayase jIvake prANa kauna-kauna hai ? uttara-zuddha nizcayanayase jJAna, darzana, zakti sukhake ananta vikAsa prAza hai va paramArtha zuddhanayase caitanyaprANa hai| prazna 18--spardhanAdi dravyendriya kyA prANa nahI hai ? * uttara-azuddha bhAvendriyaprANokA kAraNa honese ye dravyendriya bhI asadbhUta vyavahAranayase prANa hai ? inakA antarbhAva indriyaprAName hI kara lenA cAhiye, parantu bhAvendriya na hone se sayogakevaloke indriyaprANa nahI mAnanA cAhiye / prazna 16-ina saba kathanome upAya upeya bhI kucha siddha hotA hai kyA ? ... uttara-upeyatattva zuddha caitanyaprANa hai / usakI siddhikA upAya yaha hai ki ati prAtha-) mika avasthAme bhAvendriyaprANa ba balaprANakA upayoga deva, zAstra, gurukI sevA, dhyAna manana stutime layAve, phira prApta yogyatAko nija abheda svabhAvame pahucaneke prayatname lagAve / yadyapi buddhipUrvaka abhedasvabhAvame pahucanekA kArya nahI hotA tathApi pahucanekA yatna karatA hai, phira ati jJAnAbhyAsa va jJAnasaskAra eva yogyatAse abhedasvabhAvI nija cetaname upayogakI sthiratA ho taba sampUrNa prAtmabala prakaTa hotA hai| isa prakAra jIva adhikArakA varNana karake aba upayogAdhikArakI gAthA kahate hai uvogo dubiyappo dasaNa NANa ca dasaNa padudhA / cakkhu acakkhu ohI dasaraNamadha kevala geya // 4 // __ anvaya-uvamogoNe duviyappo dasaNa ca NANa, dasaNaM cadudhA Neya cakkhu, abakkhu, ohI adha kevala dsrnn| artha-upayoga do prakArakA hai-1-darzanopayoga, 2-jJAnopayoga / darzanopayoga cAra prakArakA jAnanA cAhiye / 1-cakSurdarzana, 2-pracakSurdarzana, 3-avadhidarzana aura -kevldrshn| prazna 1-darzanopayomakA zabdArtha kyA hai ? Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasagraha-praznottarI TIkA uttara- prAtmAme eka darzana guNa hai, usa guNake vyakta upayogAtmaka pariNamanako darzanopayoga kahate hai / darzanopayogakA dUsarA nAma anAkAropayoga bhI hai / prazna 2-anAkAropayogakA bhAva kyA hai ? uttara- jisa upayogake viSayame koI prAkAra, vizeSa, bheda, vikalpa na Ave, kintu nirAkAra, sAmAnya, abheda, vikalparahita jisakA vipaya ho use anAkAropayoga kahate hai / prazna 3-cakSurdarzana kise kahate hai ? uttara- cakSurindriyake nimittase. jo jJAna utpanna hotA hai usa jJAnako utpattike liye usa jJAnase pahile jo AtmAkI ora upayoga hotA hai use cakSurdarzana kahate hai / isI prakAra acakSurdarzaname lagAnA, kevala nimittame cakSuko choDakara bAkI 4 indriyA aura manako khnaa| prazna 4-kyA jJAnase pahile darzanakA honA Avazyaka hai ? uttara- matijJAnase pahile va pravadhijJAnase pahile darzanakA honA Avazyaka hai, kevaladarzana kevalajJAnake sAtha-sAtha hotA hai| kabhI-kabhI koI matijJAna pUrvaka bhI hotA hai, usake liye pUrvakA darzana, darzana hai / prazna 5-matijJAna va avadhijJAnase pahile darzanopayogakI AvazyakatA kyo hotI hai ? uttara-jaba pUrvajJAnopayoga to chUTa gayA aura nayA jJAnopayoga karanA hai to bIcame prAtmAke abhimukha hokara naye jJAnakA bala prakaTa kiyA jAtA hai / (jaise pahile ghaTako jAna rahA thA aba paTako jAnanA hai vo ghaTa jJAna chUTanepara jaba taka paTako nahI jAnA usa bIcame darzanopayoga hotA hai arthAt AtmA vahA~ kisI vastuko jAnatA phira AtmAkI ora jhukatA, phira kisI vastuko jAnatA, phira prAtmAkI ora jhukatA, phira jAnatA-yaha krama calatA) rahatA hai| prazna 6- zrutajJAna aura manaHparyayajJAnase pahile darzana kyo nahI hotA ? . uttara- ye dono jJAna paryAya-vikalpako mukhyatA karake jAnate hai aura jo paryAyavikalpakI mukhyatA lekara jAnate hai una jJAnose pahile darzana nahI hotA / ye dono jAna matijJAnopayogake anantara hote hai| prazna 7-kevalajJAnake sAtha hI kevaladarzana kyo hotA hai ? vahA anyakI bhAMti pahile kevaladarzana ho aura pIche kevalajJAna ho, aisA kyo nahI hotA ? uttara-kevalI bhagavAnake anatazakti prakaTa ho gaI hai, ataH jJAnopayoga va darzanopayoga dono sAtha-sAtha hote hai / chadmastha jIvoke anatazakti nihI hai, ataH sAtha-sAtha nahIM hote| . prazna -darzana aura darzanopayogame kyA antara hai ? Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 4 uttara- darzana to AtmAkI zakti hai. aura darzana guNake vikAsakA nAma darzanopayoga.. hai / darzanazakti to nitya hai aura usakA pariNamana jo darzanopayoga hai vaha utpAda vyaya) svarUpa hai| . .. - prazna 6-- samyagdarzana aura darzanopayogameM kyA antara hai ? " uttara- samyagdarzana to zraddhA guNakI nirmala paryAya hai aura darzanopayoga darzana guNakI paryAya hai| prazna 10- darzana aura zraddhAme kyA antara hai ? uttara- darzana to antarmukhacitpratibhAsakA nAma hai aura zraddhA use kahate hai jisake hone para pratIti, vizvAsa athavA paryAyakI samIcInatA hone lge| prazna 11-- darzanopayogakA samyagdarzanake sAtha kyA kucha bhI sambandha nahI hai ? uttara- darzanopayogakA jo viSaya hai vaha sAmAnya-AtmA hai / yadi usa sAmAnya AtmAme aha arthAt nijadravyakI pratIti kare to samyagdarzana hotA hai| viSayameM AyA huA dravya donokA viSaya hai, itanA mela to ghaTita hotA hai, kintu dono paryAyame-pRthak-pRthak guNo ke pariNamana hai ,prataH svalakSaNa kI apekSA sambadha nahI hai / prazna- 12 mithyAdRSTike darzanopayoga kyA mithyA hotA hai ? uttara- darzanopayoga na mithyA hotA hai aura na samyak hotA hai / hA, yaha avazya hai ki mithyAdRSTi darzanopayogake viSayakA anubhava nahI karatA, parantu samyagdRSTi darzanopayogake vipayakI pratIti karatA hai| yathArthataH jJAna bhI na samyak hai aura na mithyA hai / (jJAna mithyAtva va anatAnubandhIke udayame upacArase mithyA kahalAtA hai| parantu darzanopayogame yaha upacAra bhI nahIM hai, kyoki darzanopayoga nirAkAra hai|) prazna 13- avadhidarzanopayoga kise kahate hai ? uttara-- avadhijJAnase pahile hone vAle antarmukha citpratibhAsako avadhidarzanopayoga kahate hai| prazna 14-- kevaladarzanopayoga kise kahate hai ? uttara-- kevalajJAnake sAtha-sAtha hone vAle antarmukha citpratibhAsako kevaladarzana kahate prazna 15-- ye darzanopayoga kisa nimittako pAkara prakaTa hote hai ? uttara-- cakSurdarzanAvaraNa, acakSurdarzanAvaraNa va avadhidarzanAvaraNake kSayopazamase to) kramazaH cakSurdarzana, acakSurdarzana va avadhidarzana prakaTa hote hai aura kevaladarzanAvaraNake kSayase) kevaladarzana prakaTa hotA hai| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasagraha--praznottarI TIkA prazna 16-kSayopazama kise kahate hai ? uttara-- udayame Ane vAle sarvaghAtI sparddhakoke udayAbhAvI kSaya aura AgAmI udayame Ane vAle sarvaghAtI sparddhakoke upazama tathA dezaghAtI sparddhakoke udayako kSayopazama kahate hai| prazna 17--(darzanopayogake pAThase hame kisa kartavyakI preraNA lenI cAhiye ? uttara-- darzanopayogakA jo viSaya hai use hama jJAnopayogase jJAta kare aura usake jJAnopayogake sthira rahanekA yatna kreN| isa upAyase hame samyaktvakI prApti hogI) aba upayogAdhikArame vaNita kiye gaye do prakArake upayogame se darzanopayogakA varNana karake jJAnopayogakA varNana karate hai NANa aDhaviyapa madisuda prohI praNANaNANANi / maNapajjaya kevalamavi paccakkhaparokvabheya ca // 5 // anvaya-- raNANa aviyappa aNANaNANANi madisudamohI, maNapajjaya avi kevala ca paccakkhaparokkhabheya / artha-jJAnopayoga 8 prakArakA hai-kujJAna aura jJAnasvarUpa, mati, zruta, avadhi ye 3 aura mana paryaya va kevalajJAna / jJAnopayoga pratyakSa, parokSake bhedase do prakArakA bhI hai / prazna 1-- do prakArase jJAnopayogake varNaname kucha sAmaJjasya hai kyA ? u ttara-- jJAnopayogake do bheda hai--1 pratyakSa, 2 parokSa / iname pratyakSa 2 prakArakA hai 1.viphalapratyakSa, 2 sakalapratyakSa / vikalapratyakSa mana paryayajJAna va avadhijJAna haiM / parokSajJAna mati aura zrutajJAna haiN| TATO ARE prazna 2- mati, zruta, avadhi ye tIna kujJAnarUpa kyo ho jAte haiM ? uttara-- mithyAtvake udayake sambandhase ye tIno jJAna kujJAna kahalAte hai| prazna 3-- kyA mithyAtvake udayakA prabhAva jJAnapara bhI paDatA hai ? MH (uttara- yadyapi mithyAtvake udayase zraddhAguNakA hI viparIta pariNamana hotA hai tathApi viparIta zraddhA vAle jIvake dravya-vastuke jJAname yathArthatA va anubhava na honese ye jJAna bhI kujJAna kahalAte hai| prazna 4-- mithyASTike bhI to baDe-baDe AviSkAro takame saccA jJAna pAyA jAtA hai taba sArI vastuvome mithyAjJAna kaise kahate ? uttara-- jinhe zuddhAtmAditattvake viSayame viparIta abhiprAya rahita yathArtha jJAna nahI hai --- unake jJAnako mithyAjJAna hI kahA gayA hai / kyoki aAtmahitake sAdhaka jJAnako hI samyagjJAna L Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 gAthA 5 prazna 5- samyagdRSTike bhI ghaTa paTAdi aneka padArthoke sambadhame sazaya viparyayajJAna ho jAtA hai, phira to vaha jJAna mithyAjJAna kahA jAnA cAhiye ? bhara TA __uttara- samyagdRSTike dravya, guNa, paryAyakA yathArtha viveka hai| usame saMzayAdika nahI hai / ataH prAtmasAdhaka jJAname bAdhA nahI AtI hai, ataH samyagjJAna hai / hA~ laukika apekSA sazaya viparyaya jJAna hai, parantu isase mokSamArgame koI bAdhA nahI aatii| prazna 6- manaHparyayajJAna bhI koI-koI kujJAna kyo nahI hotA ? uttara- manaHparyayajJAna RddhidhArI bhAvaliGgI sAdhuke hI hotA hai / ataH vaha kujJAna - ho hI nahI sktaa| prazna 7-AtmA to eka dravya hai, usake ye aneka jJAnopayoga kyo ho gaye ? uttara- prAtmA to nizcayase eka svabhAva hai, jisakI svAbhAvika paryAya kevalajJAna hI honA cAhiye, parantu anAdikAlase karmabandha kari sahita honese matijJAnAvaraNAdike kSayopazamake anusAra jJAna prakaTa hote hai / ataH ye itane prakArase jJAnopayoga ho gaye / kevalajJAna ko choDakara zeSa 7 jJAnome bhI asakhyAta asaMkhyAta bheda haiN| prazna -matijJAnakA kyA svarUpa hai ? uttara- mavijJAnAvaraNa eva vIryAntarAyake kSayopazamase tathA indriya, manake nimittase vastukA ekadeza jJAna honA matijJAna hai / / prazna :- taba to yaha matijJAna bahuta parAdhIna ho gayA? uttara-ukta nimittoke rahate huye bhI matijJAna jJAnasvabhAvake upAdAnase hI prakaTa hotA hai, anya dravyose nahI, ataH svAdhIna hI hai| prazna 10-matijJAnakA prasiddha apara nAma kyA hai ? uttara- matijJAnakA prasiddha apara nAma Abhinibodhika jJAna hai / prazna 11 -Abhinibodhika jJAnakA zabdArtha kyA hai ? uttara- abhi yAne abhimukha aura ni yAne niyamita arthaka avabodhako prAbhinibodhika jJAna kahate hai| prazna 12-abhimukha kise kahate hai ? uttara-sthUla, vartamAna aura vyavadhAna rahita padArthoMko abhimukha kahate hai / prazna 13-niyamita kise kahate hai ? uttara-indriya aura manake niyata viSayoko niyamita padArtha kahate hai| prazna 14-kisa-kisa indriyakA kyA-kyA viSaya niyata hai ? . uttara- sparzanendriyakA sparza, rasanendriyakA rasa, ghrANendriyakA gandha, cakSurindriyakA Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 dravyasagraha-praznottarI TIkA rUpa aura zrotrendriyakA sunanA niyata viSaya hai / prazna 15----maname kaunamA vipaya niyata hai ? uttara-maname dRSTa, zruta aura anubhUta padArtha niyamita hai| prazna 16-zrutajJAna kise kahate hai ? uttara-zrutajJAnAvaraNa vIryAntarAyake kSayopazamase va noindriyake avalambanase jo kI jJAna prakaTa hotA hai vaha zrutajJAna hai / isakA spaSTa svarUpa eka yaha bhI hai ki matijJAnase jAne huye padArthame aura anya vizepa jJAna karanA so zrutajJAna hai| prazna 17-smaraNa Adi jJAnakA kisa jJAname antarbhAva hai ? uttara- smaraNa, pratyabhijJAna, tarka, anumAna va sAtyavahArika pratyakSa-ina jJAnokA) matijJAname antarbhAva hai, kyoki ye saba matijJAnAvaraNake kSayopazamase prakaTa hote hai| prazna 18-smaraNakA kyA svarUpa hai ? uttara-matijJAnAvaraNa va vIryAntarAyake kSayopazama va manake avalambanamai anubhUta atIta arthakA smaraNa honA smaraNa hai| prazna 16-pratyabhijJAnakA kyA svarUpa hai ? / uttara- matijJAnAvaraNa va vIryAntarAyake kSayopazamase, manake avalambanase pUrvavijJAta paryAyase vartamAna paryAyake bIca ekatA, sadRzatA, visadRzatA va pratiyogitAke joDarUpa jJAnako pratyabhijJAna kahate hai / jaise yaha vahI hai, yaha amukake samAna hai, yaha amukase viparIta hai, yaha usase dUra hai ityAdi / prazna 20- tarka kise kahate hai ? uttara- sAdhya, sAdhanake vyAptike jJAnako tarka kahate hai / jaise jahAM dhUmra hotA hai vahA~ agni hotI hai aura jahA~ agni nahI hotI vahA~ dhUmra bhI nahIM hotaa| 11077 prazna 21-anumAna kise kahate hai ? (uttara-- sAdhanase sAdhyake jJAnako anumAna kahate hai / jaise dhUma dekhakara agnikA jJAna krnaa| prazna 22-- eka vastuke jJAnake vAda anya vastukA jAnanA to zrutajJAna ho gayA, isakA matijJAname antarbhAva kaise kiyA jA sakatA hai ? uttara-- abhyasta puruSake saMskAravaza sAdhana dekhate hI mana dvArA sAdhyakA jJAna ho jAtA hai, aisA svArthAnumAna matijJAname antargata hotA hai / 23-- sAvyavahArika pratyakSa kise kahate hai ? '' uttara-- vartamAna padArthako indriya yA manake dvArA ekadeza spaSTa jAnanA, so sAvyavahA / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 5 rika pratyakSa hai / prazna 24 - yaha mana va indriyose utpanna huA ise to parokSa hI kahanA cAhiye ? uttara - mana, indriyose utpanna honeke kAraNa vAstavame yaha mati parokSa hI hai, kintu vyavahArase aisA pratIta hotA hai ki dekhanese vastu spaSTa dekhI jA rahI hai, kAnose zabda spaSTa sunA jA rahA hai, isa kAraNa vaha saba upacArase pratyakSa hai / loka kahate bhI hai ki maine pratyakSa vyavahArasa dekhA, pratyakSa sunA prAdi / prazna 25-- - smRti, pratyabhijJAna, tarka aura anumAna ke viSaya kisa indriyake niyata viSaya hai ? uttara -- smRti, pratyabhijJAna, tarka aura anumAnake viSaya manake niyata viSaya hai / prazna 26 - sarva prakAra ke matijJAnake jAnanekI pragatikI apekSA kitane-bheda hai ? uttara- sarva matijJAnoke 4-4 bheda hai / avagraha, IhA, avAya, dhAraNA / 21 kahate hai / prazna 27 - avagrahajJAna kise kahate hai ? uttara- viSayaviSayI ke sannipAtake anantara jo zrAdya grahaNa hotA hai use avagraha. 3-4 y uttara- avagrahake do bheda hai - (1) vyaJjanAvagraha, (2) zravigraha | prazna 30 - vyaJjanAvagraha kise kahate hai ? prazna 28 - sannipAtakA matalaba kyA hai ? pAla - uttara - bAhya padArthaM to viSaya hote hai aura indriya evaM mana viSaya kahalAte hai / ina ! donokI jJAnake utpanna karane yogya avasthAkA nAma sannipAta hai / grahaNa prazna 26 - pravagrahake kitane bheda hai ? dhkSU pana ke uttara- prApta arthAt spRSTa prarthake graharaNako vyaJjanAvagraha kahate hai athavA aspaSTa arthake grahaNa karaneko vyaJjanavagraha kahate hai / isa jJAname itanI kamajorI hai ki jAnanekI dizA, bhI anizcita rahatI hai / aura jAlako pAnI prazna 31-- arthAvagraha kise kahate hai ? kA uttara - aprApta arthAt aspRSTa arthake grahaNa karaneko prarthAvagraha kahate hai, athavA spaSTa artha grahaNa karaneko arthAvagraha kahate hai / isa jJAnameM jAnane kI dizA nizcita hai aura isa jJAnake bAda IhA zrAdi jJAna ho sakate hai / prazna 32-- IhAjJAna kise kahate hai ? uttara-- avagrahase gRhIta prarthakI vizeSa parIkSAko IhA kahate hai / isa jJAname sadehapanA nahI hai, kintu vastukA vizeSa parijJAna ho rahA hai / phira bhI yaha jJAna saMdehase Upara aura Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasagraha--praznottarI TIkA pravAyase nocakI vicAra-buddhi hai| 33-- avAyajJAna kise kahate hai ? uttara-- IhAjJAnase jo padArthakA jJAna huA hai usake pUrNa pratItiyukta jJAnako avAyajJAna kahate hai| .)34-- dhAraNA jJAna kise kahate hai ? uttara-- avAyajJAnase nirNaya kiye gaye padArthake kAlAntarame..vismaraNa na honeko dhAraNAjJAna kahate hai| Si r ain prazna 35-- matijJAnakA viSaya padArtha hai yA guNa hai yA paryAya ? uttara-- matijJAnakA viSaya padArtha hai, kevala guNa nahI aura na kevala paryAya / hAM, padArtha guNaparyAyAtmaka hI hotA hai| prazna 36- kevala guNa yA kevala paryAya kyA kisI anya jJAnakA viSaya ho sakatA uttara-kevala guNa yA kevala paryAya kisI bhI jJAnakA viSaya nahIM hai, kyoki kevala guNa yA kevala paryAya asat hai / asat kisI bhI jJAnakA viSaya nahI hai| prazna 37- dravyAthika dRSTise guNa jAnA to jAtA hai phira vaha asat kaise hai ? uttara- dravyAthika dRSTise guNakI mukhyatAse padArtha jAnA jAtA hai, kevala guNa nhii| 7/prazna 38-paryAyArthika dRSTise padArtha jAnA jAtA hai, phira vaha asat kaise ? uttara- paryAyAthika dRSTise paryAyakI mukhyatAse padArtha jAnA jAtA hai, kevala paryAya nhii| (prazna 36- guNa yA paryAya sat na sahI, kintu satke aza to haiM ? uttara-sat kabhI guNakI mukhyatAse jAnA jAtA hai aura kabhI paryAyakI mukhyatAse jAnA jAtA hai / isa prakAra satke azakI kalpanA kI gaI hai / 'vastutaH sadRza pariNamana aura visadRza pariNamanameM vartatA vaha eka akhaNDa padArtha hI hai / 3 "prazna 40-avagrahAdika dhAro prakArake matijJAna kitane prakArake hai ? uttara- avagrahAdika matijJAna 12-12 prakArake hai-(1) bahu-avagraha, (2) eka-bhavagraha, (3) bahuvidha-avagraha, (4) ekavidha-avagraha, (5) kSipra-avagraha, (6) akSipra-avagraha, (7) aniHsRta-avagraha, (8) niHsRta-avagraha, (9) anukta-avagraha, (10) ukta-avagraha, (11) dhruva-avagraha aura (12) aghra va-avagraha / / prazna 41- bahu-avagraha jJAna kise kahate hai ? uttara-bahuta padArthokA eka sAtha pravagrahajJAna karanA bahu-avagrahajJAna hai / jaise pAMco aguliyokA eka sAtha jJAna honaa| S Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 5 prazna 42-~-eka-avagraha kise kahate hai ? uttara-eka hI padArthakA grahaNa honA eka-avagraha hai / prazna 43-bahuvidha-avagraha kise kahate hai ? uttara-bahuta prakArake padArthoMkA avagraha karanA bahuvidha-avagraha hai| prazna 44-ekavidha-avagraha kise kahate hai ? uttara-eka hI prakArake padArthakA avagraha karanA ekavidha-avagraha hai / prazna 45-ekavidha-avagraha eka prakArake bahuta padArthoMkA hotA hogA ? uttara-ekavidha avagraha eka prakArake aneka padArthome bhI hotA hai aura eka hI padArthame bhI hotA hai| prazna 46-eka padArthame bhI ekavidha avagraha ho to isa ekavidha va eka-avagrahame kyA antara huA? uttara- eka padArthame ekavidhame avagraha ho to ekako eka prakArakI dRSTise jAnanese hotA hai aura prakArakI dRSTi binA ekako jAnanese eka avagraha hotA hai / prazna 47-kSipra-avagraha kise kahate hai ? uttara-zIghratAse padArthakA avagrahajJAna kara lenA kSipra-avagraha hai| prazna 45-akSipra-pravagraha kise kahate hai ? uttara- zanaiH zanaiH padArthakA avagraha jJAna karanA, akSitra-jJAna karanA akSipra-avagraha hai prazna 46-niHsRta-avagraha kise kahate hai ? uttara-niHsRta padArthakA avagraha karanA niHsRta-avagraha hai| ki prazna 50-aniHsRta-avagraha kise kahate hai ? uttara-niHsRta azako jAnakara ani sRta padArthako jAnanA ani sRta avagraha hai|| prazna 51-ukta-avagraha kise kahate hai ? aura . uttara-indriyo va manake dvArA apane niyata viSayako jAnanA ukta-avagraha hai| prazna 52-anukta-avagraha kise kahate hai ? uttr| kisI indriya yA mana dvArA apane niyata viSayako jAnate huye sAtha hI anya viSayoko jAnanA anukta-avagraha hai / jaise cakSurindriya dvArA Agako dekhate huye isako bhI jAna jaanaa| prazna 53-vyaJjanAvagraha bhI kyA sarca indriya va manake nimittase utpanna hotA hai ? Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 dravyasagraha-praznottarI TIkA uttara-vyaJjanAvagraha cakSurindriya va manake nimittase utpanna nahIM hotA, kyoki cakSurindriya aura mana aprApyakArI hai, inase jo jAnA jAtA hai vaha ekadama spaSTa ho jAtA hai| vyaJjanAvagraha kevala sparzana, rasamA, ghrANa aura zrotra-~-ina cAra indriyoke nimittase utpanna hotA hai| prazna 54-. matijJAnake kitane prabheda ho sakate hai| uttara-- matijJAnake mUla bheda 5 hai-(1) sAvyavahArika pratyakSa, (2) smaraNa, (3) pratyabhijJAna, (4) tarka, (5) anumAna (svArthAnumAna) / iname se pratyekake bheda lagAnA cAhiye / vistArase to matijJAnake asakhyAta bheda ho jAte hai / prazna 55--sAvyavahArika pratyakSake kitane bheda hai ? uttara--sAvyavahArika pratyakSake kula bheda 336 hai| ve isa prakAra hai-vyaJjanAvagrahake 48, kyoki vyaJjanAvagraha cAra indriyose bahu Adi bAraha prakArake padArthoke viSayame utpanna hotA hai / arthAvagrahake 72, kyoki arthAvagraha pAMco indriya va chaThA mana ina 6 sAdhano se bAraha prakArake padArthoke viSayome utpanna hotA hai| isI prakAra IhAke 72, avAyake 72 pIra dhAraNAke bhI 72 bheda ho jAte hai| saba milAkara sAvyavahArika pratyakSake 336 bheda huye| prazna 56- smaraNa, pratyabhijJAna, tarka va svArthAnumAnake kitane bheda ho jAte hai ? uttara-inake pratyekake 12, 12 bheda ho jAte hai, kyoki ukta cAro jJAna manake nimittase utpanna hote hai, indriyoke nimittase utpanna nahI hote, ana. bAraha prakArake padArtho viSayaka manase utpanna hone vAle smaraNAdi 12-12 prakArake ho jAte haiM / prazna 57-- zrutajJAnake kitane bheda hai ? uttara- zrutajJAnake 2 bheda hai-(1) anakSarAtmaka zrutajJAna, (2) akSarAtmaka zrutajJAna / prazna 58- anakSarAtmaka zrutajJAna kise kahate hai ? uttara- jisakA grahaNa akSarake rUpame nahI kiyA jAtA hai use anakSarAtmaka zrutajJAna kahate hai ? prazna 56- manakSarAtmaka zrutajJAna kina jIvoke hotA hai ? ___ uttara-ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya va asainI paJcendriya jIvoke to anakSarAmaka zrutajJAna hI hotA hai| saino paJcendriya jIvoke bhI anakSarAtmaka zrutajJAna ho sakatA hai| prazna 60- anakSarAtmaka zrutajJAnake kitane bheda hai ? uttara-anakSarAtmaka zrutajJAnake 2 bheda hai-(1) paryAya, (2) paryAyasamAsa / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAyA 5 25 prAna 61-paryAya zrutajJAna kise kahate hai ? uttara-paryAyakA artha yahA~ sabase choTA aza (bhAga) hai / akSara (jisakA kSaraNa arthAta vinAza na ho aisA jJAna) ke anantave bhAga paryAyanAmaka matijJAna hai / yaha paryAyanAmaka matijJAna nirAvaraNa va avinAzI hai / yaha paryAyanAmaka matijJAna nirAvaraNa va avinAzI hai |(yh paryAya nAmaka matijJAna sUkSma nigodiyA labdhyaparyApta bhavame utpanna hone vAle jIvake prathama samayame hotA hai / isa paryAya matijJAnase jo zrutajJAna utpanna hotA hai use bhI upacArase : paryAya zrutajJAna kahate hai| E prazna 62-- paryAyasamAsa zrutajJAna kise kahate hai ? uttara-paryAya zrutajJAnase ananta bhAga adhika zru tajJAnako paryAyasamAsa zrutajJAna kahate hai aura isake bAda bhI asaMkhyAta loka pramANa SaDvRddhiyo Upara taka paryAyasamAsa zrutajJAna hotA hai| prazna 63- akSarAtmaka zru tajJAna kise kahate hai ? uttara-jisakA grahaNa akSaroke rUpame ho, use akSarAtmaka zru tajJAna kahate hai| yaha jJAna sainI jIvoke hI hotA hai / prazna 64- akSarAtmaka zrutajJAnake kitane bheda hai ? uttara- akSarAtmaka zrutajJAna ke 18 bheda hai-(1) akSara, (2) akSarasamAsa, (3) pada, (4) padasamAsa, (5) saghAta, (6) saghAtasamAsa, (7) pratipatti, (8) pratipattisamAsa, () anuyoga, (10) anuyogasamAsa, (11) prAbhRtaprAbhRta, (12) prAbhRtaprAbhRtasamAsa, (13) prAbhRta, (14) prAbhRtasamAsa, (15) vastu, (16) vastusamAsa, (17) pUrva aura (18) pUrvasamAsa / prazna 65- akSara zrutajJAna kise kahate haiM ? uttara-dravyazruta-pratibaddha eka akSarako jisase utpatti ho sake use akSarajJAna kahate hai athavA utkRSTa paryAyasamAsa zrutajJAnase anantaguNA jJAna prakSarazrutajJAna hai| prazna 66-akSarazrutajJAna kina jIvoke hotA hai ? uttara- akSara tajJAna sainI paJcendriya jIvoMke hI ho sakatA hai, kyoki akSarabhutajJAna manakA viSaya hai| prazna 67-akSarasamAsa va tajJAna kise kahate hai ? uttara- akSarajJAnake Upara aura padajJAnase nIce eka-eka akSara baDhakara jitane bheda hai ve saba akSarasamAsa zra prazna 68-padazru tajJAna kise kahate haiM ? uttara- akSarasamAsa zru tajJAnake Upara eka akSara bar3hanepara pada tajJAna hotA hai| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyamagraha-praznottarI TIkA prazna 66 - vya tapadage kitane prakSara hote hai? uttara-eka dravya tagadame 1664888 akSara hote hai / ina akSarose utpanna hue bhAvatako bhI upacAra padaya tajJAna nAma kahate hai| prazna 50-padagamAsa zrutamAna phirma kahate haiM ? uttara- panazrutamAnasa kAra aura saghAtana tamAnase nIce eka-eka akSara bar3hakara jitane bheda hote hai ye matra pasamAga zra tazAla kahalAte haiN| prazna 71-sapAtapUtanAna kise kahate hai ? uttara-ulaTa padamamAgame eka akSara baDhanepara saghAnazru tajJAna hotA hai / isake dvArA cAra gatimArgaraNAme ge eka gati mAgaMgArA prampaNa ho jAtA hai| prazna 72- maghAtatha nazAnameM kitane pada hote haiM ? uttara- saghAta najAname samyAna pada hote haiM ? prazna 73-maghAtamamAsa zratanAna kise kahate hai? uttara-saghAta tajJAnase Upara aura pratipattizrutamAnase nIce eka-eka akSara baDhakara jitane bheda hote haiM ve maba saghAtamamAsa zrutajJAna kahalAte haiN| prazna 74- pratipatti tajJAna kise kahate haiM ? uttara-utkRSTa mapAtasamAsame eka akSara vaDhanepara pratipattizrutajJAna hotA hai / pratipatti najJAnake padoke dvArA 14 mArgaNAvoke eka-eka bheda prarUpita ho jAte haiM / prazna 75-pratipattigamAma zru tajJAna kise kahate hai ? uttara-pratipatti zutajJAname Upara aura anuyoga anajAnase nIce eka-eka akSara baDha kara jitane bheda hote haiM ye saba pratipattimamAsa zrutajJAna hai| prazna 76.- anuyoga zru tajJAna kise kahate haiM ? uttara-utkRSTa pratipattisamAsame eka akSara vaDhanepara anuyoga zrutajJAna ho jAtA hai / anuyogazrutajJAnake pado dvArA 14 mArgaraNAvokA pUrNa prarUpaNa ho jAtA hai / prazna 77- anuyogasamAsa zrutajJAna kise kahate hai ? uttara- anuyogaca tajJAnase Upara aura prAbhRta zrutajJAnase nIce eka-eka akSara baDhakara jitane bheda hote haiM ve saba anuyogasamAsa zrutajJAna hai| prazna 78- prAbhRtaprAbhRta zrutajJAna kise kahate hai ? uttara- utkRSTa anuyogasamAsa zrutajJAname eka akSara baDhanepara prAbhRtaprAbhRta zrutajJAna hotA hai| prazna 76- prAbhRtaprAbhRta zrutajJAname kitane anuyoga hai ? Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 5 uttara-prAbhRtaprAbhRta zrutajJAname sakhyAta anuyoga hai / prazna 80- prAbhRtaprAbhRta samAsa kise kahate hai ? uttara- prAbhRtaprAbhRtase Upara aura prAbhRtase nIce eka-eka akSara baDhakara jitane bheda hote hai ve sabhI prAbhRtaprAbhRta samAsa kahalAte hai / prazna 81- prAbhRtazru tajJAna kise kahate hai ? uttara- utkRSTa prAbhRtaprAbhRtasamAsase Upara eka akSara' baDhanepara prAbhRtazrutajJAna hotA hai| prazna 82-prAbhRtasamAsa zrutajJAna kise kahate hai ? uttara-prAbhRtazru tajJAnase Upara aura vastu zrutajJAnase nIce eka eka akSara bar3hakara jitane bheda hote hai ve saba prAbhRtasamAsa zrutajJAna hai / prazna 83-vastubhra tajJAna kise kahate haiM ? uttara- utkRSTa prAbhRtasamAsake Upara eka akSara baDhanepara vastuzru tajJAna hotA hai / prazna 84-vastuzru tajJAname kitane prAbhUta hote hai ? uttara-vastuzru tajJAname 20 prAbhUta hote hai / prazna 85-vastusamAsa zrU tajJAna kise kahate hai ? uttara-vastuzru tajJAnase Upara aura pUrva zrutajJAnase nIce eka eka akSara baDhakara jitane bheda hote haiM ve saba vastusamAsa zrutajJAna hai| prazna 86-pUrvazru tajJAna kise kahate hai ? uttara-utkRSTa vastumamAsame eka akSara bar3hanepara pUrvazru tajJAna hotA hai / prazna 87-pUrvasamAsa zrutajJAna kise kahate haiM ? uttara-pUrvazrutajJAnase Upara jaba taka lokabindusAra nAmaka 14vAM pUrva pUrNa ho jAtA hai taba taka eka eka akSara baDhakara jitane bheda hai ve sarva pUrvasamAsa zrutajJAna hai| prazna 88- utkRSTa pUrvamamAsase Upara kyA koI zrutajJAna nahI hai ? uttara- utkRSTa pUrvasamAsase Upara bhI zrutajJAna hotA hai| prazna 86 - phira utkRSTa pUrvasamAsase Upara vAle zrutajJAnako zrutajJAnake ukta bhedomeM kyo nahI alaga nAmase batAyA ? uttara-- utkRSTa pUrvasamAsase Upara jitanA zrutajJAna raha jAtA hai vaha saba ekadravya zrutapadake barAbara bhI nahIM hai, isaliye isa prakriyAme use alaga bheda karake batAyA nahI hai| prazna 60-- isa avaziSTa zrutajJAnako kisa nAmase bolate hai ? uttara-pravaziSTa zrutajJAnakA nAma aGgabAhya hai / isame sAmAyikAdi 14 vipayokA varNana hai| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 dravyasagraha-praznottarI TIkA prazna. 11- viSayavArakI apekSAma akSarAtmaka zrutajJAnake kitane bheda hai ? uttara- viSayavArakI apekSA se zrutajJAnake mUla bheda 2 hai-(1) aGgavAha, (2) aGgapraviSTa / prazna 62-- aGgavAhyake kitane bheda hai ? uttara- aGga vAhya ke 14 bheda hai-(1) sAmAyika, (2) caturvizatistava, (3) vandanA, (4) pratikramaNa, (5) vainayika, (6) kRtikarma, (7) dazavakAlika, (8) uttarAdhyayana, (9) kalpavyavahAra, (10) kalpyAkalpya, (11) mahAkalpya, (12) puNDarIka, (13) mahApuNDarIka, (14) nipiddhikA / prazna 63-sAmAyika nAmaka aGgavAhya zrutajJAname kisakA varNana athavA jJAna hai ? utara-sAmAyika zrutAGgame nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva-ina chaha paddhatiyo dvArA samatAbhAvake vidhAnakA varNana hai / prazna 64-caturviMzatistava zrutAGgame kisakA varNana hai ? uttara- caturvizati tIrthairoke nAma, avagAhanA, kalyANaka, atizaya va unakI vandanA vidhi va vandanAphalakA varNana isa zrutAGgame hai / prazna 65-- vandanA nAmaka zrutAGgame kisakA varNana hai ? uttara--eka jinendradevakI va eka jinendradevake avalambanase jinAlayakI vandanAkI . vidhikA varNana vandanA nAmaka aGgabAhya zrutajJAname hai| prazna 66-pratikramaNa nAmaka zrutAGgame kisa viSayakA varNana hai ? uttara-devasika, rAdhika, pAkSika, cAturmAsika, sAvatsarika, aipithika va pauttamArthika, ina sAta prakArake pratikramaNokA kAla va zaktike anusAra karanekI vidhikA varNana hai| prazna 67-vainayika nAmaka aGgabAhya zru tajJAname kisakA varNana hai ? uttara- isa zrutAgame, jJAnavinaya, darzanavinaya, cAritravinaya va upacAravinaya, ina cAra prakArake vinayokA varNana hai / prazna 68- kRtikarma nAmaka zrutAgame kisakA varNana hai ? uttara- arahata, siddha, prAcArya, upAdhyAya va sAdhu, ina pAMco parameSThiyokI pUjAvidhi kA varNana kRtikarma nAmaka agabAhya zru tajJAname hai| prazna 66-dazavakAlika zrutAgame kisakA varNana hai ? uttara- dasa viziSTa kAlome hone vAlI vizeSatA va munijanoko AcaraNavidhikA varNana dazavakAlika zrutame hai| prazna 10.---uttarAdhyayana zrutAgame kisakA varNana hai ? Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 gAthA 5 uttara- kaise upasarga sahanA cAhiye, kaise parISaha sahanA cAhiye ityAdi aneka prazno ke isame uttara diye gaye hai| prazna 101- kalpavyavahAranAma zra tAgame kisakA varNana hai ? uttara-sAdhuoke kalpya yAne yogya AcaraNoke vyavahAra yAne AcaraNakA kalpyavyavahArame varNana hai| prazna 102-kalpyAkalpya zru tAGgame kisa viSayakA varNana hai ? uttara- dravya, kSetra, kAla' va bhAvake anusAra muniyoke liye yaha yogya hai va yaha ayogya hai-isa prakAra saba kalpya aura akalpyokA isa zru tAGgame varNana hai / prazna 103- mahAkalpya nAmaka aGgabAhya zrutame kisakA varNana hai ? * uttara-kAla va sahananakI anukUlatAko pradhAnatAse sAdhunoke yogya dravya, kSetra Adi kA varNana isa zrutAGgame hai| prazna 104-puNDarIka nAmaka bAhya zru tame kisakA varNana hai ? ' uttara- isa zrutAGgame cAra prakArake devome utpattike kAraNabhUta pUjA, dAna, tapa, vrata Adike anuSThAnokA varNana hai| prazna 105- mahApuNDarIka zrutAgame kisa viSayakA varNana hai ? uttara- isa zrutAGgame indra va pratIndrome utpattike kAraNabhUta viziSTa tapoke anuSThAna kA varNana hai| prazna 106- nipiddhikA nAmaka zru tAGgame kisa vipayakA varNana hai ? ___uttara-doSoke nirAkaraName samartha aneka prakArake prAyazcitokA varNana nipiddhikA nAmaka bAhyazru tame hai| prazna 107-agapraviSTake kitane bheda hai ? ___ uttara-gapraviSTake bAraha bheda hai--(1) prAcArAga, (2) sUtrakRtAGga, (3) sthAnAga, (4) samavAyAGga, (5) vyAkhyAprajJapti, (6) jJAtRkathAGga, (7) upAsakAdhyayanAga, (8) anta:kRzAGga, (6) anuttaropapAdikadazAGga, (10) vipAkasUtrAGga, (11) praznavyAkaraNAga aura (12) dRSTivAdAGga / ina bAraha agome se sabase adhika vistRta dRSTivAda aMga hai, isake bhI bheda prabheda aneka hai| prazna 108-dRSTivAda agake kitane bheda hai ? uttara-dRSTivAda aMgake 5 bheda hai-11) prathamAnuyoga, (2) parikarma, (3) sUtra, (4) cUlikA aura (5) pUrva / iname se parikarma, cUlikA aura pUrvake bhI aneka bheda hai / prazna 106-parikarmake kitane bheda hai ? Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasagraha-praznottarI TIkA uttara---parikarmake 5 bheda hai-(1) candraprajJapti, (2) sUryaprajJapti, (3) jambUdvIpaprajJapti, (4) dvIpasAgaraprajJapti, (5) vyAkhyAprajJapti / prazna 110-cUlikAke kitane bheda hai ? uttara-cUlikAke 5 bheda hai-(1) jalagatA, (2) spalagatA, (3) mAyAgatA, (4) AkAzagatA aura (5) ruupgtaa| prazna 111-pUrvake kitane bheda haiM ? uttara-pUrvake 14 bheda hai-(1) utpAdapUrva, (2) agrAyaNIpUrva, (3) vIryAnuvAda, (4)- astinAstipravAdapUrva, (3) jJAnapravAdapUrva, (6) satyapradAdapUrva, (7) AtmapravAdapUrva, (8) karmapravAdapUrva, (6) pratyAkhyAnavAdapUrva, (10 vidyAnuvAdapUrva, (11) kalyANavAdapUrva, (12) prANavAdapUrva, (13) kriyAvizAlapUrva aura (14) lokvindusaarpuurv|| prazna 112-parimANakI apekSA kahe gaye 18 prakArake akSarAtmaka zrutajJAname se kina bhedome kina aga pUrva AdikA samAveza hotA hai ? uttara-caudaha pUrvoko chor3akara bAkI zrutajJAna vastu samAsaparyanta 16 bhedome samAviSTa hai aura caudaha pUrva pUrvazru tajJAna pUrvasamAsazrutajJAname samAviSTa hai| prazna 113- zrAcArAGgame kitane pada hai aura kisakA varNana hai ? uttara- isame muniyoke AcArakA varNana hai ki vaha kisa taraha samasta prAcaraNa kare, yatnapUrvaka bhASaNa kare, yatnapUrvaka AhAra vihAra kare Adi / isa aGgame 8 hajAra pada haiM / eka padame 16348317888 akSara hote haiM ? prazna 114- sUtrakRtAGgame kitane pada hai aura kisakA varNana hai ? uttara-sUtrakRtAGgame 36 hajAra pada hai| isa aGgame sUtroke dvArA jJAna vinaya Adi adhyayana kriyA, kalpyAkalpya Adi vyavahAravarmakriyA va svasamaya aura parasamayake svarUpakA varNana hai| prazna 115- sthAnAGgame kitane pada hai aura kisakA varNana hai ? uttara- sthAnAGgame 42 hajAra pada haiN| isa aGgame pratyeka dravyoke 1, 2, 3 Adi aneka bheda, vikalpokA varNana hai / jaise jIva eka hai, jIva do hai-mukta aura sasArI / jIvake tIna bheda hai-karmamukta, jIvanmukta, sasArI ityAdi / prazna 116- samavAyAMgame kitane pada hai aura kisakA varNana hai ? uttara- isame 1 lAkha 64 hajAra pada hai| isa aGgame sadRza vistAra vAle sadRza dharma vAle, sadRza sakhyA vAle jo jo padArtha haiM una sabakA varNana hai| jaise 45 lAkha yojana vAle 5 padArtha hai- DhAI dvIpa, siddhakSetra bhAdi / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA prazna 115-- vyAkhyAprajJapti aGgame kitane pada hai aura kisakA varNana hai ? uttara- isa aGgame do lAkha aTThAisa hajAra pada hai| isame sATha hajAra prazna aura uttara hai / jaise jItra nitya hai yA anitya ? jIva vaktavya hai yA avaktavya ityAdi / prazna 118 - jJAtRdharmakathAGgame kitane pada hai aura kisakA varNana hai ? uttara- isame pAMca lAkha chappana hajAra pada hai / isame vastuokA svabhAva tIrthaMkarokA mAhAtmya, divyadhvanikA samaya va svarUpa, gaNadhara Adi mukhya jJAtAmokI kathAvokA varNana hai / prazna 116- upAsakAdhyayanAMgame kitane pada hai aura kisakA varNana hai ? uttara-isame gyAraha lAkha sattara hajAra pada hai| isame zrAvakokI pratimA, AcaraNa va kriyAkANDokA varNana hai / zrAvakocita mantrokA bhI isameM varNana hai| prazna 120- antaHkRddazAGgame kitane pada hai aura kisakA varNana hai ? uttara-- isame 23 lAkha 28 hajAra pada hai aura isame una antaHkRta kevaliyokA varNana hai jo pratyeka tIrthaGkaroke tIrthame daza daza muni ghora upasarga sahana karake antame samAdhi dvArA sasArake antako prApta hue hai| prazna 121-- anuttaropapAdikadazAGgame kitane pada hai aura kisakA varNana hai ? uttara-isame 6244000 pada hai| isame pratyeka tIrthaMkarake tIrthame hone vAle una daza daza muniyokA varNana hai jo ghora upasarga sahana karake samAdhi bhAvase prANa taja karake vijayAdika anuttara vimAnome utpanna hue hai| prazna 122-prazna vyAkaraNAGgame kitane pada hai aura kisakA varNana hai ? uttara-isame 6316000 pada hai| isame aneka praznoke dvArA tIna kAla sambandhI dhanadhAnyAdi lAbha, alAbha, sukha, duHkha, jIvana, maraNa, jaya parAjaya Adi phalokA varNana hai| prazna 123-vipAkasUtrame kitane pada hai aura kisakA varNana hai ? uttara-isame eka karoDa caurAsI lAkha pada hai aura isame dravya, kSetra, kAla, bhAvake anusAra zubha azubha karmokA tIna bheda prAdi aneka prakArake phala (vipAka) honekA varNana hai| prazna 124-dRSTivAda aGgame kitane pada hai aura isame kisakA varNana hai ? uttara-isa aGgame 108 karoDa 68 lAkha 56 hajAra pAMca pada hai| isame 363 mithyAmatokA varNana aura nirAkaraNa hai| loka, dravya, matra, vidyA, kalAo, kathAno Adi kA bhI varNana hai| prazna 125-prathamAnuyogame kitane pada hai aura kisakA varNana hai ? uttara-isame 5 hajAra pada hai| isame tIrthaGkara, cakravartI, nArAyaNa, balabhadra aura pratinArAyaNokI kathAo va inase sambandhita upakathAnokA varNana hai / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 dravyasagraha-praznottarI TIm prazna (26- parikarmame kitane pada hai aura kisakA varNana hai ? uttara-isame 1 karoDa 81 lAkha 5 hajAra pada hai| isame bhUvalaya Adike samvadha me gaNitake karaNasUtrokA varNana hai| isake candraprajJapti prAdi jo 5 bheda hai unake varNaname isake pado aura viSayokA vivaraNa hogaa| prazna 127-- candraprajJaptimeM kitane pada hai aura kisakA varNana hai ? uttara-candraprajJaptime 36 lAkha 5 hajAra pada hai aura isame candra indrake vimAna, parivAra, Ayu, gamana AdikA varNana hai eva candravimAnakA pUrNagrahaNa arddhagrahaNa kaise hotA hai ityAdi tadviSayaka sabhI varNana hai| prazna 128- sUryaprajJaptime kitane pada hai aura kisakA varNana hai ? uttara- isa parikarmameM 5 lAkha 3 hajAra pada hai aura isame sUrya pratIndrake vimAna, parivAra, Ayu, gamana, grahaNa Adi sabhI bAtokA varNana hai| prazna 126- jambUdvIpaprajJaptime kitane pada hai aura kisakA varNana hai ? uttara- isa parikarmame 3 lAkha 25 hajAra pada hai aura isame jambUdvIpake kSetra, kulAcala, hrada, meru, vedikA, vana, akRtrima caityAlaya, vyantaroke AvAsa, mahAnadiyo AdikA varNana hai| prazna 130-dvIpasAgaraprajJaptime kitane pada hai aura kisakA varNana hai ? uttara-~-isame 52 lAkha 36 hajAra pada haiN| isame asakhyAte dvIpasamudroMke vistAra, racanA, prakRtrima caityAlaya AdikA varNana hai| prazna 131-- vyAkhyAprajJaptime kitane pada hai aura isame kisakA varNana hai ? uttara- isame rUpI arUpI dravya, jIva ajIva dravya, anantarasiddha paramparAsiddha eva aneka padArthokA vyAkhyAna hai / isame 4 lAkha 36 hajAra pada haiN| prazna 132- sUtra nAmaka dRSTivAdAGgame kitane pada hai aura kisakA varNana hai ? uttara- isame 18 lAkha pada hai / isame 363 mithyAmatokA vizeSa vivaraNa hai aura una samasta pUrvapakSokA nirAkaraNa hai / nyAyazAstrokA udgama isa sUtra nAmaka dRSTivAda ase humA hai| prazna 133--cUlikAme kitane pada hai aura kisakA varNana hai ? uttara-isake jalagatA Adi 5 bhedoke pratyekake 20686200 pada hai / ina pA~co ke padokA jor3a 104646000 hotA hai / itane cUlikAme samasta pada hai| ina bhedoke viSaya vivaraName cUlikAke viSayakA varNana ho jaavegaa| prazna 134-jalagatA cUlikAme kisakA varNana hai ? Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 5 uttara-jalame athavA jalapara kisa prakAra gamana kiyA jA sakatA hai, agnikA stambhana, bhakSaNa kaise ho sakatA hai ? agnime praveza athavA agnipara baiThanA kaise ho sakatA hai ? ina saba bAtoke karaneke matra, tatra, tapasyAnokA isame varNana hai| prazna 135-- sthalagatA cUlikAme kisa bAtakA varNana hai ? uttara-isame aise mantra-tantra prAdikA varNana hai, jisake prabhAvase meru, parvata, bhUmimai praveza kiyA jA sakatA hai aura zIghra gamana kiyA jA sakatA hai| prazna 136-mAyAgatA cUlikAme kisa bAtakA varNana hai ? uttara- adbhuta mAyAmaya bAte dikhAnA, jo vastu yahA~ nahI hai use zIghra hAjira karanA, kisIkI gupta bAtako batA denA Adi indrajAla sambandhI bAtokA isame varNana hai / prazna 137-AkAzagatA cUlikAme kisakA varNana hai ? uttara-isame aise mantra tantra AdikA varNana hai, jisake prabhAvase AkAzame nAnA prakArase gamana kiyA jA sakatA hai / prazna 138-- rUpagatA cUlikAme kisa bAtakA varNana hai ? uttara-isame siha, vRpabha Adi aneka prakArake rUpa banA leneke kAraNabhUta mantra-tantra prAdikA varNana hai| prazna 136-pUrvanAmaka dRSTivAda aMgame kitane pada hai aura kisakA varNana hai ? uttara-- samasta pUrvome 65505000 pada hai / isake utpAdapUrva Adi 14 bheda hai, unake vipayoke vivaraName pUrvokA vipaya jAna liyA jAtA hai / prazna 140-utpAdapUrvame kitane pada hai aura kisakA varNana hai ? uttara-isame eka karoDa pada hai / isame pratyeka padArthake utpAda, vyaya, dhrauvya aura unake sayogI dharmokA varNana hai / prazna 141-agrAyaNIpUrvame kitane pada hai aura kisakA varNana hai ? uttara-isame 66 lAkha pada hai aura isame 5 astikAya, 6 dravya, 7 tattva, 700 sunaya, 700 durnaya prAdikA varNana hai / yaha vipaya dvAdazAgakA eka mukhya viSaya hai / prazna 142-vIryAnuvAdapUrvame kitane pada hai aura kisa bAtakA varNana hai ? uttara-isa pUrvame 70 lAkha pada hai, isame prAtmAkI zakti, parapadArthako zakti dravya guNa paryAyakI zakti, kAlako zakti, tapasyAkI gakti Adi aneka prakArakI zaktiyokA varNana hai| prazna 143-astinAstipravAdapUrvame kisakA varNana hai aura isame kitane pada hai ? uttara-isa pUrva me syAdasti, syAnnAsti, syAdavaktavya prAdi sAbhagokA varNana hai jisase dravyakA svarUpa jJAta hotA hai / isame 60 lAkha pada hai / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 dravyasagraha--praznottarI TIkA prazna 144---jJAnapravAda pUrvame kima vAtakA varNana hai aura isame kitane pada hai ? uttara- isa pUrvame pAMco samyagjJAna aura tIno mithyAjJAnoke svarUpa, bheda, vipaya, phala AdikA varNana hai / isame EEEEEEE pada hai (eka kama eka karoDa pada hai|) prazna 145---satyapravAdapurvame kisa bAtakA varNana hai aura isame kitane pada hai ? uttara-zabdoccAraNake 8 sthAna, 5 prayatnokA, vacanake bheda, bAraha prakArako bhApA, * dasa prakArake satyavacana, aneka asatyavacana, vacanagupti, mauna aAdi aneka vacana sambadhI viSayo kA varNana hai / isame 1 karoDa 6 pada hai / prazna 146---yAtmapravAdapUrvame kisa bAtakA varNana hai aura isame kitane paTa hai ? uttara-isame prAtmatattvasambarga vipayokA varNana hai / jaine prAtmA kise karatA hai, kise bhogatA hai, AtmAkA zuddha svarUpa kyA hai Adi / isame 26 karoDa pada hai|| prazna 145 -karmapradAdapUrvame visakA varNana hai aura isame kitane pada hai ? uttara-- isame karmakI aneka avasthAnokA varNana hai / jaise- karmoke mUla bheda vitane hai ? uttara bheda kitane hai ? badha, udaya, udIraNA kaise hotI he yAdi / isame eka karoDa assI lAkha pada hai| prazna 148-pratyAkhyAnapUrvame kisa vAtakA varNana hai aura isame kitane pada haiM ? uttara-- isame dravya, kSetra, kAla, bhAva va purupake sahananake anusA. sadopa vastukA tyAga, upavAsavidhAna, vrata AdikA varNana hai / isame 84 lAkha pada hai / prazna 146- vidyAnuvAdaparvame kisa bAtakA varNana hai aura isame kitane pada hai ? uttara-- vidyAnuvAdame aguSThapasena prAdi 700 alpavidyA aura rohiNI prAdi 500 mahAvidyAmoke svarUpa, sAmarthya, sAdhanavidhi aura mantra-tantrakA tayA siddha vidyAoke phalakA varNana hai / isame eka karoDa dasa lAkha pada hai| prazna 150-- kalyANavAdaparvame vitane pada hai aura isame kisakA varNana hai ? uttara-- isa pUrvame 26 karoDa pada hai aura isame tIrthakaroke pacakalyANakokA, SoDaza kAraNa bhAvanAnokA, grahaNa, zakuna Adike phalokA varNana hai| prazna 151--prANAnuvAdapUrvame kisa vAtakA varNana hai aura isame kitane pada hai ? __uttara-isame Ayurveda sambandhI cikitsA, nADIgati, auSadhiyoke guNa avaguNa Adi sarvavipayokA varNana hai / isame 13 karor3a pada hai| prazna 152-- kriyAvizAla pUrvame kina bAtokA varNana hai aura isame kitane pada hai ? uttara-sagIta, kAvya, alakAra, kalA, zilpavijJAna, garbhAdhAnAdi kriyA Adi nitya aura naimittika kriyAokA isame varNana hai / isame 6 karoDa pada hai| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 5 35 prazna 153- lokabindusAra pUrvame kitane pada hai aura isame kisakA varNana hai ? uttara- isa pUrvame 12 karoDa 50 lAkha pada hai / isame tIno lokokA svarUpa, mokSa kA svarUpa aura mokSa prApta karaneke kAraNa, dhyAna AdikA varNana hai / prazna 154- pUrNa zrutajJAna kise kahate hai ? uttara-pUrNa zrutajJAna zrutakevalIke hotA hai / dvAdazAgake pAThI va jJAtA to indra, laukAntikadeva va sarvArthasiddhike deva bhI hote hai, kintu agabAhyase aparicita honese ve zrutakevalI nahI kahalAte / zrutakevalI nirgrantha sAdhu hI ho sakate hai| prazna 155-- zrutajJAna kyA sarvathA parokSa hI hotA hai yA kisI prakAra pratyakSa bhI ho sakatA hai ? uttara-zabdAtmaka zrutajJAna to sarva parokSa hI hai, svarga Adi bAhya vipaya jJAna bhI parokSa hI hai / mai sukha-duHkhAdirUpa hU, jJAnarUpa hU, yaha jJAna ISat parokSa hai| zuddhAtmAbhimukha svasamvedanarUpa jJAna pratyakSa hai, hA~ kevalajJAnakI apekSA parokSa hai / ) prazna 156- yadi zrutajJAna kvacit pratyakSa hai to "prAdye parokSam" isa sUtrase virodha A jAyagA? uttara- "prAdye parokSam' yaha utsarga kathana hai / jaise matijJAna parokSa hokara bhI apavAdasvarUpa, sAvyavahArikako pratyakSa bhI mAnA hai, vaise zrutajJAna parokSa hokara bhI apavAdasva rUpa antana pratyakSa mAnA jAtA hai| sthA5 7 zAna ravAnubhava prazna 157- avavijJAna kise kahate hai ? uttara- avadhijJAnAvaraNake kSayopazamase va vIryAntarAyake kSayopazamase mUrta vastuko AtmIya zaktise ekadeza pratyakSa jAnaneko avavijJAna kahate hai / avadhi maryAdAko kahate hai / jo dravya, kSetra, kAla, bhAvakI maryAdAko lekara jAne use apavijJAna kahate hai / avadhijJAnase pahileke saba jJAna bhI maryAdAke bhItara hI jAnate hai| prazna 158- isase to mana paryayajJAna maryAdA rahita jAnane vAlA ho jAvegA ? uttara- nahI, mana paryayajJAna bhI avadhijJAnase pahilekA jJAna hai, kyoki vaastvme| jJAnoke nAma isa kramase hai- (1) matijJAna, (2) zrutajJAna, (3) mana paryayajJAna, (4) avadhi-) jJAna, (5) kevalajJAna / prazna 156-- sUtrame va isa gAthAme to "matizrutAvavimanaHparyayakevalAni jJAnam" aisA krama diyA hai| uttara-- mana paryayajJAna RddhidhArI saMnyAsI munike hI hotA hai, isa vizeSa prayojanako dikhAne ke liye mana paryayajJAna vAvadhijJAnake bAda ora kevalajJAnase pahile likhA gayA hai| Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 dravyasagraha-praznottarI TIkA prazna 160-~-avadhijJAnakA dUsarA artha bhI koI hai ? uttara- hai / abAgdhAnAdavadhiH isa vyutpattike anusAra avadhijJAnakA yaha artha hai jo nIce vizeSa kSetra lekara jAve so avadhijJAna hai / avadhijJAnakA kSetra nIce vizeSa hotA hai, Upara kama hotA hai / pUrNa avadhijJAnakI bAta vizeSa hai| (prazna 161- avadhijJAnake kitane bheda hai ? uttara- avadhijJAnake 2 bheda hai-(1) guNapratyaya avadhijJAna, (2) bhavapratyaya avadhijJAna / guNapratyaya avadhijJAna manuSya, tiryaJcokA kahalAtA hai / bhavapratyaya avadhijJAna deva nArakiyoMke hotA hai| prazna 162-- kyA avadhijJAnake anya prakArase bhI bheda hai ? uttara- avadhijJAnake 3 bheda hai- (1) dezAvadhi, (2) paramAvadhi aura (3) sarvAvadhi / dezAvadhi cAro gatiyome ho sakatA hai / pAvadhi aura sarvAvadhi manuSyake hI aura tadbhava mokSagAmIke hI hote hai| prazna 163-avadhijJAnake aura bhI anya prakArase bheda hai kyA ? uttara-avadhijJAnake 6 bheda hai-(1) anugAmI, (2) ananugAmI, (3) varddhamAna, (4) hIyamAna, (5) avasthita, (6) anavasthita / prazna 164- ina saba bhedoke svarUpa kyA hai ? uttara-ina sava bhedoke svarUpa Adi jAnaneke liye gommaThasAra jIvakANDa Adi siddhAnta grantha dekheN| isa TIkAme vistArabhayase nahIM likhA jA rahA hai| prazna 165- mana paryayajJAna kise kahate hai ? uttara-jo jJAna indriya va manako sahAyatA binA AtmIya zaktise dUsaroke maname tiSThate huye vikalpako va vikallAgata rUpI padArthako ekadeza spaSTa jA: use mana-paryayajJAna kahate prazna 166- kyA mana paryayajJAna manake avalambanase prakaTa nahI hotA? uttara- mana.paryayajJAnopayoga honese pahile IhAmatijJAna hotA hai aura IhAmatijJAna manake avalambanase prakaTa hotA hai / isa taraha mana.paryayajJAnase pahile to manakA avalambana hai, kintu manaHparyaMyajJAnopayogake samaya manakA avalambana nahI hai / prazna 167--mana paryayajJAnake kitane bheda hai ? uttara- manaHparyayajJAnake 2 bheda hai- (1) Rjumatimana paryavajJAna, (2) vipulamatimanaHparyayajJAna / prazna 168- Rjumatimana paryayajJAna kise kahate hai ? Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3\7 gAthA 6 uttara- jo mana:paryayajJAna parake maname sthita sarala sIdhI bAtako jAne vaha Rjumati - mana paryayajJAna hai / prazna 166 -- vipulamatimana:paryayajJAna kise kahate hai ? uttara - jo mana:paryayajJAna parake kuTila maname bhI sthita ardhacintita, bhaviSya me vicArI jAne vAlI, bhUtakAlame vicArI gaI Adi bAtoko jAne vaha vipulamatimana:paryayajJAna hai / prazna 170 - kevalajJAna kise kahate hai ? uttara - jo svatatratAse kevala Atmazakti dvArA trikAlavartI samasta paryAyo sahita samasta dravyoko sarvadeza pratyakSa jAne use kevalajJAna kahate hai / yaha jJAna sarva prakAra upAdeyabhUta hai / ' prazna 171-- isa jJAnakI utpattikA sAdhana kyA hai ? uttara- nija zuddhAtmatattvakA samyak zraddhAna, jJAna aura AcaraNa rUpa ekAgra dhyAna kevalajJAnako utpattikA sAdhana hai / -- utthAnikA - aba ukta jJAnopayoga aura darzanopayogake varNanakA nayose vibhAga karate hue upasahAra karate hai aTu caduraNAraNa dasaraNa sAmaNNa jIvalakkharaNa bhaNiya / vavahArA suddhaNayA suddha puraNa dasaraNa NANaM // 6 // granvaya--vavahArA aTTha gAraNa cadu dasaNa sAmaNNa jIvalakkhaNa bhariNaya, puraNa suddhagayA suddha dasaraNa gAraNa jIvalakkhaNa / f artha-vyavahAranayase ATha prakArakA jJAna aura cAra prakArakA darzana sAmAnya rUpa se jIvakA lakSaNa kahA gayA hai, parantu zuddhana se zuddha (nirapekSa) darzana jJAna jIvakA lakSaNa hai | prazna 1 - vyavahAranaya kise kahate hai ? uttara - jo buddhi, paryAya, bheda, sayogako viSaya kare use vyavahAranaya kahate hai / prazna 2 - ATha prakArake jJAna aura cAra prakArake darzana jIvake lakSaNa vyavahAranayase kyo hai ? uttara-- kevalajJAna aura kevaladarzana to zuddha paryAya hai aura matijJAna, 'zrutajJAna, prava dhijJAna va mana:paryayajJAna tathA cakSurdarzana, pracakSurdarzana aura avadhidarzana ye azuddha arthAt apUrNa paryAyeM hai / grataH inako jIvakA lakSaNa kahanAM vyavahAranayase hI banatA hai / prazna 3-- kevalajJAna, kevaladarzana kisa vyavahAranayase jIvakA lakSaNa hai ? uttara-- kevalajJAna va kevaladarzana zuddha mabhUta vyavahAranayase jIvakA lakSaNa hai / isa prasagame isa nayakA dUsarA nAma anupacarita sadbhUta vyavahAranaya bhI hai / kevalajJAna aura kevala - Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 dravyasagraha-praznottarI TIkA darzana nirapekSa pUrNa svAbhAvika zuddha paryAya hai| prazna 4-- matijJAnAdika 4 jJAna va cakSurdarzanAdika tIna darzana kisa vyavahAranayase jIvake lakSaNa mAne gaye hai ? uttara- mati, zruna, avadhi, mana paryaya-ye cAra jJAna aura prAdike 3 darzana azuddha sadbhuta vyavahAranayame jIvake lakSaNa kahe gaye hai| isa nayakA dUsarA nAma upacarita sadbhUta vyavahAranaya bhI hai| ye jJAna va darzana, jJAnAvaraNa va darzanAvaraNa karmake kSayopazamake kAraNa yathArtha kucha prakaTa hai isaliye sadbhUta hai, kintu kAraNavaza apUrNa haiM, ata azuddha athavA upacarita hai, paryAyeM haiM, ata: vyavahAranayake viSaya hai| prazna 5.- kumati, kuzruta, kuavadhijJAna kisa vyavahArana yase jIvake lakSaNa hai ? uttara-- ye kujJAna upacaritAsadbhUtavyavahArase jIvake lakSaNa hai / ye kujJAna mithyAtva ke udayavaza hote hai, isaliye upacarita hai, vikRta bhAva hai / ataH asadbhUta haiM aura paryAya hai, isa kAraNa vyavahAranayake viSaya haiN| prazna 6- ye sAmAnyase jIvake lakSaNa hai, isakA kyA tAtparya hai ? uttara-ye bAraha prakArake upayoga samUha rUpame jIvake lakSaNa kahe jA rahe hai / prata. ise vyavahAranayase kahanepara bhI sasArI yA mukta jIvake lakSaNa hai, aisI vivakSA nahIM hai| prazna 7- upayoga binA to jIva rahatA hI nahI hai, phira ye upayoga vyavahAranayame kyo kahe? yaha kathana paryAya kI apeza hai| Jouttara-upayoga arthagrahaNake vyApArako kahate hai|| (yaha upayoga cAhe zuddha bhI ho to bhI eka samayame jo jAnanavRtti hai vahI dUsare samayame nahIM hai / dUsare samayame dUsarI hI usa samaya ko jAnanavRtti hai / isI kAraNa upayoga jIvakA lakSaNa vyavahArase hI hai, kyoki upayoga kAlika svabhAva nahIM hai| prazna 8- upayoga kitanI prakRtike hote hai ? uttara--upayoga 3 prakArake hote hai- (1) zuddha, (2) zubha aura (3) azubha / cAritraguNakA paryAya prazna :-zuddha upayoga kauna hai ? uttara-- kevalajAna aura kevaladarzana- ye do zuddha upayoga hai / svAbhAnila pariNAma prazna 10-- zubha upayoga kona hai ? uttara- matijJAnAdika 4 jJAna aura cakSurdarzanAdika 3 darzana, ye zubha upayoga hai| prazna 11- azubha upayoga kitane aura kauna-kauna hai ? - uttara- kumatijJAna, kuzrutajJAna aura kuavadhijJAna-- ye tIna kujJAna azubha upayoga hai| /prazna 12- zuddhanaya kise kahate hai ? . . (svAkAzito- nizcaya naya piyApama 6. AtA sadbhUta parAzritatvo vyavahAra nama ..svabhAva meM na hama apekSA adabhUtAtyahA vibhAga yogamAnadalA upacArita nayA Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 6 uttara-jo abhiprAya akhaNDa nirapekSa traikAlika zuddhasvabhAvako jAne use zuddhanaya kahate hai| prazna 13-zuddha darzanakA kyA tAtparya hai ? uttara- zuddha darzana mahaja darzanaguNa yAne darzanasAmAnya hai,jo kramaza. aneka darzanopayoga paryAyarUpa pariNama karake bhI kisI darzanopayogarUpa nahI rahatA koI na koI kAmayAgaraNa prazna 14- zuddha jJAnakA kyA tAtparya hai ? * *chatA uttara-zuddha jJAna jJAnasAmAnya arthAt sahaja jJAnaguNako kahate hai / yaha zuddha jJAna kramazaH aneka jJAnopayogarUpa pariNama karake bhI kisI jJAnopayogurUpa naho rahatA dUra 453 . prazna 15-- yaha zuddha jJAna, zuddha darzana zuddhanayase kyo jIvakA lakSaNa hai ? - - uttara-- zuddhanaya paryAyakI apekSA na karake banatA hai aura yaha zuddha darzana aura jJAna nA paryAyakI apekSA na karake pratibhAsa hotA hai, ataH zuddha darzana va zuddha jJAna jIvake lakSaNa zuddhanayase kahe gaye hai| prazna 16-- ukta cAra nayose kahe gaye lakSaNome kisa nayase dekhe gaye jIvake lakSaNa kI dRSTi upAdeya hai ? __ uttara-- ukta cAra prakAra lakSaNome se zuddhanayase jJAta huye jIvake lakSaNakI dRSTi upAdeya hai| prazna 17-- ddhanayase 'jIvake lakSaNakI dRSTi kyo upAdeya hai ? uttara - zuddha jJAna va darzana sahaja zuddha, nirvikAra, anAkulasvabhAva, dhravapAriNAmikA hai / yaha upAdayabhUta zAzvata sahajAnandamaya akSaya sukhakA upAdAna kAraNa hai / shuddhkii| dRSTise zuddha paryAya prakaTa hotI hai, nirvikArakI dRSTise nirvikAra paryAya prakaTa hotI hai, dhra vakI dRSTise dhra va paryAya prakaTa hotI hai / ata sahaja zuddha nirvikAra dhra va zuddha jJAna darzanakI dRSTi upAdeya hai| prazna 18-- zuddha jJAna va darzanakI dRSTi bhI to eka paryAya hai, phira yaha dRSTi kyo upAdeya he? uttara-zuddha jJAna darzanako dRSTi bhI paryAya hai, isaliye isa dRSTikI dRSTi nahIM karanA cAhiye, kintu zuddha jJAnadarzana paramapAriNAmika bhAva hai, ataH zuddha jJAnadarzana prarthAt zuddha jJa caitanyakA avalambana karanA cAhiye, yahI "zuddhajJAna darzanako dRSTi upAdeya hai" isakA tAtparya meM __isa prakAra "jIva upayogamaya hai" isa arthake vyAkhyAnakA adhikAra samApta karake jIva amUrta hai, isakA varNana karate hai / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 dravyasaMgraha--praznottarI TIkA vArasa paca gavA do phAsA zraTu riNaccayA jIve / go sati pramutti tado vavahArA mutti badhAdo ||7|| anvaya- ricvayA jIve paca vaNNa rasa do gaMdhA RTu phAsA No sati tado pramutti, vavahArA baMdhAdo mutti / artha - nizcayanayase jIvameM pAMca varNa, 5 rasa, do gadha, 8 sparza nahI hai, isaliye jIva amUrta hai / vyavahAranayase karmabandha hone ke kAraNa jIva mUrtika hai / prazna 1-- varNa kise kahate hai ? uttara- varNyate avalokyate cakSurindriyena yaH sa varNaM / cakSurindriyake dvArA jo dekhA jAtA hai use vara kahate hai / prazna 2 - varNa dravya hai ki guraNa hai yA paryAya ? uttara - varNaM dravya nahI hai, varNa sAmAnya guraNa hai / varNa guraNa ke pariNamana varNaM paryAya hai / prazna 3-- varNaguNake kitane pariNamana hai ? uttara - varNaM guNakI paryAye asakhyAta prakArakI hai, kintu una paryAyoko sadRza jAtiyo sakSipta karake dekhA jAve to pA~ca paryAye hai- (1) kRSNa, (2) nIla, (3) rakta, (4) pIta aura (5) zveta / prazna 4- ye pAco paryAyeM eka sAtha eka dravyame raha sakatI hai kyA ? uttara-- eka dravyame eka varNa paryAya hI raha sakatI hai / eka varNakI hI bAta nahI pratyeka dravyame jitane guNa hote hai uname pratyeka guraNakI eka-eka paryAya hI eka samayame usa dravyame hotI hai / prazna 5 - rasa kise kahate hai ? uttara- rasyate iti rama / jo rasanAindriyake dvArA svAdA jAya use rasa kahate hai / yaha rakSasAmAnya to guraNa hai aura rasapariNamana paryAya hai / prazna 6 - rasa guNake kitane pariNamana hai ? uttara - sakSepame rasa guNake pariNamana pA~ca hai-- (1) tikta, (2) kaTu, (3) kaSAya, (4) amla yAne khaTTA zraura (5) madhura arthAt mIThA / prazna 7 - gandha kise kahate hai ? uttara - gandhyate iti gandhaH / ghrANendriyake dvArA jo sUghA jAya so gandha hai / gandhasAmAnya to guNa hai aura gandha guraNake pariNamana paryAyeM hai / prazna 8-- gandha guNake kitane pariNamana hai ? Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 7 uttara-gandha guNake pariNamana do prakArake hai-(1) sugandha, (2) durgandha / prazna - sparza kise kahate hai ? uttara- 'spRzyate iti sparza:' indriyake dvArA chuvA jAya use sparza kahate hai| sparza sAmAnya to guNa hai aura sparza guNake pariNamana paryAyeM hai / prazna 10-- sparzaguNakI kitanI paryAye hai ? uttara-sparza guNakI 8 paryAye hai-(1) snigdha, (2) rUkSa, (3) zIta, (4) uSNa, (5) guru, (6) laghu, (7) madu aura (8) kaThora / prazna 11- sparza guNakI paryAya eka samayame eka dravyame eka hI rahatI hai yA aneka ? uttara--ukta 8 paryAyome se 4 paryAyeM to ApekSika hai-(1) guru, (2) laghu, (3) mRdu aura (4) kaThora / ye skadha paryAyome hI pAye jAte hai inakA AdhArabhUta dravyame koI muraNa nahI hai, kevala sparzanendriyake dvArA ye samajhame Ate hai so ye sparzaguNako paryAya upacArase kahI jAtI haiM / AdikI cAra paryAyome guNa paryAyapanA hai| prazna 12.- snigdha, rUkSa, zIta, uSNa kyA ye cAro paryAyeM eka dravyame eka sAtha rahatI hai yA kramase ? uttara-eka dravyame (1 paramAgume) ina cArame se do rahatI hai snigya rUkSame se eka va zIta uSNamese eka / prazna 13-- eka sparzaguNakI 2 paryAye eka sAtha kaise raha sakatI hai ? uttara-bhedavivakSAse vAstavame eka paramANu dravyame etadviSayaka do guNa hai-eka guNake pariNamana to snigdha, rUkSa hai aura dUsare guNake pariNamana zIta, uSNa hai / parantu ye paryAya eka sparzanaindriyake dvArA jAnI jAtI hai / ata ina sabako eka sparza guNake pariNamana kahA jAtA hai| prazna 14-una dono sparza guNoke nAma kyA hai ? ___ uttara- ina dono sparza guNoke nAma upalabdha nahI hai. phira bhI eka guNakI eka hI paryAya hotI hai / isa akATya niyamake kAraNa do guNa siddha hI hai / jaise eka caitanya guNake do pariNamana hai-(1) jJAnopayoga, (2) darzanopayoga / ye dono upayoga eka sAtha hote hai, ata. do guNa siddha hote hai / eka guNakA nAma hai jJAna aura dusare guNakA nAma hai darzana / cetanakArya donokA honese ina dono guNokA eka abheda nAma caitanya hai / isI prakAra sparza guNa kA bhI do prakAra pariNamana jAnanA / prazna 15-jJAnopayoga aura darzanopayoga chadmasthome to kramase hotA hai, phira ye do guNoke pariNamana kaise hue ? - uttara-unasthome yadyapi inakA upayoga eka sAtha nahI hai to bhI jJAnaguNa aura Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasaMgraha - praznottarI TIkA 42 darzana guNa dono kA pariNamana sadaiva hotA rahatA hai| hA~ chadmastha upayoga kramase lagA pAtA hai / prazna 16 - ukta bIso paryAyeM nizcayase zrAtmAme kyo nahI hai ? rama, gadha, uttara- ina bIso paryAyokA aura unake zrAdhArabhUta cAro guNokA vyApyavyApaka bhAva pudgala dravyake sAtha hai, AtmAke sAtha nahI / isa kAraNa zrAtmAme nizcayase ye varNa, sparza nahI hai / prazna 17 -- varNaM, gandha, rasa, sparza na honese AtmA amUrta kyo hai ? uttara- varNa, gandha, rasa, sparzakA nAma mUrta hai / yaha mUrta jahA~ nahIM, vaha amUrta hai / prazna 16 - yadi zrAtmA amUrta hai to usake karmabandha kaise hotA hai ? uttara - samArI AtmA vyavahAranayase mUrta hai, ata jAtA hai / isa mUrta prAtmAke karmabandha ho prazna 19 - sasArI AtmA kisa kAragAse mUrta hai ? uttara - anAdi paramparAse cale grAye karmoke bandhanake kAraNa zrAtmA mUrta hai / prazna 20 - yadi zrAtmA vyavahAranayase mUrta hai to karmabandha bhI vyavahArase hI hogA, nizcayase nahI hogA ? uttara- ThIka hai / karmabandha bhI vyavahArase hai, nizcayase nahI hai / nizcayanaya to kevala eka dravyako yA eka zuddha svabhAvako dekhanA hai / prazna 21 - yadi karmabandha vyavahArase hai to usakA phala duHkha bhI vyavahArame hotA hogA ? uttara - yaha bhI ThIka hai / prAtmAke dukha bhI vyavahArase hai / nizcayanayase to AtmA sukha duHkha ke vikalpase rahita zuddha jJAyakabhAvarUpa jAnA jAtA hai / prazna 22 -- yadi dukha bhI vyavahArase hai to karmabandhake dUra karanekA udyama kyo karanA cAhiye ? uttara -- jise vyavahArakA dukha nahI cAhiye use vyavahArakA karmabandhana haTAnekA udyama karanA hI cAhiye / hA~, jise vyavahArakA dukha iSTa ho vaha vyavahArakA karmabandha na haTAve | aise jIva to sasArame aba bhI granantAnanta hai / prazna 23 - kisa vyavahAranayase AtmA mUrtika hai ? uttara- anupacarita prasadbhUta vyavahAranayase zrAtmA mUrtika hai / aisI mUrtikatA anAdi paramparAse hai ataH anupacarita hai, mUrtikatA svarUpame nahI hai isaliye zrasabhUta hai zrIra isame karmayogakI apekSA hai isaliye vyavahAra hai / prazna 24 - taba sasAra avasthAme jIvako mUrta hI mAnA jAve, amUrta nahI mAnanA Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 8 caahiye| uttara- sasAra avasthAme yaha jIva kathacit mUrta hai aura kathacit amUrta hai / bandhake prati ekatva honese yaha vyavahAranayase mUrta hai aura apane svarUpase pramUrta hai / nizcayase AtmA caitanyamAtra hai, isame varNa, rasa, gandha va sparza nahI hai, isaliye amUrta hai| prazna 25- prAtmA kathacit mUrta va amUrta hai aisA jAnakara hame kyA karanA cAhiye ? ___ uttara-- isa amUrtasvarUpa AtmAkI dRSTi upalabdhike na honese yaha AtmA mUrta banakara caturgatike du gvoko bhogatA hai / ata mUrta viSayokA tyAga karake, paryAyabuddhiko choDakara zuddhacaitanyasvabhAvamAtra amUrta AtmAkA dhyAna karanA cAhiye / / isa prakAra "jIva amUrta hai" isa arthake vyAkhyAnakA adhikAra samApta karake "jIva kartA hai" isakA varNana karate hai puggalakammAdINa kattA vavahArado duNincayado / cedaNakammANAdA suddhaNayA suddhabhAvANaM / / 6 / / anvaya-prAdA vavahArado puggala kammAdINa kattA, durigaccayado daNakammANa kattA / suddhagayA suddhabhAvAraNa kttaa| artha-- AtmA vyavahAranayase pudgalakarmAdikA kartA hai, parantu nizcayanayase cetanakarma kA kartA hai aura zuddhanayakI apekSA zuddha bhAvokA kartA hai / prazna 1-pudgalakarma Adime Adi zabdase aura kina-kinakA grahaNa karanA cAhiye ? uttara- Adi zabdase odArika, vaikriyaka, AhAraka--ina tIna zarIrake yogya nokarma aura AhArAdi 6 paryAptiyoke yogya nokarma rUpa pudgalakA grahaNa karanA tathA ghaTa, paTa, makAna zrAdi bAhya padArthokA grahaNa krnaa| AhAra - zarIra - indriya - syAcchAyAta, bhASA - mana prazna 2-prAtmA pudgala karmakA kA kisa vyavahAranayase hai PAAAA uttara-~prAtmA jJAnAvaraNa Adi pudgala karmokA kartA anupacarita asadbhUta vyavahAranayase hai / jJAnAvaraNAdi karmokA aAtmAke sAtha ekakSetrAvagAha sambadha hai aura jaba taka sambadha hai taba taka jahA~ AtmAko gati ho vahI unakI gati hai prAdi / prAtmA jaba kaSAyabhAva karatA hai taba ye karmarUpa pariNamate hI hai| ina kAraNose yaha kartRtva anupacarita hai / karma bhinna padArtha hai, ataH asadbhUta hai / bhinna padArtha ke prati kartRtva dekhA jA rahA hai so vyavahAra hai| prazna 3- zarIra aura paryAptike yogya pudgalokA kartA prAtmA kisa nayase hai ?' uttara-zarIrAdikA bhI kartA AtmA anupacarita asadbhUta vyavahAranayase hai| ye pudgala bhI AtmAke ekakSetrAvagAhame hai aura jaba taka inakA AtmAse sambandha hai taba taka mAkI gati prATike sAtha inakI gati Adi hai, ataH anupacArita kartRtva hai, bhinna padArtha hai, - - Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasagraha-praznottarI TIkA - isalie asadbhUta kartRtva hai tathA bhinna padArthokA kartRtva dekhA jA rahA hai, ataH vyavahAra hai| prazna 4---ghaTa-paTa AdikA kartA prAtmA kisa nayase hai lolA uttara-AtmA ghaTa-paTa AdikA kartA upacarita asadudbhata vyavahAranayase hai| ye padArtha bhinna kSetrame hai aura vAhasambaMdhase bhI pRthak hai / hA~, prAtmAkI ceSTAke nimitta aura nimittake nimitta, upanimittokA nimitta pAkara ghaTa-paTa prAdi nimitta ho jAte hai, isaliye ina bAhya padArthoMkA kartRtva upacarita hai / bhinna padArtha hai, so inakA kartRtva asabhUta hai / pRthak dravyome kartRtva batAyA jA rahA hai, isaliye vyavahAra hai| prazna 5-jaba ye padArtha bhinna hai taba inake prati aisA bhI kartRtva kyo bana gayA? uttara- AtmA nija zuddha pAtmatattvako bhAvanAse rahita hokara hI ina bAhya padArthoM kA kartA bana jAtA hai| prazna 6- pudgala karma kyA vastu hai ? uttara- jagatme anantAnanta kArmANavargaNAyeM hai aura pratyeka sasArI jIvake sAtha / vinasopacayake rUpame ananta kArmANavargaNAyeM lagI huI hai| kArmANavargaNAkA artha hai karmarUpa banane yogya sUkSma pudgala skae / ye hI kArmANavargaNAyeM kamarUpa pariNata ho jAte hai, jaba ) jIva kapAyabhAva karatA hai| prazna 7-~-jIvakA karmake sAtha to gaharA sambandha hai, phira jIvako karmakA asadbhUta vyavahAranayase kartA kyo kahA gayA hai ? uttara-jIvakA karmame atyantAbhAva hai| tIna kAlame bhI jIvakA dravya, pradeza, guNa aura paryAya karmame nahI jA sakatA aura karmake dravya pradeza, guNa aura paryAya jIvame nahI jA sakate / hAM, sahaja nimittanaimittika bAtaM hI aisI ho jAtI hai ki jIva jaba apane kaSAyapariNamanase pariNamatA hai to kArmANavargaNAyeM karmarUpa pariNama jAtI hai to bhI atyantAbhAvake kAraNa asadbhutapanA hI ThIka hai / prazna 8-- cetana karmoMkA jIva kisa nayase kartA hai ? "uttara- jIva azuddhanizcayanayase cetanakarmokA kartA hai| prazna 6-- cetanakarma to jIvako pariNati hai, phira usakA kartA jIva azuddhanayase kyo hai ? uttara-cetanakarmakA tAtparya hai pudgala karma upAdhiko nimitta pAkara rAgAdi vibhAva rUpa pariNamane vAlA jIvakA vibhAvapariNamana / (ye rAgAdibhAva jIvame svayaM arthAt svabhAva ke nimittase nahI hote, paradravyake nimittase hote hai, ataeva ye kSaNika aura viparIta bhAva yAne azuddha bhAva hai, kintu hai ye jIvakI hI paryAya) isI kAraNa jIva ina cetanakarmokA Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA azuddha nizcayanayase kartA hai| prazna 10- rAgAdi bhAva jaba prAtmAke svabhAva nahIM hai taba jItra inhe karatA kyo hai ? uttara-AtmAkA svabhAva niSkriya abheda caitanya hai| isa nijasvabhAvakI dRSTi, upalabdhise rahita hokara yaha jIva rAgAdi bhAvakarmokA kartA hotA hai| prazna 11- jina karmoke udayako nimitta pAkara yaha bhAvakarma huA ve dravyarma kaise prazna 11 bane ? uttara-pUrvake bhAvakoMko nimitta pAkara dravyakarmakI racanA huI / prazna 12-isa taraha to itaretarAzraya doSa yA jAve , kyoki jaba dravyakarma ho to bhAvakarma bane aura jaba bhAvakarma ho to dravyakarma bane ? uttara-- isame itaretarAzraya doSa nahI AtA, kyoki pUrvakA bhAvakama pUrvabaddha dravyakarma ke udayase hotA hai aura vaha dravyakarma bhI pUrvake bhAvakarmake nimittase baghatA hai / isa taraha bhAvakarma aura dravyakarmame bIja vRkSakI taraha yA pitAparamparAkI taraha anAdi paramparA sambandha hai| prazna 13- zuddha bhAvokA kartA jova kisa zuddhanayase hai ? uttara-zuddhanizcayanayase jIva zuddha bhAvokA kartA hai| prazna 14-zuddha bhAvase yahA~ kyA tAtparya hai ? uttara-malinatAse rahita anantajJAna, anantadarzana, anantasukha aura anantavIrya prAdi zuddha bhAva hai| prazna 15-ina zuddha bhAvokA kartA kauna jIva hai ? uttara-zuddha bhAvokA kartA pUrNa zuddhanizcayanayase to mukta jIva yAne arahata aura, siddhaprabhu hai / bhAvanArUpa ekadeza zuddhanizvayanayase chadmasthAvasthAme antarAtmA zuddha bhAvokA kartA hai| prazna 16-zuddha bhAvokA kartA jIva zuddha nizcayanayase kyo hai ? uttara-anantajJAnAdi zuddha paryAyeM karma upAdhike abhAvame hotI haiM aura svabhAvake anurUpa hai, ataH inakA kartRtva zuddha hai aura jIvakI hI pariNati hai, ataH nizcayase inakA kartRtva hai / isa prakAra jIva anantajJAnAdi zuddha bhAvoMkA zuddhanizcayanayase kartA hai| prazna 17-- paramazuddhanizcayanayase jIva kisakA kartA hai ? uttara-paramazuddhanizcayanayase jIva akartA hai / isa nayake abhiprAyame nijame bhI kartAkarma bheda nahI hai / samasta bheda, vikalpa, paryAyako dRSTise rahita akhaNDa viSaya paramazuddha nizcayanayakA hai| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasagraha-praznottarI TIkA prazna 18-isa kartRtvake prakaraNase hame kyA zikSA lenI cAhiye ? uttara-- niraJjana, niSkriya nija zuddha caitanyakI bhAvanA avalambanase to zuddha bhAvo kA kartA bana jAtA hai. jisakA phala ananta sukha hai aura isa nija zuddha caitanyakI bhAvanAse rahita hokara rAgAdi vibhAvokA kartA hotA hai, jisakA phala ghora dukha hai / sarva du khose mukta honeke liye zuddha caitanyasvabhAvakA avalambana lenA caahie| ___isa prakAra "jIva kartA hai" isa arthake vyAkhyAnakA adhikAra samApta karake "jIva bhoktA hai" isakA varNana karate hai vavahArA muhadukkha puggalakammaphphala parbhujedi / AdA NicchayaNayado cedaNabhAva khu pAdassa / / 6 / / anvaya- AdA vavahArA suhadukkha puggalakammaphphala pa jedi, khu NicchayaNayado Adassa cedaNabhAva pa jedi| ___ artha- AtmA vyavahArana pase sukha duHkharUpa pudgalakarmake phalako bhogatA hai aura nizcayanayase apane-apane cetanabhAvako bhogatA hai / prazna 1-vyavahArake kitane bheda hai Aropita nimita kI maujUda ___ uttara- vyavahArake 4 bheda hai- (1) upacarita asadubhatavyavahAra, (2) anuparcarita nimA apabhUtavyavahAra, (3) upacarita azuddha sadbhUtavyavahAra, (4) anupacarita zuddha sadbhUtavyava. hAra / iname se upacarita azuddha sadbhUtavyavahArakA nAma to azuddhanizcayanaya hai aura anupacarita zuddha sadbhUtavyavahArakA nAma zuddha nizcayanaya hai / prazna 2- upacarita asadbhUtavyavahAranayame jIva kisako bhogatA hai ? uttara-upacarita asadbhUtavyavahAranayase jIva indriyoke viSayabhUta padArthose utpanna sukha duHkhako bhogatA hai athavA viSayoko bhogatA hai / yahA~ "padArthoMse utpanna" isa arthakI mukhyatA hai / viSayabhUta padArtha bAhya hai aura ekakSetrAvagAhI bhI nahI, ata. inakA bhoktRtva upacarita hai padArtha athavA viSayaja sukha AtmasvabhAvase viparIta hai, ataH asadbhuta hai aura paryAya hai, imaliye vyavahAra hai| prazna 3-anupacarita asadbhUtavyavahArana se jIva kisakA bhoktA hai ? uttara-anupacarita asadbhUtavyavahAranayase jIva mukha dukharUpa pudgala karmoke phala ko bhogatA hai| pudgala karma ekakSetrAvagAhI hai, ataH unake phalakA bhoktRtva anupacarita hai| karma aura karmaphala prAtmasvabhAvase viparIta hai, ana asadudbhUta hai, paryAya hai, ataH vyavahAra hai| prazna 4- nizcayanayake kitane bheda hai ? uttara-nizcayanayake 3 bheda haiM- (1) azuddhanizcayanaya, (6) zuddhanizcayanaya, Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA (3) paramazuddhanizcayanaya / iname azuddhanizcayanayakA pratipAdana upacarita azuddha sadbhUtavyavahAra hai aura zuddhanizcayanayakA pratipAdana anupacarita zuddha sadbhUtavyavahAra hai|| prazna 5-- azuddhanizcayanayame jIva kisakA bhoktA hai ? uttara- azuddhanizcayanayase jIva azuddha cetanabhAva arthAt harSa-viSAdAdi pariNAmakA bhoktA hai / harpa-vipAdAdi vibhAva hai, ata' azuddha hai, kintu hai jIvake hI pariNamana, ataH nizcayanayase hai, paryAya hai, ataH vyavahAra hai / isa prakAra jIva harSavipAdAdi azuddha cetanabhAva kA azuddhanizcayanayase bhoktA hai| prazna 6- zuddhanizcayanayase jIva kisakA bhoktA hai ? uttara - zuddhanizcayanayase jIva ananta mukha Adi nirmala bhAvokA bhoktA hai / ananta sukha prAdi jIvake svAbhAvika guddha bhAva hai, ata inakA bhoktRtva zuddhanizcayanayase hai / prazna 7- paramazuddhanizcayanayase jIva ksikA bhoktA hai ? uttara-paramazuddhanizcayanayase jIva abhoktA hai, kyoki paramazuddhanizcayanayakI dRSTise bhoktA bhogya prAdi koI vikalpa bheda nahIM hai / yaha naya to kevala, zuddha, nirapekSa sva. bhAvako viSaya karatA hai| prazna 8-isa bhoktRtvake vivaraNase hame kyA zikSA lenI cAhiye ? uttara- vyavahAranayase jo bhoktRtva batAyA hai vaha to asadbhUta hI hai, isaliye vastusvarUpa jAnakara yaha pratIti haTA denI cAhiye ki maiM vipayose athavA karmoMse mukha yA dukhako bhogatA huu| prazna 6- taba mai yaha mukha dukha kisame pAtA hU~? uttara- sukha duHkha maiM apane guNoke pariNamanase pAtA hU / karmodaya to bAhya nimittamAtra hai aura viSaya kevala AzrayamAtra hai| prazna 10-yaha mukha duHkha kyo utpanna ho jAtA hai ? uttara-nija zuddha caitanyasvabhAvakA zraddhAna, jJAna eva anucaraNa na honese upyo| anAtmAkI ora jAtA hai aura taba bAhya padArthokA Azraya banAnese sukha dukhakA usame vedana hone lagatA hai| prazna 11- ima mukha du gvakA bhoktRtva kaime miTe ? uttara-svAbhAvika AnandakA bhoktRtva hote hI sUkSma bhI mugva duHkhakA bhoktRtva miTa jAtA hai| prazna 12-jIva svAbhAvika prAnandakA bhoktA kaise hotA hai ? utara-nitya niraJjana avikAra caitanya parama svabhAvakI bhAvanAme svAbhAvika Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasagraha-praznottarI TIkA mAnandarUpa nirmala paryAyakI utpatti hotI hai / prazna 13--yaha Ananda prAtmAke kisa guNakI paryAya hai ? uttara-Ananda AtmAke Ananda guNakI paryAya hai| prazna 14-sukha, dukha kisa guNakI paryAyeM hai ? uttara- sukha, duHkha bhI Ananda guNakI paryAyeM hai / Ananda guNakI tIna paryAyeM hai(1) Ananda, (2) sukha aura (3) dukha / Ananda to svAbhAvika pariNamana hai aura sukha eva duHkha vikRta pariNamana hai| prazna 15- ananta sukha to svAbhAvika pariNamana mAnA gayA hai, phira sukhako vikRta pariNamana kaise kahA ? uttara-sukhakA artha hai-kha-indriyoko, su-muhAvanA laganA / so yaha azuddha pariNamana hI hai, kyoki AtmA to indriyose rahita hai| duHkhakA bhI artha hai, kha--indriyoko, duH-- burA laganA / jaise du.kha vikRta pariNamana hai vaise mukha bhI vikRta pariNamana hai| parantu mukhase paricita prANiyopara dayA karake Anandake sthAname sukha zabda rakhakara ananta sukha zabdase prAcAryone pratipAdana kiyA hai / jisase ye prAggo "ananta samRddhi muktAvasthAme hai" yaha samajha jaave| prazna 16-pAnanda zabdakA kyA artha hai ? uttara-"pA samantAt nandana AnandaH / " sarva prakAra sarvapradezome satya samRddhi honA Ananda hai / AtmAkI satya samRddhi sukha duHkhase rahita paramanirAkulatAke anubhavame hai| etadartha Anandake srotarUpa caitanyasvabhAvakI nirantara bhAvanA karanA caahiye| ima prakAra "jIva bhoktA hai" isa arthake vyAkhyAnakA adhikAra samApta karake "jIva svadehaparimANa hai" isakA varNana karate hai-- aNugurudehapamANo uvasahArappasappado cedA / asamuhado vavahArA NiccayaNayado asakhadeso vA // 10 // anvaya- cedA vavahArA asamuhado uvasahArappasappado aNugurudehapamANo, vA NiccayaNayado askhdeso| artha- AtmA vyavahAranayase samudghAtake mivAya anya saba samaya sakoca aura vistAra ke kAraNa apane choTe-baDe zarIrake pramANa hai aura nizcayanayame asakhyAta pradezokA dhAraka hai| prazna 1-- samudghAtame yaha jIva zarIrake pramANa kyo nahI rahatA ? uttara- jina kAraNoMse athavA jina prayojanoke liye samudghAta hotA hai unakI middhi zarIrase bhI bAhara Atmapradezoke rahaneme hai| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 thA 10 prazna 2- samudghAta kise kahate hai ? ___ uttara-apane mUla zarIrako na choDakara aura tejasazarIra aura kArmANazarIrake dezo sahita AtmAke pradezokA zarIrase bAhara nikalanA samudghAta hai / prazna 3-samudghAtake kitane prakAra hai ? uttara--samudghAtake 7 prakAra hai-(1) vedanAsamudghAta, (2) kaSAyasamudghAta, 3) vikriyAmamudghAta, (4) mAraNAntikasamudghAta, (5) taijasasamudghAta, (6) AhArakasamu. ghAta aura (7) kevalisamudghAta / prazna 4- vedanAsamudghAta kise kahate hai ? uttara- tIvra vedanAke kAraNa mUla zarIrako na choDakara prAtmapradezokA bAhara phaila jAnA vedanAsamudghAta hai| prazna 5-isa samudghAtase kyA koI lAbha bhI hotA hai ? uttara-vedanAsamudghAtame jo Atmapradeza taijasakArmANazarIra sahita bAhara phailate haiM yadi unase kisI auSadhikA sparza ho jAya to vedanA zAnta ho sakatI hai / auSadhikA sparza hI ho, aisA niyama nahI hai / vedanAsamudghAta to tIvravedanAke kAraNa ho jAtA hai / prazna 6-vedanAsamudghAtame Atmapradeza kitanI dUra taka phaila jAte hai ? uttara- dehapramANase tigune pramANa bAhara pradeza jAte hai / vedanAsamudghotase prAyaH prANI zarorase niroga ho jAyA karate haiM / sAtA bera prazna 7-kaSAyasamudghAta kise kahate hai ? uttara-tIvra kaSAyakA udaya ho jAnese parake ghAtake liye mUlazarIrako na choDakara AtmapradezokA bAhara nikala jAnA kapAyasamudghAta hai| prazna 8-kaSAyasamudghAtase kyA parakA ghAta ho jAtA hai ? uttara-isakA ni prazna :-kapAyasamudghAtame prAtmapradeza kitanI dUra taka phaila jAte hai ? uttara- dehapramANase tigune pramANa bAhara pradeza jAte hai| prazna 10-vikriyAsamudghAta kise kahate hai ? uttara-zarIra yA zarIrakA aga baDhAneke liye athavA anya zarIra banAneke liye AtmapradezokA mUla zarIra na choDakara bAhara nikala jAnA vikriyAsamudghAta hai / prazna 11- vikriyAsamudghAta kinake hotA hai ? uttara-vikriyAsamudghAta deva va nArakiyoke to hotA hI hai, kintu vikiyARddhi* dhArI munIzvaroke bhI vikriyAsamudghAta ho jAtA hai| taka phaila jAte hai ? Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 dravyasagraha-praznottarI TIkA prazna 12- anya zarIra banAnepara prAtmA aneka kyo nahI ho jAte ? uttara- anya zarIra banAnepara bhI mUlazarIra va anya zarIra tathA isake antarAlame usI eka AtmAke pradeza phaile hue hote hai, ataH AtmA eka hI hai / hA, AtmapradezokA vistAra vahAM taka nirantara hai / prazna 13-- mUlazarIra aura uttarazarIrame kriyAye to alaga-alaga hotI hai, isaliye kyA upayoga aneka mAnane paDeMge? uttara-nahI, eka hI upayogase tvaritagati honeke kAraNa dono zarIrame kriyAyeM hotI rahatI hai| prazna 14-vikriyAsamudghAtame Atmapradeza kahAM taka phaila jAte hai ? uttara-- jisakA jitanA vikriyAkSetra hai aura usame bhI jitanI dUra taka vikriyA kI jA rahI hai utanI dUra taka Atmapradeza phaila jAte hai| prazna 15- mAraNAntika samudghAta kise kahate hai ? -uttara-- maraNa samayame mUlazarIrako na choDakara jahA~ kahI bhI Ayu bAbI ho vahA~ke kSetrakA sparza karaneke liye AtmapradezokA bAhara nikala jAnA mAraNAntika samudghAta hai / mAraNAntika samuddhAta eka dizAko prApta hotA hai| prazna 16-- mAraNAntika samudghAtame bAhara pradeza nikalaneke bAda puna. mUlazarorame Ate hai athavA nahI? uttara-mAraNAntika samudghAtame janmakSetrako sparzakara Atmapradeza avazya mUlazarIra me Ate hai / pazcAt sarvapradezose AtmA nikalakara janmakSetrame pahucakara navIna zarIra apanA letA hai| prazna 17- mAraNAntikasamudghAta kyA sabhI marane vAle jIvoke hotA hai yA kisI kisIke? uttara-mAraNAntikasamudghAta unhI jIvoke ho sakatA hai jinhone agale bhavakI pahalese Ayu bAdha lI hai aura jinake etadvipayaka vilakSaNa prAturatA hotI hai / isa samuddhAta kI apekSA trasa jIva bhI trasanAlIse bAhara pAye jA sakate hai / prazna 15-taijasasamudghAta kise kahate hai ? uttara- sayamI mahAmunike viziSTa dayA utpanna hone para ayavA tIvra krodha utpanna honepara unake dAyeM athavA bAyeM kandhese taijasagarIrakA eka putalA nikalatA hai ! usake sAtha AtmapradezokA bAhara nikalanA taijamasamudghAta hai| prazna 16-taijasasamudghAta kitane tarahakA hotA hai ? sattara-taijasasamudghAta do tarahakA hotA hai-(1) zubha tejasasamudghAta, (2) azubha Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 51 gAthA 10 taijssmudghaat| prazna 20- zubha taijasasamudghAta kaba aura kisaliye nikalatA hai ? uttara-- jaba lokako vyAdhi, durbhikSa Adise pIDita dekhakara taijasa RddhidhArI sayamI mahAmunike kRpA utpanna hotI hai taba munike dAhine kandhese puruSAkAra tejasvarupa eka putalA nikalatA hai / vaha vyAdhi aura dubhikSa Adi upadravako naSTa karake phira mUlazarIrame praveza kara jAtA hai / ise zubha tejasazarIra kahate hai / prazna 21-- zubha taijasazarIrakA mvarUpa kaisA hai ? uttara-- zubha taijasazarIra zvetarUpakA saumya AkAra vAlA puruSAkAra 12 yojana taka kA vistAra vAlA tejomaya hotA hai| prazna 22-azubha tejasasamudghAta kaba aura kisaliye nikalatA hai ? uttara-jaba manako aniSTakArI kisI kAraNa va upadravako dekhakara taijasa RddhidhArI mahAmunike krodha utpanna hotA hai , taba socI huI viruddha vastuko bhasma karaneke liye munike bAyeM kadhese taijasazarIramaya putalA nikalatA hai / vaha viruddha vastuko bhasma karake aura phira usa hI saMyamI muniko bhasma karake naSTa ho jAtA hai / ise azubhataijasazarIra kahate hai| prazna 23-azubhataijasazarIrakA svarUpa kaisA hai ? uttara- azubhatejasazarIra sindUrakI taraha lAla ragakA, bilAvake AkAra vAlA, 12 yojana lambA, mUlame sUcyagu nake sakhyAtabhAgapramANa cauDA aura antame 6 yojana cauDA tejomaya hotA hai| prazna 24-- AhArakasamudghAta kise kahate hai ? uttara- kisI tattvame sadeha honepara sadehakI nivRttike artha AhArakaRddhidhArI mahAmunike mastakase eka hAthakA puruSAkAra zveta raMgakA kevalajJAnI prabhuke darzanake liye AhAraka zarIra nikalatA hai, usake sAtha prAtmapradezokA bAhara nikalanA AhArakasamudghAta hai / yaha AhArakazarIra sarvajJadevake darzana kara mUlazarIrameM praviSTa ho jAtA hai / sarvajJa prabhuke darzanase tattvasandeha dUra ho jAtA hai / yaha samudghAta eka hI dizAko prApta hotA hai / prazna 25- kevalisamudghAta kise kahate hai ? uttara-AyukarmakI sthiti atyalpa rahanepara aura zeSa 3 aghAtiyA,karmokI sthiti adhika honepara sayogakevalI bhagavAnake prAtmapradezokA daNDa, kapATa, pratara, lokapUraNake prakAra se bAhara nikalanA hotA hai vaha kevalisamudghAta hai| .. prazna 26- kevalisamudghAta kyA sabhI sayogakevalI bhagavAnake hotA hai yA kisI -kisIke ? Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasaMgraha praznottarI TIkA uttara- jina munirAjoke 6 mAha grAyu zeSa rahanepara kevalajJAna utpanna hotA hai una sayogakevaliyoke kevalisamudghAta hotA hai / isake atirikta kucha prAcArya ke anya bhI mata hai / niSkarSa yaha samajhiye ki kucha biraloko chor3a sabhI sayogakevaliyoke samudghAta hotA hai / prazna 27 - kevalisamudghAtame daNDasamudghAta kisa taraha hotA hai ? uttara- sayogakevalI yadi AsIna ho to Asana pramANa yAne dehake triguNa vistAra pramANa aura yadi khaDgAsana se sthita ho to deha vistAra pramANa cauDe prAtmapradeza nikalate hai zrIra Uparase nIce taka vAtavalayoke pramANase kama 14 rAjU lambe phaila jAte hai / prazna 28 - kapATasamudghAna kisa taraha hotA hai ? 52 uttara - daNDasamudghAtake granantara agala bagala cauDe ho jAte hai / yadi bhagavAna pUrvAbhimukha ho to Upara, madhyame, nIce sarvatra vAtavalayapramANase kama 7-7 rAja pramANa zrAtmapradeza phaila jAte hai aura yadi bhagavAna uttarAbhimukha ho to vAtavalaya pramANase hIna Upara to eka rAjU, brahmakSetrame 5 rAjU, madhyame 1 rAjU va nIce 7 rAjU pramANa cauDe ho jAte hai | prazna 26 - pratarasamudghAta kisa prakAra hotA hai ? uttara- isa samudghAtame sAmane va pIche jitanA lokakSetra bacA hai usame vAtavalaya pramANase hIna sarvalokame phaila jAte hai / prazna 30 - lokapUraNa samudghAta me kyA hotA hai ? uttara- isame zrAtmapradeza vAtavalayake kSetrame bhI phailakara pUre lokapramAraNa pradeza ho jAte hai / prazna 31-- lokapUraNa samudghAtake bAda praveza - vidhi kisa prakAra se hai ? uttara- - lokapUraNaM samudghAtake bAda lauTakara pratarasamudghAta hotA hai, phira kapATa samudvAta phira daNDasamudghAta, isake bAda mUlazarIrame praveza ho jAtA hai / prazna 32 - samudghAtome samaya kitanA lagatA hai ? uttara - kevalisamudghAtame to 8 samaya lagatA hai aura zeSake 6 samudghAtome antasamaya lagatA hai / 1 prazna 33 -- kevalisamudghAtame samaya kaise lagatA hai ? uttara-- daNDame 1, kapATame 1, pratarame 1, lokapUraName / 1, phira lauTate samaya pratarame 1. kapATame 1, daNDame 1, phira pravezame 1, isa prakAra ATha samaya lagatA hai / - prazna 34 -- kebalisamudghAtase kyA phala hotA hai ? uttara - kevalisamudghAta honese zeSa 3 aghAtiyA karmokI sthiti ghaTakara prAyusthiti - Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 10 pramANa sthiti raha jAtI hai / prazna 35- kevalisamudghAta honekA kAraNa kyA hai ? uttara-- kevalisamudghAta svaya hotA hai, isame nimitta kAraNa adhAtiyA karmoMkI sthiti pUrvokta prakArase viSama zeSa raha jAnA hai| prazna 36-- samudghAtake sivAya anya samayome AtmA kisa pramANa hai ? ___ uttara-samudghAtake sivAya anya samayome AtmA vyavahAranayase apane-apane choTe yA baDe deha pramANa hai| prazna 37- prAtmA dehapramAga hI kyo hai ? uttara-AtmA anAdise nirantara deha dhAraNa karatA calA AyA hai uname yadi baDe dehase choTe dehame AtA hai to sakoca svabhAvake kAraNa usa choTe dehake prANa ho jAtA hai aura yadi choTe dehase baDe dehame AtA hai to vistAra svabhAvake kAraNa usa baDe 'deha pramANa ho jAtA hai| prazna 3- dehase sarvathA mukta honepara AtmA kitane pramANa rahatA hai ? uttara- jisa dehase mukta humA usa deha pramANa yaha mukta AtmA mukti avasthAme rahatA hai| prazna 36- mukta honepara AtmA jAnakI taraha pradezose bhI sarvalokameM kyo nahI phaila jAtA? uttara- dehase mukta honeke bAda sakoca vistArakA koI kAraNa na hone se AtmA jisa pramANa thA usa hI pramANa raha jAtA hai / jJAna bhI sarvalokame nahI phailatA, kintu jJAna prAtmapradezome hI rahakara samasta loka alokake AkAra jJAnarUpase pariNama jAtA hai| prazna 40- kisa vyavahAranayase AtmA deha pramANa hai ? / - uttara- anupadharita asadbhUtavyavahAranayase AtmA deha pramANa hai / 'yahA deha aura AtmAkA ekakSetrAvagAha haiM isaliye anupacarita hai / 'dehakA nija kSetra deha, hai, AtmAkA nija kSetra prAtmAme hai, isa prakAra AtmA va dehakA paraspara 'atyantAbhAva honese asadbhuta hai / yaha AkAra paryAya hai, isaliye vyavahAra hai| / prazna 41-"nizcayanayase AtmA kisa pramANa hai ? uttara- nizcayanayase AtmA apane asakhyAta pradeza pramANa hai / yaha pramoNatA sarvatra sarvadA itanI hI rahatI hai| prazna 42- zarIrako avagAhanA kamase kama kitanI ho sakatI hai ? / uttara- kamase kama zarIrakI avagAhanA utsedhAgulake asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasaMgraha-praznottarI TIkA hai / utsedhAgula prAyaH prAjakala agula pramANa hotA hai / itanA hI zarIra labdhyaparyAptaka sUkSmanigodiyAkA hotA hai| prazna 43-- zarIrakI avagAhanA baDIse baDI kitanI ho sakatI hai ? uttara-- zarIrakI utkRSTa avagAhanA eka hajAra yojana pramANa ho sakatI hai / itanA zarIra svayabhUramaNa samudrame mahAmatsyakA hotA hai / / prazna 44-- madhyama avagAhanA kitane prakArakI hai ? uttara-jaghanya avagAhanAse Upara aura utkRSTa avagAhanAse nIce asakhyAta prakAra kI madhyama avagAhanA hotI hai| prazna 45-yaha prAtmA dehame hI kyo basatA calA pAyA hai ? uttara-dehame mamatva honeke kAraNa dehome basatA calA AyA hai| Ayu sthitike kSayake kAraNa kimI eka dehame cirasthAyI nahIM raha sakatA hai tathApi dehAtmabuddhi honeke kAraNa tvarita anya dehako dhAraNa kara letA hai| janma maraNake dukha aura dehake sambandhase hone vAle bhuvA, tRSA, iSTaviyoga, aniSTasayoga, vedanA Adike duHkha isa dehAtmabuddhike kAraNa hI bhogane par3ate hai| prazna 46-dehase mukta honeke kyA upAya hai ? uttara-dehase mamatva haTAve, dehame Atmabuddhi na karanA dehame mukta honekA mUla upAya hai| prazna 47-- dehAtmabuddhi dUra karaneke liye kyA puruSArtha karanA cAhiye ? uttara- mai azarIra, amUrta, akartA, prabhoktA, zuddha caitanyamAtra hU~----isa prakAra apanA anubhava kare / isa parama pAriNAmika bhAvamaya nija zuddha pAtmAke avalambanase jIva pahile mohabhAvase mukta hotA hai, pazcAt kaSAyose mukta hotA hai, inake sAtha hI mohanIya karmakA kSaya ho jAtA hai| tadanantara jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa va antarAyakA kSaya eva anantajJAna, anantadarzana va anantazaktikA AvirbhAva ho jAtA hai| tatpazcAt zeSa aghAtiyA karmose va dehase sarvathA mukta ho jAtA hai / isa sabakA eka mAtra upAya anAdi ananta ahetuka caitanyamAtra nija kAraNaparamAtmAkA avalambana hai| isa prakAra "AtmA svadeha pramANa hai" isa prarthake vyAkhyAnakA adhikAra samApta karake "jIva sasArastha. hai" isakA varNana karate hai-- puDhavijalateyavAU varaNaphphadI vivihthaavreidii| vigatigacadupacakkhA tasa jIvA hoti sakhAdI // 11 // , anvaya-- puDhavijalateyavAU vaNaphphadI vivihae idA thAvare hotI sakhAdi vigatigacadu Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA.11. 55 pacakkhA tasa jIvA hoti / artha-- pRthvI, jala, agni, vAyu aura vanaspatikoyarUpa nAnA ekendriya jIva sthAvara jIva hai aura zakha, pipIlikA Adi dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paJcendriya jIva trasa jIva hai| prazna 1-pRthvIkAya kise kahate hai ? uttara- jinakA pRthvI hI zarIra ho unhe 'pRthvIkAya kahate hai / jo jIva marakara pRthvIzarIra dhAraNa karaneke liye moDe vAlI vigrahagati jA rahA ho, vaha usa vigrahagati vAlA jIva bhI pRthvIkAya hai / isakA zuddha nAma pRthvI jIva hai / * prazna 2-pRthvIkAyakI kitanI jAtiyA~ hai ? uttara-- pRthvIkAyakI 36 jAtiyA hai-(1) mRttikA, (2) bAlukA, (3) zarkarA, (4) upala, (5) zilA, (6) lavaraNa, (7) loha, (8) tAmra, (6) rAgA, (10) zIzA, (11) suvarNa, (12) cA~dI, (13) vajra, (14) haDatAla, (15) hiMgula, (16) menasila, (17) tUtiyA, (18) ajana, (16) pravAla, (20) bhuDabhuDa, (21) abhraka, (22) gomeda, (23) rucaka, (24) aGka, (25) sphaTika, (26) lohita prabha, (27) vaiDUrya, (28) candrakAnta, (26) jalakAnta, (30) sUryakAnta, (31) gairika, (32) candanamariNa, (33) pannA (34) pukharAja, (35) nIlama, (36) masAragallana / / prazna - pRzvIkAya jIvake dehakI kitanI avagAhanA hai ? uttara-ghanAgulake asakhyAtave bhAga 'pramANa pRthvIkAya jIvake dehakI avagAhanA hai / prazna 4-jalakAya kinhe vAhate hai ? uttara-jinakA jala ho zarIra ho unhe jalakAya kahate hai / jo jIva jalakAyame utpanna honeke liye moDe vAlI vigrahagatise jA rahA hai use bhI jalakAya kahate hai| isakA zuddha nAma jalajIva hai| prazna 5-- jalakAyako kitanI jAtiyA hai ? ' uttara- alakAyakI aneka jAtiyA~ hai, jaise- prosa, tuSAra, kuhara, vindu, zIkara, zuddhajala, candrakAnta jala, dhanodaka, prolA Adi / prazna 6-jalakAya jIvake dehakI kitanI avagAhanA hai ? uttara-ghanAgulake asaMkhyAtave bhAga pramANa jalakAya jIvakI avagAhanA hotI hai / prazna 7-agnikAya kinhe kahate hai ? uttara-- jinakA agni hI zarIra ho unhe agnikAya kahate haiM / jo jIva agnikAyame utpanna honeke liye mor3e vAlI vigrahagatise jA rahA hai use bhI agnikAya kahate hai| isakA Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 dravyasagraha-praznottarI TIkA zuddha nAma agnikAya hai| prazna 8-agnikAyako kitanI jAtiyA~ hai ? uttara- agnikAyakI aneka jAtiyAM hai, jaise-jvAlA, aGgAra, kiraNa, murmura, zuddha agni (vajra, bijalI Adi), baDavAnala, nandIzvaradhUmakuNDa, mukuTAnala Adi / prazna :-- agnikAyika jIvakI kitanI avagAhanA hai ? uttara- ghanAgulake asakhyAta bhAgapramANa agnikAyika jIvokI avagAhanA hai / prazna 10- vAyukAya jIva kinhe kahate hai ? uttara- jinakA vAyu hI zarIra hai unhe vAyukAya jIva kahate hai / jo jIva vAyukAya me utpanna honeke liye moDe vAlI vigrahagatise jA rahA hai use bhI vAyukAya jIva kahate hai / isakA zuddha nAma vAyukAya jIva hai| prazna 11-- vAyukAya jIva kitane prakArake hote hai ? uttara- vAyukAya jIva aneka prakArake hote hai-jaise bAta, udgama, utkali, maNDali, mahAna, dhana, gujA, vAtavalaya prAdi / prazna 12-vAyukAyika jIvokI kitanI avagAhanA hai ? uttara-ghanAgulake asakhyAtaveM bhAga pramANa vAyukAyika jIvokI avagAhanA hai / prazna 13-vanaspatikAya jIva kinhe kahate hai ? uttara-jinakA vanaspati hI zarIra hai unhe vanaspatikAya jIva kahate hai / jo jIva vanaspatikAyame utpanna honeke liye moDe vAlI vigrahagatise jA rahA hai use bhI vanaspatikAya kahate hai / isa jIvakA zuddha nAma vanaspatikAya jIva hai| prazna 14- vanaspatikAya jIva kitane prakArake hote hai ? uttara-vanaspatikAya jIva do prakArake hote hai-(1) pratyekavanaspati, (2) sAdhAraNavanaspati / prazna 15-pratyekavanaspatikAya jIva cinhe kahate hai ? uttara-jina vanaspatikAya jIvokA zarIra pratyeka hai arthAt eka zarIrakA svAmI eka hI jIva hai unhe pratyekavanaspatikAya jIva kahate hai| prazna 16- sAdhAraNavanaspatikAyika jIva kinhe kahate hai ? uttara- jina vanaspatikAya jIvokA zarIra sAdhAraNa hai arthAt -eka zarIrake svAmI aneka jIva hai unhe sAdhAraNavanaspatikAya kahate hai| prazna 17-pratyekavanaspatikAya jIvake kitane bheda hai ? uttara-pratyeka vanaspatikAyake do bheda haiM-- (1) sapratiSThita pratyekavanaspati, Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 11 - (2) apratiSThita pratyekavanaspati / prazna 18-sapratiSThita pratyekavanaspati kinhe kahate hai ? uttara-- jo pratyekavanaspati sAdhAraNavanaspatikAya jIvokari pratiSThita ho yAne sahita ho unhe sapratiSThita pratyekavanaspati kahate hai| prazna 19--sapratiSThita patyekavanaspatikAyokI pahicAna kyA hai ? uttara-- jinakI zirA, sadhi, parva aprakaTa ho, jaise-jaruvAkakaDI, jaruvAturaI, thoDe dinakA gannA aadi| jinakA bhaGga karane para samAna bhaGga ho, jaise-dhanantarake patte, pAlakake patte prAdi / chedana karane para bhI jo uga pArve, jaise AlU Adi / jisa vanaspatikA kanda, mUla kSudra zAkhA yA skandhakI chAla moTI ho, jaise-vArapAThA, mUlI, gAjara aadi| prazna 20- sapratiSThita pratyekavanaspati bhakSya hai athavA abhakSya ? uttara- sapratiSThita pratyekavanaspatime ananta sAdhAraNavanaspati jIva rahate hai, ata: sapratiSThita pratyekavanaspatimeM abhakSya hai| prazna 21- sAdhAraNavanaspatike kitane bheda hai ? uttara-- sAdhAraNa vanaspatike 2 bheda hai- (1) vAdara sodhAraNavanaspatikAya (vAdara nigoda), (2) sUkSma sAdhAraNavanaspatikAya (sUkSma nigod)| ina donoke bhI 2-2 bheda hai / (1) nityanigoda. (2) itaranigoda / prazna 22-- nityanigoda kinhe kahate hai ? uttara-jina jIvone nigodake atirikta anya koI paryAya Aja taka nahI pAI unhe nityanigoda kahate hai / ye jIva 2 tarahake hai-- (1) anAdi ananta nityanigoda, (2) manAdi sAnta nitynigod| prazna 23- anAdi ananta nityanigoda kinhe kahate hai ? uttara-- jinhone nigodake atirikta anya koI paryAya na Aja taka pAI aura na kabhI pAvege unheM anAdi ananta nityanigoda kahate hai ? prazna-24 anAdisAnta nityanigoda kinhe kahate hai ? uttara-- anAdisAnta nityanigoda unhe kahate hai, jinhone nigodake atirikta anya koI paryAya Aja taka nahIM pAI, kintu Age anya paryAya pA leMge yAne nigodase nikala jAvege unhe anAdi sAnta nityanigoda kahate haiN| prazna 25- itaranigoda kinhe kahate hai ? Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasagraha- praznottarI TIkA. uttara- jo jIva nigodase nikalakara anya sthAvarakAyome yA trasa jIvome, utpanna ho gaye the, kintu puna. nigodame A gaye hai unhe itaranigoda kahate hai| prazna 26-vAdara aura sUkSma bheda kyA anya sthAvarakAryoMme bhI hotA hai ? uttara--pratyekavanaspatime to vAdara sUkSma bheda nahI hotA, kyoki ve vAdara hI hote hai / pRthvIkAya, jalakAya, agnikAya va vanaspatikAya- ina cAroke vAdara aura sUkSma bheda hote hai| prazna 27-- pratyekavanaspatikAya jIvokI kitanI avagAhanA hotI hai ? uttara-agulake sakhyAtave bhAgase 1000 yojana takakI avagAhanA hotI hai| 1000 yojanakI avagAhanA svayabhUramaNasamudrame kamalakI hai| , prazna 28-sAdhAraNavanaspatikAya jIvokI kitanI avagAhanA hotI hai ? uttara-- agulake asakhyAtave bhAga pramANa sAdhAraNavanaspatikAya arthAt nigoda jIvo kI avagAhanA hotI hai| prazna 26-sthAvara jIva kinhe kahate hai ? . uttara-jina jIvoke eka sparzanaindriya hI hotI hai aura aGgopAGga nahI hote, unhe sthAvara jIva kahate hai / ukta sabhI pA~co kAyake jIva sthAvara hai / prazna 30-trama jIva kinhe kahate hai ? uttara-jina jIvoke sparzana rasanA, ye do, sparzana, rasanA, ghrANa ye tIna, sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu ye cAra athavA sparNana, rasanA, ghrANa, cakSu aura zrotra ye pAtra indriyA ho unhe trasa jIva kahate hai| isI kAraNa trasa jIva cAra prakArake hai-(1) dvIndriya, (2) zrIndriya, (3) caturindriya aura (4) paJcendriya / ' ' ' prazna 31-dvIndriya jIva kinhe kahate hai ? uttara-sparzanendriyAvaraNa va rasanendriyAvaraNa karmake kSayopazamase eva vIryAntarAya karmake kSayopazamase va agopAMga nAmakarmake udayase jinakA do indriya vAle kAryoMme janma hotA hai unhe dvIndriya kahate hai-- jaise zakha, laTa, keMcuvA, joka, sIpa, kauDo Adi / prazna 32-dvIndriya jIvokI dehakI kitanI avagAhanA hai ? . uttara-agulake asakhyAtaveM bhAgase lekara 12 yojana takakI avagAhanA hotI hai| 12 yojanakI avagAhanA vAlA zakha antima svayabhUramaNa samudrame hotA hai / prazna 33- trIndriya jIva kinhe kahate hai ? uttara-sparzanendriyAvaraNa, rasanendriyAvaraNa, ghrANendriyAvaraNake kSayopazamase tathA vIryAntarAyake kSayopazamase eva agopAga nAmakarmake udayase tIna indriya vAle kAyame jinakA Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 11 janma hotA hai ve zrIndriya jIva kahalAte hai / jaise cITI, khaTamala, bicchU, jUM Adi / prazna 34-- zrIndriya jIvokI kitanI zravagAhanA hai ? 56 uttara-- zrIndriya jIvokI avagAhanA ghanAMgulake asakhyAtaveM bhAgase 3 koza pramANa taka hotI hai / tIna kozakI avagAhanA vAlA bicchU antima svayaMbhUramaNa dvIpame pAyA jAtA hai / prazna 35 - caturindriya jIva kinhe kahate hai ? uttara - sparzanendriyAvaraNa, rasanendriyAvaraNa prora cakSurindriyAvaraNa ke kSayopazamase tathA vIryAntarAya ke kSayopazamase eva zraGgopAGga nAmakarmake udayase jina jIvokA cAra indriya kAyase janma hotA hai unhe caturindriya kahate hai / jaise - tataIyA, makkhI, macchara, bhaurA TiDDI, titalI zrAdi / prazna 36 - caturindriya jIvokI kitanI avagAhanA hotI hai / uttara - caturindriya jIvokI pravagAhanA ghanAMgulake prasaMkhyAtaveM bhAgase lekara 1 yojana takI hotI hai / 1 yojanakI avagAhanA vAlA bhramara antima ( svayaMbhUramaNa nAmaka ) dvIpame pAyA jAtA hai / prazna 37 -- paJcendriya jIvake kitane bheda hai ? uttara- pacendriya jIva 2 prakArake paJcendriya to kevala tiryaggatime hI hote hai, hai / narakagati, manuSyagati aura devagatimeM ye sajJI pacendriya jIva hI hote hai / hai --- (1) prasajJopaJcendriya, (2) saMjJI / asajJI kintu sajhI paJcendriya jIva cAro gatiyome hote prazna 38 - prasajJI kinhe kahate hai ? uttara- jinake mana na ho unheM asajJI kahate hai / mana zrAlambanase hI hita ahitakA vicAra aura heyopAdeyake tyAga aura grahaNakI pravRtti hotI hai / (ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya jIva bhI mAtra prasajJI hote hai ) / prazna 36 - sajJI jIva kinhe kahate hai ? uttara - jinake mana ho jo zikSA, upadeza grahaNa kara sakeM / ( saMjJI jIva hI samyaktva utpanna kara sakatA hai) / prazna 40 -- paJcendriya jIva kinhe kahate hai ? uttara- sparzanendriyAvaraNa, rasanendriyAvaraNa, ghrANendriyAvaraNa, cakSurindriyAvaraNa zrIra zrotrendriyAvaraNa ke kSayopazama se eva vIryAntarAyake kSayopazamase tathA zraGgopAGganAmA nAmakarmake udayase pA~ca indriya vAle kAyame jina jIvokA janma hotA hai unhe paJcendriya jIva kahate hai / iname jina jIvoke noindriyAvararaNakA bhI kSayopazama hotA hai unhe saMjJI paJcendriya kahate hai aura jinake noindriyAvaraNakA kSayopazama nahI hotA hai unhe prasajJIpace Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 dravyasagraha-praznottarI TIkA ndriya kahate haiN| prazna 41- pacendriya jIvokI kitanI pravagAhanA hai ? uttara-ghanAgulake asakhyAtaveM bhAgase 1000 yojana taka / 1000 yojana lambA aura 500 yojana cauDA va 250 yojana moTA dehavAlA mahAmatsya svayabhUramaNa nAmaka antima samudrame pAyA jAtA hai| prazna 42-kyA sabhI jIva trasa aura sthAvaromeM hI pAye jAte hai ? uttara--mukta jIva na sa haiM aura na sthAvara / ve usa aura sthAvarakI samasta yoniyoM se mukta ho gaye hai| prazna 43- asa sthAvara jIvome janma kyo hotA hai ? uttara-indriya sukhame Asakta honese aura isI kAraNa usa sthAvara jIvokI hiMsA honese ina jIvome janma hotA hai| prazna 44.- indriya sukhako Asakti nyo,hotI hai ? uttara-- zuddhacetanyamAtra nijaparamAtmatvakI bhAvanAse utpanna hone vAle parama pratIndriya sugvakA jinhe svAda nahIM hai unake indriya mukhome prAsakti hotI hai| ata: jinake saMsArajanma se nivRtta honeko vAJchA ho unhe anAdi ananta ahetuka nija caitanyasvarUpa kAraNaparamAtmA ko bhAvanA karanI cAhiye / ava prasa, sthAvara jIvokA hI 14 jIvamamAsoke dvArA aura vivaraNa karate hai / samaNA amaNA gayA pacediya jimmaraNA pare sabve / vAdara suhame indI savve pajjatta idarA ya // 12 // anvaya-pacediva samaNA zramaNA NeyA, pare savve himmaNA, endI cAdara gRha, sabbe pajjatta ya idraa| artha- pacendriya jIva samanaska (majJI) aura amanaska (grasajI) ke bhedase do prakArake hai| vAko aura jIva yAne dvIndriya, trIndriya va caturindriya jIva azI hai / ependriya jIva bhI asajJI haiM aura vAdaramUkSmake bhedame do prakArake hai| ye mava sAno prakArale jIva yAne vAdaraekendriya, mUkSmaekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriga, pramajI pannendriya pora gaMjhI. pacendripa ye saba paryApta hai aura aparyApta hai| iga prakAra ye 14 jIbagamAga hai| prazna 1- paryApta kmei kahate hai ? uttara- jinake paryAptinAmanarmakA udaya hai unheM paryApta kahate hai| prazna 2-paryApninAmarma phine kahate hai ? uttara-- jisa nAmakarmaka udayame jIva apane-apane yogya 6,5 yA niyamoM Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAyA 12 pUrNa kare use paryAptinAmakarma kahate hai / prazna 3-- aparyApta kise kahate hai ? uttara-- jinake aparyAptinAmakarmakA udaya hai unheM aparyApta kahate hai / 61 prazna 4- paryAptinAmakarma kise kahate hai ? uttara-- jisa nAmakarmake udayase jIva apane-apane yogya paryAptiyoko pUrNa na kara sake aura maraNa ho jAya use aparyAptinamikarma kahate hai / prazna 5 -- paryApta, zrapayaptikI isa vyAkhyAse to jinake paryAptinAmakarmakA udaya hai ve pUrvabhavake maraNake bAda vigrahagatimeM aura janmake pahile antarmuhUrtame bhI aparyApta na na kahalAvege ? uttara- jinake paryAptinAmakarmakA udaya hai ve jIva vigrahagatimeM va janmake pahile prantarmuhUrta nirvRtyaparyApta kahalAte hai / prazna 6-- nirvRtyaparyApti kinhe kahate hai ? uttara- jina jovoke apane-apane yogya paryAptiyAM pUrNa to avazya honI hai aura pUrNa honese pahile unakA maraNa bhI nahI honA, kintu jaba taka unakI zarIraparyApti pUrNa nahI hotI taba taka ve nirvRtyaparyApta kahalAte hai | prazna 7- praparyApta zabdase yahA kina aparyAptokA grahaNa karanA cAhiye ? uttara - yahA~ jinake aparyAptinAmakarmakA udaya hai aparyApta jinakA dUsarA nAma labdhaparyApta hai aura nirvRtthaparyApta dono aparyAptokA grahaNa karanA cAhiye / prazna 8- paryApti kitanI hotI hai ? uttara -- paryApti 6 hotI hai- (1) zrAhAraparyApti, (2) zarIraparyApti, (3) indriya paryApti, (4) zvAsocchvAsaparyApti, (5) bhASAparyApti, (6) manaHparyApti | prazna -- AhAraparyApti kise kahate hai ? uttara- eka zarorako choDakara navIna zarIrake sAdhanabhUta jina nokarmavagaMNAvoko jIva grahaNa karatA hai unako khala va rasa bhAgarUpa pariNAmAvaneko zaktike pUrNa ho jAneko zrAhAraparyApti kahate hai / prazna 10-- zarIraparyApti kise kahate hai ? uttara- gRhIta nokarma vargaNAvoke skandhame se khala bhAgako haDDI Adi kaThora avayava rUpa tathA rasabhAgako khUna Adi drava avayavarUpa pariNamA vaneko zaktikI pUrNatAko zarIraparyApta kahate hai / prazna 11 - indriyaparyApti kise kahate hai ? Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 dravyasaMgraha-praznottarI TIkA uttara- gRhItanokarmavargaNAoke skandhamese kucha vargaNAmoko yogya sthAna para dravyendriyoke AkAra pariNamAvanekI zaktikI pUrNatAko indriyaparyApti kahate hai ? prazna 12- zvAsocchavAsaparyApti kise kahate hai ? uttara- una nokarmavargaNAvoke kucha skandhoko zvAsocchavAsarUpa pariNamAvanekI zakti kI pUrNatAko zvAsocchavAsaparyApti kahate hai| prazna 13-bhASAparyApti kise kahate hai ? uttara-vacanarUpa hone yogya bhASAvargaNAproko vacanarUpa pariNamAvanekI zaktikI pUrNatAko bhASAparyApti kahate hai| prazna 14-mana paryApti kise kahate hai ? uttara-dravyamanarUpa hone yogya manovargaNAvoko dravyamanake AkAra rUpa pariNamAvane kI zaktikI pUrNatAko mana paryApti kahate hai| prazna 15-sajJI jIvoke kitanI paryAptiyA hotI hai ? uttara- sajJI jIvoke chaho paryAptiyAM hotI hai / prazna 16- asajJI pacendriya jIvake kitanI paryAptiyAM hotI hai ? uttara-asajJI pacendriya jIvake manaHparyAptiko choDakara zeSako pA~ca paryAptiyA hotI hai| prazna 17-caturindriya jIvake kitanI paryAptiyA hotI hai ? uttara-caturindriya jIvake AhAra, zarIra, indriya, zvAsocchavAsa va bhASA paryApti ye 5 paryAptiyA hotI hai| prazna 18-trIndriya jIvake kitanI paryAptiyA hotI hai ? uttara-trondriya jIvake bhI mana paryAptiko choDakara bAkI pA~co paryAptiyA~ hotI hai| prazna 16-dvIndriya jIvake kitanI paryAptiyA hotI hai? uttara-dvIndriya jIvake bhI manaHparyAptike binA zepa pA~co paryAptiyAM hotI hai| prazna 20-ekendriya jIvoke kitanI paryAptiyA hotI hai ? uttara-vAdara aura sUkSma dono prakArake ekendriyajIvoke AhAraparyApti, zarIraparyApti, indriyaparyApti aura zvAsocchavAsaparyApti ye 4 paryAptiyA hotI hai| pazna 21-caudaha jIvasamAsoke pUre-pUre nAma kyA hai ? uttara- caudaha jIva samAsoke nAma isa prakAra haiM- (1) vAdara ekendriya paryApta, (2) vAdara ekendriya aparyApta, (3) sUkSma ekendriya paryApta, (4) sUkSma ekendriya aparyApta, (5) dvIndriya paryApta, (6) dvIndriya aparyApta, (7) zrIndriya paryApta, (8) zrIndriya aparyApta, Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 63 gAthA 21 (6) caturindriya paryApta, (10) caturindriya aparyApta, (11) asaMjI paMcendriya paryApta, (12) asaMjJI paJcendriya aparyApta, (13) sajJI paJcendriya paryApta, (14) sajJo pacendriya aparyApta / prazna 22-ina 14 prakArake jIvasamAsome se kaunasA bheda upAdeya hai ? uttara- inamese eka bhI prakAra upAdeya nahI hai, kyoki ye saba vikRta paryAyeM hai aura inakA AkulatAvose janma hai, AkulatAvoko janaka hai / prazna 23- taba kaunasI avasthA upAdeya hai ? uttara- atIta jIvasamAsakI avasthA upAdeya hai, kyoki vahAM prAtmA sampUrNa guNa svAbhAvika paryAyapariNata ho jAte hai, ataH vaha avasthA sahaja anantAnandamaya hai / prazna 24-atIta jIvasamAsa honekA upAya kyA hai ? uttara- jIvasamAsase pRthak anAdi anata nija caitanyasvabhAvakI upAsanA atIta jIvasagasa honekA bIja hai / isa prakAra sasArI jIvokA jIvasamAsa dvArA vivaraNa karake aba isa gAthAme mArgaNA va guNasthAnokA varNana karake nayavibhAgase zuddhatA va azuddhatAkA vibhAga batAte hai maggaNa guNaThANehi caudasahi havati taha pasuddhaNayA / viNNeyA saMsArI satve suddhA du muddhaNayA // 13 // anvaya- taha saMsArI asuddhaNayA maggaNaguNaThANehi caudasahi havati / du suddhaNayA sabve suddhA vinnnneyaa| . artha- tathA samArI jIva azuddhanayase 14 mArgaNA va 14 guNasthAnoke dvArA 14-14 prakArake hote hai, kintu zuddhanayase sabhI jIva zuddha jAnanA cAhiye / prazna 1- guNasthAna kise kahate hai ? uttara--moha aura yo ke nimittase samyaktva aura cAritra guNokI jo avasthAyeM hotI hai unhe guNasthAna kahate hai| prazna 2-guNasyAna kitane hote hai ? uttara-guNasyAna to asaMkhyAte hote haiM, kyoki prAtmaguNoke pariNamana asaMkhyAte prakArake hai, kintu unhe prayojanAnusAra sakSipta karake 14 prakArakA kahA hai / ve ye hai(1) mithyAtva, (2) sAsAdana samyaktva, (3) samyagmithyAtva, (4) aviratasamyaktva, (5) dezavirata, (6) pramattavirata, (7) apramattavirata, (8) apUrvakaraNa, (9) anivRttikaraNa (10) sUkSmasAmparAya, (11) upazAntakapAya, (12) kSINakapAya, (13) sayogakevalI, (14) pryogvnii| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasagraha-praznottarI TIkA prazna 3-mithyAtva kise kahate hai ? uttara-- mokSamArgake prayojanabhUta 7 tattvoke yathArtha zraddhAna nahIM hone ko mithyAtva kahate hai| prazna 4- sAsAdanasamyaktva kise kahate hai ? uttara--anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobhame se kisI eka kaSAyakA udaya hone se prathamopazama samyaktvase to gira jAnA aura mithyAtvakA udaya na A pAnese mizyAtva na honA isa antarAlavartI ayathArtha bhAvako sAsAdanasamyaktva kahate hai| prazna 5-~-samyagmithyAtva kise kahate hai ? ___ uttara-jahA~ mile hue dahI guDake svAdakI taraha mizra pariNAma ho jinhe na to kevala samyaktvarUpa kaha sakate hai aura na mithyAtvarUpa hI kaha sakate hai, kintu jo samparimathyAtva rUpa ho una pariNAmoko samyagmithyAtva kahate hai| prazna 6-aviratasamyaktva kise kahate haiM ? uttara-- jahAM samyaktva to prakaTa ho gayA, kintu ekadeza athavA sarvadeza kisI bhI prakArakA sayama prakaTa na huA ho use aviratasamyaktva kahate hai / prazna 7--dezavirata kise kahate hai ? uttara-jahAM samyagdarzana bhI prakaTa hai aura ekadezasayama yAne sayamAsayama bhI ho gayA hai usa pariNAmako dezavirata guNasthAna kahate hai| prazna -pramattavirata guNasthAna kise kahate hai ? uttara-jahAM sarvadezasayama bhI prakaTa ho gayA, kintu majvalanakaSAyakA udaya mada na honese pramAda ho use bhAvapramattavirata guNasthAna kahate hai| prazna 6-pramAdakA tAtparya kyA Alasya hai yA anya ? uttara- upadeza, vihAra, AhAra, dIkSA, zikSA Adi zubhopayogakA rAga uThanA Adi pramAdakA tAtparya hai| prazna 10-apramattavirata guNasthAna kise kahate hai ? uttara-jahAM saMjvalanakaSAyakA udaya mada ho jAnese pramAda nahIM rahA usa pariNAma ko apramattavirata guNasthAna kahate hai / prazna 11- apramattaviratake kitane bheda hai ? uttara- apramattaviratake 2 bheda hai--(1) svasthAna apramattavirata, (2) sAtizaya apramattavirata / prazna 12-- svasthAna apramattavirata kise kahate haiM ? Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 13 65 uttara ---- jisa zrapramattavirata pariNAmake bAda U~ce sthAnakA pariNAma nahI hotA, kintu chaThe guraNasthAnakA bhAva hotA hai use svasthAna zrapramattavirata kahate hai | isakA nAma svasthAna isaliye hai ki apane sthAna taka rahatA hai, Age nahI bar3hatA / chaThe va sAtaveM guNasthAnakA kAla choTA antarmuhUrtamAtra hai / muniyoke pariNAma jaba taka zreNI nahI car3hate yAne Age nahI baDhate chaThese sAtaveme sAtaveMse chaTheme, isa prakAra asakhyAta bAra Ate-jAte rahate hai / prazna 13 - sAtizaya zrapramattavirata kise kahate hai ? uttara- jisa zrapramattavirata pariNAmake bAda AThaveM guNasthAname pahucate hai usa apramattaviratako sAtizaya zrapramattavirata kahate hai / prazna 14-- sAtizaya apramattavirata Uparake guNasthAnameM kyo pahuca jAtA hai ? uttara - sAtizaya prapramattaviratame isa jAtikA adhaHkaraNa pariNAma hotA hai, jisa nirmala pariNAmake kAraNa vaha Uparake pariNAmame pahucA detA hai / prazna 15 -- pradhaHkaraNa pariNAma kise kahate haiM ? uttara - jahA~ aisA pariNAma ho ki adha:karaNake kAlame vivakSita kAlavartI muniyoM ke pariNAmake sadRza adhastana kAlavartI muniyo ke pariNAma bhI mila jAyeM use adhaHkaraNa parinAma kahate hai / zrAnantAnubadhIkA visayojana, darzana mohanIyakA upazama, darzana mohanIyakA kSaya, cAritramohanIyakA upazama, cAritra mohanIyakA kSaya Adi ucca sthAnokI prAptike liye eka prakArake nirmala pariNAma 3 tarahake pAye jAte hai - (1) adha:karaNa, (2) apUrvakaraNa ra (3) anivRttikaraNa | yahA cAritramohanIyako upazama yA kSayake liye udyama prArambha hotA hai, usake liye hone vAle nirmala pariNAmome se yaha pahalA bhAga hai / prazna 16 - sAtizaya apramattaviratake anantara kisa guNasthAname pahucanA hotA hai ? uttara - yadi cAritramohanIyake upazamake liye adhaHkaraNa pariNAma huA hai to upazamaka apUrvakaraName pahuMcatA hai aura yadi cAritramohanIyake kSayake liye adhaHkaraNa pariNAma huA hai to kSapaka prapUrvakaraName pahuMcatA hai / prazna 17 - pUrvakaraNa guNasthAna kise kahate hai ? uttara - jahAM cAritramohanIyake upazama yA kSayake liye uttarottara pUrvaM pariNAma ho use pUrvakaraNa guNasthAna kahate hai / isakA apUrvakaraNa isaliye nAma hai ki isake kAlame samAnasamayavartI muniyoMke pariNAma sadRza bhI ho jAyeM, kintu usa vivakSita samaya se bhinna ( pUrva yA uttara ) samayavartI muniyoke pariNAma visadRza hI hoge / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasagraha-praznottarI TIkA prazna 18-- yaha guNasthAna kitane prakArakA hai ? uttara- apUrvakaraNa guNasthAna do prakArakA hai- (1) upazamaka apUrvakaraNa aura (2) kSapaka apUrvakaraNa / isa guNasthAnase do zreNiyA~ ho jAtI hai-(2) upazamazreNI aura (2) kSapakazreNI / jisa munine cAritramohanIyake upazamake liye adhaHkaraNa pariNAma kiyA thA vaha upazamazreNI hI caDhatA hai, so vaha upazamaka-apUrvakaraNa hotA hai aura jisa munine cAritramohanIyake kSayake liye adhaHkaraNa pariNAma kiyA thA vaha kSapakazreNI hI caDhatA hai, so vaha kSapaka-apUrvakaraNa hotA hai| prazna 16-upazamazreNIme kauna kauna guNasthAna hote hai ? uttara- upazamazreNIme bvA, havA, 10vA, 11vA ye cAra guNasthAna hote hai isake bAda to cAritramohanIyake upazamakA kAla samApta honeke kAraNa niyamase nIce guNasthAname AnA paDatA hai| prazna 20-kSapakazreNIme kauna-kauna guNasthAna hote haiM ? uttara--kSapakazreNIme 8 vA, vA, 10vA, 12vA, 13vA, 14vA ye 6 : guNasthAna hote hai| isake anantara niyamase mokSa prApta hotA hai / kSapakazreNI vAlA nIce kabhI nahIM girtaa| prazna 21-isa apUrvakaraNa guNasthAname kyA vizeSa kArya hone lagate hai ? uttara- isa guNasthAname- (1) pratisamaya anantaguNI vizuddhi hone lagatI hai, (2) karmoM kI sthitikA ghAta hone lagatA hai, (3) navIna sthitibandha kama ho jAte hai, (4) karmoM kA bahutasA anubhAga naSTa ho jAtA hai, (5) karmavargaNAvokI asakhyAtaguNI nirjarA hone lagatI hai, (6) aneka azubhaprakRtiyA zubhame badala jAtI hai / prazna 22-anivRttikaraNa kise kahate hai ? uttara-jahA vivakSita eka samayavartI muniyoke samAna' hI pariNAma ho aura pUrvottarasamayavartI muniyoke pariNAma visadRza hI ho use anivRttikaraNa kahate hai / isa anivRtikaraNa guNasthAname cAritramohanIyako 20 prakRtiyokA 8 bArame upazama yA. kSaya ho jAtA hai| upazamaka anivRttikaraNake to upazama hotA hai aura kSapaka anivRttikaraNake kSaya hotA hai / prazna ,23- cAritramohanoyake upazama yA kSayakA krama kyA hai| uttara-anivRttikaraNa guNasthAnake 6 bhAga hai, jisame (1) pahile bhAgame to cAritramohanIyako kisI prakRtikA upazama yA kSaya nahIM hotA, vahA nAmakarmAdikI 16 prakRtiyokA upazama yA kSaya hotA hai / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 13 (2) dUsare bhAgame apratyAkhyAnAvaraNa 4 va pratyAkhyAnAvaraNa 4, ina 8 prakRtiyokA upazama yA kSaya hotA hai| (3) tIsare bhAgame napusakavedakA upazama yA kSaya hotA hai| (4) cauthe bhAgame strIvedakA upazama yA kSaya hotA hai / (5) pAMcave bhAgameM hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA----ina 6 nokaSAyokA upazama yA kSaya hotA hai| (6) chaThe bhAgame puruSavedakA upazama yA kSaya ho jAtA hai / (7) sAtaveM bhAgame sajvalana krodhakA upazama yA kSaya ho jAtA hai| (8) pAThaveM bhAgame saMjvalana mAnakA upazama yA kSaya ho jAtA hai / (9) naveM bhAgame sajvalana mAyAkA upazama yA kSaya ho jAtA hai / isa prakAra ATha bArame 10 cAritramohanIya prakRtiyokA upazamaka anivRttikaraNa guNasthAname upazama hotA hai aura kSapaka anivRttikaraNa guNasthAname kSaya ho jAtA hai / prazna 24-sUkSmasAmparAya guNasthAna kise kahate hai ? uttara-- jahA kevala saMjvalana sUkSma lobhake udayake kAraNa sUkSma lobha raha jAtA hai, usake bhI dUra karaneke liye sUkSmasAmparAya sayama hotA hai, use sUkSma sAmparAya guNasthAna kahate hai / isa guNasthAnake antame saMjvalana sUkSmalobhakA upazamaka sUkSmasAmparAyake upazama ho jAtA hai kintu kSapaka sUkSmasAmparAyake kSaya ho jAtA hai| prazna 25-upazAntakaSAya guNasthAna kise kahate hai ? uttara- jahA cAritramohanIyakI 21 prakRtiyoke upazAnta ho jAnese yathAkhyAtacAritra ho jAtA hai usa akaSAya nirmalapariNamanako upazAntakapAya guNasthAna kahate hai| prazna 26- upazAntakaSAya guNasthAname darzanamohanIyako 3 va cAritramohanIyakI 4 anantAnubaMdhI krodha mAna mAyA lobha ina 4 prakRtiyokI kyA paristhiti hotI hai ? uttara-dvitIyopazama samyagdRSTi yA kSAyika samyagdRSTi hI upazamazreNIme caDhatA hai so dvitIyopazamasamyaktva sAtave guNasthAname ho jAtA hai / yahA ina sAta prakRtiyoMkA upazama kara diyA thA, vahI upazama yahAM para hai / kSAyika samyagdRSTine cauthese 7 veM taka kisI guNasthAna me ina sAta prakRtiyokA kSaya kara diyA thA, so sAta prakRtiyokA yahAM sarvathA abhAva hai| prazna 27-upazAntakaSAya guNasthAnase kisa prakAra nIceke guNasthAnome AtA hai ? uttara-dvitIyopazamasamyagdRSTi upazAntakaSAya to kramazaH 10 ve, 6 ve, 8 ve, 7 veM va 6 ve me to AtA hI hai, yadi aura gire to pahile guNasthAna taka bhI jA sakatA hai| kSAdhika samyagdRSTi upazAtakaSAya kramaza. 10ve, ve, veM, 7, 6veM me to AtA hI hai, yadi Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 dravyasaMgraha-praznottarI TIkA gire to cauthe guNasthAna taka hI gira sakatA hai, kyoki isake kSAyika samyaktva hai| kSAyika samyaktva kabhI naSTa nahIM hotaa| upazAnta kaSAya guNasthAna vAlekA yadi maraNa ho to maraNa samayameM hI ekadama cauthA guNasthAna ho jAtA hai| prazna 25-upazamazreNIke anya guNasthAnome bharaNa hotA hai athavA nahI ? uttara-upazamazreNIke anya guNasthAnome bhI arthAta 10va, veM, veM guNasthAname bhI maraNa ho sakatA hai| yadi maraNa ho to usa guNasthAnake anantara hI maraNa samayame hI cauthA guNasthAna ho jAtA hai| prazna 26--upazAntakapAya guNasthAna kitane prakArakA hai ? uttara-upazAntakaSAya guNasthAna eka hI prakArakA hai / isame upazamaka hI hote hai| prazna 30-kSINakaSAya guNasthAna kise kahate haiM ? uttara-cAritramohanIyakI sarva prakRtiyoke kSaya ho jAnese jahA yathAkhyAta cAritra ho jAtA hai, usa akaSAya nirmala pariNAmako kSINakaSAya guNasthAna kahate hai| prazna 31-- kSINakaSAya guNasthAname darzanamohakI tIna va anantAnubadhIkI cAra-ina sAta prakRtiyokI kyA paristhiti hai ? uttara-kSAyika samyagdRSTi hI kSapakazreNI caDhatA hai aura kSAyika samyaktva cauthe guNasthAnase sAtaveM guNasthAna taka kisI bhI guNasthAname utpanna ho jAtA hai vahI ina sAta,prakRtiyokA kSaya ho gayA thA / so yahAM bhI 7 prakRtiyokA atyanta prabhAva hai| prapana 32-kSINakaSAya guNasthAna kitane prakArakA hai ? uttara-kSINakaSAya guNasthAna eka prakArakA hai| isame kSapaka hI hote hai aura sayogakevalI, ayogakevalI bhI kevala kSapaka hI hote hai / isa guNasthAnake anta samayame jJAnAvaraNako 5, darzanAvaraNako 6 (4 darzanAvaraNakI, nidrA va pracalA), atarAyakI 5-- isa prakAra 16 prakRtiyokA kSaya ho jAtA hai / / prazna 33-~-isa guNasthAname styAnagRddhi, nidrAnidrA, pracalApracalA-ina tIna dazaMnAvaraNokI kyA paristhiti rahatI hai ? uttara- ina tIna prakRtiyokA to kSaekane anivRttikaraNake pahile bhAgame hI kSaya kara diyA thA, so vahIse inakA atyanta prabhAva hai| prazna 34- sayogakevalI kinhe kahate hai ? uttara- cAro ghAtiyAkarmoke kSaya ho jAnese jahA~ kevalajJAna, kebaladarzana, anantasukha va anantavIrya prakaTa ho jAte hai unhe kevalI kahate hai aura inake jaba taka zarIra aura yoma Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 13 rahatA hai inhe sayogakevalI kahate hai / inakA dUsarA nAma arahataparameSThI bhI hai| prazna 35-ayogakevalI kise kahate hai ? uttara- arahaMtaparameSThIke jaba yoga naSTa ho jAtA hai tabase jaba taka ye zarIrase mukta nahI hote inhe prayogakevalI kahate hai / prayogakevalIkA kAla "a i u R lu" ina pAMca hrasva akSaroke bolaneme jitanA lagatA hai utanA hI hai / inake upAntya samayameM 72 aura antame 13 va yadi tIrthakara nahI hai to 12 prakRtiyokA kSaya ho jAtA hai| prazna 36-- caudahave guNasthAnake bAda kyA sthiti hotI hai ? uttara- ayogakevalIke anantara hI zarIrase bhI mukta hokara dUsare samayame lokake agrabhAgame jA virAjamAna hote hai| inhe siddhabhagavAna kahate hai| prazna 37-- yathAkhyAta cAritra aura kevalajJAna honeke bAda turanta mokSa kyoM nahI hotA ? uttara-yadyapi 133 guNasthAnake pahile samayame ratnatrayako pUrNatA ho gaI tathApi yogavyApAra 13ve guNasthAname cAritrame kucha mala utpanna karatA hai arthAt paramayathAkhyAta cAritra nahI hone detA hai / jaise- kisI puruSane corIkA parityAga kara diyA hai tathApi yadi corakA saMsarga ho to vahA doSa utpanna karatA hai / prazna 38- sayogakevalIke antameM to yogakA bhI prabhAva ho jAtA hai, phira 13veM guNasthAnake bAda hI nirvANa kyo nahI ho jAtA hai ? uttara-terahave guNasthAnake bAda yogakA abhAva honepara bhI antarmuhUrta kAla taka adhAtiyAkarmokA udaya cAritramala utpanna karatA hai, ataH aghAtiyA karmokA udayasattva samApta hote ho zIghra mokSa hotA hai| prazna 39- guNasthAnome uttarottara bar3hanekA va guNasthAnAtIta honekA kyA upAya hai ? uttara- sabhI prAtmonnatiyoMkA va pUrNa unnatikA upAya eka hI hai, usa upAyake pAlambanakI hInAdhikatA ho, yaha anya bAta hai / vaha upAya hai anAdi ananta ahetuka caitanyasvabhAvakA AlaMbana / isa hI caitanyasvabhAvakA apara nAma hai kAraNaparamAtmA yA kAraNabrahma / hamArI bhI unnati isa nija caitanya kAraNaparamAtmAkI bhAvanA aura avalambanase hogii| prazna 40-kyA yaha svabhAva siddha avasthAme bhI hai ? uttara-- yaha caitanyasvabhAva yA kAraNaparamAtmA athavA kAraNabrahma siddha avasthA arthAt kAryabrahma brahmakI sthitime bhI hai, kintu vahA kAryabrahma honese kAraNabrahmakI apradhAnatA hai / svabhAva to anAdi ananta hotA hai / isa hI svabhAvako kAraNa rUpase upodAna karake kevalajJAnopayogarUpa pariNamate rahanA hotA rahatA hai / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 dravyasaMgraha-praznottarI TIkA prazna 41- mArgaNA kise kahate hai ? uttara-jina sadRza dharmoM dvArA jIvoko khojA jA sakatA ho una dharmoke dvArA jIvo ke khojaneko mArgaNA kahate haiN| prazna 42- mArgaNAke kitane prakAra hai ? uttara-mArgaraNAke 14 prakAra hai-(1) gatimArgaNA, (2) indriyajAtimArgaNA, (3) kAyamArgaNA, (6) yogamArgaNA, (5) vedamArgaNA, (6) kaSAyamArgaNA, (7) jJAnamArgaNA, (8) sayamamArgaNA, (9) darzanamArgaNA, (10) lezyAmArgaNA, (11) bhavyatvamArgaNA, (12) samyaktvamArgaNA, (13) sajJitvamArgaNA aura (14) AhArakamArgaNA / prazna 43-gatimArgaNA kise kahate hai ? uttara- gatikI apekSAse jIvokA vijJAna karanA gatimArgaNA hai / isa mArgaNAse jIva 5 prakArase upalabdha hote hai-1- nArakI, 2-tiyaMca, 3- manuSya, 4-- deva, 5-- gatirahita / prazna 44- indriya jAti mArgaNA kise kahate hai ? uttara- indriya jAtikI apekSAse jIvoko khojanA indriya jAti mArgaNA yA indriyamArgaNA hai / isa mArgaNAse jIva 6 prakArase upalabdha hote haiM-(1) ekendriya, (2) dvIndriya, (3) trIndriya, (4) caturindriya, (5) paJcendriya aura (6) indriyarahita / prazna 45-kAyamArgaNA kise kahate hai ? uttara-- kAya (zarIra) kI pradhAnatAse jIvokA paricaya pAnA kAyamArgaNA hai| kAyamArgaNAse jIva 7 tarahase jJAta hote hai-(1) pRthvIkAyika, (2) jalakAyika, (3) agnikAyika, (3) vAyukAyika, (5) vanaspatikAyika, (6) prasakAyika aura (7) kAyarahita / / prazna 46- jo jIva vigraha gatime gamana kara rahe hai unake kevala tajama aura kArmANa hI zarIra hai, ve kyA kAyarahitame antargata hai ? uttara-jo jIva jisa kAyame utpanna honeke liye vigrahagatise gamana kara rahA hai usake upa kAya sambavI nAmakarma prakRtiyokA udaya honeme tathA 1,2 yA 3 samayame hI usa kAyako avazya prApta karanese usa hI kAyavAname gabhita hai ve kAyarahitame antargata nahIM hote| prazna 45- yogamArgaNA kise kahate hai ? uttara- kAya vacana va mana prayatnake nimittase prAtmapradezoke parispanda honeko yoga kahate hai / yogakI apekSA jIvokA paricaya karanA yogamArgaNA hai| yogamArgaNAkI apekSA jIva 6 prakArase upalabdha hote hai- (1) zrIdArika kAyayogo, () zrIdArika mizrakAyayogI, (3) yaka kAyayogI (4) vaikriyaka mizrakAyayogI, (5) AhAraka kAyayogI, (6) prAhArakami e pogo, (7) kArmANakAyayogI, (8) satyavacanayogI, (9) asatyavacanayogI, Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAyA 13 (10) ubhayavacanayogI, (11) anubhayavacanayogI, (12) satyamanoyogI, (13) asatyamanoyogI, (14) ubhayamanoyogI, (15) anubhayamanoyogI aura (16) yogarahita / prazna 48- vedamArgaNA kise kahate hai ? . uttara-maithunake saskAra va abhilASAko veda kahate hai / vidako apekSA jIvoko khojanA vedamArgaNA hai / vedamArgaNAse jIva cAra -prakArake pAye - jAte hai- (1) puvedI, (2) strIvedI, (3) napuMsakavedI, (4) apagatavedI) prazna 46-kapAyamArgaNA kise kahate hai ? uttara- kapAyakI apekSA jIvokI khoja karanA kaSAyamArgaraNA hai| kaSAyamArgaNAse) jIva 26 prakArase upalabdha hote hai- (1) anantAnubandhI krodhI, (2) ana0 mAnI, (3) ana0 mAyAvI, (4) ana0 lobhI, (5) apratyAkhyAnAvaraNa krodhI, (6) apra0 mAnI, (7) apra0 mAyAvI, (8) apra0 lobhI, (9) pratyAkhyAnAvaraNa krodhI, (10) pratyAkhyAnAvaraNa mAnI, (11) pratyAkhyAnAvaraNa mAyAvI, (12) pratyAkhyAnAvaraNa lobhI, (13) saMjvalana krodhI, (14) saM0 mAnI, (15) sa0 mAyAvI, (16) saM0 lobhI, (17) hasyavAn, (18) ratimAna, (16) aratimAn, (20) zokavAn, (21) bhayavAn, (22) jugupsAvAn, (23) puvedI, (24) strIvedI, (25) napu sakavedI, (26) kaSAyarahita / prazna 50- jJAnamArgaraNA kise kahate hai ? uttara--jJAnakI apekSA jIvokA paricaya pAnA jJAnamArgaNA hai / jJAnamArgaNAse jIva 8 prakArase upalabdha hote hai- (1) kumatijJAno, (2) kuzrutajJAnI, (3) kuavadhijJAnI, (4) matijJAnI, (3) zutajJAnI, (6) avadhijJAnI, (7) manaHparyayajJAnI, (8) kevljnyaanii| prazna 51-sayamamArgaNA kise kahate hai ? uttara- sayamako apekSAse jIvokA jJAna karanA saMyamamArgaNA hai / isa mArgaNAse jIva 8 prakArase jJAta hote hai-(1) asayama, (2) sayamAsayama, (3) sAmAyikasaMyama, (4) chedopasthanAsayama, (5) parihAravizuddhisayama, (6) sUkSmasAmparAyasaMyama, (7) yathAkhyAtasayama, (E). asayama-sayamA-saMyama sayama ina tInose rahita / prazna 52- darzanamArgaNA kise kahate hai ? uttara-darzanakI apekSAse jIvokA paricaya pAnA darzanamArgaNA hai| darzanamArgaNAse jIva 4 prakArake upalabdha hote hai- (1) cakSurdarzanI, (2) acakSurdarzanI, (3) avadhidarzanI, (4) kevldrshnii| prazna 53- lezyAmArgaNA kise kahate haiM ? uttara-kaSAyose anuraJjita yogapravRttiko lezyA kahate haiN| lezyAko apekSA Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 vyasagraha--pragnottarI TIkA jIvoMko khojanA lezyAgAgaMNA hai| lezyAmAgaMNAkI apekSA nIva 7 prakArake upalabdha hote haiM- (1) kRSNalezyAvAna, (2) nIlaleNyAvAna, (1) kApotalezyAvAn, (8) pItalezyAvAna, (5) pAlezyAyAna, (6) zuklaleNyAvAna aura (7) leNyArahita / prazna 54 bhavyatvamArgaNA kise kahate hai? uttara-- jo ratnatrayaye. pAneke yogya hoveM ve bhavya haiM aura bhavyatvakI dRTise jIvoko khojanA bhavyatvamArgaNA hai| isa mArgaggAse jIva 3 prakArake pAye jAte hai-(1) bhavya, (2) prabhavya aura (3) anubhaya (middh)| prazna 55-samyaktvamAgaMNA kise kahate hai ? / ___ uttara-samyaktvakI dRSTise jIvokA paricaya pAnA samyaktvamArgaNA hai / isa mArgaNA se jIva 6 tarahake upalabdha hote haiM-(1) mithyASTi, (2) sAsAdanamamyaktvavAna, (3) samyagmithyAdRSTi, (4) upaNamasamyagdRSTi, (5) vedakasamyagdRSTi aura (6) kSAyikasamyagdRSTi / prazna 56-sajJitvamArgaNA kise kahate hai ? kSayopazama uttara--sajJApanekI apekSAse jIvoko khojanA sajJitvamAgaMNA hai / isa mArgaNAse jIva 3 tarahake pAye jAte hai- (1) sajJI, (2) asajI aura (3) anubhaya (na sajJI, na asNjo)| prazna 57-AhArakamArgaNA kise kahate hai ? ghAnA uttara-jo jIva nokarmavargaNAvoko grahaNa karatA hai vaha pAhAraka hai va AhArakapanekI dRSTise jIvokA paricaya pAnA AhArakamArgaNA hai| isa mArgaNAse jIva do tarahake pAye jAte hai- (1) AhAraka aura (2) anAhAraka / prazna 58-ina mava bhedokA sakSipta vivaraNa kyA hai ? uttara- vistArabhayame yahA~ vivaraNa nahI karate / etadartha guNasthAnadarpaNa va jIvasthAna carcA dekhiye| guNasthAnadarpaName sarvaguNasthAna va pratItaguNasthAnakA aneka prakArase vivaraNa hai| jIvasthAna carcAma-mArgaNAvokA vizeSa vivaraNa hai tathA kisa guNasthAname va kisa mArgaNAke bhedame guNasthAna mArgaNAyeM badha, udaya, satva, bhAva, prAsrava Adi kitane-kitane hote hai, yaha vivaraNa sAmAnyase, payatinAnAyeM, paryApta eka jIvame, paryApta eka jIvake eka samayame, aparyAptanAnAyeM, aparyApta eka jIvame, aparyAta eka jIvake eka sagyame itane-itane prakArase kiyA gayA hai| prazna 56- ina mArgaNA sthAnome kaunasA sthAna nirmala eva upAdeya hai? uttara- ina mArgaNAvome antima bheda vAlA sthAna karmoke kSayase prakaTa honeke kAraNe mala aura upAdeya hai| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 13 prizna 60-anAhAraka to chahoM kAyake jIvome ho jAtA hai, vaha kaise upAdeya hai ? uttara- isa upAdeya anAhArakatvame sasArI anAhArakokA grahaNa nahI karanA, kintu siddha bhagavAnakA grahaNa karanA / siddhaprabhuke nokarmavargaNAvokA kabhI bhI grahaNa nahI hotA / .. prazna 61-- anya sarva mArgaNAsthAna kyo heya hai ? uttara-- sasArI jIvoke ukta saba prakAra karmokA udaya, upazama, kSayopazama udIra NAdikA nimitta pAkara hote hai, ve svAbhAvika bhAva nahI hai| prazna 62 kSAyika bhAva bhI to karmoke kSayase utpanna hotA hai, vaha kaise svAbhAvika bhAva hai / uttara-karmoka kSayako nimitta pAkara hone vAlA bhAva yadyapi isa nimittadRSTise kSayakAlame naimittika bhAva hai tathApi Age saba samayomeM anaimittika bhAva hai, ataH svAbhAvika bhAva hai tathA kSayakAlame bhI karmoMkA abhAva honArUpa hI to nimitta kahA hai, so karmoke prabhAva se honeke kAraNa svAbhAvika bhAva hai| prazna 63- mArgaNAsthAnome antima bheda dvArA batAyA gayA nirmala pariNamana kaise prakaTa hotA hai ? uttara- una-una samasta mArgaNAsthAnose vilakSaNa zuddha caitanyasvabhAvake avalambanase vaha vaha nirmalapariNamana utpanna hotA hai| jaise naraka, tiryaJca, manuSya, deva, gatirahita (siddha), pAMcoM paryAyose vilakSaNa caitanyasvabhAvake avalambanase gatirahita pariNamana prakaTa hotA hai / ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, paJcendriya aura indriyarahita-ina chaha paryAyose vilakSaNa sanAtana caitanyasvabhAvake avalambanase indriyarahita pariNamana prakaTa hota hai / ityAdi prakArase saba mArgaNAvome lagA lenA cAhiye / prazna 64-- kyA una nirmala paryAyoke bhinna-bhinna sAdhana hai ? uttara- nahI, eka sanAtana caitanyasvabhAvake avalambaname hI gatimArgaNA bhedarahita indriyamArgaNA bhedarahita, kAyamArgaNA bhedarahita Adi dvArA vizeSita vaha sarvacaitanyasvabhAva antanihita hai / vaha eka hI hai aura hai anAdi, ananta, ahetuka, paramapAriNAmika bhAvamaya kAraNaparamAtmA, samayasAra, zuddhAtmatatva prAdi saMketo dvArA gamya / prazna 65-- zuddhanayase ye sabhI jIva zuddha kisa prakArase hai ? uttara- zuddhanaya vastuke akhaMDa svabhAvako dekhatA hai / kAlagata, kSetragata, zaktigata bheda ko yaha naya viSaya nahIM karatA / isa zuddhanayakA apara nAma paramazuddhanizcayanaya hai / zuddhanara kI dRSTime mAtra caitanyasvabhAva hai / isa dRSTise sabhI jIva svabhAvase zuddha hai| prazna 66--yaha zuddha pAriNAmika bhAva to zAzvata hai hI, usakA karanA hI kyA raha Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasaMgraha-praznottarI TIkA jAtA hai ? uttara-isa zAzvata zuddha pAriNAmika bhAvakA dhyAna karanA kartavya ho jAtA hai| yaha zuddha svabhAva to zAzvata hai, dhyeyarUpa hai| isa prakAra sasArastha adhikArakA vivaraNa karake siddha aura visrasordhvagati- ina do adhikArokA eka gAthAme vivaraNa karate hai NikammA aTThaguNA kiMcUNA caramadeha dosiddhA / loyagaThidA NiccA uppAdavayehiM saMjuttA // 14 // anvaya-siddhA NikkammA, aDhaguNA caramadeho kicUNA, loyagaThidA, NiccA, uppAdavayehi sjuttaa| artha-siddhabhagavAna aSTakarmoMse rahita hai, aSTaguNose sahita hai, antima zarIrase kucha kama hai tathA Urdhvagamana svabhAvase lokake agrabhAgame sthita haiM, nitya hai aura utpAdavyayakari sayukta haiN| prazna 1-siddha zabdakA kyA artha hai ? uttara- sidhyayati iti siddha / jo pUrNavikAsako prApta ho gayA use siddha kahate hai| prazna 2-jIvakA vikAsa kyo rukA huA hai ? uttara--apane vibhAva pariNAmoke kAraNa jIvakA vikAsa rukA huA hai / prazna 3-jIvake vibhAvapariNAma kyo ho jAte hai ? uttara- karmoMke udayakA nimitta pAkara jIvake malina saskArake kAraNa jIvake vibhAvapariNAma ho jAne hai / ye vibhAvapariNAma, duHkharUpa hai| prazna 4-karma kitane prakArake hote haiM ? uttara- karma to asakhyAtoM prakArake hai, kintu unake phala denekI prakRtikI jAti banA kara bheda karanese karma 8 prakArake hai- (1) jJAnAvaraNa, (2) darzanAvaraNa, (3) vedanIya, (4) mohanIya, (5) Ayu, (6) nAma, (7) gotra aura (8) antarAya / prazna 5-jJAnAvaraNakarma kise kahate hai ?. .. uttara- jiname jJAnako prakaTa na hone deneke nimitta honekI prakRti ho una karmavargaraNAmoko jJAnAvaraNakarma kahate haiN| prazna 6-- darzanAvaraNa karma kise kahate hai ? uttara-- jina kArmANavargaNAvome antarmukhe caitanya prakAzako prakaTa na hone deneke nimitta honekI prakRti ho unhe darzanAvaraNakarma kahate hai / ' . prazna 7-vedanIyakarma kise kahate hai ? Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 14 uttara-jina karmavargaNAvome jIvake sukha duHkha honeke nimitta honekI prakRti ho unhe vedanIyakarma kahate hai| prazna 8-- mohanIyakarma kise kahate hai ? uttara-jina karmavargaNAvome jIvake samyaktva aura cAritra guNake vikRta honemeM nimitta honekI prakRti ho unheM mohanIyakarma kahate hai / prazna 8-- prAyukarma kise kahate haiM ? uttara- jina karmavargaNAprome jIvako naye bhavame le jAneme va zarIrameM ruke rahane meM nimitta honekI prakRti ho unhe Ayukarma kahate hai| prazna 10- nAmakarma kise kahate hai ? uttara- jina karmavargaNAvome zarIrakI racanA honeke nimitta honekI prakRti hI unheM nAmakarma kahate hai| prazna 11- gotrakarma kise kahate haiM ? uttara-- jisa karmake udayase jova ucca nIca kulame utpanna ho va rahe use gotrakarma kahate hai| prazna 12- antarAyakarma kise kahate hai ? uttara- jisake udayase dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIryame vighna Ave use aMtarAyakarma kahate hai| prazna 13.. karma kisa upAyase naSTa hote haiM ? * uttara- nija zuddhAtmAke anubhavake balase karma svayaM akarma ho jAte hai| karmakA akarmasvarUpa honA hI karmakA nAza hai| prazna 14-karmoke nAzakA kyA krama hai ? uttara-pahile mohanIyakarmakA kSaya hotA hai, pazcAt jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya- ina tInakA eka sAtha kSaya hotA hai / pazcAt zeSake 4 karmokA eka sAtha kSaya hotA hai / pATho kokA kSaya ho jAnepara prAtmA siddha paramAtmA kahalAtA hai / siddhabhagavAna ATho karmoMse rahita hai| / prazna 15---siddhabhagavAnake guNa kitane hai ? uttara-vizeSa bhedanayase siddhabhagavAnameM gatirahitatA, indriyarahitatA, guNasthAnAtItatA, ananta jJAna, anantaprAnanda Adi ananta guNa hai| prazna 16-abhedanayase siddhabhagavAname kitane guNa hai ? uttara- sAkSAt abhedanayase "zuddhacaitanya" eka guNa hai / vivakSita abhedanayase siddhaprabhu Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ r- 1ner dravyasaMgraha-praznottarI TIkA me anannajJAna, anantadarzana ye do guNa hai athavA anantajJAna, anantadarzana, anantamukha va anantavIrya ye cAra guNa hai| prazna 17- madhyamapaddhatise siddhabhagavAname kitane guNa hai ? uttara-siddhabhagavAname 8 guNa hai--[1] paramasamyaktva, ]i kevalajJAna, [3] kevaladarzana,' [4] anantavIrya, [5] anantasukha, [6] avagAhanatva, [7] sUkSmatva aura [2] agurulaghutva / prazna 18- paramasamyaktva kise kahate hai ? uttara- samasta dravya, guNa, paryAyAMke viSayame viparIta abhiprAyarahita samyaktvarUpa pariNamanako paramasamyaktva kahA hai / isa samyaktvame cAritramohajanita doSakA bhI sambadha na honese tayA upazama, kSaya, kSayopazamAdi nimitta na rahanese eva kivalajJAnakA sAtha honese paramasamyaktva nAma kahA hai / ise paramAvagADha samyaktva bhI kahate haiM / prazna 16-- paramasamyaktva kaise prakaTa huA? uttara-- zuddhAtma rucisvarUpa nizcayasamyaktvakI pahile bhAvanA va pariNati huI, jisake ye gusthAna phaname yaha paramasamyaktva prakaTa huaa| prazna 20-- kevalajJAna kise kahate hai ? uttara-lokAlokavartI samasta padAryoMko samasta paryAyo sahita eka sAtha jAnane vAle jJAnako kevanajJAna kahate hai| prazna 21-kevalajJAna kaise prakaTa huA hai ? uttara-avikAra akhaNDa svake savedanako sthiratAke phalasvarUpa yaha kevalajJAna prakaTa hupraa| prazna 22-kevaladarzana kise kahate hai ? uttara-lokAlokavartI samasta padArthome vyApaka sAmAnya prAtmAke pratibhAma karate vAle caitanya prakAzako kevaladarzana kahate haiM / prazna 23 kSetraladarzana kaime prakaTa huA ? uttara-nivikalpa nija zuddhAtmatattvake avalokanake phalasvarUpa yaha kevaladarzana prakaTa hupraa| prazna 24-anantavIrya kise kahate hai ? - uttara- ananta padArthoke jJAna Adi samasta guNavikAmakA ananta sAmarthya prakaTa hone ko anantavIrya kahate haiN| prazna 25-anantavIrya kaise prakaTa huA? Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 14 77 uttara-prakhaNDazaktimaya nija kAraNasamayasArake dhyAnameM nija sAmarthya kA upayoga kiyA aura svarUpase vicalita karanekA koI 'antaraGga yA bahiraGga kAraNa upasthita huA to usa samaya paramadharyakA avalambana liyA va svarUpase calita nahIM hue / isake phalasvarUpa yaha anantavIrya prakaTa huaa| prazna 26-anantasukha kise kahate hai ? ___uttara-- AkulatAke atyanta prabhAva honeko anantasukha kahate hai / isakA apara nAma avyAbAdha bhI hai| saba ruri prazna 27- anantasukha kaise prakaTa huA ? uttara-nija sahajazuddha prAtmatattvake savedanase prakaTa huye AnandAnubhavake phalasvarUpa yaha anantasukha prakaTa huprA / prazna 28-avagAhanatva kise kahate hai ? uttara- eka siddhake kSetrame anantasiddhokA bhI avagAhana ho jAve, isa sAmarthyako avagAhanatva kahate hai| prazna 26- yaha avagAhanatva kaise prakaTa huA ? uttara-amUrta nirAbAdha nija caitanyasvabhAvakI pahile bhAvanA, upAsanA kI jisake phala svarUpa yaha avagAhanatva prakaTa huA / prazna 30-sUkSmatva kise kahate hai ? uttara-kevalajJAna dvArA hI gamya amUrta pradezAtmaka honeko sUkSmatva kahate hai| prazna 31- yaha sUkSmatva kaise prakaTa huA ? uttara-- dravyakarma, nokarma aura bhAvakarmoMse rahita nija zuddhAtmatattvake zraddhAna, jJAna, AcaraNase yaha sUkSmatva prakaTa huaa| prazna 32-- pragurulaghutva kise kahate hai ? uttara-'jisase anya na koI guru ho aura isa siddhAvasthAme rahane vAle ananta jIvoM se koI na laghu ho aisI sAmya avasthAke prApta honeko pragurulaghutva kahate hai athavA na aise | bhArI ho jAyeM ki lohapiNDavat nIce patana ho jAya aura na aise laghu ho jAyeM ki pAkake tUlakI taraha bhramaNa hI hotA rahe, aise vikAsako agurulaghutva kahate hai / prazna 33- yaha agurulaghutva kaise prakaTa huA ? uttara- sarva jIvome ekasvarUpa nija caitanya sAmAnyasvarUpakI abheda upAsanA kI, usake phalasvarUpa yaha agurulaghutva prakaTa huA / prazna 34- ye ATho guNa traikAlika to nahIM hai, ye kisI samayase hI prakaTa haye, Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasagraha-praznottarI TIkA phira inhe guNa kyo batAyA uttara-- ye AThokisI samayase hI prakaTa huye ataH paryAya hai / yahA~ guNa zabdakA artha hai vizeSatA / siddhokI vizeSatA ina 8 vikAso dvArA batAI hai| prazna 35.- siddhabhagavAna caramazarIrase kucha Una kyo hote haiM ? uttara-isake do kAraNa hai-(1) zarIrake agranakha, keza aura UparI sUkSma tvacAme Atmapradeza nahIM hote hai, so zarIrase mukta honepara pUrva zarIrase, jisame nakha, keza, tvacA bhI the. kucha kama avagAhanA hai / (2) sayogakevalIphe antima samayame zarIra va aGgopAGga nAmakarmake udayakI vyucchitti ho jAtI hai / isa kAraNa ayogakevalIke prathama samayame hI nAsikAchidra Adi samApta ho jAte hai| isaliye kiJcit UnapanA ho jAtA hai / yahI UnapanA siddhabhagavAnake pradezAvagAhanAme hai| prazna 36- zarIrakA AvaraNa samApta honepara prAtmapradeza phailakara lokapramANa kyo nahI ho jAte ? uttara-- AtmapradezokA vistAra AtmAkA svabhAva nahI hai, vistAra zarIra nAmakarmake prAdhIna hai / zarIra nAmakarmake abhAvase vistArakA bhI abhAva hai| prazna 37- jaise dopakake prAvaraNakA prabhAva honese dIpakakA prakAza ekadama phaila jAtA hai, kyA isI taraha prAtmapradeza bhI phaila sakate hai ? uttara-- dIpaka to pahile bhI nirAvaraNa ho sakatA hai, pIche AvaraNa A sakatA hai, ataH dopakA AvaraNa na honepara dIpa prakAza phaila sakatA hai, kintu AtmA pahile zarIrarahita ho pazcAt zarIrabaddha ho, aisA nahI hai, ataH zarIrakA AvaraNa haTanepara bhI AtmA zarIra, pramANa rahatA hai| prazna 38- jo dIpaka pahilese prAvaraNake bhItara jalA ho use phira bAhara nikAla diyA jAya to jaise vaha phaila jAtA isa taraha AtmA kyo nahI phailatA ? / ___-uttara- dIpaka to nirAvaraNa bhI raha sakatA yaha AtmA to anAdise zarIrame hI rahA, ataH dRSTAnta viSama hai / aura dUsarI bAta yaha hai ki lokame rUDhi aisI hai jo kahate hai ki dIpakakA prakAza phaila gyaa| vAstavame dIpa-prakAza dIpa-zikhAke, bAhara nahI hai / / prazna 36- to vaha prakAza kisakA hai jo sAre kamareme phailA hai ? uttara-jisa padArthapara prakAza hai vaha usa hI padArthakA prakAzapariNamana hai / hA~ vaha (prakAzapariNamana dIpakako nimitta pAkara huA hai| prazna 40- taba dIpakake sAmaneke bahuta dUrake padArtha kyo nahI prakAzapariNamanayo prApta karate? Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 gAyA 14 uttara- yaha pariNamane vAle padArthakI yogyatA hai ki yaha kitane dUravartI aura kitane tejomaya padArthako nimitta pAkara prakAzarUpa pariName / padArtha apanI yogyatAke anusAra prakAzapariNata hote hai| tabhI to kAca vizeSa prakAzarUpa pariNamatA hai, dIvAra Adi sAdhAraNa prakAzapariNata hote hai| prazna 41-zarIrase mukta honepara prAtmAkA avasthAna kahA~ rahatA hai ? uttara- zarIrase mukta honepara isa paramAtmAkA avasthAna lokake zikharapara ho jAtA hai vyaya sakapaE prazna 42- jahA~ zarIrase mukta hue vahI avasthAna kyo nahI rahatA ? uttara-AtmAkA UrdhvagamanasvabhAva honese prAtmA dehamukta hote hI eka. mamayame sabase Upara calA jAtA hai| ..prazna 43- siddhaprabhu aura Upara calate hI kyo nahI jAte ? uttara-- gamanakrimake nimittabhUta dharmAstikAyakA lokake anta taka hI sadbhAva hai ataH vahA~ taka hI gamana hai| / prazna 44-taba AtmAkI kriyA kyA parAdhIna nahI huI ? uttara- nahI, prAtmA apanI kriyAse hI kriyAvAna hotA hai, kintu aisA hI sahaja nimittanaimittika sambandha hai ki dharmAstikAyako nimitta pAkara prAtmA apanI svatantra kriyA se kriyAvAna huyA / vibhinnAgi " hai. prazna 45-siddhaprabhu siddhAvasthAme kaba taka rahate hai ? uttara-siddhaparyAya nitya hai arthAt sadaiva anantAnanta kAla taka rhegii| ataH siddha nitya haiN| prazna 46-siddhaparyAya nitya kyo hai paryAya to anitya hotI? uttara-siddhaparyAya svAbhAvika aura anaimittika hai isaliye sadA rahatI hai| sUkSmadRSTi athavA vastusvabhAvase pratisamaya nayA nayA pariNamana hotA hI hai, kintu vaha anaimittika aura svAbhAvika honese pUrNa samAna hI hotA hai / ataH siddhaparyAyako nitya kahA / prazna 47-nayA-nayA~ pariNamana siddhoMme kyA hotA hai ? uttara- jaise prAdhA ghaNTA taka vijalI jalI to vahA~ pratikSaNa nayI-nayI vijalI huI / lagAtAra honese va samAna prakAza honese usame antara mAnUma nahIM hotaa| vaise siddhoke pratisamayake pariNamaname antara nahIM hotaa| pratisamaya zaktikA upayoga to ho hI rahA hai| prazna 48- pratisamaya utpAda vyaya honekA kAraNa kyA hai ? uttara- aguslaghu guNake 6 vRddhisthAnome va 6 hAnirathAnome pariNamana honese utpAda TA Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasaMgraha-praznottarI TIkA vyaya hotA rahatA hai| prazna 46---kyA siddhabhagavAname sthUlarUpase bhI koI utpAda vyaya hotA hai ? uttara-vyaJjanaparyAyakI apekSAse sthUla utpAdavyaya bhI hai arthAt saMsAraparyAyakA to vinAza huA aura siddhaparyAyakA utpAda humA / yahA~ nIvadravya dhrauvyarUpase rahA / prazna 50-- siddhaprabhuke svarUpa jAnanese hame kyA zikSA lenI cAhiye? uttara- ananta Ananda prAtyantika zuddha siddhaparyAyakI nisa svabhAvake sAtha ekatA huI hai vaha svabhAva mujhame bhI anAdisiddha hai| isa svabhAvakI bhAvanA, upAsanA aura isI svabhAvake avalambanase zuddha nirmala siddhaparyAya prakaTa hotI hai / etadartha nija sahanasiddha catunyasvabhAvame apanI vartamAna jJAna paryAya jor3anI cAhiye / // isa prakAra jIvatattvake prarUpaNameM prathama adhikAra samApta huaa| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 15 ' dvitIya adhikAra ajjIvo puNaNepro puggala dhammo adhamma praayaas| kAlo puggala mutto rUvAdiguNo amutti sesAdu // 15 // anvaya-puNApuggala dhammo adhamma prAyAsaM kAlo ajjIvoNevo puggala rUvAdiguNo mutto dusesA amutti / artha- aura phira pudgala, dharma, adharma, prAkAza aura kAladravya-ina pAMcoko prajIva jAnanA cAhiye / uname se pudgaladravya to rUpAdi guNa vAlA hai, isaliye mUrtika hai aura zeSake dharma, adharma, AkAza aura kAla-ye cAra dravya amUrtika hai| prazna 1- parama upAdeya zuddha jIvadravyake varNanake bAda ajIvoke varNanakA kyA prayojana hai ? - uttara-- jIvatattva upAdeya hai aura ajIvatattva heya hai| heya tattvako jAne binA use kaise choDA jAya aura ajIvatattva choDe binA jIvatattva kaise upAdeya banegA ? isa kAraNa ajIvatattvakA varNana kiyA / prazna 2-- taba to ajIvatattvakA pahile varNana karanA thA ? uttara-jIvatattva pradhAna hai, isaliye jIvatattvakA pahile varNana kiyA athavA ajIva use kahate hai, jo jIva nhii| so ajIvakA svarUpa jAnaneke lie jIvake svarUpakA varNana pahile Avazyaka hI hai| prazna 3- ajIva kise kahate hai ? uttara- jisame jIvatva arthAt cetanA na ho use ajIva kahate hai| ina ajIvadravyoM me kisI bhI prakArakI cetanA nahI hai| prazna 4- cetanA kitane prakArako hotI hai ? uttara- cetanA zaktikI apekSA to eka hI prakArakI hai, vikAsakI apekSA tIna prakAra kI hai-(1) karmaphalacetanA, (2) karmacetanA aura (2) jJAnacetanA / prazna 5- karmaphalacetanA kise kahate hai ? uttara- jJAnake atirikta anya bhAvome va padArthomeM mai ise bhogatA hai, aisA savedana karanA karmaphalacetanA hai / isame avyakta sukha duHkhakA anubhava bhI antanihita hai| prazna 6- karmaphalacetanA kina jIvoke hotI hai ? uttara- karmaphalacetanA ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, asazI paJcendriyameM Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 dravyasagraha-praznottarI TIkA hotI hai aura sajJo paJcendriyame tIsare guNasthAna takake sazo paJcendriya jIvome hotI hai| isake Age 12veM guNasthAna taka gauNarUpase mAnA hai / arthAt paryAya me hai para usakA prazna 7-karmacetanA kise kahate hai ? svAmitva nahIM hai| uttara-jJAnake atirikta anya bhAvome va padArthome maiM ise -karatA hU, aisA savedana karanA karmacetanA hai| katatvadAya prazna -- karmacetanA kina-jIvoke hotI hai ? - uttara- karmacetanA dvIndriya, trIndriya, caturindriya, asajJI paJcendriyame va tIsare guNa-1 - sthAna taka sajJI paJcendriyome karmacetanA hotI hai / ekendriya-jIvome-kriyAkI mukhyatA na hone se karmacetanA gauNarUpase kahI hai cauthe guraNasthAnase 12ve guNasthAna takake jIvome azamAtra bhI viparIta zraddhAna na honese mAtra rAgadveSa pariNatike kAraNa karmacetanA-gauraNarUpase mAnI hai)| prazna :-jJAnacetanA kise kahate hai ? uttara- apaneko zuddha jJAnamAtra sacetana karanA jJAnacetanA hai| prazna 10- jJAnacetanA kinake hotI hai ? uttara-jJAnacetanA cauthe guNasthAname lekara 14veM guNasthAna takake saba jIvome aura siddhome hotI hai / 13ve, 14veM guNasthAnavI jIvoke va siddhoke jJAnopayogakA pUrNa zuddha pariNamana honese mukhyarUpase jJAnacetanA hai / prazna 11- pudgala kise kahate hai ? uttara-jisame pUrana aura galanakA svabhAva ho use pudgala-kahate haiM / aneka paramAguvokA milakara skandha ho jAnA aura bikharakara khaNDa-khaNDa ho jAnA vaha -bAta pudgalame hI pAI jAtI hai| prazna 12-- eka pudgala-padArtha bikhara kyo jAtA hai.? uttara-jo skadha hai vaha eka pudgala padArtha nahIM hai / usame jo eka-eka karake aneka paramANu hai jinakA ki dUsarA khaNDa kabhI nahI ho sakatA, aise-akhaNDa aura sUkSma hai ve ekaeka pudgala dravya hai| prazna 13- skandha kyA dravya nahI hai ? uttara-skandha samAnajAtIya dravyaparyAya hai arthAt pudgala-dravyajAtike hI aneka paramANuvokA vyaJjanaparyAya hai / nizcayase vahA~ bhI jitane paramANu hai utane hI unake apane-apane me pariNamana hai|) prazna 14- pudgala kitane prakArake hote hai ? uttara- sakSepase to pudgala 2 prakArake hote haiM-(1) aNu yAne paramANu aura Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 150 (2) skandha / prazna 15- vistArase pudgala kitane prakArake kahe gaye hai ? . uttara-- na sakSepa na ativistArase pudgala 23 prakArake kahe gaye haiM- (1) aNu (2) saMkhyAtANuvargaNA, (3) asakhyAtANuvargaNA, (4) anantANuvargaNA, (5) grAhyAhAravargaNA (6) grAhyabhASAvargaNA, (7) grAhyamanovargaNA, (8) grAhataijasavargaNA, (6) kArmANavargaNA (10) agrAhyAhAravargaNA, (11) agrAhyabhASAvargaNA, (12) agrAhyamanovargaNA, (13) agrAhya taijasavargaNA, (14) dhra vavargaNA, (15) sAntaranirantaravargaNA, (16) sAntaranirantarazUnyavargaNa (17) pratyekazarIravargaNA, (18) dhra vazUnyavargaNA, (19) vAdara nigodavargaNA, (20) vAdara nigodazUnyavargaNA, (21) sUkSmanigodavargaNA, (22) nabhovargaNA, (23) mahAskandhavargaNA / prazna 16- ina 23 prakArake pudgalokA saMkSipta vibhAga kyA hai ? uttara- iname aNu,to zuddha pudgala dravya hai zeSake 22 skandha hai / una bAIsa skandhaM me saMkhyAtANuvargaNA asakhyAtANuvargaNA va anantANuvargaNAyeM 3 sAmAnya hai, saMkhyAko apekSA hai / grAhyAhAravargaNA, grAhyabhASAvargaNA, grAhyamanovargaNA, grAhyatejasavargaNA aura kArmANavargaNa ye 5 jIva dvArA grAhya hai ? zeSake 14 ko unake nAmaparase unakA prayojana jAna lena caahiye| . . prazna 17- dharmadravyakA kyA svarUpa hai ? uttara-dharmadravya Adi zeSa 4 ajIvadravyokA svarUpa alagase gAthAvoMme Age kahA jAvegA isa kAraNa vahA~ hI isa sabakA vivaraNa hogaa| prazna 18- ina saba dravyokA AkAra kyA hai ? uttara-ina dravyokA prAkAra apane apane pradezorUpa hai / mUrta AkAra kevala pudgala. dravyakA hI hai| prazna 16- pudgaladravya mUrta kyo hai ? uttara-pudgalame rUpa rasa, gandha aura sparza ye cAra guNa aura inake pariNamana pAye jAte hai, isaliye pudgaladravya mUrta hai / rUpa, rasa, gandha aura sparza ina cAroke ekatvako mauta kahate hai| prazna 20-- dharma, adharma, AkAza aura kAla amUrta kyo hai ? unara-dharma, adharma, AkAza aura kAla ye cAro dravya rUpa, rasa, gandha aura sparzase rahita hai ataH ye amUrta hai| prazna 21- paramANukA skandhase bandha kyo ho jAtA hai ? uttara- eka paramANukA skandhase bandha nahIM hotA kintu skandhakA skandhake sAtha Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasagraha--praznottarI TIkA viziSTa sambandha ho jAtA hai| prazna 22- paramANukA paramANuse bandha kyo ho jAtA hai ? uttara- paramANukA paramANuke sAtha snigdha rUkSa guNake pariNamanake kAraNa bandha ho jAtA hai| do adhika avibhAgapraticcheda (DigrI) vAle snigdha yA rUkSa paramANuke sAtha usase 2 kama avibhAgapraticcheda vAle snigdha yA rUkSa kisI bhI paramANukA bandha ho jAtA hai / / kintu eka avibhAgapraticcheda vAle snigdha yA rUkSa kisI bhI paramANukA bandha nahI hotA / / jaise ki jaghanya rAga vAle munike rAgakA bandha nahIM hotaa| prazna 23-paramANu zuddha hote yA azuddha ? uttara- paramANu kevala eka dravya raha gyaa| isa apekSAse to paramANu zuddha hai / jisa /paramANukA bandha na ho aisI zuddhatAkI apekSA jaghanya arthAt eka avibhAgapraticcheda mAtra snigdha, rUkSa paramANu zuddha hai aneka avibhAgapraticcheda vAlA snigdha, rUkSa paramANu azuddha hai / prazna 24- jaghanyaguNa vAle paramANukA phira kabhI bandha hotA hai yA nahIM? uttara-jaghanyaguNa vAle paramANume jaba svaya avibhAgapraticchedakI vRddhi ho jAtI hai taba bandhayogya hotA hai| prazna 25-do paramANuvokA bandha honepara ve kisa rUpa pariNama jAte hai ? uttara- kama guNa vAlA paramANu adhika guNa vAle paramANukI taraha pariNama jaataa| hai / jaise 15 DigrIke rUkSa paramANukA 17 DigrIke snigdha paramANuke sAza bandha huA to rUkSa || paramANu bhI snigdhaparamANuke bandhakA nimitta pAkara rUkSa pariNamanakA vyaya karanA huA) snigdha guNarUpa pariNama jAtA hai / 26-- isa varNanase hame kyA dhyAna karanA cAhiye ? Inuttara- jaise jaghanya guNa vAlA snigdhatva yA rUkSatva paramANuke bandhake liye samartha / / nahI hotA usI prakAra jaghanyaguNa vAlA rAga jIvake vandhake liye samartha nahI hotA aura usa rAgake naSTa hote hI ananta catuSTayako zuddhatA ho jAtI hai / yaha saba nija zuddhAtmabhAvanAkA // phala hai / ataH rAgarahita nijazuddha caitanyasvabhAvakI upAsanA karanA cAhiye / aba pudgala dravyakI dravyaparyAyokA varNana karate hai saddo badho suhumo thUlo saThANa bheda tama chAyA / ujjodAdavamahiyA puggaladavvassa pajjAyA // 16 // anvaya- saddo, badho, suhamo, thUlo, saThANa, bhedatamachAyA, ujjodAdavasahiyA puggaladavvassa pjjaayaa| artha-- zabda, bandha, sUkSma, sthUla, sasthAna, bheda, andhakAra, chAyA, udyota, AtApa ye Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 16 : athavA ina sahita pudgaladravya ke paryAya hai / prazna 1-- paryAya kise kahate hai ? 65 uttara-- guraNokI avasthAko paryAya kahate hai / -- prazna 2--paryAya kitane prakAra ke hote hai ? uttara- paryAya do prakArake hote hai-- (1) arthaparyAya, (2) vyaJjanaparyAya / vyaJjana = tya prazna 3-- prathaMparyAya kise kahate hai ? stha te meM hone vAlI par3aguNa hAni buddhi rUpa, (dhanate bhAga vRddhi, asaMkhyAta bhAga vRddhi, sakhyAta bhAga vRddhi, saMkhyAta guNa vRddhi, asaMkhyAta guraNa vRddhi, ananta guNa vRddhi, ananta bhAga hAni, asaMkhyAta bhAga hAni, saMkhyAna bhAga hAni, saMkhyAta guNa hAni, asaMkhyAta guNa hAni, ananta guNa hAni rUpa ) antaH pariNamanako paryAya kahate hai / yaha zrarthaparyAya sUkSma hai va vacanake agocara hai / prazna 4-- vyaJjanaparyAya kise kahate hai ? uttara-- guNoMko vyakta avasthAko vyaJjanaparyAya kahate hai / prazna 5 - vyaJjanaparyAyake kitane bheda haiM ? uttara-- -- vyaJjanaparyAyake 2 bheda hai - (1) guNavyaMjana paryAya, (2) dravyavyaMjana paryAya / prazna 6-- zrarthaparyAya kise kahate hai ? uttara- vastuke pradezavattvaguNa ke atirikta anya samasta guNoke pariNamanako prarthaM paryAya kahate hai / prazna 7-- guraNavyajana paryAyake kitane bheda hai ? uttara - guNavyaMjana paryAyake 2 bheda hai - (1) svabhAva guraNavyajana paryAya, (2) vibhAva guNavyaMjana paryAya | prazna - svabhAva guNavyaMjana paryAya kise kahate hai ? uttara- paranimitta yA sayogake binA guNoke zuddha pariNamanako svabhAva vyajanaparyAya kahate hai / zuddha pariNamana sama va eka svarUpa hotA hai / prazna 8- vibhAva guraNavyajana paryAya kise kahate haiM ? uttara-- para sayoga va nimittako pAkara hone vAle guraNoke vikRta pariNamanako vibhAva guNavyaMjana paryAya kahate | vibhAva pariNamana viSama va nAnA prakArakA hotA hai / prazna 10 - dravyavyaJjana paryAya kise kahate hai ? (uttara- pradezavattva guNake parigamana va aneka dravyoke sayogase hone vAle pradeza pari manako dravyavyaJjana paryAya kahate hai / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - dravyasaMgraha-praznottarI TIkA prazna 11-dravyavyaJjana paryAyake vitane bheda hai ? uttara-dravyavyaJjana paryAyake 2 bheda hai- (1) svabhAva dravyavyaJjana paryAya, (2) vibhAva dravyavyaJjana paryAya / prazna 12-- svabhAva dravyavyaJjana paryAya kise kahate hai ? uttara- paradravyake sambandhase rahita kevala eka hI dravyake pradezapariNamanako svabhAva dravyavyaJjana paryAya kahate hai / prazna 13- vibhAva dravyanyajana paryAya kise kahate hai? uttara-para dravyake nimittase va sambandha sahita pradezoke pariNamanako vibhAva dravyavyaJjana paryAya kahate hai| prazna 14- pudgala dradhyame guNavyajanaparyAya kyA kyA hote haiM ? uttara- pAMca prakArakA rUpa, pAca prakArakA rasa, do prakArakA gadha, 4 prakArakA sparza ye pudgala dravyako guNavyaJjana paryAya hai| prazna 15- kaunase cAra prakArakA sparza guNavyaJjanaparyAya nahIM hai ? ... uttara-- guru, laghu, komala, kaThora, ye cAra guNavyaJjanaparyAya nahI kintuprivyaparyAya haiM / prazna 16-- guru, laghu, komala, kaThora ye cAra vyaJjanaparyAya kyo nahI ? uttara-- yadi ye gugavyaJjana paryAya hotI to paramANu avasthAme ye rahanA cAhiye the, kintu paramANu me ye cAra sparza hote nahIM hai ata. skaghake yAne dravyavyaJjanaparyAyake sAtha inakA sambadha honese ye dravya paryAya hI hai| prazna 17- isa gAthAme kahe gaye paryAya kaunase paryAya hai ? uttara-ye saba vibhAva dravyavyaJjana paryAya hai| prazna 10- zabda kise kahate hai ? uttara-bhASAvargaNAke skandhoke sayoga viyogake kAraNa jo dhvanirUpa pariNamana hai use zabda kahate hai| prizna 16- zabda kitane prakArake hote hai ? uttara-zabda do prakArake hote hai-- (1) bhApAtmaka aura (-prabhASAtmaka / prazna 20-bhASAtmaka zabda kise kahate hai ? uttara-prasa jIvoke yogake kAraNa hone vAlI dhvaniko bhASAtmaka zabda kahate hai| prazna 21- bhASAtmaka zabda kitane prakArake hai ? . uttara-bhASAtmaka zabda do prakArake hai-- (1) akSarAtmaka aura (anakSarAtmaka / prazna 22- akSarAtmaka bhASA kitane prakArakI hotI hai ? Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -gAthA 16 uttara- saskRta, prAkRta,-apabhraMza, mAgadhI, pAlI, hindI, 'urdU, iMgaliza, jarmanI, phrAnca, bagAlI, gujarAtI, telagU, kanADI, madrAsI, pajAbI, arabI aura marAThI Adi aneka prakArakI akSarAtmaka bhASA hotI hai / yaha Arya mleccha manuSya Adike hotI hai / isa bhASAse * vyavahArakI pravRtti hotI hai| / prazna 23- anakSarAtmaka bhASA kinake hotI hai ? uttara- dvIndriya, trIndriya, caturindriya, asaMjJo paJcendriya va sajJI paJcendriyatiyaMcoke anakSarAtmaka bhASA hotI hai / sarvajJadevako divyadhvani -bhI anakSarAtmaka bhASA kahalAtI hai| prazna 24-- ye bhASAtmaka zabda to jIvoke zabda hai inako pudgala dravyakI paryAya kyo kahA? torie-uttara- yadyapi bhASAtmaka zabdako utpatti jIvake saMyogase hai, jIvane jo pahile zabdAdi paJcendriya viSayoke rAgavaza susvara yA dusvara prakRtikA bandha kiyA thA usake udaya ke nimittase hai, tathApi nizcayase bhASAvargaNA nAmaka pudgala skandhake-hI pariNamana hai, ataH bhASAtmaka zabda pudgala dravyake paryAya kahe gaye hai| paprazna 25-'ina zabdoke vartamAna paryAyake samaya jIva kisa prakAra nimitta hotA hai ? uttara-jIvake icchA utpanna hotI hai ki mai isa prakAra bolU / icchAke nimittase AtmAke pradezokA yoga hotA hai / usa yogake nimittase ekakSetrAvagAhasthita zarIrakA vAta (vAyu) calatA hai| zarIravAyu calaneke nimittase auTha, jihvA, kaNTha, tAlakA tadanarUpa halana calana hotA hai usake nimittase bhASAvargaNAkA zabdarUpa pariNamana hotA hai / ) prazna 26 - divyadhvanike zabdame AtmA kisa prakAra nimitta hotA hai ? uttara-pUrvakAlame samyagdRSTi prAtmAne jagatake jIvoke prati paramakarUNArUpa bhAva kiye "inakA moha kisI prakAra chUTe sumArgapara laga jAve Adi", isa prakArakI bhAvanAse jo viziSTa puNyaprakRti eva susvara prakRtikA badha kiyA usake udayako nimitta pAkara, bhavya jIvoke puNyodaya honepara, yogake nimittase ahaMta parameSThIke sarvAGgase bhASAvargaNAvokA anakSarAtmaka bhASArUpa pariNamana hotA hai| prazna 27- prabhASAtmaka zabda kitane prakArake hai ? uttara-prabhASAtmaka zabda 2 prakArake hai-(1) prAyogika, (2) vainasika / * prazna 28-prAyogika zabda kise kahate hai ? uttara-~-yathA yogya do paudgalika skadhoke prayoga sambandha honepara jo zabda utpanna hote hai unhe prAyogika zabda kahate hai| prazna 26-prAyogika zabda kitane prakArake hote hai ? Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasagraha--praznottarI TIkA uttara-prAyogika zabda cAra prakArake hote hai-(1) tata, (2) vitata, (3) ghana aura (4) sussir| prazna 30- tata zabda kise kahate hai ? uttara-vINA, sitAra prAdike tArose utpanna hone vAle zabdako tata zabda kahate haiN| prazna 31.- vitata zabda kise kahate hai ? uttara-Dhola, nagAre Adike carmase utpanna hone vAle zabdako vitata zabda kahate hai / prazna 32- ghana zabda kise kahate hai ? uttara-kAseke ghaNTe Adike prayogase utpanna hone vAle zabdako dhana zabda kahate haiN| prazna 33- suSira zabda kise kahate hai ? uttara- bazI, turI Adiko phUkakara banAnese utpanna hue zabdako supira zabda kahate prazna 34-manuSyAdike vyApArase utpanna hone vAle ina zabdoko kevala pudgalake paryAya kyo kahe jA rahe hai ? uttara-manuSyAdikA vyApAra to prakaTa judA hai, nimittamAtra hai| ukta sabhI zabda kevala pudgalake hI paryAya hai| prazna 35-vaisrasika zabda kise kahate hai ? uttara-- visrasA arthAt svabhAvase yAne kisI dUsareke prayoga binA jo zabda utpanna hote hai unhe vainasika zabda kahate hai / jaise meghagarjanAke zabda Adi / prazna 36- bandha kise kahate hai? uttara-do yA aneka padArthoke paraspara bandha ho jAneko bandha kahate hai / jo skandha dikhate hai uname bandha paryAya hai vaha paudgalika bandha hai / karma aura zarIrakA bandha bhI paudgalika hai| prazna 37-sUkSma kise kahate hai ? uttara-alpaparimANako sUkSma kahate hai / yaha sUkSma do prakArakA hotA hai-(1) sAkSAt sUkSma aura (2) apekSAkRta sUkSma / prazna 38-sAkSAta sUkSma kise kahate hai ? uttara-jisase sUkSma anya koI na ho arthAt jisakI sUkSmatA kisIkI apekSA rakhakara na banI ho / jaise-paramANu / prazna 36-apekSAkRta sUkSma kise kahate hai ? uttara-jo sUkSmatA kisIkI apekSA rakhakara pratIta ho / jaise prAmase pAvalA Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 16 sUkSma hai| prazna 40- sthUla kise kahate hai ? uttara- bar3e parimANa vAleko sthUla kahate hai| yaha bhI 2 prakArakA hai- (1) utkRSTa sthUla aura (2) apekSAkRta sthuul| prazna 41- utkRSTa sthUla kauna hai ? uttara--samasta lokarUpa mahAskandha sarvotkRSTa sthUla hai| prazna 42-apekSAkRta sthUla kise kahate hai ? uttara-jo sthUlatA kisIkI apekSA rakhakara pratIta ho / jaise prAvalese Ama sthUla hai / prazna 43-- sUkSma aura sthUla pudgala dravya vibhAva vyaJjanaparyAya kyoM mAne gaye ? uttara-sUkSma aura sthUla pudgala dravyake kisI guNake pariNamana nahIM hai, kintu aneka pradezoM (paramANuvo) ke sambandhase va unake viyogase sUkSmatA sthUlatA hotI hai, ataeva ye vibhAvavyaMjana paryAya hai| prazna 44- sasthAna kise kahate he ? AkAra uttara--mUrta padArthake AkArako sasthAna kahate hai / samacaturasrasaMsthAna, nyagrodhasasthAna, svAtisaMsthAna, kubjakasasthAna, vAmanasasthAna, huDakasasthAna- ye bhI pudgaladravyakI vibhAva vyajanaparyAya hai aura zarIrake atirikta gola trikoNa prAdi anya skandhoke sasthAna bhI pudgala dravyake vibhAvavyajanaparyAya hai tathA anya avyakta sasthAna bhI pudgalake vibhAvavyajanaparyAya hai| prazna 45---samacaturasrAdi sasthAna to jIvake hai unhe pudgalakA kase kahate ? uttara-ye saMsthAna zarIrake prAkAra hai zarIra podgalika hai caitanyabhAvase bhinna hai isaliye ve bhI vAstavame pudgalake vibhAvavyaJjana paryAya hai / prazna 46-bheda kise kahate hai ? uttara-saMyukta padArthaka khaNDa honeko bheda kahate hai| prazna 47- bheda kitane prakArakA hotA hai ? uttara- ghanakhaNDa, dravakhaNDa Adi aneka prakArakA bheda hotA hai| jaise gehUkA cUrNa, ghI kA hissA aadi| prazna 48-tama kise kahate hai ? uttara-dekhaneme bAdhA DAlane vAle andhakArako tama kahate hai| prazna 46-tama to prakAzake abhAvako kahate hai,vaha pudgalaparyAya kase hai ? uttara-prakAzako andhakArakA abhAva batAkara prakAzakA bhI to lopa kiyA jA sakatA / dRSTikA sAdhaka aura rodhaka honese ekako sadbhAvarUpa aura ekako abhAvarUpa kahanA Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 dravyasaMgraha-praznottarI TIkA ThIka nahI / dono hI sadbhAvarUpa hai / jaise prakAza skandhake pradezokI avasthA hai vaise andhakAra bhI skandhake pradezokI avasthA hai| prazna 50-chAyA kise kahate hai ? uttara-kisI padArthake nimittase prakAzayukta athavA skandha padArthapara pratibimba hone ko chAyA kahate hai / jaise vRkSakI pRthvIpara chAyA, darpaName manuSyakA pratibimba jalame candramAkA pratibimba Adi / __ prazna 51-ye prativimva vRkSa, manuSya aura candrake hai, ataH unhIke paryAya honA cAhiye ? uttara-vRkSa, manuSya, candra to nimitta mAtra hai, ye pratibimba to pRthvI darpaNa jalake paryAya hai, kyoki jo jisake pradezame pariNamatA hai vaha usakI hI paryAya hotI hai / , prazna 52-- udyota kise kahate hai ? uttara-adhika ujAlA utpanna nahI karane vAle viziSTa prakAzako udyota kahate haiM / prazna 53-yaha udyota kina padArthome hotA hai ? uttara-candravimAname, viziSTa ratnome jugunU Adi tiryaMca jIvoke zarIrame udyota hotA hai / yaha udyota bhI rUpa, rasa, gandha aura sparzaguNakA pariNamana nahI hai kintu pudgala dravyakI dravyaparyAya hai| prazna 54- prAtapa kise kahate hai ? uttara-jo mUlame to zInala ho, kintu anya padArthoke uSNatA utpanna honeme nimitta ho use Atapa kahate hai| prazna 55.- prAtapa kina padArthoMme hotA hai ? uttara-- sUryavimAname, sUryakAnta Adi mariNayome yaha Atapa hotA hai| prAtapa jIvake kAryoMme se kevala pRthvIkAyame hI hotA hai / Atapa bhI rUpa, rasa, gandha aura sparzakA pariNamana hI nahI hai kintu pudgalakI dravyaparyAya hai| prazna 56-gAthokta 10 paryAyoke atirikta pudgalako anya bhI dravyaparyAyeM hotI hai yA nahI? uttara-- ye 10 paryAye to mukhyatAse batAI hai inake atirikta aura bhI dravyaparyAyeM / hai| inakI pahicAna mukhya yaha hai ki jo rUpa, rasa, gandha, sparza guNakA pariNamana to na ho aura skandha pradezome pariNamana pAyA jAve unhe pudgalakI dravyaparyAyeM jAnanA cAhiye / / jaise--rabaDakA prasAra, dUdhase dahI honA, gADIko gati, muTThIkA badhanA aadi| / prapana 57- guru, laghu, komala, kaThora ye guNa paryAya hai yA dravya paryAya hai ? Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 17 uttara- vAstavame to ye dravyaparyAya hai kintu sparzana indriyake viSaya honese inhe sparzaguNake paryAyarUpa upacArase mAnA hai / kaho, narama, Errai - prazna 58-prakAza bhI cakSurindriyakA viSaya honese rUpa guNakA paryAya mAnA jAnA cAhiye? Jame uttara- prakAzarUpa guNa hI kAlA, pIlA, nIlA, sapheda ina pA~ca paryAyose bhinna hai| prakAza nimittake sadbhAvako pAkara banatA aura naSTa hotA hai kintu rUpakI paryAyeM isa taraha na banatI na naSTa hotI hai / ataH prakAza dravyaparyAya hI hai| prazna 56- skandha honepara kyA paramANukI svabhAvavyajana paryAyakA bilkula abhAva ho jAtA hai ? ande-uttara- zuddhanayase yAne svabhAvadRSTi se skandhAvasthAmeM bhI paramANuke antaHsvabhAvavyaMjanapuryAya hai, kintu snigdhatva rUkSatva vibhAvake kAraNa svAsthyabhAva (apaneme hI rahe aise bhAva) se bhraSTa hokara paramANu vibhAvavyajanaparyAya rUpa ho jAte hai / jaise zuddha (svabhAva) dRSTise saMsArAvasthAme bhI antajIvako svabhAvavyaMjanaparyAya (siddhasvarUpa) hai, kintu rAgadveSa vibhAvake kAraNa svAsthyabhAvase bhraSTa hokara manuSya, tiryaJca Adi vibhAvavyaJjana paryAyarUpa ho rahA hai / prazna 60- isa gAthAse hame kisa zikSApara dhyAna le jAnA cAhiye ? tate-uttara- vibhAvavyaJjana paryAya honepara bhI usa paryAyako gauNa kara mAtra paramANupara lakSya dekara vahA~ kevala zuddhapradezarUpa paramANukA dhyAna karanA cAhiye aura isI prakAra manubyAdi vibhAvavyaJjana paryAya honepara bhI usa paryAyako gauNa kara mAtra zuddha jIvAstikAyapara lakSya dekara vahAM zuddhajIvAstikAyakA dhyAna karanA caahiye| isa prakAra pudgala dravyakA varNana karake aba dharmadravyakA varNana kiyA jAtA hai gaipariNayAraNa dhammo puggalajIvANa gamaNasahayArI / toya jaha manchAraNa acchaMtA raNeva so gaI // 17 // anvaya- gaipariNayANa puggalajIvANa gamaNa sahayArI dhammo / jaha macchAeM toya / so acchatA va nneii| artha-gamaname pariNata pudgala aura jIvoke jo gamaname sahakArI nimitta hai use dharmadravya kahate hai / jaise jala machalIke gamaname sahakArI hai| dharmadravya Thaharane vAle jIva yA pudgaloko kabhI nahI le jAtA hai| prazna 1-gamanase yahAM kyA tAtparya hai ? uttara- eka kSetrase dUsare kSetrame cale jAnA, yahI gamanakA tAtparya hai| thor3A hilanA, gola calanA, yathA kathavit mur3anA Adi saba kriyAyeM gamaname antargata hai| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasagraha-praznottarI TIkA prazna 2-gamana kriyA kitane dravyome hotI hai ? uttara-gatikriyA kevala jIva aura pudgala ina do jAtike dravyome hotii| prazna 3- dharma, adharma, AkAza va kAlame gatikriyA kyo nahI hotI hai ? . uttara-jIva pudgalame hI kriyAvatI zakti hai / dharmadravya, adharmadravya, AkAzadravya aura kAladravya-ina cAra dravyome kriyAvatI zakti nahI hai, ata. iname gati kriyA nahIM ho sktii| prazna 4- dharmadravya svaya niSkriya hai vaha dUsarokI gatime kaise kAraNa hogA? uttara-- jaise jala svaya na calatA huA bhI machalIke gamaname sahakArI kAraNa hai, vaise dharmadravya bhI svaya niSkriya hokara jIva pudgalake gamaname sahakArI kAraNa hai| prazna 5-dharmadravya amUrta hai usakA to kisIse sayoga bhI nahI ho sakatA, phira yaha dUsarokI gatime kaise kAraNa ho sakatA hai ? uttara- jaise siddhabhagavAna amUrta hai to bhI ve "mai siddha samAna ananta guNa svarUpa hU" ityAdi bhAvanArUpa siddhabhakti karane vAle bhavya jIvoke siddhagatime sahakArI kAraNa hai, vaise dharmadravya amUrta hai tathApi apane upAdAna kAraNase calane vAle jIva va pudgaloke gamaname saha-/ kArI kAraNa hai| prazna 6-dharmadravya gatime sahakArI kAraNa hai isakA marma kyA hai ? uttara-koI bhI dravya kisI bhI anya dravyakI pariNatikA kartA yA preraka nahI) hotA / jo dravya jisa yogyatA vAlA hai vaha viziSTa nimittako pAkara svaya apane pariNamanase pariNamatA hai / isI nyAyase gamana kriyAme pariNata jIva, pudgala dharmadravyako nimittamAtra pAkara svaya apane upAdAna kAraNase gatikriyArUpa pariNama jAte hai / dharmadravya kisIko preraNA karake calAtA nahI hai / yahI sahakArI kAraNakA bhAva hai| prazna 7-dharmadravya kitane haiM ? uttara-dharmadravya eka hI hai aura usakA parimANa samasta lokapramANa hai / prazna 8-dharmadravyame kitane guNa hai ? uttara- dharmadravyame astitva, vastutva Adi aneka sAmAnya guNa hai aura amUrtatva niSkriyatva Adi aneka sAdhAraNa guNa hai / dharmadravyame asAdhAraNa guNa gatihetutva hai| prazna - sAmAnya guNa na mAnanepara kyA hAni hai ? utara- sAmAnya guNa na mAnanepara vastukI sattva mAtra hI siddha nahIM hotaa| prazna 10-asAdhAraNaguNa na mAnanepara kyA hAni hai ? uttara- asAdhAraNaguNa na mAnanepara vastukI arthakriyA ho. nahI ho sakatI arthAt Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 17 asAdhAraNa guNa binA varatu hI kyA rahegI ? prazna 11- kyA saba dravyoMme asAdhAraNa guNa hote hai ? uttara-- sabhI dravyoMmeM eka asAdhAraNa svabhAva (guNa) hotA hai / prazna 12-jIvadravyakA asAdhAraNa guNa kauna hai ? uttara-jIvadravyakA asAdhAraNa guNa caitanya hai / yaha caitanya jJAna, darzana aura mAnanda svarUpa hai| prazna 13- pudgala dravyakA asAdhAraNa guNa kyA hai ? uttara-pudgaladravyakA asAdhAraNa guNa mUrtatva hai / yaha mUrtatva, rUpa, rasa, gadha, sparza maya hai| prazna 14-dharmadravyakA asAdhAraNa guNa kyA hai ? uttara-dharmadravyakA asAdhAraNa guNa gatihetutva hai| prazna 15-- adharmadravyakA asAdhAraNa guNa kyA hai ? uttara-adharmadravyakA asAdhAraNa guNa sthitihetutva hai| - prazna 16-- kAladravyakA asAdhAraNa guNa kyA hai ? uttara- kAladravyakA asAdhAraNa guNa pariNamanahetutva hai| prazna 17- AkAzadravyakA asAdhAraNa guNa kyA hai ? uttara-prAkAzadravyakA asAdhAraNa guNa avagAhanahetutva hai| prazna 18-dharmadravya pariNamanazIla hai yA nahIM ? / uttara-dharmadravya pariNagnazIla hai, kyoki yaha eka sat hai / pratyeka sat pariNamanazIla hote hai, kintu dharmadravyakA pariNamana kevala jJAnagamya hai / jaise zuddha jIva (prmaatmaa)| kA pariNamana kevala jJAnamaya hai / pariNamanazIla hokara bhI pratyeka dravya nitya dhrava hote hai| yaha dharmadravya bhI nitya dhruva hai|) prazna 16-dharmadravya eka hokara sabake gamaname sahakArI kAraNa kaise ho sakatA hai ? -uttara-AkAzake eka pradezase dUsare pradezapara pahucanekA nAma gati hai / yaha gati eka svarUpa hai, ataH ekasvarUpa gati kAryame eka dharmadravya kAraNa hotA hai / prazna 20-jisa sthAnakA jIva pudgala calatA hai kyA usa sthAnapara rahane vAle dharmadravyake pradeza gatihetu hai yA pUrNa dharmadravya ? uttara-pUrNa dharmadravya gatihetu hai / kisI bhI dravyakI yaha paristhiti nahI hotI ki kisI dravyako kriyAme kisI anya vyakA kucha bhAga nimitta kAraNa ho aura kucha na ho| prazna 21- dharmadravya ekapradezI ho aura vaha kahI bhI sita ho vaha eka hI saba Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 dravyasaMgraha-praznottarI TIkA jIva pudgaloke gamaname kAraNa kyo na ho jAya ? uttara--sabhI sAkSAt nimittakAraNa eka kSetrasthita hote hai / ataH dharmadravya lokalokavyApI hI jIva pudgaloke gamaname kAraNa hai| prazna 22-kumbhakAra to bhinna kSetrame rahakara bhI ghaDekA nimitta kAraNa hai ? uttara-kumbhakAra miTTIke pariNamanakA sAkSAt nimittakAraNa nahIM hai kinnu AzrayabhUta nimittakAraNa hai| prazna 23-sAkSAt nimittakAraNa kise kahate hai ? uttara-antararahita anvayavyatirekI kAraNako sAkSAt nimittakAraNa kahate hai / jaise- saba dravyoke pariNamana sAmAnyakA sAkSAt nimittakAraNa kAladravya hai, jIvake vibhAva kA nimittakAraNa dharmadravya hai, jIva pudgalakI gatikA nimittakAraNa dharmadravya hai. jIva pudgala kI gatinivRttikA nimittakAraNa adhamaMdravya hai prAdi / prazna 24- dharmadravya aura dharmame kyA antara hai ? uttara- dharmadravya to eka svatantra dravya hai jo gatime udAsIna nimitta kAraNa hai aura dharma AtmAke svabhAvako va AtmasvabhAvake avalambanase prakaTa hone vAlI pariNatiko kahate hai| prazna 25-kAraNa to preraka hI hote hai, phira dharmadravyako udAsIna nimitta kAraNa kyo kahA? 1. uttara- koI bhI kArya kisI anyakI preraNAse...nahI hotA, kintu pariNamane vAlA upAdAna kAraNa apanI yogyatAke kAraNa anukUla nimittakA sannidhAna pAkara svaya pariNa-" matA hai| prazna 25-isa viSayakA koI dRSTAta hai kyA ? uttara- jaise bhavya jIva nijazuddhAtmAkI anubhUtirUpa nizcaya dharmake kAraNa uttama saMhanana, viziSTa tathA puNyarUpa dharmakA sannidhAna rUpa nimitta kAraNa pAkara siddhagatirUpa pariNamate hai / jaise matsyake calaneme jala udAsIna nimitta kAraNa hai / vaise jIva pudgaloke calane me dharmadravya udAsIna nimitta kAraNa hai| isa prakAra dharmadravyakA varNana karake aba isa gAthAme adharmadravyakA varNana karate hai ThANa judANa adhammo puggala jIvANa ThANasahyArI / chAyA jaha pahiyANa gacchaMtA va so dharaI // 18 // anvaya- ThANajudANa puggala jIvANa ThANasahayArI adhammo / jaha pahiyAraNa chAyA / so gacchatA va dhrii| artha- Thaharate huye pudgala aura jIvoke Thaharaneme sahakArI kAraNa adharmadravya hai| jaise Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 18 65 musAphiroMke Thaharaneme chAyA sahakArI kAraNa hai / vaha adharmadravya gamana karate huye jIva pudgalo ko nahI ThaharAtA hai| prazna 1-- Thaharanese yahAM kyA tAtparya hai ? uttara- gamana karake ThaharonA yahA~ ThaharanekA tAtparya hai / prazna 2-- isa prakArakA ThaharanA kitane dravyome hotA? uttara-yaha sthiti kevala jIva aura pudgala ina do dravyome hotI kyoki gamanakriyA bhI ina ho do dravyome pAI jAtI hai / prazna - adharmadravya amUrta hai vaha sthitime kaise kAraNa banatA ? uttara-jaise siddhabhagavAna amUrta hokara bhI "siddha hU, zuddha hU, anantajJAnAdisampanna hUM" ityAdi siddhabhaktime Thaharate hue bhavya jIvoke svasthitime bahiraGga sahakArI kAraNa hote , hai vaise amUrta hokara bhI adharmadravya Thaharate hue jIva, pudgaloke Thaharaneme sahakArI kAraNa hotA prazna 4- adharmadravya apreraka hai, vaha kaise jAte huye jIva pudgaloko ThaharA sakatA? ___ uttara-jaise jAte huye musAphira vaTachAyAko nimitta pAkara apane hI bhAvase aura kAraNase Thahara jAte hai vaise jAte huye jIva aura pudgala adharmadravyako nimitta pAkara apane hI upAdAnakAraNase Thahara jAte hai / chAyA musAphiroko jabaradastI ThaharAtA nahI hai / adharmadravya bhI kisIko jabaradastI ThaharAtA nahI hai / prazna 5-adharmadravyakI anya vizepatAye kyA hai ? uttara-- adharmadravyakA asAdhAraNa lakSaNa sthitihetutva hai / zeSa sabhI vizepatAyeM dharmadravyakI taraha hai arthAt adharmadravya eka hai, lokavyApI hai, anantaguNAtmaka hai, niSkriya hai, pariNamanazIla hai, nitya hai Adi / prazna 6-adharmadravyame aura adharmame kyA antara hai ? uttara-adharmadravya eka svatantra dravya hai / jo jIva va pudgalake Thaharaneme sahakArI udAsIna kAraNa hai aura adharma prAtmasvabhAvase anya bhAvoko AtmA samajhane va anAtmAme upayoga lagAneko kahate hai| prazna 7-kyA adharmAstikAya binA jIva, pudgala sthita ho sakate hai ? uttara-nahI, jaise dharmAstikAya binA jIva, pudgala gati nahI kara sakate vaise adharmAstikAya vinA jIva, pudgala sthita nahI ho skte| prazna -yadi aisA hai to dharma, adharmadravya preraka va mukhya kAraNa mAne jAne cAhiyeM ? uttara-dharma, adharmadravya gati, sthitike preraka nahI hai aura na ye mukhya kAraNa hai, Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasagraha-praznottarI TIkA kyoki ya yadi preraka yA mukhya kAraNa ho jAyeM to ina donokA kArya mAtsaryapUrvaka honA cAhiye tathA jo dravya gati kare vaha gati kare, jo Thahare vaha Thahare hI Adi aneka doSa Ate prazna :- udAsIna kAraNa mAnanepara yaha avyavasthA kyo nahI hotI ? uttara-jIva, pudgala nizcayase apane pariNamanase gati, sthiti karate hai, hAM yaha bAta avazya hai ki ve dharma adharma dravyako nimitta pAkara gati sthiti karate hai, ataH doSa nahI hai / prazna 10- dharma, adharmadravya kyA upAdeya tattva hai yA heya tattva ? uttara-zuddhAtmatattvase bhinna honese ye bhI heya tattva hai / isa prakAra adharmadravyakA varNana karake AkAzadravyakA varNana karate hai avagAsadANajogga jIvAdINa viyANa prAyAsa / jeNha logAgAsa allogAgAsa midi duviha // 16 // anvaya-jIvAdINa avagAsadArarAjogga prAyAsaM viyANa, logAgAsaM alogAgAsa duvihaM idi jeNha / artha-- jIvAdi sarvadravyoko avakAza deneme jo samartha hai use AkAza jaano| vaha AkAza lokAkAza aura alokAkAza isa taraha 2 prakArakA hai / vaha saba jinendradevakA siddhAnta hai| prazna 1.- AkAza dravya vitane hai ? uttara- AkAza eka prakhaNDa dravya hai / prazna 2-- akhaNDa AkAzake lokAkAza va alokAkAza ye bheda kaise ho sakate hai ? uttara- ye bheda upacArase hai-jitane prakAzadezame sarvadravya rahate hai utaneko lokAkAza kahate hai aura usase bAharake AkAzako alokAkAza kahate haiM / AkAzame svaya bheda nahI hai| prazna 3-aAkAzame kitane guNa hai ? uttara-- AkAzame asAdhAraNa guNa to avagAhanAhetutva hai, isake atirikta astisvAdi anantaguraNa bhI hai| yaha dravya bhI niSkriya aura sarvavyApI hai| isakA kahI bhI anta nahI hai| prazna 4- yadi saba dravya AkAzame rahate hai to saba AkAzamAtra raha jAyagA ? uttara--nizcayase to pratyeka dravya apane khudake pradezome rahatA hai / bAhyasambandha dRSTi se ye AkAzakSetrame hI pAye jAte haiM ataH vyavahArase saba dravya AkAzame rahate hai aisA kahA Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAyA 20 67 jAtA hai| prazna 5- isa vyavahArakA prayojana kyA hai ? uttara--isa vyavahArakA prayojana heya, upAdeya vastuoke paricayakA vyavahAra calAnA hai| prazna 6-- AkAzake varNanase yaha prayojana kaise siddha hotA hai ? uttara-- yadi AkAzameM vastuoke rahanekA varNana na cale to mokSa kahA~, svarga kahA~, naraka kahA~ Adi sugamatayA kaise samajhAye jA sakate ? jaise nizcayanayase sahajazuddha caitanyarasase paripUrNa nijapradezomeM hI siddhaprabhu virAjate hai, phira bhI vyavahAranayase siddhabhagavAna mokSazilAmeM sthita hai, aisA samajhAnA kaise banegA ? prazna 7-- mokSasthAna kahA~ hai ? Enjan uttara- nizcayanayase to jina pradezome AtmA karmarahita huA vahI mokSasthAna hai, vyavahAranayase karmarahita AtmAoke Urdhvagamana svabhAvake kAraNa lokAgrameM pahuca jAnese lokAgrabhAga mokSasthAna batAyA gayA / prazna 8-- manuSya kahA~ rahatA hai ? uttara-manuSyaparyAya vijAtIyaparyAya honese ananta pudgaloke pradezokA va Atmapradezo kA baddhaspRSTa samudAya hai / so vahA~ nizcayase pratyeka paramANu apane-apane pradezame hai aura AtmA apane pradezame hai / vyavahAranayase manuSya DhAI dvIpake bhItara jo jahA~ hai vahA~ rahatA hai| "prazna :-yaha kaunasA vyavahAra hai ? uttara-yaha upacarita asadbhUtavyavahAra hai / paryAyarUpase varNana hai, ataH vyavahAra hai, sahajasvabhAvame aisA sadbhUta nahI hai, ataH asadbhUta hai| dUsareke nAmase upacAra kiyA hai, ataupacarita hai| prazna 10-aAkAza jIva, pudgalokI gati, sthitikA bhI kAraNa hai, phira kevala avagAhanahetutva hI prAkAzame kyoM kahA ? uttara- AkAza gati sthitikA kAraNa nahIM hai, kyoki yadi AkAza gati sthitikA kAraNa ho jAtA to loka alokakA vibhAjana nahIM rhtaa| jo gati karatA vaha asIma kSetra taka gati hI karatA rahatA va lokAkAzake bAhara kahI sthita bhI ho jAtA / isa prakAra AkAzadravyakA sAmAnya varNana karake usakA vizeSa varNana karate hai ghammA dhammA kAlo puggala jIvA ya sati jAvadiye / / prAyAse so logo tatto parado alogutto // 20 // anvaya-jAvadiye prAyAse dhammA dhammA kAlo puggala jIyA ya sati so logo tota parado prlogutto| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasaMgraha-praznottarI TIkA artha-jitane prAkAzame dharmadravya, adharmadravya, kAladravya, pudgaladravya aura jIvadravya hai vaha to lokAkAza hai aura usase pare pralokAkAza kahA hai| prazna 1-lokAkAzakA kyA prAkAra hai ? uttara--sAta purupa ekake poche eka isa prakAra khaDe ho aura kamarapara hAtha rakhe va paira pasAre khaDe ho / jo prAkAra usa samaya vahA~ hai vaisA AkAra lokAkAzakA hai| prazna 2-lokAkAzakA parimAraNa kitanA hai ? uttara-sarvalokAkAzakA parigaNa 343 dhanarAjUpramANa hai| jaise ki udAharaName usa saptapurupAkArakA parimAraNa karIba 343 ghana vilasta hai / prazna 3-lokAkANake kitane bhAga hai ? uttara-lokAkAzake 3 bhAga hai- (1) adholoka, (2) madhyaloka, (3) Urdhvaloka / prazna 4-~-adholokakA parimANa kyA hai ? uttara- adholokakA parimANa 166 dhanarAjU hai| jaise dRSTAntame kamarase nIce taka saba 166 ghana vilasta hai| prazna 5-- madhyalokakA parimANa kitanA hai ? uttara-- madhyalokakA parimAraNa 1 vargarAjU mAtra hai| prazna 6- UrdhvalokakA pagmiANa kyA hai ? uttara-- UrdhvalokakA parimAraNa 647 dhanarAjU hai / jaise dRSTAntame kamarake Upara gardana taka 147 dhana vilasta hai| prazna 7- lokAkAzame samasta pradeza kitane hai ? uttara- lokAkA zame samasta pradeza asakhyAta hai| prazna -lokAkAzake asakhyAna pradezome anantAnanta jIva, anantAnanta pudgala, eka dharmadravya, eka adharmadravya, asakhyAta kAladravya isa prakAra anantAnanta dravya kaise samA jAte haiM ? - uttara- jaise eka dIpake prakAzame aneka dIpa prakAza samA jAte hai vaise AkAzame va anya dravyome bhI aneka dravya samA jAnekI yogyatA hai. ata aneka dravyokA lokAkAzame avagAha ho jAtA hai| prazna 8- yadi AkAzame aisI avagAhanazakti na mAnI jAve to kyA hAni hai ? uttara- yadi AkAzame avagAhanazakti na ho to lokAkAzake eka-eka pradezapara ekaeka paramANu hI ThahareMge anya paramANu hoge hI nahI, aisI sthitime jIvake vibhAva pariNAma nahI ho sakate, kyoki eka yA sakhyAta paramANu vibhAvame nimitta nahIM hote| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna 10 - alokAkAzameM to kAladravya hai nahI, phira alokAkAzakA pariNamana kaise ho jAtA hai ? uttara - lokAkAzame sthita kAladravyake nimittase samasta zrAkAzakA pariNamana ho jAtA hai / prazna 11 -- lokAkAzameM rahane vAle kAladravyakA nimitta pAkara lokAkAzakA ho pariNamana honA cAhiye ? uttara - prakAza eka akhaNDa dravya hai, isaliye AkAza me jo eka pariNamana hotA vaha pUre AkAza hotA hai / jaise eka kIlIpara cAka ghUmatA hai to nimittabhUta kIlo to cAka ke bIca bhAgake kSetra meM hI ' hai so kIlIpara jitanA cAkabhAga hai kevala utanA hI bhAga nahI ghUmatA, kintu pUrA cAka ghUmatA hai / prazna 12 - isa prAkAzadravya ke parijJAnase hame kyA zikSA lenI cAhiye ? 1 to uttara - yadyapi vyavahAradRSTi se dekhanepara yaha satya hai ki merA ( AtmAkA) vAsa nAkAzapradezoMme hai tathApi nizcayadRSTise merA vAsa Atmapradezo meM hI hai / isake 2 hetu haiM - (1) anAdise hI to AtmA hai aura anAdise hI AkAza hai| aisA bhI kabhI nahI huA ki zrAtmA kahI anyatra thA aura phira zrAkAzame rakhA gayA / (2) AtmA svayaM sat hai, apane guNa paryAyarUpa hai, AkAza bhI svaya sat hai vaha apane guraNaparyAyarUpa hai, isa kAraNa koI bhI dravya kisI bhI dravyakA zrAdhAra nahI hai / prata mai zrAkAzadravyase dRSTi haTAkara kevala nija grAtmaarast dekhUM yaha zikSA hame grahaNa karanI cAhiye / isa prakAra prakAzadravyakA varNana karake aba kAladravyakA prarUpaNa karate hai ---- davvaparivadRrUvo jo so kAlo havei vavahAro | pariNAmAdilakkho vaTTaraNalakkho ya paramaTTo // 21 // granvaya-- jo pariNAmAdIlavakho davva parivaTTarUvo so vavahAro kAlo havei ya vaTTaNalakkho paramaTTo | artha -- jo pariNAma, zrAdi dvArA jAnA gayA va dravyoke parivartana se jisakI mudrA hai vaha to vyavahAra kAla hai prora jisakA vartanA hI lakSaNa hai vaha nizcayakAla hai / prazna 1- vyavahArakAla kise kahate hai ? uttara-vyavahArame ghaTA, dina AAdikA jo vyavahAra kiyA jAtA hai use vyavahArakAla kahate hai | prazna 2 -vyavahArakAlake kitane bheda hai ? uttara-- samaya, mAvalI, mekiDa, minaTa, ghaMTA, dina, saptAha, pakSa, mAsa, va Adi Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 dravyasaMgraha-praznottarI TIkA aneka bheda hai| prazna 3- pariNAma Adi zabdase kyA kyA grahaNa karanA cAhiye ? uttara-pariNAma, kriyA, paratva aparatvakA grahaNa karanA cAhiye / vyavahArakAla ina lakSaNose jAnA jAtA hai| prazna 4- pariNAma kise kahate hai ? uttara-dravyoke pariNamanoko pariNAma kahate hai| dravya eka avasthAse dUsarI avasthA dhAraNa karatA hai / ina pariNamanose vyavahArakAlakA nizcaya hotA hai| prazna 5-kriyA kise kahate hai ? uttara- eka kSetrase dUsare kSetrapara pahucane tathA dUdhakA khalavalAnA Adi halana calanako kriyA kahate hai / ina do svarUpoke kAraNa kriyA do prakArakI ho jAtI hai- (1) dezAntara calanarUpa, (2) parispadarUpa | rUpAra arotrAntarAla? jo sara pu attart prazna 6-paratva kise kahate hai ? uttara-jeThepana yA prAcInatAko paratva kahate hai| jaise amuka bAlaka 2 varSa jeThA hai aadi| prazna 7-aparatva kise kahate hai ? uttara- laharepana yA arvAcInatA yAne navInatAko aparatva kahate / jaise amuka bAlaka 2 varSa lahurA hai yAne choTA hai Adi / prazna 8-vartanA kise kahate hai ? uttara-padArthake pariNamaname sahakArI kAraNa honeko vartanA kahate haiM / prazna 8-- nizcayakAla kise kahate hai ? 8... uttara-samaya, minaTa Adi jisakI paryAyeM hotI hai usa dravyako nizcayakAla khte|| hai| yaha kAla dravya samasta padArthoke pariNamanakA sahakArI nimittakAraNa hai, yahI vartanA/ kAla dravyakA lakSaNa hai| prazna 10-kyA vartanA vyavahArakAlakA lakSaNa nahI hai ? uttara-vartanA vyavahArakAlakA bhI lakSaNa hai, usa vartanAkA artha hai eka samaya mAtra kA pariNamanA / isase samaya nAmakA anuparita vyavahArakAla jAnA jAtA hai| prazna 11-samayakA kitanA parimANa hai ? Some - uttara- eka paramANu mada ganise eka pradezase dUsare pradezapara pahuce usame jo kAla vyatIta hotA hai vaha samaya hai / (athavA netrakI palaka giraneme jitanA kAla lagatA hai vaha asakhyAta prAvalI pramANa hai aura eka AvalIme asakhyAta samaya hote haiM so pAvalIke prasa Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 21 101 khyAtave bhAgameM se 1 bhAgako samaya kahate hai| prazna 12-padArthokA pariNamana yadi kAladravyake Adhona hai to pariNamana padArthoMkA svabhAva ne ThaharegA? Yarkauttara- padArthakA pariNamanA to padArthakA svabhAva hI hai isoko dravyatva svabhAva kahate hai / kAladravya to pariNamate hue padArthoke pariNamanameM mAtra nimitta kAraNa hai| prazna 13-yadi paramANuko eka pradezase dUsare pradezapara pahuMcaneme eka samaya ho jAtA hai taba paramANuko 14 rAjUpramANa asakhyAta pradezoke ullaMghaname asakhyAta samaya lagate hoge? hne uttara- tIvra gatise gamana karane vAlA paramANu eka samayame 14 rAjU gamana karatA hai / manda gatise gamaname eka pradezase dUsare pradezapara pahucanA bhI eka samayame hotA hai / jaise koI puruSa mandI cAlase 200 mIla 20 diname jAtA hai vahI vidyA siddha honepara tIvra gati se 200 mIla 1 dinameM bhI jA sakatA hai to yaha TAima kahI 20 dinakA thoDe hI kahalAvegA isI prakAra paramANu manda gati eka pradeza taka 1 samayame jAtA hai aura tIvra gatise asakhyAta pradeza sIdhA (14 rAjU) eka samayame jAtA hai / prazna 14- samaya to satya hai kintu nizcayakAladravya kucha pratIta nahI hotA? Jaaye -uttara- yadi samaya hI samaya mAnate to samaya to dhra va hai nahI, vaha utpanna hotA aura dUsare kSaNa naSTa hotA ataH samaya paryAya siddha huI / aba yaha samaya nAmaka paryAya kisa dravyakI hai / jisa dravyakI hai usIkA nAma kAladravya kahA gayA hai / prazna 15- kAladravya to anya saba padArthoM kI pariNatikA nimitta kAraNa hai- kAladravyakI pariNatikA kauna nimitta kAraNa hai ? uttara- kAladranyakI pariNatikA nimitta kAraNa vahI kAladravya hai jaise ki saba padArthoke avagAhakA kAraNa prAkAza hai aura AkAzake avagAhakA kAraNa AkAza svayaM hai| prazna 16 -samayakA upAdAnakAraNa paramAraNa kA gamana hai kAla nahI ? uttara-samayakA upAdAnakAraNa yadi paramANu hai to paramANuke rUpa, rasAdi samayameM honA cAhiye so to hai nahI / isa kAraNa samayakA upAdAnakAraNa paramANu nahI hai / prazna 17- minaTakA upAdAnakAraNa to ghaDIke minaTa vAle kAMTe kA eka cakkara lagAnA to pratyakSa dIkhatA ? uttara- ghar3IkA kAMTA minaTakA kAraNa nahIM hai, kATekI vaha kriyA to utane samayakA saMketa karane vAlI hai| yadi kATekI paryAya minaTa hotA to minaTame bhI kAMTekA rUpa, rasa Adi pAyA jAnA cAhiye, kyoki kArya upAdAna kAraNake sadRza dekhA jAtA hai / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 dravyasagraha-prAnottarI TIkA prazna 18-samayAdi vyavahArakAlake nimittakAraNa kyA kyA ho sakate hai ? uttara-paramANukA manda gatise eka pradezase dUsare pradezapara jAnA, netrakI palaka ughADanA chidra vAle bartanase jala yA retakA giranA, sUryakA udaya, asta honA Adi aneka pudgaloke pariNamana vyavahArakAlake nimitta kAraNa hai| (prazna 16-ukta pudgala pariNamana kyA kAraka kAraNa haiM yAjJApaka kAraNa hai ? on uttara- ukta pudgala pariNamana samayAdike jJApaka kAraNa hai, kyoki vAstavame to kAlapariNamaname kAladravya hI upAdAnakAraNa hai aura kAladravya hI nimitta kAraNa hai| prazna 20- isa taraha to jIvAdike pariNamaname kAladravya bhI jJApaka kAraNa honA cAhiye uttara-kAla pariNamana sadRza hai tathA kAladravyake jJApakatAkI koI vyApti bhI nahI banatI, ataH vaha jIvAdipariNamanakA jJApaka kAraNa nahIM bana sktaa| prazna 21-isa gAthAse hame kyA dhyeya svIkAra karanA cAhiye ? uttara-yadyapi kAlalabdhiko nimitta pAkara bhI nijazuddhAtmAke samyak zradAna, jJAna AcaraNarUpa mokSamArga pAtA hai, kintu vahA~ prAtmA hI upAdAnakAraNa aura upAdeya mAnanA cAhiye, kAla bAhyatattva honese heya hI hai| isa prakAra kAladravyakA svarUpa batAkara aba unakI saMkhyA va sthAna batAte hai loyAyAsa pademe ivikakke je ThiNa hu ikkekkA / rayaNANa rAsI iva se kAlANU asakhadavvANi // 22 // anvaya-ikkikke loyAyAsa padese rayaNANa rAsI iva ikkA hu ThiyA kAlAgu te askhdvvaarinn| artha-eka-eka lokAkAzake pradezapara ratnokI rAzike samAna bhinna-bhinna eka-eka sthita kAladravya hai aura ve asakhyAta hai| jazna 1-- koladravyako kAlANu kyo kahate hai ? uttara-kAladraya ekapradezI hai athavA paramANu mAtrake pramANakA hai, isaliye ise kAlANu kahate hai / eka kAlApUra dravya prazna 2- aNu kitane tarahase hote hai ? Fro uttara-- aNu cAra prakArase dekhe jAte hai- (1) dravyANa, (2) kSetrANu, (3) kAlANu aura bhaavaannu| prazna 3- dravyANu kise kahate hai ? uttara-- jo dravya yAne piNDarUpase aNu ho vaha dravyAgu hai / dravyANu paramANuko kahate 52mANu the ring an aust kA Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 23, 103 hai| yaha svatantra dravya hai| prazna 4- kSetrANu kise kahate hai ? uttara-- jo kSetrame aNu ho baha kSetrANu hai / kSetrANu AkAzake eka pradezako kahate hai| yaha svatantra dravya nahIM hai, kintu AkAzadravyakA kalpita dezAMza hai| prazna 5-- kAlANu kise kahate hai ? uttara- aNupramANa kAladravyako kAlANa kahate hai| yaha nizciya kAladravya hai| samayame jo sabase araNa ho use bhI kAlANu kahate hai yaha samaya nAmakI paryAya hai / prazna 6- bhAvAraNa kise kahate hai ? samayaPust kAlAkA uttara-jo bhAvarUpase aNu ho, sUkSma ho vaha bhAvANu hai bhAvANa se tAtparya yaha caitanyase hai, abhedavivakSAme bhAvANa se jIvakA bhI grahaNa hotA hai / prazna - kAladravya eka hI mAnA jAve aura usake pradeza asakhyAna mAna liye jAvaM to dharmadravyakI taraha isakI vyavasthA ho jAve / uttara- padArthoke pariNamana nAnA prakArake hote hai, unake nimittabhUta kAladravya lokAkAzake eka eka pradezapara sthita hai / kAladravya asakhyAna hI hai,| loka Hal prazna - kyA kAladravya utpAdavyayadhrauvyayukta hai ? uttara-kAladravya utpAdavyayadhrauvyayukta hai / navIna samayake paryAya rUpase to utpAda hotA hai aura pUrva samaya paryAyake vyaya rUpase vyaya hotA hai aura utpAda vyayake AdhArabhUta kAladravyake rUpase dhrauvya hai| prazna - kAladravya na mAnakara kevala ghaDI ghaTA samayAdi vyavahArakAla hI maan| jAve to isame kyA Apatti hai ? uttara- vyavahArakAla paryAya hai kyoki vaha vyatirekI hai aura kSaNika hai / usa vyava hAra kAlakA AdhArabhUta koI dravya hai hii| isa AdhArabhUta dravyakA nAma kAladravya rakhA hai prazna 10-vAstavame to kAladravyakA paryAya samaya hI hai, samaya samUhome kalpana karake minaTa ghaNTA Adi mAna liye, ve kaise paryAya ho sakate ? uttara- vAstavame to paryAya samaya hI hai, ataH vyavahArakAla bhI vastutaH samaya hI hai tathApi vAstavika samayoke samUha vAle minaTa ghaNTA AdikA vyavahAra upayogI honese use sabako bhI vyavahArakAla kahA hai / isa prakAra kAladravyakA varNana karake SaDdravyome se jo jo astikAya haiM unakA varNana kiyA jAtA hai eva chabbheyamida jIvAjIvApabhedado davvaM / , utta kAlavijutta NAyavvA paca asthikAyA hu // 23 // Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 dravyasagraha-praznottarI TIkA anvaya- evaM jIvAjIvappabhedado davva chanbheya utta, hu kAlavijutta paca asthikAyA NAyavvA / artha- isa prakAra eka jIva aura 5 ajIvoke bhedase yaha saba dravya 6 prakAra vAlA kahA gayA hai, parantu kAladravyako chor3akara zeSa 5 dravya astikAya jAnanA cAhiye / prazna 1- dravya vAstavame kyA 6 hI hote hai ? uttara-dravya to vAstavame anantAnanta hai kyoki svarUpasattva sabakA bhinna-bhinna hI hai / isakA pramANa spaSTa hai ki pratyeka padArthakA catuSTaya apane Apame hai| eka dravyakA catuSTaya anya dravyame nahI pahucatA / phira bhI jo jo dravya asAdhAraNaguNase bhI pUrNa samAna hai unako eka-eka jAti mAnakara dravyako 6 prakArako kahA hai| prazna 2-catuSTayase tAtparya kyA hai ? uttara-dravya, kSetra, kAla aura bhAva ina cArako yahAM catuSTaya zabdase kahA gayA hai / prazna 3-dravya kise kahate hai ? uttara-jo svaya paripUrNa sat hai, eka piNDa hai use dravya kahate hai| athavA kSetrakAla bhAvako eka samudAyame dravya kahate haiM / utA kA koI mAI hAla hI prazna 4-kSetra kise kahate hai ? uttara-vastuke pradezoko kSetra kahate hai| pratyeka vastukA koI prAkAra hotA hai vaha kSetrase hI hotA hai / isakA aparanAma dezAza bhI hai| prazna 5-kAla kise kahate hai ? uttara-pariNamana yAne paryAyako kAla kahate hai / pratyeka vastu kisI na kisI paryAya (hAlata) me hotI hai / paryAyakA aparanAma guNAza bhI hai / prazna 6-bhAva kise kahate hai ? uttara-padArthake svabhAvako bhAva kahate hai| zakti, guNa, zola, dharma, ye isake paryAyavAcI nAma hai| prazna 7-koI padArtha kisI anyake catuSTayarUpa nahIM hai isakA spaSTa bhAva kyA ? uttara- eka padArtha dUsare padArthake dravyarUpa nahI hai arthAt pratyeka padArthakA svarUpasattva judA judA hai / pradeza bhI jude jude hai yaha kSetrako bhinnatA hai| koI padArtha kisI anya padArthako pariNatise nahI pariNamatA yaha kAlakI bhinnatA hai / koI padArtha kisI anya padArtha ke guNarUpa nahI hotA hai yaha bhAvakI bhinnA hai| isa taraha anekAntAtmaka vastume rahane vAle aneka dharma syAdvAdase siddha ho jAte hai / prazna - anekAnta kise kahate hai ? Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAyA 24 uttara-jisame aneka anta yAne dharma ho use anekAnta kahate hai / isa siddhAntakA) nAma bhI anekAnta hai| isako prakaTa karanekI paddhati syAdvAda hai| prazna - syAdvAda kise kahate hai ? uttara-- anekAntAtmaka vastuke dharmoko syAt arthAt apekSAse vAda yAne kahanA syAdvAda hai / syAdvAdakA dUsarA nAma apekSAvAda bhI hai| prazna 10- sapratipakSa eka dharmako syAdvAda kitane prakArase kaha sakatA hai ? uttara- sapratipakSa eka dharmako syAdvAda sAta prakArase kaha sakatA hai / usa dharmake viSayame asti, nAsti, pravaktavya, asti pravaktavya, nAsti pravaktavya, asti nAsti, asti nAsti vaktavya / ise nayasaptabhaGgI kahate hai| prazna 11- ina sAto bhaGgokA kyA bhAva hai ? uttara-ina bhaGgoko eka dharmakA prAzraya karake ghaTAveM / jaise nitya dharmakA prakaraNa banAkara dekhA to vastu syAt nitya hai, vastu syAt nitya nahI (anitya) hai, vastu syAt avaktavya hai, vastu syAt nitya pravaktavya hai, vastu syAt anitya pravaktavya hai, vastu syAt nitya aura anitya hai, vastu syAt nitya anitya pravaktavya hai / / prazna 12- ina bhaGgokI apekSAye kyA-kyA hai ? Dr uttara-vastu dravyadRSTise nitya hai, paryAyadRSTise anitya hai, paramArthase yugapadRSTi se pravaktavya hai, dravya va yugapadRSTise nitya pravaktavya hai, paryAya va yugapadRSTise anitya pravaktavya hai, dravya va paryAyadRSTise nitya anitya hai, dravya va paryAyadRSTi evaM yugapadRSTi se nitya anitya pravaktavya hai| prazna 13- syAt zabdakA artha kyA "zAyada' nahI hotA ? uttara--syAt zabdakA artha "zAyada hotA hI nahI, syAt zabda apekSA arthame nipAtita hai| prazna 14-- astikAya 5 hI kyo hote haiM ? uttara-astikAya sambandhI saba vivaraNa mAge 24vI gAthAme kiyA jA rahA hai, usase jAnanA caahiye| isa prakAra pravyajAti aura astikAya jAtiko saMkhyA batAkara aba astikAyakA niruktyartha sahita vivaraNa karate hai saMti jado teNede atthitti bhaNaMti jiNavarA jamhA / kAyA iva vahudesA tamhA kAyA ya atthikAyA ya // 24 // anvaya-jado ede saMti teNa atyitti jiraNavarA bhaNati, jamhA kAyA iva vahadesA Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasagraha-praznottarI TIkA tamhA kAyA, ya atyikaayaa| artha- jisa kAraNa ye pUrvokta pAca dravya jIva, pudgala, dharma, adharma aura AkAza hai yAne vidyamAna hai usa kAraNa inhe "asti" aisA jinendradeva prakaTa karate hai aura jisa kAraNa se ye kAyake samAna vahuta pradeza vAle hai, isa kAraNa inhe kAya kahate hai / ye pAMco padArtha asti aura kAya hai, isaliye inhe astikAya kahate hai| ena 1- satkA kyA lakSaNa hai ? uttara- utpAdavyayadhrauvyayukta sat jo utpAda, vyaya aura dhrauvya kari yukta ho use sat kahate hai / ukta pA~co padArtha utpAdavyayadhrauvya yukta haiM, isI kAraNa 'asti' sajJA unakI yukta hai| prazna 2-utpAda kise kahate hai ? uttara-navIna paryAya (vartamAna paryAya) ke honeko utpAda kahate hai / prazna 3- vyaya kise kahate hai ? uttara-pUrvaparyAyake abhAva honeko vyaya kahate hai ? prazna 4- jo hai usakA nAza to nahI hotA, phira pUrva paryAyakA abhAva kaise ho gayA ? - uttara-paryAya sat nahI hai, kintu sat dravyakI eka hAlata hai / pUrvaparyAyake vyayakA tAtparya yaha hai ki dravya pUrva kSaName eka hAlata (pariNamana) me thA aba vaha vartamAname anya pariNamanarUpa pariNama gayA / dravyakA pariNamana svabhAva hai| vartamAna pariNamana pUrva pariNamana nahIM hai, ataH pUrvaparyAyakA vyaya huaa| prazna 5- dhrauvya kise kahate hai ? uttara-- anAdise anantakAla taka paryAyose pariNamate rahane yAne bane rahaneko dhrauvya kahate hai| prazna 6- kAla bhI to sat hai use "asti" me kyo grahaNa nahI kiyA ? (uttara-- yahA astikAyakA prakaraNa hai, kevala 'asti' kA nahI hai / kAladravya 'asti' to hai, kintu kAla nahI hai, ataH pAco dravyose astikAya banAneme "asti" ghaTAyA hai| prazna 7- utpAdavyayadhrauvya bhinna samayame hote hai yA eka hI mAtha? uttara-- ye tIno eka hI sAtha yAne eka hI samayame hote hai, kyoki vartamAna pariNamana hai use hI navIna paryAyakI dRSTise utpAda kahate hai aura use ho pUrvaparyAyakA vyaya kahate hai aura dhrauvya to sadA rahanekA nAma hai hii| ananta paryAyome jo eka sAmAnya calA hI jAtA hai usa eka sAmAnya svabhAvakA dhrauvya nirantara hai| Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 25 1.7 prazna 8- kAya zabdakA niruktyartha kyA hai ? uttara- 'cIyate iti kAyaH' jo sagRhIta ho use kAya kahate hai | prazna 8- kyA dravyoke pradeza sagRhIta hue hai ? uttara - dravyoke pradeza saMgRhIta nahI hue hai, anAdise dravya sahaja svapradezamaya hai / 1. kintu saMgrahIta zrAhAravargaNAoke puJjarUpa kAya yAne zarIrakI taraha dravyome bhI bahupradeza hai, "aMtaH ina pAMco dravyoko bhI kAya kahate hai | ----prazna 10 -- kyA zuddha dravyame bhI bahupradezIpanA rahatA hai ? uttara- (dharmadravya, adharmadravya va AkAzadravya - ye tIna astikAya to sadA zuddha hI rahate hai aura bahupradezI hai / pudgalaskandhame se kisI pudgaladravyake zuddha honepara bhI yAne kevala paramANu raha jAnepara bhI zaktikI apekSA bahupradezIpanA hai / jIva dravyake zuddha honepara yAne dravyakarma, bhAvakarma aura nokarma ina sabase mukta honepara bhI vaha bahudezI rahatA hai / 11-- azuddha dravyake zuddha ho jAnepara sattA kaise rahatI ? guja uttara- pudgala skandhame se pudgala paramANuke zuddha honepara bhI aura saMsArI jIvake saMsArase mukta honepara bhI sattA rahatI hai, kyoki uname utpAdavyayaghrovya niratara rahatA hI hai| prazna 12 - paramANume utpAda vyaya dhauvya kaise hai ? prazna uttara - skandha rUpakI vibhAvavyaJjana paryAyakA vyaya zuddha paramANurUpa svabhAvavyaJjana | paryAyakA utpAda zuddha paramANume hai aura dravyatva athavA pradeza vahI hai so dhIvya hai, isa taraha zuddhaparamANume utpAdavyayaghrauvya hai / yaha vyaJjanaparyAyakI apekSA utpAdavyayadhrauvya huA / prazna 13 - zuddha paramANume artha paryAyakI apekSA utpAdavyayaghrauvya kaise hai ? gnup uttara - zuddha paramANume vartamAna rUpa, rasAdi guNokI paryAyakA utpAda va pUrvakI rUpa, rasAdi paryAyakA vyaya aura paramANu vahI hai so dhrauvya isa prakAra utpAda vyaya dhIvya hai / prazna 14 - zuddha jIvame utpAda vyaya dhrauvya kaise hai ? M 24 uttara- manuSyagatirUpa vibhAvavyaJjana paryAyakA vyaya va siddhaparyAyarUpa svabhAva | vyaJjanaparyAyakA utpAda aura jIva pradeza vahI hai athavA dravyatva vahI hai so dhrauvya isa ( prakAra zuddha jIvame utpAda vyaya dhrauvya hai / yaha vyaJjanaparyAyakI apekSA utpAda, vyaya, zrIvya hai / prazna 15 - artha paryAyakI apekSA zuddha jIvame utpAda, vyaya, dhrauvya kaise hai ? M nanvajJAna, darzana, Ananda mp uttara- paramasamAdhirUpa kAraNa samayasArakA vyaya aura vikAsa rUpa kArya samayasArakA utpAda va jIvadravya vahI hai so yahI hai dhrauvya isa prakAra zuddha jIvame utpAda vyayadhIvya hai / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 dravyasaMgraha-praznottarI TIkA prazna 16-- yaha to mukta honeke samayakA utpAda, vyaya, dhrIvya hai, kyA mukta honepara bhaviSyatkAlome bhI utpAda, vyaya, dhrauvya siddha jIvome hotA hai ? uttara-- vartamAna kevalajJAna Adi zuddha vikAsakA utpAda va pUrvakSaNIya kevalajJAna "prAdi zuddha vikAsakA vyaya va dravya vahI, isa prakAra utpAda vyaya dhrauvya rahatA hai / siddha jIvo me zuddha vikAsarUpa zuddha pariNamana hI pratisamaya nava nava hotA rahatA hai / prazna 15- kisa dravyame kitane pradeza hai ? uttara- pradezokI sakhyAkA varNana AgekI gAthAme kiyA jA rahA hai, so usa gAthA se jAnanA caahiye| aba kisa dravyake kitane pradeza hai, yaha varNana karate hai hoti asakhA jIve dhammAdhamme aNata AyAse / mutte tiviha padesA kAlassego Na teNa so kAmo // 25 // anvaya-jIve dhammAdhamme asakhA, AyAse aNata, mutte tiviha padesA hoti / kAlassego teNa so kAno nntyi| artha- jIvadravya, dharmadravya, adharmadravyame asakhyAta pradeza hai, aAkAzame ananta pradeza hai aura mUrta (pudgala) dravyame sakhyAta, asakhyAta va ananta aise tIno prakArake pradeza hote hai / kAla dravyake eka hI pradeza hai isa kAraNa yaha astikAya nahI hai| prazna 1- jIva, dharma, adharmadravyame barAbarake asakhyAta pradeza hai yA kama adhika ? uttara- ina tIno dravyome barAbarake pramANake pradeza hai, kama yA adhika nahIM / yahA~ jIvase eka jIva grahaNa karanA cAhiye / pratyeka jIvame asakhyAta pradeza hote hai / prazna 2- ye asaMkhyAta pradeza UnI sakhyAke hai yA pUrI sakhyAke ? uttara-ye asakhyAta pUrI sakhyApara pUre hote hai 2-4-6 Adi sakhyAko jiname 2 kA bhAga jAkara nIce kucha zeSa na bace aisI parimANako pUrI sakhyA vAlA parimANa kahate hai| prazna 3- jIvadravyame asakhyAta pradeza kaise vidita ho sakate haiM ? uttara- jIvadravya lokapUraka samuddhAtame pUrA phaila pAtA hai / isa samudAtame jIva loka ) ke saba pradezome hI rahatA vahAM lokake eka-eka pradezapara jIvakA eka-eka pradeza hai aura loka ke pradeza asakhyAta haiM, yo jIva dravya bhI asakhyAta pradezo hai| nizcayanayase jIva akhaNDa pradezI hai| usame pradeza sakhyAkA vibhA / vyavahAranayase kiyA hai| prazna 4-- dharmadravya va adharmadravyage asakhyAta pradeza kyo hote hai ? uttara- dharmadravya va adharmadravya kevala lokAkAzame sabame vyApta haiM, prata ye dono dravya Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 25 bhI asakhyAta pradeza vAle hai| prazna 5-AkAzame ananta pradeza kyo hai ? uttara-AkAza niHsIma hai isakA kahI bhI anta nahI, ataH AkAzake ananta pradeza nirvAdha siddha hai| prazna 6 pudgalameM tIna prakArake parimANake pradeza kyo hai ? Luttara--(pudgala skandha koI sakhyAta paramANuvokA hai| koI asaMkhyAta paramANuvokA hai, koI ananta paramANuvokA hai, prata pudgalako tIna prakArake parimANa vAle pradezayukta kahA hai| isake pradeza parimANa, pUrvokta tIna dravyokI taraha prAkAza kSetra gheranekI apekSAse nahI lagAnA caahiye| prazna 7- pudgalake pradeza prakAzakSetrakI apekSAse kyo nahI ? / uttara-yadi AkAza kSetra gheranekI apekSAse pudgala pradeza mAne jAve to kevala asaMkhyAta pradezI hI pudgala skandha samA sakate hai anya koI skandha bhI nahI hoge / so aisA pratyakSaviruddha hai aura aisA mAnanepara jIva dravya azuddha bhI siddha nahIM ho sktaa| prazna 8-pudgala skandha to paryAya hai vAstavika pudgala dravyame kitane pradeza hai ? uttara-vAstavame pudgaladravya paramANukA nAma hai usame pradeza eka hI hotA hai, kintu usame skadharUpase pariNati ho jAnekA sAmarthya hai ataH vaha pradezI mAnA hai / yaha tIna prakArase pradezaparimANa pudgala skandhokA kahA hai| prazna :-jIvadravya java lokabharame phaile tabhI kyA asakhyAta pradezame rahatA hai, anya samaya kyA kama kSetrame rahatA hai ? Srh uttara-jIvadravya sadA asakhyAta pradezome rahatA hai| choTI avagAhanAke dehame bhI ho to vaha deha bhI AkAzake asakhyAta pradezome vistRta hotA hai / sArA loka bhI asaMkhyAta pradeza vAlA hai aura choTI dehAvagAhanA jitane kSetrako gheratA hai vaha bhI asakhyAta pradeza pramANa hai / asakhyAta asakhyAta prakArake hote hai| prazna 10- kAladravyake eka pradezamAtrapanekI siddhi kaise hai ? uttara-yadi kAladravya eka pradezamAtra na ho to samaya paryAyakI utpatti nahI ho| sakatI / eka dravyAgu yAne paramANu eka kAlANuse dUsare kAlAgupara mandagatise gamana kare vahA samaya paryAyakI prasiddhi hai| yadi kAladravya bahupradezI hotA to eka samayakI niSpatti nahI hotii| aba eka pradezI honepara bhI pudgala paramANuke astikAyapanA siddha karate hai Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasagraha-praznottarI TIkA eyapadesovi aNU NANAkhadhappadesado hodi / bahudeso uvayArA teNa ya kAmo bhagati savvaNhU // 26 // anvaya- eyapadesovi aNU NANAkhadhappadesado bahudeso uvayArA hodi, teNa ya savvaNhU uvayArA kAmo bhaNati / artha- eka pradeza vAlA honepara bhI aneka skandhoke pradezokI dRSTise bahupradezI upacArase hotA hai aura isa hI kAraNa sarvajJa deva paramANuko upacArase astikAya kahate hai| prazna 1-paramANukA AkAra kyA hai ? uttara-paramANu eka pradezamAtra hai, ata usakA vyakta AkAra to nahIM hai, avyakta AkAra hai / vaha AkAra SaTakoNa hai| isI kAraNa saba orase paramANuvokA bandha honepara skandhame chidra yA antara nahIM hotaa| prazna 2-paramANu kitane prakArakA hai ? me uttara-paramAraNa vyaJjana paryAyase to eka hI prakArakA hai kintu guNaparyAyakI) apekSA 200 prakArake hote hai| prazna 3-paramANu 200 prakArake kisa taraha hote hai ? me uttara-paramANume rUpakI pAMca paryAyome se koI eka, rasakI pAca paryAyome se koI ) eka, gandhakI do paryAyome se koI eka, sparzakI 4 paryAyome se 2 yAne snigba rUkSame eka va zIta uSName eka / isa prakAra 5454244 = 200 prakAra ho jaate| prazna 4-paramANu zuddha hokara,phira azuddha (skandha rUpame) kyo ho jAtA hai ? uttara- paramANuke azuddha honekA kAraNa snigdha rUkSa pariNamana hai| zuddha hone para arthAt kevala eka paramANu raha jAnepara bhI snigdha yA rUkSa pariNamana rahatA hI hai, ataH snigdha yA rUkSa pariNamana rUpa kAraNake honese skandha rUpa kAryakA honA yAne azuddha honA) yukta ho jAtA hai / prazna 5-- zuddha jIva phira azuddha kyo nahI hotA hai ? uttara-jIvake azuddha honekA kAraNa rAgadvepa hai| yaha rAgadveSa cAritra guNakA vikAra hai / jIvake zuddha honepara rAgadveSakA,atyanta prabhAva (aya) ho jAtA hai aura cAritra guNakA svabhAvarUpa svaccha pariNamana ho jAtA hai / isa taraha azuddha honeke kAraNabhUta rAga dveSake na pAye jAneme zuddha jIva phira azuddha nahI ho sakatA / prazna 6-kisa vyavahAranayase paramANuko astikAya kahA gayA hai ? uttara-anupacarita prazuddha sadbhUta zaktirUpa vyavahAranayase paramANuko astikAya kahA jAtA hai, kyoki paramANu azuddha skandharUpa honekI anupacarita zakti rakhatA hai| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 prazna 7- dvayaraNuka, tryaraNuka zrAdi skandha AkAzake kitane pradeza me rahate hai ? uttara-- eka, do prAdi skandha pradezo Adime kitane bhI kama me raha sakate hai / isakA gAthA 27 kAraNa paramANuvokA paramANume apratighAta zaktikA honA hai / prazna 8 - kaise ? paramANu kI utpakSa hotA hai ye TAse utpanna nahIM hotA hai| vaha to svayaM skandhase alaga hokara paramANu raha jAtA hai / paramANukI utpatti bhedase hI hotI hai arthAt, skandhase alaga honese hI hotI hai / prazna 8- skandha kaise banatA hai ? milanA uttara-skandha bhedase bhI banatA hai aura sughAta arthAt melase bhI banatA hai / kucha skadhAzokA bheda honese aura kucha skadhAzokA saMghAta honese arthAt bhedasaghAta se bhI banatA hai / / prazna 10 - skandha bhI bhedase banatA hai to kyA paramANu aura isa skandhake - bananekA eka hI upAya hai ? uttara- paramANa banane kA bheda to antima bheda hai, parantu skandha banane kA bheda antima nahI arthAt vahA~ aneka paramANuvoke skandhakA bheda honepara bhI aneka paramANuvokA skandha rahatA hai / jaise 500 paramANuvoke skandhakA aisA bhAga ho jAya ki eka skandhAMza 300 paramANukA raha jAya va dUsarA skandha 200 paramANuvokA raha jAya, ityAdi / prazna 11- isa paramANuko jAnakara hame kyA zikSA lenI cAhiye ? uttara - jaise eka paramANu nirupadrava hai usake sAtha anya honese use nAnA sthitiyome gujaranA paDatA hai / isI taraha mai bhI paradravyake sayoga, bandha upayogase hI aneka yoniyome gujaranA nivRtta honeke liye apane ekatvakA dhyAna karanA cAhiye / aba pradezakA lakSaNa batAte hai paramANuokA sayoga badha eka rahU to nirupadrava hu / paDatA hai / ataH upadravase jAvadiyaM AyAsaM pravibhAgI puggalAravadRddha | taM khupadesa jANe savvAramudvANadAgariha // 27 // zranvaya - jAvadiyaM prAyAsa avibhAgI puggalAraguvaTTaddha khu ta savvAragudvAraNadAraNariha padesaM jANe / artha -- jitanA zrAkAza zravibhAgI pudgala paramANuke dvArA pravaSTabdha yAne rokA jAtA hai, gherA jAtA hai nizcayase use saba paramANuvoko sthAna deneme samartha pradeza jAno / prazna 1- akhaNDa zrAkAzame pradezavibhAga karanA kaise uttara bana sakatA hai ? tara - akhaNDa zrAkAzakA bhAva yaha hai ki yaha eka dravya hai, hai ni sIma vistRta / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 parantu yaha batAgro ki eka puruSake dono hAthake avasthAnakA kSetra eka to hai nahI, pratyakSa hI mAlUma hotA / bhinna hai, to yahI tAtparya AkAza dravyame vibhAgakalpanA bana gaI / prazna 2 - prakAzake choTese kSetrapara kitane dravya raha sakate hai ? uttara- agulake prasakhyAtave bhAga kSetrapara ananta to jIva aura usase zranantAnanta guraNe pudgala va asakhyAta kAladravya raha jAte hai / dharma, adharma to lokavyApI hai ho / prazna 3 - prakAzake eka pradezapara kitane dravya raha sakate haiM ? uttara -- AkAzake eka pradezapara ananta paramANuke puJjarUpa sUkSmaskandha va zrananta paramANu Thahara sakate hai / prazna 4- phira pudugalake eka paramAra se hI pradezakA bhAva kyo batAyA ? dravyasaMgraha - praznottarI TIkA bhinna hai yA vahI eka hai / huA ki zravibhAgI 1 uttara--sUkSmaskandha paramANumAtra pradezame avagAha kare pradezame zrA jAya, isa kAraNa kitanA bhI sUkSmaskandha ho usase pradezakA bhAva nirdoSa nahI hotA / eka paramANu eka pradezase adhika sthAna kabhI ghera hI nahI sakatA / ataH pravibhAgI pudgalANuse hI pradezakA bhAva batAyA gayA / jAnanepara vaha anantapradezI hai / prazna 5 - pudgalANu ke sAtha zravibhAgI vizeSaNa kyo diyA ? uttara - yadyapi pudgalANu avibhAgI hI yAne avibhAjya hI hotA hai tathApi sUkSmaskandhoko bhI aNu zabda se kahanekA vyavahAra lokame pAyA jAtA hai / ata. zravibhAgI vizeSaNa pudgalAra ke sAtha yahA~ lagAyA hai| prazna 6- zrAkAzame ananta pradeza to hai, kintu ve pUro sakhyAme haiM yA UnI makhyAme ? uttara- AkAzake pradeza pUrI sakhyAme hai / prazna 7- alokAkAzame to pudgala hai hI nahI taba to vahA pradeza na honA cAhiye ? uttara -- lokAkAzame bhI pudgala paramANu hai isa kAraNa pradeza ho, aisI bAta nahI hai| pudgala paramANu se to pradezakA bhAva batAyA hai / alokAkAzame pudgala paramANu nahI hai| taba bhI pradeza vibhAgakI kalpanA yahAkI taraha ho jAnI hai| prazna 8 -- prakhaNDapradezIko anantapradezI mAnaneme to virodha zrAtA hai ? bhedaha hiMse prazna 6 - AkAzake kisa bhAgame lokAkAza hai ? uttara - zrAkAzake ThIka madhyabhAgame lokAkAza hai, sAre zrAkAzameM yaha eka hI brahmADa hai, isaliye zrAkAzake madhyame hI brahmANDa (lokAkAza) siddha hotA hai / isa lokAkAzake sarva Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 27 ora ananta pradezome AkAza hI AkAza hai / prazna 10.- AkAzame anata pradeza hai, yaha kaise jAnA jAya ? uttara-AkAzake samasta pradezose bhI anantaguNe avibhAgapraticcheda vAle kevalajJAna me yaha jAnA gayA aura divyadhvanise prakaTa huA / ataH anata pradeza hai, yaha ni:sadeha pratItime lAnA caahiye| prazna 11-AkAzake ananta pradezome koI yukti bhI hai ? uttara-kalpanA karo ki kisI jagaha AkAzakA anta A gayA to vahIM koI Thosa cIja A gaI ki pola hai / yadi Thosa cIja A gaI to usake bAda pola hI hogii| yadi pola hai to polase to AkAza saketita kiyA jAtA hai / AkAzakA kahI bhI ata nahI pA sktaa| isaliye AkAzake ananta pradeza yuktisiddha bhI ho jAte hai / prazna 12- pradezakA kyA AkAra hai ? uttara-vastutaH to pradeza hI kyA samasta AkAza nirAkAra hai, phira jisa dRSTise pradeza jAnA gayA usa dRSTise vicAranepara pradeza paramANu ke 'AkAra vAlA siddha hotA hai| paramAraNa yadyapi niravayava hai tathApi usame anya paramANuvoke sayogase skandhatva ho sakatA hai, zrata avayava hai| paramANu SaTkoNa hai / Upara nIce va cAro dizAvome sayukta prmaannvokaa| chidrarahita zleSa hotA hai / usa paramANuke sadRza AkAza pradeza bhI SaTkoNa hai| iti zrI pUjya munivara nemicandra saiddhAntideva dvArA viracita dravyasagrahakI 27 gAthAvoM me cAra adhikAro dvArA Sadravya paJca astikAyako varNana karane vAle prathama va dvitIya adhikAra samApta hue| isakI praznottarI TIkA prophesara zrI lakSmIcandra jI ema esa-sI. jabalapura nivAsI ke (jinase maine iGgalizakA adhyayana kiyA) dhArmika mananake hetu huii| -manohara varNI "sahajAnanda" AMADO000 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 dravyasaMgraha-pnottarI TIkA tRtIya adhikAra prAsravabadhaNasavaraNijjaramokkho sapuNNapAvA je / jIvAjIvavisesA tetri samAseNa pabhaNAmo // 28 // anvaya-jIvAjIvavisesA je sapuNNapAvA AsavabadhaNasavaraNijjaramokkho tevi samAseNa pbhnnaamo| artha-jIva aura ajIvake vizeSa (bheda) jo puNya, pApa, prAsrava, badha, savara, nirjarA mokSa hai unako bhI sakSepase kahate hai prazna 1-- ye prAsravAdika jIva ajIvake kyA dravyAthika dRSTise bheda hai ? uttara- ye AsravAdika jova aura ajIvake paryAya hai / isI kAraNa ye sAto do-do prakArake ho jAte hai -(1) jIvapuNya, (2) ajIvapuNya / (1) jIvapApa, (2) ajIvapApa / (1) jIvAsrava, (2) anIvAsrava 1 (1) jIvabadha, (2) prajovabaMdha / (1) jIvasavara, (2) ajIvasavara / (1) jIvanirjarA, (2) ajIvanirjarA / (1) jIvamokSa, (2) ajIvamokSa / prazna 2-- inakA svarUpa kyA hai ? uttara-ina saba vizeSokA svarUpa vizeSarUpase Age gAthAvome kahA jAyagA / inakA sAmAnyasvarUpa yahA~ jAna lenA cAhiye / prazna 3-puNya kise kahate hai ? uttara-zubha prAsravako puNya kahate hai| prazna 4- pApa kise kahate hai ? uttara-azubha prAsravako pApa kahate hai| prazna 5- pAsrava kise kahate hai ? uttara-bAhya tattvake Aneko prAsrava kahate hai / prazna 6-bandha kise kahate hai ? uttara- badhaneko bandha kahate hai| prazna 7-savara kise kahate hai ? uttara- bAhya tattvakA prAnA ruka jAnA savara hai / prazna -nirjarA kise kahate hai ? uttara-bAhya tattvake jhar3a jAneko nirjarA kahate hai| prazna 8-mokSa kise kahate hai ? Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAthA 23 115 uttara- bAhya tattvake bilkula chUTa jAneko mokSa kahate hai / prazna 10- kyA jIvavizeSa aura ajIvavizeSa bilkula svatantra hai ? uttara- ye jIvake vizeSa ajIvake vizeSake nimittase haiM aura ye ajIvake vizeSa jIva ke vizeSake nimittase hai| aba ukta vizeSome se jIvAsrava aura ajIvAsravakA svarUpa kahate hai---- mAsavadi jeNa kamma pariNAmeNappaNo sa viNNepro / bhAvAsavo jiNatto kammAsavaNa paro hodi // 26 // anvaya-- appaNo jeNa pariNAmeNa kamma Asavadi sa jiNutto bhAvAsavo viNNeyo, kammAsavaraNaM paro hodi / / artha-- AtmAke jisa pariNAmase karma AtA hai vaha jinendradevake dvArA kahA huA bhAvAsrava jAnanA cAhiye aura jo karmoMkA mAnA hai use dravyAsrava jAnanA cAhiye / prazna 1-- kina pariNAmose karma Ate hai ? uttara-- zuddha Atmatattvake Azrayake viparIta jo bhI pariNAma hai ve pudgala karmoMke Asravake nimitta kAraNa hai| prazna 2-ve viparIta pariNAma kona hai jinake nimittase karmokA prAsrava hotA hai ? uttara- pAMca indriyoke viSaya bhoganeke pariNAma krodha, mAna, mAyA, mAtsarya, lobha, paravastuko apanA mAnanekA bhAva, parapadArthoke jAnanekA lakSya Adi viparIta pariNAma hai| prazna 3-jIvAsrava kise kahate hai ? uttara- bhAvAsrava jIvAsravakA hI apara nAma hai / jina bhAvokA nAma bhAvAsrava hai ve jIvake hI pariNamana hai, ataH ve jIvAsrava kahalAte hai arthAt AtmAke jina pariNAmose karma Ate hai unheM bhAvAsrava yA jIvAsrava kahate hai| prazna 4- prAtmAme bhAvAsrava kyo hote hai ? uttara- pUrvabaddha karmoke udayako nimitta pAkara prAtmAme bhAvAsrava hote hai| prazna 5- bhAvAsrava aura dravyAsravame kAraNa kauna hai aura kArya kauna hai ? uttara- vartamAna bhAvAsrava navIna dravyAsravakA kAraNa hai, navIna dravyAsravakA vartamAna bhAvAsravakA kArya hai| prazna 6-vartamAna bhAvAsravakA kAraNa kauna hai ? uttara- vartamAna bhAvAsravakA paramparAkAraNa pUrvakA dravyAsrava hai / prazna 7- eka dravyakA dUsare dravyake sAtha kAryakAraNa bhAva kaise ho sakatA hai ? uttara-jIvAsrava (bhAvAsrava) jIvakA pariNamana hai| ajIvAsrava (dravyAsrava) ajIva Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 dravyasaMgraha - praznottarI TokA kA parimana hai, isa kAraNa ina donome nizcayase kAryakAraNa bhAva nahI hai, kintu nimitta " TikA kAryakAraNa bhAva hai / - prazna 8 --- dradhyAsrava kise kahate hai ? uttara - karmatvarUpa kArmANavargaNAvoko karmasvarUpa honeko dravyAsava kahate hai ? prazna - ajIvAsrava kise kahate hai ? uttara --- dravyAsavakA hI apara nAma ajIvAsava hai / dravyAsrava ajIva kAryANavargaNAo kA pariNAma hai, ataH yaha ajIvAsava hai / * prazna 10- * bhAvAsrava ke svarUpame kahe hue "kamma prasavadi" se dravyAsravakA svarUpa jAna liyA jAtA hai, phira dravyAsravakA svarUpa pRthak kyo kahA hai ? uttara - yat tat zabdase jisakA grahaNa ho jamIkA varNana hotA hai / yahA "kamma prAsavadi" zabda bhAvAsravakI sAmarthya batAneko kahA / prazna 11 - bhAvAsrava aura dravyAsa ke lakSaNa jAnanese lAbha kyA hai ? uttara- yadi bhUtArthanaya se bhAvAsrava va dravyAsavako samajhA jAya to samyagdarzanakA lAbha hotA hai / prazna 12 - bhUtArthanayase ye prAtrava kaise jAne jAte hai ? uttara- isa tatvako agalI gAthAke praznottarome kahA jAyagA, jisa agalI gAthAme 'allAsava va dravmAsavakA svarUpa batAyA hai / aba bhAvAvakA svarUpa vizeSatAse kahate hai- micchattAviradipamAdajogakoghAvo'tha viSNeyA / kamaso paNa paNa paraNa para dasa tiya cahu kamaso bheda hu puvvassa ||30|| pranvaya - atha punvasa micchattAviradipamAdajogakodhAdamo viSNeyA / paNa paradasati ca bhedA / artha -- aba pUrvake yAne bhAvAsravake mithyAtva avirati, pramAda, yoga aura kaSAya, ye vizeSa jAnane cAhiye aura unake kramase 5, 5, 15, 3 ora 4 bheda bhI jAnane cAhiyeM / prazna 1 - mithyAtvAdika bhAvAsavake bheda hai yA paryAya ? uttara - bhAvAsrava svaya paryAya hai / mithyAtvAdika bhAvAsravake prakAra (bheda ) hai / bhAvAsava kitane tarahake hote hai, isakA isame uttara hai / prazna 2 -- mithyAtva kise kahate hai ? uttara - nija zuddha zrAtmatattva ke kUna abhiprAya honeko mithyAtva kahate hai / pratikUla abhiprAya hone va anya zuddha dravyoke prati Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 30 117 prazna 3- mithyAtvake 5 bheda kauna-kaunase haiM ? uttara-mithyAtvake 5 bheda ye hai-(1) ekAntamithyAtva, (2) viparItamithyAtva, (3) sazayamithyAtva, (4) vinayamithyAtva aura (2) aMjJAnamithyAtva / prazna 4- ekAnnamithyAtva kise kahate hai ? uttara- anantadharmAtmaka vastume eka hI dharma mAnaneke haTha yA abhiprAyako ekAntamithyAtva kahate hai| prazna 5-viparItamizyAtva kise kahate hai ? .. nattara- vastusvarUpake bilkula viruddha tattvarUpa vastuko mAnanA viparItamithyAtva hai| prazna 6-sazayamithyAtva kise kahate hai ? uttara-vastusvarUpame "yaha isa bhAMti hai athavA isa bhaoNti" ityAdi rUpase saMzaya karaneko sazayamithyAtva kahate hai| prazna 7-vinayamithyAtva kise kahate hai ? uttara- deva-kudeva, zAstra-kuzAstra, guru-kuguru mAdikA vicAra kiye binA sabako samAna bhAvase mAnanA, vinaya karanA vinayamithyAtva hai| prazna - ajJAnamithyAtva kise kahate hai ? / uttara-vastusvarUpakA kucha bhI jJAna nahI honA, hita-ahitakA viveka na honA ajJAnamithyAtva hai| prazna - avirati kise kahate hai ? diuttara- nija zuddha Atmatattvake Azrayase utpanna hone vAle sahaja AnandakI rati na hone va pApakAryome pravRtta honeko yA pApakAryoMse virata na honeko avirati kahate haiN| prazna 10- aviratike kitane bheda hai ? uttara-aviratike sAmAnyatayA 5 bheda hai aura vizeSatA 12 bheda hai| prazna 11- aviratike 5 bheda kauna-kaunase hai ? uttara- hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla aura parigrahecchA- ye 5 aviratike bheda hai| prazna 12- hisA kise kahate hai ? uttara- kaSAyake dvArA apane va parake prANoke ghAta karaneko hisA kahate haiN| prizna 13- parake ghAtame apanI hisA to nahI hotI hogI? IM uttara-kaSAyavaza dUsaroke ghAta karaneme apanI hisA to sunizcita hI hai / dUsaroke ghAtakA udyama bhI kiyA jAve aura usase parajIvakA cAhe ghAta na bhI ho to bhI nihiMsA to hI ho jAtI hai| Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 dravyasagraha-praznottarI TIkA prazna 14-- maraName atirikta bhI koI hiMsA hai ? uttara- nija hiMsA to vAstavame kaSAyokA honA hai, isase apane caitanya prANakA ghAta hotA hai / para hiMsA citta dukhAnA, sakleza karAnA Adi bhI hai| prazna 15-hisAke kitane bheda hai ? uttara- hisAke 4 bheda hai- (1) sakalpI hiMsA, () udyamI hiMsA, (3) prArambhI hiMsA, (4) virodhI hiNsaa| prazna 16-sakalpI hisA kise kahate hai ? uttara- irAdatana kisI jIvake ghAta karaneko saMkalpI hiMsA kahate hai| . (prazna 17- udyamI hiMsA kise kahate hai ? uttara- sAvadhAnI sahita vyApAra karate huye bhI jo hiMsA hotI hai vaha udyamI hiMsA hai| prazna 15- prArambhI hiMsA kise kahate hai ? uttara- rasoI Adi gRhake Arambhoko sAvadhAnIse yatnAcArapUrvaka karate huye bhI jo hiMsA ho jAtI hai use prArambhI hisA kahate hai / prizna 16-- virodhI hiMsA kise kahate hai ? uttara- kisI prAkrAmaka manuSya yA tiryaJcake dvArA dhana, jana, zIla Adike nAzakA prasaGga mAnepara rakSAke liye usake sAtha pratyAkramaNa karanepara jo hisA ho jAtI hai use virodhI hiMsA kahate hai| prazna 20- sunA hai ki gRhasthake kevala sakalpI hisAkI hisA lagatI hai, zeSa tIna hiMsAyeM nahI lagatI ? uttara- hiMsA to jo karegA use sabhI lagatI hai, kintu gRhastha abhI sakalpI hiMsAkA hI tyAga kara pAyA hai, zeSa hiMsAvokA tyAga nahI kara sakA hai / prazna 21- jhUTha kise kahate hai ? uttara-kaSAyavaza asatyasabhASaNa karaneko jhUTha kahate hai| prazna 22- corI kise kahate hai ? uttara- kaSAyavaza dUsarokI cIja chupakara athavA jyAdatI karake hara leneko corI kahate hai| prazna 23-kuzIla kise kahate hai ? . uttara-brahmacaryake ghAta karaneko kuzIla kahate haiM / prazna 24-nija strIke sivAya zeSa anya parastrI, vezyAramaNake tyAga karaneko to Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 30 116 zIla kahate hoge? uttara- vastutaH to nijastrIsevana bhI kuzIla hai, kintu parastrI, vezyA Adi anya saba kuzIloke tyAga ho jAnese svastrIramaNa hokara bhI usa jIvake zIla kahanekA vyavahAra hai| prazna 25-parigrahenchA kise kahate hai ? uttara-bAhya arthokI icchA karaneko yAne mUrchAko parigrahecchA kahate hai / prazna 26-- parigraha kitane prakArake hai ? uttara-parigraha do prakArake hai-(1) Abhyatara aura (2) bAhya / prazna 27-pAbhyantaraparigraha kise kahate hai ? uttara-jo AtmAkA hI pariNamana ho, kinnu svabhAvarUpa na ho, vikRta ho use Abhyataraparigraha kahate hai| prazna 28-prAbhyantaraparigraha kitane prakAra ke hai ? uttara-- Abhyantaraparigraha 14 prakArake hai- (1) moha, (2) krodha, (3) mAna, (4) mAyA, (5) lobha, (6) hAsya, (7) rati (8) arati, (9) zoka, (10) bhaya, (11) jugupsA, (12) puruSaveda, (13) strIveda, (14) napu sakaveda / prizna 26-- bAhmaparigrahakI kitanI jAtiyAM hai ? uttara- bAhyaparigrahakI dasa jAtiyA~ hai- (1) kSetra yAne kheta, (2) vAstu yAne makAna, () hiraNya yAne cAMdI, (4) suvarNa yAne sonA, (5) dhana- gAya, bhaisa Adi pazu / (6) dhAnya yAne anna, (7) dAsI yAne naukarAnI, (8) dAsa yAne naukara, (9) kupya yAne vastrAdi, (10) bhANDa yAne bartana / prazna 30-- AbhyantaraparigrahakI icchA kyA hotI hai ? uttara-- kaSAyame rucanA, kaSAyame basanA Adi AbhyaMtara parigrahecchA hai| prazna 31-- aviratike 12 bheda kaunase hai ? uttara-- kAyaavirati 6 aura viSayaavirati 6, isa prakAra avira take 12 bheda hai| prazna 32- kAyapraviratike bheda kaunase hai ? uttara- pRthvIkAyaavirati. jalakAyaavirati, agnikAyaavirati, vAyukAyaavirati, vanaspatikAyaavirati aura trasakAyapravirati-ye 6 bheda kAyaaviratike hai| prazna 33- pRthvIkAyapravirati kise kahate hai ? uttara-pRthvIkAyika jIvokI virAdhanAkA tyAga na karanA aura khodanA, kUTanA, phoDanA, dAbanA Adi pravRttiyose unakI virAdhanA karaneko pRthvIkAyavirati kahate hai| prazna 34- jalakAyapravirati kise kahate hai ? Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasaMgraha--nottarI TIkA uttara - jalakAyika jIvokI virAdhanAkA tyAga na karanA aura viloranA, tapAnA, girAnA, hilAnA zrAdi pravRttiyose unakI virAdhanA karaneko jalakAyanavirati kahate hai / prazna 35 - agnikAyapravirati kise kahate hai ? uttara- agnikAyika jIvokI virAdhanAkA tyAga na karanA aura bujhAnA, khuderanA, banda karanA yAdi pravRttiyose unakI virAdhanA karaneko agnikAyanavirati kahate hai / 120 prazna 36 - vAyukAyavirati kise kahate hai ? uttara - vAyukAyika jIvokI virAdhanAkA tyAga na karanA aura pakhA calAnA, rabaDa zrAdime banda karanA Adi pravRttiyose unakI virAdhanA karaneko vAyukAyikavirati kahate hai / prazna 37 - vanaspatikAyika avirati kise kahate hai ? uttara- vanaspatikAyika jIvokI virAdhanAkA tyAga na karanA aura chedanA, kATanA, pakAnA, sukhAnA zrAdi pravRttiyose unakI virAdhanA karaneko vanaspatikAyanavirati kahate hai / prazna 38 --- sakAyanavirati kise kahate hai ? uttara- dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paJcendriya jIvokI virAdhanAkA tyAga na karanA aura pITanA, dalanA, malanA, mAranA, citta dukhAnA Adi pravRttiyose unako virAdhanA karanA, so sakAyanavirati hai / prazna 36 - vipayazraviratike bheda kauna-kauna hai ? uttara- sparzanendriyaviSaya avirati, rasanendriyaviSaya avirati ghrANendriyaviSaya avirati, cakSurindriyaviSaya zravirati zrotrendriyaviSaya zravirati aura manoviSaya zravirati-- ye 6 bheda viSaya avirati ke hai / prazna 40-- sparzanendriya viSayavirati kise kahate hai ? uttara- sparzanendriyake viSayose virakta nahI hone aura zItasparzana, uSNasparzana, komalasparzana, maithuna Adi kriyAo se sparzanendriyake biSayame pravRtti karane ko sparzanendriyaviSaya avirati kahate hai | prazna 41 - rasanendriya viSayAvirati kise kahate hai ? uttara - rasanAindriyake viSayose virakta na hone va madhura nAnA vyaJjana rasoke bhakSaNa pAnakI pravRtti karaneko rasanendriyaviSaya avirati kahate hai / prazna 42 - ghrANendriyaviSaya avirati kise kahate hai ? uttara- ghrANendriya (nAsikA) ke viSayose virakta na hone va suhAvane sugandhita puSpa, itara prAdike sUghaneko ghrANendriyaviSaya avirati kahate hai / prazna 43 -- cakSurindriyaviSaya avirati kise kahate hai ? Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 30 121 uttara - cakSurindriya (netra) ke vipayose virakta na hone va sundara rUpa, khela, nATaka zrAdi dekhanekI pravRtti karaneko cakSurindriya viSayAvirati kahate hai / prazna 44 - zrotrendriyaviSayAvirati kise kahate hai ? uttara - zrotrendriyake viSayose virakta na hone, suhAvane rAga bhare zabda, saMgIta Adike sunane kI ratiko zrotrendriya viSayAvirati kahate hai / prazna 45 - manoviSaya pravirati kise kahate hai ? uttara - manake viSayose virakta na hone va yaza, kIrti, viSayacintana zrAdi viSayome honeko manoviSaya avirati kahate hai / prazna 46 - indriya va manake aniSTa triSayome arati yA dveSa karaneko kyA avirati nahI kahate hai ? uttara - aniSTa viSayome dveSa karane ko bhI zravirati kahate hai / yaha dveSa bhI iSTa viSayome rati honeke kAraNa hotA hai, zrata isakA bhI pratarbhAva pUrvokta lakSaNo me ho jAtA hai / - prazna 47 - pramAda kise kahate hai ? uttara - zuddhAtmAnubhavase calita ho jAne va vratasAdhaname asAvadhAnI karaneko pramAda kahate hai / prazna 45 - pramAdake kitane bheda hai ? uttara- pramAdake mUla bheda 15 hai - ( 1 ) strIkathA, (2) dezakathA, (3) bhojana kathA, (4) rAjava thA ye cAra vikathAye, (5) krodha, (6) mAna, (7) mAyA, (8) lobha ye cAra kaSAye, (e) sparzanendriyavazatA, (10) rasanendriyavazatA, (11) ghrANendriyavazatA, (12) cakSurindriyavazanA, (13) zrotrendriyavazatA ye pAca indriyavazatA tathA (14) nidrA va (15) sneha | prazna 46 - strIkathA kise kahate hai ? uttara- strIke sundara rUpa, kalA, cAturya zrAdikI rAgabharI kathA karaneko strIkathA kahate hai / prazna 50-- dezakathA vise kahate hai ? uttara - deza videzoke sthAna, mahala, cAla-calana, nIti zrAdikI bAteM karaneko dezakathA kahate hai / prazna 51- bhojanakathA kise kahate haiM ? uttara - svAdiSTa bhojanakA svAda, bhojana banAnekI kriyA, bhojanakI sAmagrI Adi kI carcA karaneko bhojanakathA kahate hai / prazna 52 - rAjakayA vise kahate haiM ? Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 122 dravyasagraha--praznottarI TIkA uttara- rAjAvoMke vyavahAra, vaibhava AdikI carcA karaneko rAjakathA kahate hai / prazna 53- krodhapramAda kise kahate hai ? uttara- krodhavaza zuddhAtmAnubhavase calita hone va Avazyaka kartavyome zithilatA karane ko krodhapramAda kahate hai| prazna 54-- mAnapramAda kise kahate hai ? uttara-- mAnavaza zuddhAtmAnubhavase calita hone va Avazyaka kartavyome zithila honeko va dopa lagAneko mAnapramAda kahate hai / prazna 55- mAyApramAda kise kahate hai ? uttara-- mAyAvaza zuddhAtmAnubhavase calita hone va Avazyaka kartavyome doSa lagAneko mAyApramAda kahate hai| prazna 56-- lobhapramAda kise kahate hai ? uttara-- lobhakaSAyavaza zuddhAtmAnubhavase calita hone va Avazyaka kartavyome dopa lagAneko lobhapramAda kahate hai| prazna 57-- sparzanendriyavazatA kise kahate hai ? uttara- sparzanendriyake vipayoke cintavana, pravartana Adike AdhIna hokara zuddhAtmAnubhavase calita honA sparzanendriyavazatA hai / prazna 58--rasanendriyavazatA kyA hai ? ____uttara-- bhojanake svAdame rati karake zuddhAtmAnubhavase calita ho jAnA, so rasanendriyavazatA hai| prazna 56-- ghrANendriyavazatA kise kahate hai ? uttara-- acche gandha vAle padArthokI gandhakI vAJchA va vRtti karake zuddhAtmAnubhavase calita ho jAnA ghrANendriyavazatA hai / prazna 60.. cakSurindriyavazatA kise kahate hai ? uttara-- sundara rUpa, nATaka, kalA Adike dekhaneme rAta karake zuddhAtmAnubhavase calita ho jAneko cakSurindriyavazatA kahate hai| prazna 61-zrotrendriyavazatA kise kahate hai ? uttara-rAgotpAdaka zabda, sagIta Adike zravaName rati varake zuddhAtmAnubhavase calita ho jAneko zronendriyavazatA kahate hai| prazna 62- nidrApramAda kise kahate hai ? uttara--nidrAke azake bhI vazIbhUta hokara zuddhAtmAnubhavase calita ho jAneko nidrA Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 30 pramAda kahate hai 1 123 prazna 63 - snehapramAda kise kahate hai ? uttara -- kisI padArtha yA prANIviSayaka sneha karake zuddha svarUpAnubhavase calita ho jAneko snehapramAda kahate hai / prazna 64 - pramAdake sayogI bheda kitane hai ? uttara -- pramAdake sayogI bheda 80 hote hai -- 4 vikathA, 4 kaSAya, 5 indriyaviSaya - inakA paraspara guNA karanese 80 bheda ho jAte hai / ina saba bhedoke sAtha nidrA va sneha lagAte jAnA cAhiye / prazna 65 - kaSAyake kitane bheda hai ? uttara--kaSAyake mUla bheda 4 hai - (1) krodha, (2) mAna, (3) mAyA, (4) lobha / prazna 66 - kaSAyake uttarabheda kitane hai ? uttara- kaSAyake uttarabheda 25 hai - ( 1 - 4) zranantAnubadhI krodha, mAna, mAyA, lobha, ( 5--8) zrapratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha, ( 6-- 12) pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha, (13--16) sajvalana krodha, mAna, mAyA, lobha, (17) hAsya, (18) rati, (16) arati, (20) zoka, (21) bhaya, (22) jugupsA, (23) puruSaveda, : (24) strIveda mora (25) napuMsaka veda / prazna 67 - anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha kise kahate hai ? uttara - jo krodha, mAna, mAyA, lobha mithyAtva ko baDhAve use anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha kahate hai / prazna 68 - apratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha kise kahate hai ? uttara - jo krodha, mAna, mAyA, lobha dezasayamakA ghAta kare yAne dezasayamako prakaTa na hone de use zrapratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha kahate hai / - prazna 66- pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha kise kahate hai ? uttara- jo krodha, mAna, mAyA, lobha sakalasayamakA ghAta kare yAne sakalasayamako prakaTa na hone de use pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha kahate hai / prazna 70 --- sajvalana krodha, mAna, mAyA, lobha kise kahate hai ? uttara - jo krodha, mAna, mAyA, lobha yathAkhyAta cAritra ( kaSAyake prabhAvame hone vAlA cAritra) ko ghAte yAne yathAkhyAta cAritrako prakaTa na hone de use sajvalana krodha, mAna, mAyA, lobha kahate hai / prazna 71 - hAsya kise kahate hai ? 4 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 dravyasagraha - praznottarI TIkA uttara- kisIkI kisI bAtakI kamI dekhakara hAsya majAka karane va laukika sukha pAkara haMsaneko hAsya kahate hai / prazna 72 - rati kise kahate hai ? uttara -- iSTa viSaya pAkara yA socakara usame prIti karaneko rati kahate hai / prazna 73 - arati kise kahate hai ? uttara - aniSTa vipayako pAkara yA socakara usame aprIti karaneko zrarati kahate hai ? prazna 74- - zoka kise kahate hai ? uttara - aniSTa prasaGga upasthita honepara yA usakA cintavana karanepara raja rUpa pariNAma honeko zoka kahate hai / prazna 75 - bhaya kise kahate hai ? uttara - apanI kalpanAnusAra jise ahita mAnA hai usase zaGkA karane yA Daraneko bhaya kahate hai / prazna 76 - jugupsA kise kahate hai ? uttara - arucikara viSayome glAni karaneko jugupsA kahate hai / prazna 77- puruSaveda kise kahate hai ? uttara -- zrAtmIya guNa, puruSArthake vikAsame utsAha va yatna karaneko puruSaveda kahate hai athavA strIkesAtha ramaraNa karaneke abhilASa pariNAmako puruSaveda kahate hai / prazna 78- strIveda kise kahate hai ? uttara- mAyAcArakI mukhyatA, puruSArthaM me nirutsAha, bhayazIlatA Adika pariNAmako athavA puruSa ke sAtha ramaraNa karaneke abhilASa pariNAmako strIveda kahate hai / prazna 76 - napusakaveda kise kahate hai ? uttara - kAyaratA va kartavya me nirutsAha Adi pariNAmako athavA puruSa va strI dono ke sAtha ramaNa karaneke pariNAmako napusakaveda kahate hai / prazna 80 - yoga kise kahate hai ? uttara- mana, vacana, kAyake nimittase Atmapradezake parispada honeke kAraNabhUta prayatna ko yoga kahate hai / prazna 81 - yogake kitane bheda hai ? uttara----yogake mUla bheTa 3 hai-- (1) manoyoga, (2) vacanayoga, (3) kAyayoga | yogake uttara bheda 15 hai- (1) satyamanoyoga, (2) asatyamanoyoga, (3) ubhayamanoyoga, (4) anubhayamanoyoga, (5) satyavacanayoga, (6) asatyavacanayoga, (7) ubhayavacanayoga, Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 gAyA 30 (8) anubhayavacanayoga, (9) auvArika kAyayoga, (10) audArika mizrakAyayoga, (11) vaikiyakakAyayoga, (12) vaikriyakamizrakAyayoga, (13) AhArakakAyayoga, (14) mohArakamizrakAyayoga, (15) kArmANakAyayoga / prazna 82-- satyamanoyoga kise kahate hai ? uttara-- satyavacanake kAraNabhUta manako satyamana kahate hai aura satyamanake nimittase hone vAle yogako satyamanoyoga kahate hai| prazna 83-- asatyamanoyoga kise kahate hai ? uttara-asatyavacanake kAraNabhUta manako asatyamana kahate hai aura asatya manake nimittase hone vAle yogako asatyamanoyoga kahate hai / prazna 84-- ubhayamanoyoga kise kahate hai ? uttara-- ubhaya (satya va asatya mile huye) vacanake kAraNabhUta manako ubhayamana kahate hai aura ubhayamanake nimittase hone vAle yogako ubhayamanayoga kahate hai / prazna 85-- anubhayamanoyoga kise kahate hai ? uttara--anubhaya arthAt jo na satya hai aura na asatya, aise vacana ke kAraNabhUta manako anubhayamana kahate hai aura anubhayamanake nimittase hone vAle yogako anubhayamanoyoga kahate hai| prazna 86.- satyavacanayoga kise kahate haiM ? / uttara-- satyavacanake nimittase hone vAle yogako satyavacanayoga kahate hai| prazna 87-asatyavacanayoga kise kahate hai ? uttara- prasatya vacanake nimittase hone vAle yogako asatyavacana yoga kahate hai| prazna 88- ubhayavacanayoga kise kahate hai ? uttara--satya va asatya mizrita vacanake nimittase hone vAle yogako ubhayavacanayoga kahate hai| prazna 86- anubhayavacanayoga kise kahate hai ? uttara- anubhaya (jo na satya hai aura na asatya hai) vacanake nimittase hone vAle yoga ko anubhayavacanayoga kahate hai| prazna 60- divyadhvanike zabda kisa vacanarUpa hai ? uttara-- divyadhvanike zabda anubhayavacana hai aura ye hI zabda zrotAvoke karName praviSTa honepara satyavacana kahalAte hai / niracanayakatA satyavacanyA prazna 61-- dvIndriyAdi prasajJI jIvoke zabda kise vacanarUma hai? uttara-- dvIndriyAdi asaMjJI jIvoke zabda anubhayavacanarUpa hai| Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasaMgraha-praznottarI TIkA prazna 62-sazI jIvokI kaunasI bhASA anubhayavacana rUpa hai ? uttara- prazna, prAjJA, nimantraNa prAdike zabda anubhayavacana kahalAte hai| prazna 63- audArika kAyayoga kise kahate hai ? uttara- manuSya va tiryacoke zarIrako praudArika kAya kahate haiM, usa kAyake nimittase hone vAle yogako audArika kAyayoga kahate hai| . prazna 64-- audArika mizrakAyayoga kise kahate haiM ? uttara- audArika mizrakAyake nimitta hone vAle yogako praudArika mizrakAyayoga kahate prazna 15-- praudArika mizrakAya kaba hotA hai ? Sar'. uttara- koI jIva marakara manuSya yA tiryaMcagatime jAve / vahA~ janmasthAnapara pahucate) hI yaha jIva audArika vargaNAmoko zarIrarUpase grahaNa karane lagatA hai, kintu jaba taka zarIra paryApti (zarIra banAnekI zakti) pUrNa nahIM ho pAtI hai taba taka usa zarIrako audArika mizrakAya kahate hai / isa aparyApta avasthAname kArmANavargaNA aura audArika vargaNA donokA sammi-) lita grahaNa hai| prazna 66- vaikriyakakAyayoga kise kahate hai ? uttara-deva va nArakiyoke zarIrako vaikriyakakAya kahate hai, usake nimittase hone vAle yogako vaikriyakakAyayoga kahate hai / prazna 67-vakriyakamizrakAyayoga kise kahate hai ? uttara- vaikriyakamizrakAyake nimittase hone vAle yogako vaikriyakamizrakAyayoga kahate prazna :-vaikriyakamizrakAya kaba hotA hai ? uttara-koI manupya yA tiryaJca marakara deva yA narakagatime jAve / vahA~ janmasthAna | para pahucate hI jIva vaikriyaka vargaNAproko zarIra rUpase grahaNa karane lagatA hai / kintu jaba taka zarIra paryApti (zarIra racanA honekI zakti) pUrNa nahI ho pAtI taba taka isa zarIrako praudA(rika mizrakAya kahate hai / isa aparyApti avasthAname kArmANavargaNA aura vaikriyakavargaNA-ina | donokA sammilita grahaNa hai| prazna 66-AhArakakAyayoga kise kahate hai ? uttara- pramattavirata chaThe) guNasthAnavartI AhArakaRddhidhArI munike jaba koI sUkSma tattvame zakA utpanna hotI hai taba unake mastakase eka hAthakA, dhavala, pavitra, avyAghAtI AhAraka zarIra nikalatA hai / yaha putalA kevalI yA zrutakevalIve darzana karake vApisa mastaka ise amaraka yamudhAta kahate Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 30 127 me samA jAtA hai| usa samaya munikI zakA nivRtta ho jAtI hai / isa AhAraka zarIrake nimittase jo yoga hotA hai use AhArakakAyayoga kahate hai / prazna 100- AhArakamizrakAyayoga kise kahate hai ? uttara-yaha AhArakazarIra jaba taka pUrNa bana nahI letA taba taka grAhAraka mizrakAya kahalAtA hai / isa AhArakamizrakAyake nimittase hone vAle yogako AhArakamizrakAyayoga kahate hai / isa aparyApti avasthAnameM audArika vargaNA va AhArakavargaNA donokA sammi-' lita grahaNa hai| prazna 101-kArmANakAyayoga kise kahate hai ? jiuttara-koI jIva marakara dUsarI gatime moDe vAlI vigrahagatise jAve to usake usa rAsteme kevala kArmANakAyake nimittase hotA hai tathA samudghAtakevalIke pratara aura lokapUraNa samudghAtame kevala kArmANakAyake nimittase yoga hotA hai| usa yogako kArmANakAyayoga kahate hai| prazna 102-- ina saba prAsravoke jAnanese kyA lAbha hai ? uttara-ye saba Asrava vibhAvarUpa hai, maiM mAtra caitanyaravarUpa hU / isa prakAra antara jAnanese bhedavijJAna hotA hai tathA bhUtArthanayase AsravakA jAnanA nizcaya samyaktvakI utpatti kA kAraNa hai| prazna 103- bhUtArthanaya kise kahate hai ? uttara-- ekake guNaparyAyoko usa hI ekakI ora jhukate hue usa ekame hI jAnaneko bhUtArthanaya kahate hai| zvayanaya prazna 104- bhUtArthanayase AsravakA jAnanA kisa prakAra hai ? uttara-ye saba Asrava paryAye haiM / kisa dravyakI hai ? jIvadravyako / jIvadravyake kisa guNako hai ? mithyAtva to samyaktva (zraddhA) gRNakI paryAyeM hai aura yoga yogazaktikI paryAye hai. zepa saba cAritraguNakI paryAye hai / isa prakAra dravya, guNa, paryAyoko yathArtha jAnakara ekatvako aura upayoga jAve, isa prakAra jAnanA bhUtArthanayakA jAnanA hotA hai| jaise yaha lobha paryAya cAritraguNakI hai, isa bodhame paryAyaSTise gauNa ho jAtI hai aura guNadRSTi mukhya ho jAtI hai punaH cAritraguNa jIvadravyakA hai, isa bodhame guNadRSTi gauNa ho jAtI hai aura dravyadRSTi mukhya ho jAtI hai / pazcAt dravyadRSTime vikalpakA avakAza na honese dravyadRSTi bhI chUTakara kevala sahaja Anandamaya pariNamanakA anubhava raha jAtA hai / isa zuddha Atmatattvako anubhUtiko nizcaya samyaktva kahate hai| isa prakAra bhAvAsravake svarUpakA vizeSa rUpase varNana karake aba dravyAtravake svarUpakA Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 vizeSa rUpa se varNana karate hai dravyasaMgraha- nottarI TIkA nANAvararaNAdIraNa jogga ja puggala samAsavadi / davvAsavo so prayabheo jiraNakkhAdo // 31 // anvaya - NANAvararaNAdIraNa jogga ja puggala samAsavadi sa davvAsavo praNeyabhezro zro jikkhAdo / artha -- jJAnAvaraNAdi karmarUpase pariNata hone yogya jo pudgala AtA hai vaha aneka bheda vAlA dravyAsava jAnanA cAhiye, aisA zrI jinendradevane kahA hai / prazna 1- kaunase pudgala karmarUpame pariNata honeke yogya hote hai ? uttara - kArmANavargaNA nAmaka svanva karmarUpase pariNata hone ke yogya hote haiM / prazna 2 - kArmAraNa vargaNAyeM kahA~ maujUda rahatI hai ? ( uttara - kArmAraNa bargaraNAye samasta lokame ThasAThasa vyApta hai / lokake eka-eka pradezapara ananta kArmAraNaraNAye hai / - prazna 3 - una kArmAvagaMgAokA karmarUpa honese pahile bhI jIvake sAtha koI sambagha hai yA nahI ? uttara - kucha kArmAraNavargaNAtrokA karmarUpa honese pahile bhI jIvake sAtha ekakSetrAvagAha sambandha rahatA hai, unhe visopacaya kahA jAtA hai| sabhI sasArI jIvoke visrasopacaya banA rahatA hai / svAyA yA use samaya yogyalA prazna 4 - kyA kucha kArmAraNavargaraNAyeM visrasopacayase alaga bhI hai ? uttara - kucha kArmAraNavargagAye visrasopacayase alaga bhI hai / ye bhI kabhI visrasopacaya me zAmila ho jAtI hai / prazna 5 - kyA vikhasopacaya vAle svandha hI karmarUpa pariNata hote haiM yA anya kArbhA - vargaNAyeM bhI karmarUpa pariNata ho jAte hai ? mAnikapaka uttara- visrasopacayake kArmAraNa skandha hI karmarUpa pariNata hote hai / anya kAmaNi huvA vargeraNAye bhI visrasopacayarUpa banakara karmarUpa pariNata ho jAtI hai / prazna 6 - karma kitane prakArake hai ? uttara - karmake mUlame 2 prakAra hai- (1) ghAtiyAkarma aura ( 2 ) aghAtiyA karma | prazna 7-- - ghAtiyAkarma kise kahate hai ? uttara- jo karma zrAtmAke jJAnAdi anujIvI guNoke ghAtaneme nimitta ho unhe ghAtiyA karma kahate hai / prazna 8 --- anujIvI guNa kise kahate hai ? Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 31 126 uttara-bhAvAtmaka guNoko anujAvI guNa kahate hai| ina guNoke avibhAgapraticcheda hote hai / ye guNa karma yA adhika nAnA prakArake sthAnome vikasita ho sakate hai / jaise, jJAna, darzana, samyaktva, cAritra, zakti / prazna :--aghAtiyAkarma kise kahate hai ? annAdasaNguNa uttara-jo karma jIvake anujIvI guNokA ghAta na kare aura kevala pratijIvI guNokA vikAsa rukaneme nimitta ho unhe adhAtiyAkarma kahate hai| prazna 10-pratijIvI guNa kise kahate hai ? uttara-abhAvAtmaka dharmoko pratijIvI guNa kahate hai / ina guNoke avibhAgapraticcheda nahI hote / jaise agurulaghutva, sUkSmatva, avagAhanA, avyAbAdha / ye guNa sikho se prakaTa prazna 11- ghAtiyAkarmake kitane bheda hai ? uttara-ghAtiyAkarmake cAra bheda hai-(1) jJAnAvaraNakarma, (2) darzanAvaraNakarma, (3) mohanIyakarma aura antarAyakarma / / prazna 12-- jJAnAvaraNakarma kise kahate hai ? uttara-jo karma AtmAke jJAnaguNako prakaTa na hone de arthAt jJAnaguNake avikAsame jo nimitta ho use jJAnAvaraNakarma kahate hai / prazna 13-jJAnAvaraNakarmake kitane prakAra hai ? uttara- jJAnAvaraNakarmake 5 prakAra hai-(1) matijJAnAvaraNa, (2) zrutajJAnAvaraNa, (3) avadhijJAnAvaraNa, (4) manaHparyayajJAnAvaraNa aura (3) kevalajJAnAvaraNa / prazna 14-matijJAnAvaraNakarma kise kahate hai ? uttara--jisa karmake udayako pAkara matijJAna prakaTa na ho, use matijJAnAvaraNakarma kahate hai| prazna 15- zrutajJAnAvaraNakarma kise kahate hai ? uttara-jo zrutajJAnako prakaTa na hone de use zrutajJAnAvaraNakarma kahate hai| prazna 16- avadhijJAnAvaraNakarma kise kahate hai ? uttara-jo avadhijJAnakA AvaraNa kare usa karmako avadhijJAnAvaraNakarma kahate hai| prazna 17-manaHparyayajJAnAvaraNakarma kise kahate hai ? uttara-jo karma manaHparyayajJAnako prakaTa na hone de, use manaH yajJAnAvaraNa karma kahate prazna 18-kevalajJAnAvaraNakarma kise kahate hai ? uttara-jo karma kevalajJAnako prakaTa na hone de, use kevalajJAtAvaraNakarma kahate hai| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 dravyasagraha--praznottarI TIkA prazna 16- prAtmAme yadi kevalajJAna Adi jJAna hai to unakA prAvaraNa ho hI nahIM sakatA aura yadi nahI hai to prAvaraNa kisakA ho? uttara- AtmAme kevalajJAna prAdi zaktirUpase hai, karmake nimittase ve prakaTa nahI ho pAte, yahI unakA prAvaraNa hai / pradhana 20-- kyA jJAnAvaraNakarma nizcayase jJAnakA dhAta karate hai ? uttara- eka dravya dUsare dravyakA kisI prakArakA pariNAmana nahIM karatA, prataH nizcaya se karma jJAnakA ghAta nahIM karatA, kintu aisA sahaja hI nimittanaimittika sambadha hai ki kauke udaya honepara prAtmajJAnaguNakA ucita vikAsa nahI kara pAtA / udaya bhI aisI yogyatA vAlo ke hotA hai| prazna 21-- darzanAvaraNakarma kise kahate hai ? / uttara-- jo prAtmAke darzanaguNakA vikAsa na hone de, use darzanAvaraNakarma kahate hai| prazna 22-- darzanAvaraNakarmake kitane bheda hai ? uttara-- darzanAvaraNakarmake 6 bheda hai- (1) cakSurdarzanAvaraNa, (2) acakSurdarzanAvaraNa, (3) avadhidarzanAvaraNa, (4) kevaladarzanAvaraNa, (5) nidrA, (6) nidrAnidrA, (7) pracalA, / (6) pracalApracalA, (E) styaangRddhi| prazna 23- cakSurdarzanAvaraNakarma kise kahate hai ? uttara-- jo karma cakSurdarzanako na hone de use cakSurdarzanAvaraNakarma kahate hai / prazna 24-- acakSurdarzanAvaraNakarma kise kahate hai ? uttara-- jo karma pracakSudarzana na hone de use acakSurdarzanAvaraNakarma kahate hai / 'prazna 25----avadhidarzanAvaraNakarma kise kahate hai ? uttara-jo karma avadhidarzana na hone de use avadhidarzanAvaraNakarma kahate hai / prazna 26-kevaladarzanAvaraNakarma kise kahate hai ? uttara-jo karma kevaladarzanako prakaTa na hone de use kevaladarzanAvaraNakarma kahate hai| prizna 27-nidrAdarzanAvaraNakarma kise kahate hai ? uttara-jisa karmake udayase sAdhAraNa nIda Ave, jahA darzana athavA svasavedana na ho sake usa karmako nidrAdarzanAvaraNakarma kahate hai| prazna 28-nidrAnidrAdarzanAvaraNakarma kise kahate hai ? . rad uttara-jisa karmake udayase gADha nidrA Ave, bIcame jagakara bhI puna. so jAve, J jisase darzana athavA svasamvedana nahI ho sakatA use nidrAnidrAdarzanAvaraNakarma kahate hai| prazna 26-pracalAdarzanAvaraNakarma kise kahate hai ? sparsana,rasamA- onanana (nasamandhI kAnasepahilekAle ..' * na mkhle| Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 gAthA 31 - uttara- jisa karmake udayase ardhanidritasA sove, jisase darzanaguNakA upayoga na ho / sake use pracalAdarzanAvaraNakarma kahate hai| prizna 30-pracalApracalAdarzanAvaraNakarma kise kahate hai ? . uttara-jisa karmake udayase -aisI- nidrA prAve jahAM aGga upAGga cale dA~ta kiTakiTAye, muhase lAra bahe Adi jisase darzanopayoga na ho use pracalApracalAdarzanAvaraNakarma kahate hai| prazna 31- styAnagRddhidarzanAvaraNakarma kise kahate hai ? / . uttara-jisa karmake udayase aisI nidrA Ave ki nidrAme hI uThakara koI bar3A kAma kara Ave aura jAganepara yaha mAlUma bhI na ho use styAnagRddhidarzanAvaraNanAmakarma kahate hai / isake udayame bhI jIvako darzana athavA svasavedana nahI ho pAtA / prazna 32- mohanIyakarma kise kahate hai? .. uttara- jisa karmake udayase anya tattvome mohitaM ho, jAya, apane zuddha svarUpakAdhmAna na kara sake aura na svarUpame sthira ho sake use mohanIyakarma kahate hai| prazna 33-mohanIyakarmake kitane bheda hai? / uttara- mohanIyakarmake mUlame do bheda hai-(1) darzanamohanIya, (2) cAritramohanIya / prazna 34-darzanamohanIyake kitane bheda hai ? - uttara-darzanamohanIyake tIna bheda hai-(1) mithyAtva, (2) samyagmithyAtva aura (3) samyAkRti / prazna 35 --cAritramohanIyake kitane bheda.hai ? . uttara- cAritramohanIyake 25 bheda hai-16 kappAyavedakamohanIya aura 6 noRSAyavedakamohanIya / prazna 36- kaSAyavedakamohanIyakarma 16. kauna-kaunase hai ? uttara-kaSAyavedakamohanIyakarma 16 isa prakAra hai-(1) anantAnubadhIkrodhavedakamohanIya, (2) anantAnubadhImAnavedakamohanIya, (3) anantAnubadhImAyAvedakamohanIya, - (4) anantAnubadhIlobhavedakamohanIya, (5) apratyAkhyAnAvaraNakrodhavedakamohanIya, (6) apratyAkhyAnAvaraNamAnavedakamohanIya; (7) apratyAkhyAnAvaraNamAyAvedakamohanIya, (8) apratyAkhyAnAvaraNalobhavedakamohanIya, (6) pratyAkhyAnAvaraNakrodhavedakamohanIya, (10) pratyAkhyAnAvaraNamAnavedakamohanIya, (11) pratyAkhyAnAvaraNamAyAvedakamohanIya, (12) pratyAkhyAnAvaraNalobhavedakamohanIya, (12) saMjvalanakovavedakamohanIya, (14) sajvalanamAnavedakamohanIya, (13) sajvalanamAyAvedakamohanIya aura (16) sjvlnlobhvedkmohniiykrm| - Mirry Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 dravyasagraha-praznottarI TIkA prazna 37- nokaSAyavedakamohanIyakarmake ha prakAra kauna-kaunase haiM ? uttara- nokapAyavedakamohanIyakarma 6 isa prakAra hai- (1) hAsyarvedakamohanIya, (2), rativedakamohanIya, (3) arativedakamohanIya, (4) zokavedakamohanIya, (5) bhayavedakamohanIya, (6) jugupsAvedakamohanIya, (7) puruSavedakamohanIya, (8) strIvedakamohanIya aura (8) napuMsakavedakamohanIya / prazna 38-- mithyAtvamohanIyakarma kise kahate hai ? uttara- jisa karmake udayako nimitta pAkara prAtmA yathArtha zraddhAna na kara sake use mithyAtvamohanIyakarma kahate hai / isa karmake udayase jIva zuddha nijasvarUpakA pratyaya nahI kara sakatA va zarIra Adime Atmabuddhi karatA hai / prazna 36- samyagmithyAtvamohanIyakarma kise kahate hai ? uttara- jisa karmake udayase jIvake na to kevalasamyaktvarUpa pariNAma ho aura na kevala mithyAtvarUpa pariNAma ho, kintu mile hue ho usa karmako samyagmithyAtvamohanIyakarma, kahate haiN| prazna 40- samyakprakRtimohanIyakarma kise kahate hai ? uttara-- jisa karmake udayase AtmAke samyagdarzaname cala, malina, agADha doSa utpanna ho use samyakprakRtimohanIyakarma kahate hai / isa karmake udayame samyagdarzanakA ghAta nahIM hotaa| ye cala malina agADha dopa bhI atyanta sUkSmarUpa doSa hai| cence prazna 41- anantAnubandhI krodhavedakamohanIyakarma kise kahate hai ? uttara- jisa karmake udayase pASANarekhA sadRza dIrghakAla taka na miTane vAle aise "krodhakA vedana ho jisase mithyAtvabhAva puSTa hotA calA jAve usa karmako anantAnubandhI krodhavedakamohanIyakarma kahate haiM / prazna 42- anantAnubandhI mAnavedakamohanIyakarma kise kahate hai ? uttara- jisa karmake udayase pASANakI kaThoratA sadRza dIrghakAla taka na namane vAle mAnakA vedana ho jisase mithyAtva puSTa hotA rahe usako anantAnubandhI mAnavedakamohanIyakarma kahate hai / prazna 43-- anantAnubandhI mAyAvedakamohanIyakarma kise kahate hai / uttara-- jisa karmake udayase bAsakI jaDakI taraha atyanta vakra mAyA (chala kapaTa) kA pariNamana ho jisase mithyAtka puSTa hotA rahe usako anantAnubandhI mAyAvedakamohanIyakarma kahate hai / prazna 44-anantAnubandhI lobhavedakamohanIyakarma kise kahate hai ? uttara-jisa karmake udayase hiramajIke raMgakI taraha dIrghakAla taka na chUTane vAlI Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAthA 31 133 tRSNAkA vedana ho jisase mithyAtva puSTa hotA rahe use anantAnubandhI lobhavedakamohanIyakarma kahate hai| prazna 45-- anantAnubandhI kaSAyakA kitanA kAla hai ? uttara- anantAnubandhI kaSAyake saskArako avadhi nahIM hai| yaha kaI bhavo taka sAtha jA sakatA hai, ananta bhavo taka sAtha jA sakatA hai| prazna 46- anantAnubandhI kaSAyakA kArya kyA hai ? uttara-samyaktva na hone denA aura mithyAtvako utpanna karanA, puSTa karanA, dono anantAnubandhI kaSAyake kArya hai| prazna 47-anantAnubandhI zabdakA niruktyartha kyA hai ? uttara-jo ananta bhavo taka bhI sambandha rakhe use anantAnuvandhI kahate hai| prazna 48- apratyAkhyAnAvaraNa krodhavedakamohanIyakarma kise kahate hai ? uttara-jisa karmake udayase halarekhAsadRza (pRthvIme halake calanese hone vAle gDDhe kI taraha) kucha bahuta kAla taka na miTane vAle krodhakA vedana ho jisase sayamAsayama prakaTa na ho sakatA usako apratyAkhyAnAvaraNa krodhavedakamohanIyakarma kahate hai| prazna 46- apratyAkhyAnAvaraNa mAnavedakamohanIyakarma kise kahate hai ? uttara-jisa karmake udayase haDDIkI taraha kucha kaThinatAse muDane vAle mAnakA vedana ho jisase sayamAmayama prakaTa nahIM ho sakatA usako apratyAkhyAnAvaraNa mAnavedakamohanIyakarma kahate hai| prazna 50-apratyAkhyAnAvaraNa mAyAvedakamohanIyakarma kise kahate hai| uttara- jisa karmake udayame meDhAke sIgakI kuTilatAkI taraha vakra mAyAkA vedana kare jisase saMyamAsayama prakaTa nahI ho sakatA use apratyAkhyAnAvaraNa mAyAvedakamohanIyakarma kahate prazna 51-apratyAkhyAnAvaraNa lobhavedakamohanIyakarma kise kahate haiM ? uttara-jisa karmake udayase cakeke proganake ragako ragAIkI taraha kucha bahuta kAla taka na chUTane vAlI tRSNAkA vedana ho jisase sayamAsayama prakaTa nahI ho sakatA use apratyAkhyAnAvaraNa lobhavedakamohanIyakarma kahate hai| prazna 5.- apatyAkhyAnAvaraNa kapAyakA kAla kitanA hai ? uttara-apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakA saMskAra adhikase adhika 6 mAha taka rahatA hai| prizna 53-- apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakA kArya kyA hai ? uttara-apratyAkhyAnavaraNa kaSAyakA kArya deza sayamako prakaTa na hone denA hai| Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 ghoDA, kama zrapratyAkhyAtAvaraNakA zabdArtha yaha hai- pra- Ipat, pratyAkhyAna vAlA / ISat mAne Azika tyAgako dezasayama athavA sayamAsayama kahate hai / prazna 54 - pratyAkhyAnAvaraNa krodhavedakamohanIya karma kise kahate hai ? uttara- jisa karmake udayase dhUlirekhA yAne gADIke cakkekI lakIrake sadRza alpakAla taka hI na miTane vAle krodhakA vedana ho jisase sakala sayama prakaTa nahI ho sakatA use pratyAkhyAnAvaraNa krodhavedakamohanIyakarma kahate hai / 1 dravyasaMgraha - praznaM tarI TIkA tyAgakA, yAvaraNa- DhAkane su prazna 55 -- pratyAkhyAnAvaraNa mAnavedakamohanIyakarma kise kahate hai ? uttara- jisa karmake udayase lakaDI yAne kASThadaNDakI taraha kucha zIghra mur3a jAne vAle mAnakA vedana ho jisase sakala saMyama prakaTa nahI ho sakatA use pratyAkhyAnAvaraNa mAnavedakamohanIyakarma kahate hai / prazna 56 - pratyAkhyAnAvaraNa mAyAvedakamohanIyakarma kise kahate haiM ? uttara- jisa karmake udayase gaumUtra kI taraha alpavakrarUpa mAyAkA vedana ho jisase sakala sayama prakaTa nahI ho sakatA use pratyAkhyAnAvaraNa mAyAvedakamohanIya karma kahate hai / prazna 57 - pratyAkhyAnAvaraNa lobhavedakamohanIyakarma kise kahate hai ? uttara- jisa karmake udayase zarIrapara lage hue malako taraha alpa prayatnase chUTa sakane vAlI tRSNAkA vedana ho jisase sakala sayama prakaTa nahI ho sakatA use pratyAkhyAnAvaraNa lobhavedaka mohanIyakarma kahate hai / hai / prazna 58 - pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakA kAla kitanA hai ? uttara--pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyake saskArakA kAla adhika se adhika 15 dina taka prazna 56 - pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakA kArya kyA hai ? rat uttara--pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakA kArya sakala sayama (mahAvrata ) prakaTa nahI hone denA hai / pratyAkhyAnAvaraNakA zabdArtha yaha hai- pratyAkhyAna = tyAga (sarvadeza vrata ) kA, prAvaraNa = DhAkane vAlA / prazna 60-- sajvalanakrodhavedaka mohanIyakarma kise kahate hai ? 71 uttara- jisa karmake udayase jalarekhAke sadRza zIghra miTa jAne vAle krodhakA vedana ho jisase yathAkhyAta cAritra prakaTa nahI ho sakatA use sajvalana krodhavedaka mohanIya karma kahate hai / prazna 61 - sajvalanamAnavedaka mohanIyakarma kise kahate hai ? uttara-- jisa karmake udayase beMta ( patalI chaDI) kI namratAkI taraha zIghra miTa sake, aise mAnakA vedana ho jisase yathAkhyAta cAritra prakaTa nahI ho sakatA use sajvalanamAnavedaka Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 31 mohanIyakarma kahate hai| prazna 62-- sajvalanamAyAvedaka mohanIyakarma kise kahate hai ? uttara - jisa karmake udayase camarI gau ke kezopI taraha atyalpa vakratA vAle mAmAkaSAyakA vedana ho jisase yathAkhyAta cAritra prakaTa nahI ho sakatA use sajvalanamAyAvedaka mohanIyakarma kahate hai| prazna 63-sajvalanalobhavedaka mohanIyakarma kise kahate hai ? uttara- jisa karmake udayase haldIke raMgakI taraha zIghra naSTa ho jAne vAlI tRSNAkA vedana ho jisase yathAkhyAta cAritra prakaTa nahI ho sakatA use sajvalanalobhavedaka mohanIyakarma kahate hai| -prazna 64- saMjvalanakapAyakA kAla kitanA hai ? uttara- sajvalanakaSAyake saskArakA kAla antarmuhUrta taka hI ho sakatA hai / prazna 65- sajvalana kapAyakA kArya kyA hai ? uttara- sajvalanakA zabdArtha hai-sa = samyak prakArase, jvalana = jo jale arthAt sajvalanakaSAya sakalasayamakA nAza na karate hue rahatI hai, yahI isakA samyakpanA hai aura kaSAyake kAraNa yathAkhyAta cAritra prakaTa nahI ho paataa| prazna 66- yathAkhyAta cAritra kise kahate hai ? uttara- kapAyakA abhAva honepara AtmAkA yathA = jaisA kapAyarahita zuddha svabhAva hai uma svarUpake khyAta yAne prakaTa ho jAneko yathAkhyAta cAritra kahate hai| prazna 67-hAsyavedaka mohanIyakarma kise kahate hai ? uttara- jima karmake udaya honepara hAsyajanaka rAga ho use hAsyavedaka mohanIyakarma kahate hai| prazna 68- rativedaka mohanIyakarma kise kahate hai ? uttara-jisa karmake udayase iSTa viSayome rame use rativedaka mohanIyakarma kahate hai| prazna 66- arativedaka mohanIyakarma kise kahate hai ? uttara- jisa karmake udayase aniSTa viSayome aruci ho use arativedaka mohanIyakarma pAhate hai| prazna 70-zokavedaka mohanIyakarma kise kahate hai ? uttara- jisa karmake udayase jIvake vipAda utpanna ho use zokavedaya mohano karma / kahate hai| prazna 71-bhayavedaka mohanIyakarma kise kahate hai ? Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 dravyasagraha-praznottarI TIkA uttara- jisa karmake udayase jIvake bhaya utpanna ho usako bhayavedaka mohanIyakarma kahate haiN| prazna 72- jugupsAvedaka mohanIyakarma kise kahate hai ? uttara- jisa karmake udayase jIvake glAni utpanna ho use jugupsAvedaka mohanIyakarma kahate hai| prazna 73- puruSavedaka mohanIyakarma kise kahate hai ? uttara- jisa karmake udayase mahAn kartavyome vRtti, strIramaNAbhilApA Adi pauruSa bhAva ho use puruSavedaka mohanIyakarma kahate hai / prazna 74.- strIvedaka mohanIyakarma kise kahate hai ? uttara- jisa karmake udayase komalAGgatA, netravibhrama, mukha phulAnA, puruSa ramaNecchA prAdi straiNa bhAva ho use strIvedaka mohanoyakarma kahate hai| prazna 75- napusakavedaka mohanIyakarma kise kahate hai ? uttara- jisa karmake udayase strI puruSa donome ramanekI icchA, kAmAgnikI prabalatA, kAyaratA Adi klava bhAva utpanna ho use napusakavedaka mohanIyakarma kahate hai|| prazna 76- ina ukta no bhedokA nAma nokaSAya kyo hai ? uttara-ina karmoko sthiti alpa hotI hai aura iname anubhAga bhI alpa hotA hai, isa kAraNa ye ISat kaSAyeM hai / nokapAyakA zabdArtha yaha hai-no- ISat kaSAya so nokaSAya / ) prizna 77- antarAyakarma kise kahate hai ? uttara- jo karma do ke bIca antarako utpanna karaneme nimitta ho use antarAyakarma kahate hai / antarAya zabdakA artha bhI yahI hai ki jo antarakA Aya yAne utpAda kare so atarAya arthAt jo jIvake dAna, lAbha Adime vighna honeme nimitta ho use atarAyakarma kahate hai| prazna 78-~antarAyakarmake kitane bheda hai ? uttara-antarAyakarmake 5 bheda hai-- (1) dAnAntarAya, (2) lAbhAntarAya, (3) bhogAntarAya, (4) upabhogAntarAya aura (5) vIryAntarAya / prazna 76-dAnAntarAyakarma kise kahate hai ? uttara-- jisa karmake udayase dAna dete hue jIvake dAname vighna upasthita ho use dAnAntarAyakarma kahate hai| prazna 80- lAbhAntarAyakarma kise kahate hai ? uttara-jisa karmake udayase jIvake lAbhame vighna ho use lAbhAntarAyakarma kahate hai / prazna 81--bhogAntarAyakarma kise kahate hai ? Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 31 137 uttara- jisa karmake udayase jIvake bhogame vighna upasthita ho use bhogAntarAyakarma kahate hai| prazna 82-upabhogAntarAyakarma kise kahate hai ? uttara-jisa karmake udayase jIva upabhogame vighna Ave use upabhogAntarAyakarma kahate hai| prazna 83-- vIntirAyakarma kise kahate hai ? uttara-jisa karmake udayase jIvake zaktike vikAsame vighna ho use vIryAntarAyakarma kahate hai| prazna 84-aghAtiyAkarmake kitane bheda hai ? uttara-praghAtiyA karmake 4 bheda hai- (1) vedanIyakarma, (2) Ayukarma, (3) nAmakarma aura gotrkrm| prazna 85-vedanIyakarma kise kahate hai ? Luttara-- jisa karmake udayase jIva indriya va manake viSayoMkA bhogarUpa vedana kare use vedanIyakarma kahate hai| prazna 86-- vedanIyakarmake kitane bheda hai ? uttara- vedanIyakarmake 2 bheda hai-(1) sAtAvedanIya aura (2) asAtAvedanIya / prazna 87-- sAtAvedanIyakarma kise kahate hai ? uttara-- jisa karmake udayase jIva sukhakA vedana kare use sAtAvedanIyakarma kahate hai| prazna 85- asAtAvedanIyakarma kise kahate hai ? uttara- jima karmake udayase jIva duHkhakA vedana kare use asAtAvedanIyakarma kahate hai| prazna 86- kyA vedanIyakarmakA kSaya honepara sukha dukha donokA abhAva ho jAtA hai ? uttara- vedanIyakarmake kSaya honepara sukha aura duHkha donokA kSaya ho jAtA hai / prazna 60- sukhake abhAvame jIvakA svabhAva hI miTa jAvegA? uttara- jIvakA svabhAva hai Anada / prAnada guNake pariNamana 3 hote hai- (1) mAnada, (za sukha aura (2) duHkha / sukha aura dukha AnandaguNake vikRta pariNamana hai aura Ananda guNakA svAbhAvika pariNamana hai| prazna 61- sukha kyo vikRta pariNamana hai ? uttara- sukhakA artha hai-- su= suhAvanA, kha = indriyoko arthAt jo indriyoko suhAvanA lage so sukha hai / yaha sukha duHkhakI bhAti vikRta pariNamana hai, kyoki duHkhakA matalaba hai--'du = burA, asuhAvanA, kha = indriyoko arthAt jo indriyoko asuhAvanA lage so duHkha Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 dravyasagraha-praznottarI TIkA hai / indriyoko suhAvanA asuhAvanA vedana karanA dono hI AnandaguNake vikAra hai| prazna 62-- Ananda svAbhAvika pariNamana kaise hai ? uttara-- AnandakA bhAva yaha hai-prA= samantAt nandatIti prAnandaH / sarva orase samRddhizAlI honA so Ananda hai / isame parama nirAkula avasthA hI parama samRddhi hai, vaha karma kSaya honepara hotI hI hai| prazna 63-- Ayukarma kise kahate hai ? uttara-jisa karmake udayase jIvana avasthA ho aura prabhAvase maraNa avasthA ho use Ayukarma kahate haiN| prazna 64-- Ayukarmake kitane bheda hai ? uttara-- prAyukarmake 4 bheda hai-- (1) narakAyu, (2) tiryagAyu, (3) manuSyAyu aura (4) devaayu| prazna 65-- narakAyukarma kise kahate hai ? uttara--jisa karmake udayase jIvakA narakabhavame avasthAnAhI use narakAyukarma kahate haiN| prazna 66-- tiryagAyukarma kise kahate hai ? uttara-- jisa karmake udayase AtmAkA tiryaJcabhavame avasthAna ho use tiryagAyukarma kahate haiN| prazna 67- manuSyAyukarma kise kahate hai ? uttara- jisa karmake udayase jIvakA manuSyabhavame avasthAna ho use manuSyAyukarma kahate hai| prazna 68-devAyukarma kise kahate hai ? uttara-jisa karmake udayase jIvakA devabhavame avasthAna ho use devAyukarma kahate haiN| prizna 69- nAmakarma kise kahate hai ? uttara- jisa karmake udyase nAnA prakAra zarIra sambandhI racanA ho use nAmakarma kahate hai| prazna 100- nAmakarmake kitane bheda hai ? uttara-- nAmakarmake 63 bheda hai nAtinAmakarma (naraka, tithaMca, manuSya aura deva), 5 jAtinAmakarma (ekendriya, dvIndriya, caturindriya aura pacendriya), 5 zarIranAmakarma (praudArika, AME vaikriyaka, prAhAraka, tejasa aura kArmANa), 3 aGgopAGganAmakarma (praudArika, vaikriyaka aura bhAhAraka), 1 nirmANanAmakarma, 5 bandananAmakarma (prauTArika, vaikriyaka, AhAraka, taijasa aura kArmANa), 5 saghAtanAmakarma (praudArika, vaikriyaka, AhAraka, tejasa, kArmANa), 6 sasthAna AkAra Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 31 nAmakarma (samacaturasra, nyagrodhaparimaDala, svAti, vAmana, kubjaka aura huDaka), 6 sahanananAmakarma (vajraRpabhanArAca, vajranArAca, nArAca, arddhanArAca, kIlaka aura asaprAptasRpATikA); 8 sparzanAmakarma (snigdha, rUkSa, zIta, uSNa, guru, laghu, kaThora aura mRdu) 5 rasanAmaka (amla, madhura, kaTu, tikta, kaSAyita), 2 gandhanAmakarma (sugandha aura durgandha), 5 varNanAmakarma (kRSNa, nIla, rakta, pIta aura zveta), 4 AnupUrvyanAmakarma (narakagatyAnupUrvya, tiryaggatyAnupUrvya, manuSyagatyAnupUrvya, devagatyAnupUrvya), 1 aguruladhunAmakarma, 1 upaghAtanAmakama, 1 paraghAtanAmakarma, 1 AtapanAmakarma, 1 udyotanAmakarma, 1 ucchvAsanAmakarma, 2 vihAyogatinAmakarma (prazasta aura aprazasta), 1 pratyekazarIranAmakarma, 1 vasanAmakarma. 1 mubhaganAmakama, 1 susvaranAmakarma, 1 zubhanAmakarma, 1 vAdaranAmakarma, 1 paryAptinAmakarma, 1 sthiranAmakarma, 1 prAdeyanAmakarma, 1 yazaHkItinAmakarma, 1 sAdhAraNazarIranAmakarma, 1 sthAvaranAmakarma, 1 durbhaganAmakarma, 1 dusvaranAmakarma, 1 azubhanAmakarma, 1 sUkSmanAmakarma, 1 aparyAptinAmakarma, * asthiranAmakarma, 1 anAdeyanAmakarma, 1 ayaza:kotinAmakarma aura 1 tIrthaGkaranAmakarma / prazna 101-- narakagatinAmakarma kise kahate hai ? uttara-- jisa nAmakarmake udayase narakabhavake yogya pariNAma ho jisa bhAvame rahanepara narakame udaya Ane yogya karmokA udaya hotA hai usako narakagatinAmakarma kahate hai| prazna 102-tiryaggatinAmakarma kise kahate hai ? uttara-jisa nAmakarmake udayase niyaMgabhavake yogya pariNAma ho, jisa bhAvame rahanepara tiyaMcame udaya pAne yogya karmokA udaya hotA rahatA hai use tiryaggatinAmamai kahate hai| prazna 103- manuSyagatinAmakarma kise kahate hai ? uttara- jisa nAmakarmake udayase manuSyabhavake yogya pariNAma ho, jisa bhAvame rahanepara manuSyame udaya yAne yogya karmoM kA udaya hotA rahatA hai use manuSyagatinAmakarma kahate hai| prazna 104-devagatinAmakarma kise kahate hai ? uttara-jisa nAmakarmake udayase devabhavake yogya pariNAma ho, jisa bhAvame rahanepara devame udaya Aneke yogya karmoMkA udaya hotA rahatA hai use devagatinAmakarma kahate hai| prazna 105-jAninAmakarma kise kahate hai ? uttara-jisa karmake udayase prANiyoke sadRza utpanna ho use jAtinAmakarma kahate hai| prazna 106- ekendriyajAtinAmakarma kise kahate hai ? uttara-jisa karmake udayase kevala sparzanaindriya vAlA jIvana mile use ekendriyanAtinAmakarma kahate hai| prazna 107- dvIndriyajAtinAmakarma kise kahate hai ? Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasaMgraha- praznottarI TIkA uttarajisa karmake udayase sparzana aura rasanA- ina do indriya vAlA jIvana mile use dvIndriyajAtinAmakarma hai| prazna 108-zrIndriyajAtinAmakarma kise kahate haiM ? uttara-jisake udayase sparzana, rasanA va ghrANa- ina tIna indriya bAlA jIbana mile usa karmako zrIndriyajAtinAmakarga kahate hai / prazna 106-caturindriyajAtinAmakarma kise kahate hai| uttara-jisa karmake udayase sparzana, ramanA, prANa aura cakSu ina cAra indriya vAlA jovana mile use caturindriyajAtinAmakarma kahate haiN| prazna 110-paJcendriyajAtinAmakarma kise kahate hai ? uttara-jisa karmake udayase sparzana, rapanA, ghrANa, cakSu aura zrotra-ina pAMco indriya vAlA jIvana mile use paJcendriyajAtinAmakarma kahate hai| prazna 111- zarIranAmakarma kise kahate hai ? uttara- jisa karmake udayase zarIrako racanA ho use zarIranAmakarma kahate haiM / prazna 112- praudArika zarIranAmakarma kise kahate haiM ? uttara- jisa karmake udayase praudArika nAmaka AhAravargaNAke pudgalaskandha zarIrarUpa pariNata hote huye jIvake sAtha sambandha ho use praudArika zarIranAmakarma kahate hai / prazna 113-vakriyakazarognAmakarma kise kahate hai ? uttara-jisa karmake udayase vaikriyaka nAmaka pAhAravargazAke pudgalaskandha zarIrarUpa pariNata hote huye jIvake sAtha sabandha ho use vaikriyakazarIranAmakarma kahate hai| prazna 114- AhArakazarIranAmakarma kise kahate hai ? uttara- jisa karmake udayase, AhAraka nAmaka AhAravargaraNAke pudgalaskandha zarIrarUpa pariNata hote huye jIvake sAtha sabandha ho use AhArakazarIranAmakarma kahate hai| prazna 115- taijasazarIranAmakarma kise kahate hai ? uttara-jisa karmake udayase taijasavargaNAke pudgalaskandha zarIrarUpa pariNata hote huye jIvake sAtha sabandha ho use taijasazarIranAmakarma kahate hai| prazna 116- kArmAraNazarIranAmakarma kise kahate hai ? uttara- jisa karmake udayase kArmANavargaNAke pudgala skandha karmarUpa pariNata hokara kArmANa zarIrarUpa pariNata hote hue jIvake sAtha sabandha ho use kArmANazarIranAmakarma kahate hai| prazna 117-aGgopAGganAmakarma kise kahate hai ? Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 31 uttara-jisa nAmakarmake udayase zarIrake aGga aura upAGgokI niSpatti hotI hai use aGgopAGganAmakarma kahate hai| prizna 118- aGga kitane aura kauna-kaunase hai ? uttara- aGga 8 hote hai- (1) dakSiNa pAda, (2) vAma pAda, (3) dakSiNa hasta, (Da) vAma hasta, (5) nitaba, (6) pITha, (7) hRdaya, (8) mastaka / prazna 116- upAGga kitane aura kauna-kaunase hai ? uttara-- kapAla, lalATa, kAna, nAka, aoTha, agulI, ThoDI Adi aneka upAGga hote haiN| prazna 120-audArika zarIra aGgopAGganAmakarma kise kahate haiM ? uttara-jisa nAmakarmake udayase audArika zarIrake aGga aura upAGgokI racanA ho use audArika zarIra aGgopAGga nAmakarma kahate hai / prazna 121- vaikriyakazarIra aGgopAGganAmakarma kise kahate hai ? uttara- jisa karmake udayase vaikriyaka zarIrake aGga aura upAGgokI niSpatti ho use vaikriyakazarIra aGgopAGganAmakarma kahate hai| prazna 122- pAhArakazarIra aGgopAGganAmakarma kise kahate hai ? uttara- jisa karmake udayase AhAraka zarIrake aGga aura upAGgokI racanA ho use pAhArakazarIra aGgopAGganAmakarma kahate hai / prazna 123-- nirmANanAmakarma kise kahate hai ? uttara-jisa nAmakarmake udayase aGga upAgokI yathAyogya ThIka-ThIka pramANase aura ThIka-ThIka sthAnapara niSpatti ho use nirmANanAmakarma kahate hai / prazna 124- bandhananAmakarma kise kahate hai ? / uttara-- jisa nAmakarmake udayase jIvasambadha vartamAna pudgala sambadhoke sAtha zarIrarUpa pariNata hone vAle pudgalaskandhokA paraspara bandhana ho use bandhananAnakarma kahate hai| prazna 125- audArikazarIra bandhananAmakarma kise kahate hai ? uttara-- jisa nAmakarmake udayase jIvasabaddha vartamAna pudgalasvAndhoke sAtha audArika zarIrarUpa pariNata hue pudgalaskandhokA paraspara bandhana ho use audArika zarIrabandhananAmakarma kahate hai| prazna 126- vaikriyakazarIra bandhananAmakarma kise kahate hai ? uttara-jisa nAmakarmake udayase jIvasabaddha vartamAna pudgalasvandhoke sAtha vaikriyaka zarIrarUpa pariNata hue pudgalaskandhokA paraspara bandhana ho use vaiki yakazarIra bandhananAmakarma Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 dravyamagraha-praznottarI TIkA kahate hai| prazna 127----AhArakazarIra bandhananAmakarma kise kahate hai ? uttara- jisa karmake udayase AhArakazarIrarUpa pariNata hue pudgalaskadhoMkA jItrasavaddha pudgalaskadhoke sAtha paraspara bandhana ho use AhArakazarIra bandhananAmakarma kahate hai| prazna 128- tejasazarIra bandhananAmakarma kise kahate hai ? uttara-jisa karmake udayase taijasazarIrarUpa pariNata hue pudgalaskaMdhokA jIvasabaddha pudgalaskadhoke sAtha paraspara vandhana ho use taijasazarIra bandhananAmakarma kahate hai| . prazna 126- kArmANazarIra bandhananAmarma kise kahate hai ? / uttara--jisa karmake udayase kArmANazarIrarUpa pariNata hue pudgalaskandhokA jIvasabaddha pudgalaskandhoke sAtha paraspara vandhana ho use kArmANazarIra bandhananAmakarma kahate hai| prazna 130- saghAtanAmakarma kise kahate hai ? . uttara- jisa karmake udayase baddhazarIra skandhokA paraspara chidrarahita sazlepa ho use saghAtanAmakarma kahate hai| prazna 131 -praudArika zarIrasaghAtanAmakarma kise kahate hai ? uttara-jisa nAmakarmake udayase baddha audArika zarIraskandhokA paraspara chidrarahita sazleSa ho use audArika zarIrasaghAtanAmakarma kahate hai| prazna 132- vaikriyakagarIra saghAtanAmakarma kise kahate haiM ? uttara- jisa nAmakarmake udayase baddha vaikriyakazarIra skandhokA paraspara chidrarahita sazleSa ho use vaikriyakazarIra saghAtanAmakarma kahate hai| prazna 133--AhArakazarIra saghAtanAmakarma kise kahate hai ? uttara- jisa nAmakarmake udayase baddha AhArakazarIra skandhokA paraspara chidrarahita sazleSa ho use AhArakazarIra saghAtanAmakarma kahate hai| prazna 124- taijasazarIra saghAtanAmakarma kise kahate hai ? uttara-jisa nAmakarmake udayase baddha tejasazarIra skadhokA paraspara chidrarahita sazlepa ho use taijasazarIra saghAtanAmakarma kahate hai| prazna 135-- kANizarIra saMghAtanAmakarma kise kahate hai ? uttara- jisa karmake udayase baddha kArmANazarIra skadhokA paraspara chidrarahita sazleSa ho use kArmANazarIra saghAtanAmakarma kahate hai| prazna 136- sasthAnanAmakarma kise kahate hai ? uttara- jisa karmake udayase zarIrakA AkAra banatA hai use sasthAnanAmakarma kahate hai / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 31 143 prazna 137- samacaturasra sasthAnanAmakarma kise kahate hai ? uttara-jisa karmake udayase zarIra bilkula suDola bane use samacaturana sasthAnanAmakarma kahate hai| prazna 138- nyagrodhaparimaDala saMsthAnanAmakarma kise kahate hai ? uttara-jisa karmake udayase baDake peDake AkArakI taraha zarIrakA nocekA bhAga choTA aura UparakA bhAga baDA ho use nyagrodhaparimaDala sasthAnanAmakarma kahate hai / prazna 136- svAti sasthAnanAmakarma kise kahate hai ? uhAuttara-jisa karmake udayase zarIrakA svAti (vAmI) kA AkAra bane yAne nIcekA bhAga choDA aura UparakA lambo bane use svAtisasthAnanAmakarma kahate hai / prazna 140-vAmana sasthAnanAmakarma kise kahate hai ? uttara-jisa karmake udayase zarIrakA AkAra bonA ho use vAmana sasthAnanAmakarma kahate hai| prazna 141--kubjaka sasthAnanAmakarma kise kahate hai ? uttara- jisa karmake udayase zarIrakA AkAra kubaDA ho use kubjaka sasthAnanAmakarma kahate hai| prazna 142-huDaka sasthAnanAmakarma kise kahate hai ? uttara- jisa karmake udayase zarIrakA AkAra kaI prakArakA yA vicitra athavA aTapaTA ho use huDaka sasthAnanAmakarma kahate hai| prazna 143- sahanananAmakarma kise kahate hai ? ' uttara- jisa karmake udayase zarIrame haDDiyo aura haDDiyoke sandhiyo yAne badhana vizeSa kI racanA hotI hai use sahanananAmakarma kahate hai / prazna 144- vajraRpabhanArAca sahanananAmakarma kise kahate hai ? uttara-jisa karmake udayase vajrake hADa, vajrake veThana aura vajrako kIliyA~ ho use vacaRSabhanArAca sahanananAmakarma kahate hai| prazna 145- vajranArAca sahanananAmakarma kise kahate hai ? uttara-jisa karmake udayase vajrake hADa aura vajrakI kIliyA~ ho, kintu veThana vajra ke na ho use vajranArAca sahanananAmakarma kahate hai| prazna 146- nArAcasahanananAmakarma kise kahate hai ? uttara-jisa karmake udayase haDDiyoM kIliyote kIlita ho use nArAcasahananAmakarma kahate hai| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 dravyasaMgraha-praznottarI TIkA prazna 147-arddhanArAca sahanananAmakarma kise kahate hai ? uttara-jisa karmake udayase zarIrame haDDiyAM AdhI kIlita ho usako arddhanArAca saMhanananAmakarma kahate hai| prazna 148-kIlaka sahanananAmakarma kise kahate hai ? uttara- jisa karmake udayase zarIrame haDDiyA~ kIliyoso spaSTa ho use kIlakasahanana nAmakarma kahate hai / jaise nandara,vikalA, zera . prazna 146-asaprAptasRpATikA sahanananAmakarma kise kahate hai ? uttara-jisa karmake udayase zarIrame haDDiyAM nasAjAlase badhI huI ho use asaprAptasRpATikA sahanananAmakarma kahate hai| prazna 150-sparzanAmakarma kise kahate hai ? uttara-jisa karmake udayase zarIrame niyata sparzako niSpatti hotI hai use sparzanAmakarma kahate hai| prazna 151- snigdhasparzanAmakarma kise kahate hai ? uttara-jisa karmake udayase zarIrame niyata snigdha sparzako niSpatti hotI hai use snigdhanAmakarma kahate hai| prazna 152- rUkSasparzanAmakarma kise kahate hai ? uttara- jisa karmake udayase zarIrame niyata rUkSa sparzakI niSpatti hotI hai use rukSasparzanAmakarma kahate hai| prazna 153- zItasparzanAmakarma kise kahate hai ? uttara-- jisa karmake udayase zarIrame niyata zItasparzakI niSpatti hotI hai use zItasparzanAmakarma kahate hai| prazna 154- uSNasparzanAmakarma kise kahate hai ? uttara- jisa karmake udayase zarIrame niyata uSNa sparzakI niSpatti hotI hai use uSNasparzanAmakarma kahate hai| prazna 155- gurusparzanAmakarma kise kahate hai ? bhArI uttara-- jisa karmake udayase zarIrame niyata guru nAmaka sparzakI niSpatti hotI hai use gurusparzanAmakarma kahate hai| prazna 156-- laghusparzanAmakarma kise kahate hai ? halkA uttara-jisa karmake udayase zarIrame niyata laghu nAmaka sparzakI niSpatti hotI hai use laghusparzanAmakarma kahate hai ? Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 31 145 prazna 157-kaThorasparzanAmakarma kise kahate hai ? uttara-jisa karmake udayase niyata kaThoranAmaka sparzako niSpatti hotI hai use kaThora sparzanAmakarma kahate hai| prazna 158-mRdusparzanAmakarma kise kahate haiM ? uttara--jisa karmake udayase zarIrame niyata komala sparzakI utpatti hotI hai use mRdusparzanAmakarma kahate hai| prazna 156-rasanAmakarma kise kahate haiM ? uttara-jisa karmake udayase zarIrame pratiniyata rasakI niSpatti ho use rasanAmakarma kahate hai| prazna 160-amlarasanAmakarma kise kahate hai ? uttara- jisa nAmakarmake udayase zarIrame pratiniyata amla (khaTTe) rasakI niSpatti ho use amlarasanAmakarma kahate hai / prazna 161- madhurarasanAmakarma kise kahate hai ? uttara- jisa karmake udayase zarIrame pratiniyaMta madhura rasakI nippatti ho use madhurarasanAmakarma kahate hai| prazna 162-kaTurasanAmakarma kise kahate hai ? uttara-jisa karmake udayase zarIrame pratiniyata kaDuve rasakI niSpatti ho use kaTarasanAmakarma kahate hai| prazna 163-tiktarasanAmakarma kise kahate hai ? uttara- jisa karmake udayase zarIrame pratiniyata tIkhe rasakI niSpatti ho use tiktarasanAmakarma kahate hai| prazna 164- kaSAyitarasanAmakarma kise kahate hai ? uttara-jisa karmake udayase zarIrame pratiniyata kaSale rasakI niSpatti ho use kaSAyitarasanAmakarma kahate hai / prazna 165-gandhanAmakarma kise kahate hai ? uttara-jisa nAmakarmake udayase zarIrame pratiniyata ganyako niSpatti ho use gandhanAmakarma kahate hai| prazna 166- sugandhanAmakarma kise kahate hai ? uttara- jisa nAmakarmake udayase zarIrame pratiniyata sugandhakI niSpatti ho use sugandha nAmakarma kahate hai| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 dravyasaMgraha-praznottarI TIkA prazna 167-durgandhanAmakarma kise kahate hai ? uttara-jisa nAmakarmake udayase zarIrameM pratiniyata durgandhakI niSpatti ho use durgandhanAmakarma kahate hai| prazna 168- varNanAmakarma kise kahate hai ? uttara- jisa nAmakarmake udayase pratiniyata varNakI niSpatti ho use varNanAmakarma kahate hai| prazna 169- kRSNavarNanAmakarma kise kahate hai ? uttara-jisa karmake udayase zarIrame pratiniyata kRSNavarNakI niSpatti ho use kRSNavarNanAmakarma kahate hai| prazna 170-nIlavarNanAmakarma kise kahate hai ? uttara-jisa karmake udayase zarIrame pratiniyata nIla varNako niSpatti ho use nIlavarNanAmakarma kahate hai| prazna 171- raktavarNanAmakarma kise kahate hai ? uttara- jisa karmake udayase zarIrame pratiniyata lAla varNakI niSpatti ho use raktavarNanAmakarma kahate hai| prazna 172-pItavarNanAmakarma kise kahate hai ? uttara- jisa karmake udayase zarIrame pratiniyata pIle varNakI niSpatti ho use pItavarNanAmakarma kahate hai| prazna 173- zvetavarNanAmakarma kise kahate hai ? uttara- jisa karmake udayase zarIrame pratiniyata zveta varNako niSpatti ho use zvetavarNanAmakarma kahate hai| prazna 174-- zarIra pudgala hai aura pudgalakA svabhAva hI rUpAdikA hai, phira sparzanAmakarmakI kyA AvazyakatA hai? uttara- yadi sparzAdi nAmakarma na ho to yaha vyavasthA nahIM banegI ki bhaurome bhauro jaisA pratiniyata rUpa, rasa, gadhAdise ho / ghoDo, manuSyo Adime ghoDo, manuSyo Adi jaisA rUpa rasAdi ho / yaha vyavasthA ina sparzAdi nAmakarmoke udayase hotI hai| prizna 175- AnupUrvyanAmakarma kise kahate haiM ? uttara-- jisa karmake udayase vigrahagatime pUrva zarIrake AkAra Atmapradeza ho use 'AnupUrvyanAmakarma kahate hai| prazna 176- vigrahagati kise kahate hai ? Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 31 147 uttara-- maraNake pazcAt navIna deha dhAraNa karaneke liye jo jIvakA gamana hotA hai use vigrahagati kahate hai| prazna 177-- kyA sabhI vigrahagatiyoMme jIvakA AkAra pUrva bhava jaisA hotA hai ? uttara- moDe lekara jAne vAlI gatime jIvakA AkAra pUrvabhavake AkArakA hotA hai| prazna 178--binA moDekI vigrahagatime jIvakA kyA AkAra rahatA hai ? Sri (uttara-- binA moDe vAlI gatimeM jIvako eka bhI samayakA avakAza nahI milatA, kintu pahile samayame marA, dUsare samayame utpanna ho gayA, isaliye AkAra sahita gati na hokara jIvakA visarpaNa hokara janmasthAnAra sakoca ho jAtA hai / vahA~ prAnupUrvyanAmakarmakA udaya bhI nahI hai| prazna 176-- narakagatyAnupUrvyanAmakarma kise kahate hai ? uttara-jisa karmake udayase tiryaMca yA manuSyagatise maraNakara narakabhavame dehadhAraNake liye jAne vAle jIvakA AkAra pUrvake dehake prAkArame ho use narakagatyAnupUrvyanAmakarma kahate prazna 180-tiryaggatyAnupUrvyanAmakarma kise kahate hai ? ___uttara- jisa karmake udayase kisI gatise maraNakara tiryaggatime dehadhAraNake liye jAne vAle jIvakA AkAra pUrvake dehake AkArame ho use tiryaggatyAnupUrvyanAmakarma kahate hai| prazna 181-manuSyagatyAnupUrvyanAmakarma kise kahate hai ? uttara-jisa karmake udayase kisI gatise maraNakara manuSyagatime dehadhAraNake liye jAne vAle jIvakA AkAra pUrvake dehake AkArame ho use manuSyagatyAnupUrvyanAmakarma kahate hai| prazna 182- devagatyAnupUrvyanAmakarma kise kahate hai ? uttara-jisa karmake udayase tiryaJca yA manuSyagatise maraNakara devagatime dehadhAraNake liye jAne vAle jIvakA AkAra pUrvake dehake AkArame ho use devagatyAnupUrvyanAmakarma kahate hai| prazna 183- agurulaghunAmakarma kise kahate hai ? halka uttara-jisa karmake udayase jIvakA zarIra yathAyogya guru aura laghu ho praryAta na to aisA guru zarIra ho ki lohake goleke samAna gira jAve aura na aisA laghu zarIra ho ki prAka ke tUlake samAna uDa jAve, use agurulaghunAmakarma kahate hai| prazna 184-upaghAtanAmakarma kise kahate hai ? uttara-jisa karmake udayase apane hI zarIrakA avayava apanA hI ghAta karane vAlA ho use upaghAtanAmakarma kahate hai| prazna 185-paraghAtanAmakarma kise kahate hai ? Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 dravyasagraha-praznottarI TIkA ___ uttara-jisa karmake udayase paraprANIkA ghAta karane vAlA dehame avayava ho use paraghAtanAmakarma kahate hai| prazna 186-pAtapanAmakarma kise kahate hai ? uttara- jisa karmake udayase zarIra mUlame to ThaMDA ho aura dUravartI padArthoke uSNa ho jAneme nimitta ho tathA tejomaya ho use AtapanAmakarma kahate hai / isakA udaya sUryavimAnake pRthvokAyika jIvome pAyA jAtA hai| sUtra prazna 187- udyotanAmakarma kise kahate hai ? uttara-jisa karmake udayase zarIra mUlame bhI zIta ho aura dUravartI padArthoke uSNatA kA kAraNa na ho tathA udyotarUpa (camakadAra) ho use udyotanAmakarma kahate hai / candramA prazna 188- ucchvAsanAmakarma kise kahate hai ? uttara- jisa karmake udayase zarIrame zvAsa aura ucchvAsa prakaTa ho use ucchvAsanAmakarma kahate hai| prazna 186- vihAyogatinAmakarma kise kahate hai ? uttara- jisa karmake udayase jIva gamana kare use vihAyogatinAmakarma kahate haiM / prazna 190- prazastavihAyogatinAmakarma kise kahate hai ? uttara-jisa karmake udayase sundara gamanavidhi ho use prazastavihAyogatinAmakarma kahate hai / jaise hasa, ghoDA AdikI gati / prazna 161-aprazastavihAyogatinAmakarma kise kahate hai ? uttara-jisa karmake udayase asundara gamanavidhi ho use aprazastavihAyogatinAmakarma kahate hai| jaise gadhA, kuttA AdikI gatividhi / prazna 192- pratyekazarIranAmakarma kise kahate hai ? uttara- jisa karmake udayase eka zarIrakA adhiSThAtA eka jIva ho use pratyekazarIranAmakarma kahate hai| prazna 163- sanAmakarma kise kahate hai ? uttara- jisa karmake udayase aga upAga sahita kAya (zarIra) mile use asanAmakarma kahate hai / dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paJcendriya jIva trasa kahalAte hai| prazna 194-subhaganAmakarma kise kahate hai ? uttara-jisa karmake udayase prANIpara anya prANiyokI prIti utpanna ho use subhaganAmakarma kahate hai| prazna 165-susvaranAmakarma kise kahate hai ? Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 gAthA 31 uttara-nisa karmake udayase acchA svara ho use susvaranAmakarma kahate hai| prazna 196- zubhanAmakarma kise kahate hai ? uttara-jisa karmake udayase zarIrake zubha avayava ho use zubhanAmakarma kahate hai / prazna 167- vAdaranAmakarma kise kahate hai ? uttara- jisa karmake udayase vAdara zarIra ho, jo dUsareko roka sake va dUsarese ruka sake use vAdaranAmakarma kahate hai| prazna 168- paryAptinAmakarma kise kahate hai ? Swetuttara- jisa karmake udayase aisA zarIra mile jisakI paryApti niyamase pUrNa ho, zarIraparyApti pUrNa hue binA maraNa na ho use paryAptinAmakarma kahate hai| prazna 166- sthiranAmakarma kise kahate hai ? uttara- jisa nAmakarmake udayase zarIrameM dhAtu upadhAtu apane-apane ThikAne rahe, acalita rahe use sthiranAmakarma kahate hai| prazna 200-AdeyanAmakarma kise kahate hai ? uttara- jisa karmake udayase zarIrame kAnti prakaTa ho use prAdeyanAmakarma kahate hai| prazna 201- yaza kIrtinAmakarma kise kahate hai ? / uttara- jisa karmake udayase jIvakA yaza aura kIti prakaTa ho use yazaHkItinAmakarma kahate hai| prazna 202- sAdhAraNazarIranAmakarma kise kahate hai ? uttara- jisa karmake udayase eka zarIrake svAmI aneka jIva ho use sAdhAraNazarIranAmakarma kahate hai| jaise nigoda / prazna 203-- sthAvaranAmakarma kise kahate hai ? uttara- jisa karmake udayase aga upAga rahita zarIra mile use sthAvaranAmakarma kahate prazna 204-durbhaganAmakarma kise kahate hai ? uttara-jisa karmake udayase prANIpara anya prANiyokI aruci utpanna ho use durbhaganAmakarma kahate hai| prazna 205-- duHsvaranAmakarma kise kahate hai ? uttara--jisa nAmakarmake udayase burA svara ho use du.svaranAmakarma kahate hai| prazna 206-- azubhanAmakarma kise kahate hai ? uttara-jisa karmake udayase zarIrake asuhAvane avayava ho use azubhanAmakarma kahate hai| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 dravyasaMgraha-praznottarI TIkA. prazna 207- sUkSmanAmakarma kise kahate hai ? uttara-- jisa karmake udayase zarIra sUkSma ho, jo na kisIko roka sake aura na kisI se ruka sake use sUkSmanAmakarma kahate hai| prazna 208-aparyAptinAmakarma kise kahate hai ? / uttara- jisa karmake udayase aisA zarIra mile, jisakI paryApti pUrNa na ho aura maraNa ho jAya use aparyAptinAmakarma kahate hai| prazna 206-asthiranAmakarma kise kahate hai ? uttara-jisa karmake udayase zarIrake dhAtu upadhAtu calita ho jAyA kareM use asthiranAmakarma kahate hai| prazna 210- anAdeyanAmakarma kise kahate hai ? . . uttara-jisa karmake udayase kAntirahita zarIra ho use anAdeyanAmakarma kahate haiN| prazna 211- ayaza kIrtinAmakarma kise kahate hai ? uttara- jisa karmake udayase apayaza aura akIti ho use ayazaHkItinAmakarma kahate prazna 212-- tIrthaGkaraprakRtinAmakarma kise kahate hai ? uttara-jisa karmake udayase tIrthaMkarapanA ho, sarvajJadevake sAtizaya divyadhvani, vihAra Adise lokopakAra ho use tIrthaMkaraprakRtinAmakarma kahate hai / prazna 213-- kyA ye bheda eka-eka karmaskandha hai ? - uttara-pratyeka bheda ananta kArmANavargaNAvokA skandha hai / jina kArmANavargaNAprokI prakRti usa bhedarUpa hai una kArmANaskandhokI vaha sajJA hai / prazna 214-- ina dravyAsraboke jAnanese kucha AtmalAbha hai ? uttara-- bhUtArthanayase yadi inhe jAnA jAya to inakA jJAna nizcayasamyaktvakA kAraNa ho jAtA hai| prazna 215-bhUtArthanayase ina dravyAsravokA jAnanA kisa prakAra hai ? uttara-- ukta saba dravyAsrava paryAye hai / kisa dravyakI paryAya hai ? pudgala dravyakI ye paryAya pudgaladravyase utpanna huI hai / jahA~se utpanna huI hai kevala usa dravyakI dRSTi rahanepara ye paryAya gINa ho jAtI hai aura dravyadRSTi mukhya ho jAtI hai| pazcAta dravyadRSTime vikalpokA avakAza na honese dravyadRSTikA vikalpa bhI chUTakara AtmAkA kevala sahaja Anadamaya pariNamana kA anubhava raha jAtA hai / isa zuddha AtmatattvakI anubhUtiko nizcayasamyaktva kahate hai| isa prakAra Asrava tattvakA varNana karake vanvatattvakA varNana karate hai Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 32 151 vajjhadi kamma jeNa hu cedaNabhAveNa bhAvabandho so| kammAdapatesANaM aNNoNNapavesaNaM idaro // 32 // anvaya- jeNa cedaNabhAveNa kammaM vajjhadi so bhAvabandho hu kammAdapate sANaM aNNoNNapavesaNa idro| artha-jisa cetanabhAvake nimittase karma badhatA hai vaha to bhAvabadha hai aura karma tathA prAtamAke pradezokA paraspara praveza na honA arthAt ekAkAra honA so dravyabadha hai / prazna 1-- kaunase cetanabhAva bhAvabandha kahalAte hai ? uttara- mithyAtva, rAga aura dvepa bhAvabandha kahalAte hai / prazna 2- mithyAtva Adi bhAva bhAvabadha kyo hai ? uttara-- mithyAtvAdi bhAva akhaNDa nija caitanyasvabhAvake anubhavase viparIta hai, viruddha bhAva hai, ataH bhAvabandha hai| - prazna 3-bandhame to dokA sambandha hai, yahAM do kyA tattva hai jinakA badha ho ? uttara--yahA~ upayoga aura rAgAdi sambandha huA hai arthAt caitanyaguNake vikAsame cAritraguNakA vikRta vikAsa abhigRhIta huA hai, ataH arthAt upayogabhUmime rAgAdike sambadha honese bhAvabandha kahalAtA hai| prazna 4-yaha cetanabhAva zuddha hai athavA azuddha ? uttara- yaha cetanabhAva azuddha hai, kyoki karmarUpa upAdhiko nimitta pAkara huA hai| prazna 5- bhAvabandhako taraha kyA dravyabandha bhI eka hI padArthame hotA hai ? uttara-- dravyabandha eka jAtike padArthome hotA hai arthAt pudgalakarmakA pudgalakarmake sAtha bandha honA dravyabandha hai / prizna 6- yahAM AtmA aura karmake paraspara bandhako dravyabandha kaise kahA ? uttara- yaha do jAtike dravyokA bandha hai, ise bhI dravyabandha kahate hai / isa dravyabandha kA dUsarA nAma ubhayabandha hai| prazna 7- kyA kevala eka pudgalakarmame dravyabandha nahI mAnA jA sakatA? uttara-prakRti, pradeza, sthiti va anubhAgake bandhakI apekSAse eka pudgalakarmame dravyabandha mAnA jA sakatA hai| kintu yaha bandha kevala eka paramANu yA sakhyAta asakhyAta paramAgumoke skandhame bhI nahI banatA / banatA to ananta paramANumoke skandhame, phira bhI sUkSmadRSTi se usI skandhake eka-eka paramAName bhI vaha sava hai| prazna 8-AtmA to amUrta hai, usake sAtha mUrtakarmakA baMdha kaise ho jAtA hai ? Sadttara-saMsArI AtmA karmabandhanase baddha honeke kAraNa karmasambandhase kathacita mUrta Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 dravyasaMgraha--praznottarI TIkA mAnA gayA hai, aise AtmAke sAtha karmakA bandha ho jAnA yukta hI hai| prazna :- AtmAke sAtha karmakA ekAkAra ho jAnekA kyA artha hai ? uttara- AtmAkA va karmaskandhokA ekakSetrAvagAha ho jAnA, uname nimittanaimittika sambandha ho jAnA ekAkAratAkA artha hai / aisA honepara bhI nizcaya pratyeka dravya apane Apame hI hai, ataH svatantra hai| prazna 10-bhAvabandha aura bhAvAtravame kyA antara hai ? uttara--bhAvabandhame karmabandhako nimittatA hai aura bhAvAtravame kalivakI nimittatA hai / bhAvabandha vyApya hai aura bhAvAsrava vyApaka hai| aba dravyabandhake bheda va bhedokA kAraNa dikhAte haiM payaDividiaNubhAgappade sa bhedAhu caduvidobadho / __jogA payaDipadesA Thidi aNubhAgA kasAyado hoti // 33 // anvaya-bandho payaDiTidinaNubhAgappade sa bhedAhu cduvido| payaDipadesA jogA hidi aNubhAgA kasAyado hoti / artha-bandha prakRti, sthiti, anubhAga aura pradezake bhedase 4 prakArakA hotA hai / uname se prakRtibandha aura pradezabandha to yogase hote hai tathA anubhAgabandha aura pradezabandha kaSAyase hote hai| prazna 1-- prakRtibandha kise kahate hai ? uttara-jIvako vibhAva paryAyame le jAneke liye karmaskandhome pRthak-pRthak prakRtiyo kA (Adato yA svabhAvokA) par3a jAnA prakRtibandha hai / prazna 2-jJAnAvaraNakarmakI kyA prakRti hai ? uttara- jJAnAvaraNakI prakRti AtmAke jJAnagugNako AcchAdita karanekI hai| prazna 3-darzanAvaraNakarmakI kyA prakRti hai ? uttara-- darzanAvaraNakarmakI prakRti AtmAke darzanaguNako AcchAdita karanekI hai| prazna 4-- mohanIyakarmakI kyA prakRti hai? uttara- jIvako heya aura upAdeyake vivekase bhI rahita kara denekI prakRti mohanIyakarmakI hai| prazna 5-- antarAyakarmakI kyA prakRti hai ? uttara-- dAna, lAbha prAdime vighna karanekI prakRti antarAyakarmakI hai| prazna 6- vedanIyakarmakI kyA prakRti hai ? uttara- vedanIyakarmakI prakRti alpasukha aura bahuta dukha utpanna karanekI hai| syA Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 33 153 prazna 7-AyukarmakI kyA prakRti hai ? uttara-pratiniyana zarIrame hI jIvako roke rahanA AyukarmakI prakRti hai / 'prazna - nAmakarmakI kyA prakRti hai ? uttara-nAnArUpamaya zarIrakI racanAme nimitta honA nAmakarmakI prakRti hai / prazna :- gotrakarmakI kyA prakRti hai ? uttara- ucca athavA nIca gotra karanA gotrakarmakI prakRti hai| prazna 10- eka samayame kyA eka prakRtibandha hotA hai yA sarva prakRtibandha hotA hai ? ' uttara- yadi Ayu prakRtibandha (apakarSakAla) nahI hai to eka samayame AyuprakRtiko choDakara 7 karmaprakRtiyokA bandha hotA hai / yadi apakarSakAla hai to pATho karmaprakRtiyokA badha "ho sakatA hai / sUkSmasAmparAya guNasthAname AyuprakRti aura mohanIyaprakRtike binA zepa 6 karmaprakRtiyokA (karmokA) bandhana hotA hai / upazAntamoha, kSINamoha va sayogakevalIke kevala eka vedanIyaprakRtikA pAlava hotA hai / yaha eka prakRtibandha dUsare samaya bhI nahI ThaharatA hai, isaliye ime Asrava (IryApatha) Asrava kahate hai / vedI kA AsAna prazna 11-apakarSakAlakA tAtparya kyA hai ? uttara-Ayukarmake badhaneke 8 prakAra hote haiM- karmabhUmi manuSya va tiryaJcoke Ayu baMdhakA pahilI bAra unakI vartamAna Ayuke 2 baTA 3 bhAga bItanepara hotA hai / yadi taba Ayu na badhe taba zeSa Ayuke do vibhAga bItanepara hotA hai / isa prakAra zeSake do vibhAgome 6 bAra aura kahanA cAhiye / prazna 12-yadi una ATha bArome Ayu na badha sake taba kaba Ayu badhegI? uttara-yadi una ATha apakarpome Ayu na badhe taba antima antarmuhUrtame avazya baMdha jAvegI / jise mokSa jAnA hai usake usa caramabhavame koI Ayu nahI vavatI / prazna 13-bhogabhUmiyA manuSya tiryaJcoke ATha apakarpa kaba hote hai ? uttara-bhogabhUmiyA manuSya tiryaJcake antima 6 mAha zepa rahanepara usake ATha bAra do vibhAga karane cAhiye / jaise pahilI vAra do mAha Ayu zepa rahanepara hotA hai| prazna 14-asthira bhogabhUmiyAke nara va tiryaJcoke apakarpa kaise hote hai ? uttara- bharata aura airAvata kSetromeM bhogabhUmi pahale, dUsare, tIsare kAlame hotI hai| ye asthira bhogabhUmi kahalAtI hai| asthira bhogabhUmi manuSya aura tiryaJcoke apakarpa unakI 6 mAha prAyu zeSa rahanepara 8 bAra do vibhAgomeM lagAnI cAhiye / jaise ki inakA pahilo bAra 3 mAha aAyu ropa rahanepara hotA hai| prazna 15 - deva va nArakiyoke Ayuvandhake apakarSa kava hote hai ? Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 dravyasagraha--praznottarI TIkA uttara-deva va nArakiyoke Ayubandhake apakarpa unakI prAyu 6 mAha zepa rahanepara 8 bAra do vibhAgomeM lagA lenA caahiye| prazna 16~-ekendriyAdika asajJI jIvokA AyurvadhakA apakarSa kava hotA hai ? uttara- ekendriyAdika asajJI jIvokA apakarSa karmabhUmiyAkI taraha samasta prAyuke 8 bAra do vibhAgome lagA lenA caahiye| jaise kisIkI Ayu 81 varSakI hai to 54 varSa honepara Ayubadha ho sakatA, taba Ayubandha na ho to phira 72 varSakI prAyumeM Ayubadha ho sktaa| taba na badhe to phira 78 varSakI Ayume prAyubadha ho sakatA, taba 80 varpakI umrame Ayubadha ho sakatA / isa prakAra pUre 8 bAra kara lenA caahiye| prazna 17- kyA eka karmame AvAntara prakRtiyAM bhI ho sakatI hai ? uttara- karmoke jo 148 bheda batAye gaye haiN| unarUpa prakRtiyAM to hotI hI haiM yaha to spaSTa hai, kintu 148 prakRtiyome kisI eka prakRtime bhI prAvAtara asakhyAta prakRtiyA hotI hai / jaise eka matijJAnAvaraNako leM, usame ghaTamatijJAnAvaraNa, paTamatijJAnAvaraNa Adi aneka prakRtiyA ho jAtI hai| prazna 18-sthitibadha kise kahate hai ? uttara-jIvake pradezome baddhakarmaskandhokI karmarUpase rahaneko, kAlakI maryAdA par3a jAneko sthitibandha kahate hai| prazna 16- kisa karmakI kitanI utkRSTa sthiti hotI hai ? uttara- jJAnAbaraNa karmakI 30 koDAkoDIsAgara, darzanAvaraNakI 30 koDAkoDIsAgara, mohanIyakarmakI 70 koDAkoDImAgara, antarAyakarmakI 30 koDAkoDIsAgara, vedanIyakarmakI / 30 koDAkoDIsAgara, AyukarmakI 33 koDAkoDIsAgara, nAmakarmakI 20 koDAkoDIsAgara aura gotrakarmako 20 koDAkaDIsAgara utkRSTa sthiti hotI hai| prazna 20-eka karmaprakRtike jitanI karmavargaNAyeM badhatI hai kyA una sabhI vargaNAmo ko ukta sthiti hotI hai ? ga meM 7 uttara-AbAdhAkAlake bAda kinhI vargaNAvokI 1 samayakI, kinhI vargaNAvokI 2 kI samayakI, kinhI vargaNAvokI 3 samayakI ityAdi prakArase 1-1 samaya baDhAkara utkRSTa sthiti taka lagA lenA caahiye| prazna 21-taba kinhI vargaNAvokI ukta utkRSTa sthiti huI, phira karmasAmAnyakI utkRSTa sthiti kaise huI ? uttara- eka samayame jitanI kArmANavargaNAyeM badhI unamese jo eka prakRtikI huI, uname prakRtiko apekSA abheda karake usa prakRtiko jo utkRSTa sthiti hotI hai usa hI kA Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 33 156 utkRSTame varNana kiyA hai| prazna 22- abAdhAkAla kise kahate hai ? uttara- baddhakarmaskandha jitane kAla udayameM nahI pA sakate utane kAlako abAdhAkAla kahate hai| yahAM sAmAnya abAdhAkAlakA prakaraNa hai, ataH usa baddha karmaskandhameM se koI bhI vargaNAye jaba taka udayame nahI A sakatI utanA abAdhAkAla yahA~ grahaNa krnaa| prazna 23- vizeSarUpase abAdhAkAla kyA hotA hai ? uttara-eka samayame badhe hue karmaskandhomeM bhI bhinna-bhinna 'karmavargaNAvokI jo-jo sthiti milI hai usase pahilekA kAla una-una karmavargaNAmokA abAdhAkAla kahalAtA hai| prazna 24-karmoMkI jaghanyasthiti kyA hai ? uttara-jJAnAvaraNakarmakI antarmuhUrta, darzanAvaraNakarmakI antarmuhUrta, mohanIyakarmakI antarmuhUrta, antarAyakarmakI antarmuhUrta, vedanIyakarmako 12 muhUrta, AyukarmakI atarmuhUrta, nAmakarmakI 8 muhUrta aura gotrakarmakI 8 muhUrta jaghanyasthiti hotI hai| prazna 25- ina jaghanyasthitiyoko kauna jIva bAMdhatA hai ? uttara-Ayukarmako choDakara bAkI saba karmokI jaghanyasthitiyoko upazamazreNI athavA kSapakazreNIme hone vAle munivRpabha hI bAdhate hai / prAyukarmakI jaghanyasthitiko 'kSudra janma vAle jIva bAdhate hai| ho kI prazna 26- anubhAga bandha kise kahate hai ? zamti uttara-jIva pradezoke sAtha baddha karmaskandhome sukha duHkha Adi denekI zakti vizeSake paDa jAneko anubhAgabandha kahate hai| prazna 27- anubhAgake sakSipta prakAra kitane hai ? uttara-anubhAgake sakSipta 4 prakAra hai-(1) manda, (2) madatIna, (3) tIvramada aura (4) tIvra / prazna 28- ina 4 prakArake anubhAgome tAratamya kisa prakAra hai ? - uttara- anubhAgokA nAratamya udAharaNa dvArA batAyA jA sakatA hai| etadartha tIna vibhAga karane cAhiye- (1) ghAtiyA karmokA anubhAga, (2) puNyarUpa aghAtiyA karmoMkA anubhAga aura (3) pAparUpa ghAtiyA karmokA anubhAga / prazna 26- ghAtiyA karmoke una cAra prakArake anubhAgoke udAharaNa kyA hai ? uttara- ghAtiyA karmoke anubhAga latA, dAru (kATha), asthi va pApANake samAna uttarottara komalase kaThora phala dene vAle hote gaye hai| Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasaMgraha-praznottarI TIkA prazna 30- puNyarUpa ghAtiyAkarmoke anubhAga kisake samAna haiM ? uttara- puNyarUpa ghAtiyAkarmoke anubhAga guDa, khAMDa, mizrI aura amRta ke samAna uttarottara madhura hai, phala dene vAle hai| prazna 31.- pAparUpa ghAtiyAkarmoke anubhAga kisake samAna hai ? uttara-- pAparUpa ghAtiyAkarmoke anubhAga nIma, kAjIra, viSa aura hAlAhAlake samAna uttarottara kaTuka phala dene vAle hai| prazna 32-pradezabandha kise kahate hai ? uttara- karmaparamANuvokA paraspara va jIvapradezoke sAtha bandha honeko pradezabandha kahate AUR prazna 33---eka vArame kitane karmaparamANuvokA bandha hotA hai ? -uttara-siddhoke anantaveM bhAga aura abhavyose anantaguNe karmaparamANuvokA eka samayame bandha ho jAtA hai / yaha sakhyA itane lambe mApakI hai ki eka jIvake sAtha itane karmaparamANuvokA bandha hotA hai aura eka jIvake eka-eka pradezapara itane karmaparamANuvokA bandha ho jAtA hai| prazna 34- baddha karmaparamANudravyokA kisa-kisa karmaprakRtime kitanA vibhAga hotA Inteuttara-sabase adhika vedanIyakarmame, usase kama mohanIyakarmame, usase kama jJAnAvaraNa me, jJAnAvaraNake barAbara darzanAvaraName, jJAnAvaraNake barAbara antarAyakarmame, usase kama nAmakarmame, nAmakarmake barAbara gotrakarmame aura gotrakarmase kama Ayukarmame baddha karmaskandhake paramANu baMTa jAte hai| prazna 35- isa baTavAreko kauna karatA hai ? uttara- yaha vibhAga svayaM ho jAtA hai, isa vibhAgakA bhI kAraNa vahI pariNAma hai jo bandhakA kAraNa hai / jaise bhojana karaneke bAda peTame jo AhAra pahucA usakA kitanA khUna bane, kitanA mala bane Adi baTavArA svaya ho jAtA hai| usakA kAraNa kahA jA sakatA hai to vahI jtthraagni| prazna 36-cAro prakArake bandha kisa kAraNase hote hai ? uttara- prakRtibandha aura pradezabandha to yogase hote hai aura sthitibandha evaM anubhAga'bandha kaSAyase hote hai| prazna 37-yoga kise kahate hai ? uttara-AtmAke pradezoke parispanda honeko yoga kahate hai / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAyA 34 prazna 38-yoga kyA prAtmAkA svabhAva hai ? uttara- AtmapradezaparispandarUpa yoga AtmAkA svabhAva nahIM hai, vaha to karmodayavaza hotA hai / yogazakti avazya guNa yA svabhAva hai, so karmodayame usakA paritpanda pariNamana hotA hai aura pratiniyata karmodayake abhAvase va sarvathA karmodayake abhAvase usakA niSkriya pariNamana hotA hai / nizcayanayase zuddha prAtmapradeza niSkriya hote hai, vyavahAranayase sakriya prazna 36- kaSAya kise kahate hai ? uttara- jo AtmAko kaSe yAne duHkha de athavA jo nirdoSa paramAtmatattvakI bhAvanA kA avarodha kare use kaSAya kahate hai| prazna 40- ina bandhoke svarUpa jAna lenese hame kyA zikSA lenI cAhiye ? uttara-ye bandha AtmAke svabhAva nahIM hai aura na AtmAke hai, aisA yathArtha tattva jAnakara nija zuddha prAtmatattvakI bhAvanA karanI cAhiye / / prazna 41-bandhake kAraNa jAnakara hame kyA zikSA lenI cAhiye ? uttara-yoga aura kapAyase ukta bandha hote hai, ataH bandhake vinAzake artha yoga aura kaSAyakA tyAga karate hue zuddha AtmatattvakI bhAvanA karanI cAhiye / / prazna 42- yoga aura kaSAyakA tyAga kisa prakAra hogA ? -uttara-mai dhruva AtmA niSkriya aura niSkaSAya hU, isa prakArako prItipUrvaka bhAvanA se yoga aura kaSAyakI upekSA hokara zuddha prAtmatattvakI abhimukhatA hotI hai / isa puruSArthake balase yoga aura kaSAya bhI samucchinna ho jAtA hai| prazna 43- yoga aura kapAyame pahile kauna naSTa hotA hai ? uttara-pahile kaSAya naSTa hotI hai pazcAt yoga naSTa hotA hai / kaSAyakA sarvathA nAza dasaveM guNasthAnake antame ho jAtA hai / isa prakAra bandhatattvakA varNana karake aba savaratattvakA varNana karate hai cedaraNapariNAmo jo kammassAsavaNirohaNe heU / so bhAvasavaro khalu davvassAvaNirohaNo aNNo // 34 // anvaya-jo cedaraNapariNAmo kammassAsavariNarohaNe heU so khalu bhAva saMvaro, danvassAsavariNarohaNo apnno| artha-jo cetanapariNAma ' karmake prAsravake rokaneme kAraNa hai vaha nizcayase bhAvasavara hai aura dravyAsravakA ruka jAnA dravyasavara hai / prazna 1-kyA cetana pariNAma mAte hue karmoko roka detA hai ? Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 dravyasaMgraha-praznottarI TIkA - uttara-cetanapariNAma prAte hue karmoko to nahI rokatA hai, kintu zuddha cetanapariraNAmake nimittase karmokA pAnA (prAstrava) ruka jAtA hai yAne karma Ate hI nahI hai| . prazna 2- zuddha cetanapariNAmakI nippatti kaise hotI hai ? - uttara-anAdi ananta, ahetuka, sahajAnandamaya, maprakAzamAna, dhra va, kAraNaparamAtmasvarUpa zuddha caitanyasvabhAvakI bhAvanAse zuddha cetanapariNAmako niSpatti hotI hai| prazna 3-- zuddha caitanyasvabhAva anAdi ananta kaise hai ? uttara- cetana athavA cetanyasvabhAva sat hai / satukI na aAdi hotI hai aura na ata hotA hai, kevala pariNamana hotA rahatA hai / yahA~ pariNamanapara dRSTi nahIM hai, kyoki pariNamana to samayamAtra rahakara naSTa hotA rahatA hai, mai Age bhI rahatA hai| pariNamana samayamAtrako hotA hai, maiM usase pahile bhI thA, ata. mai anAdi ananta huuN| prazna 4- zuddha caitanyasvabhAva ahetuka kaise hai ? uttara--cetanyasvabhAva svata siddha hai, vaha kinhI kAraNose utpanna nahIM huaa| kAraNo se utpanna to paryAya hotI hai, kyoki prativiziSTa paryAya jo hotI hai vaha pahile nahIM thii| mai athavA caitanyasvabhAva pahile nahI thA, aisA nahIM hai / ataH mai ahetuka hU athavA caitanyasvabhAva ahetuka hai| prazna 5- caitanyasvabhAva sahajAnandamaya kaise hai ? uttara-cetaname AnandaguNa sahaja hai, svabhAvarUpa hai / AtmAkA na to AnandaguNa) kisI anya dravyase huA aura na AnandakA vikAsa kisI anya dravyase hotA hai tathA zuddha caitanyasvabhAvako bhAvanAme sahaja anupama parama Ananda prakaTa hotA hai, jisase svabhAvakA pUrNa, sAkSAt paricaya milatA hai / ataH caitanyasvabhAva sahajAnandamaya hai|| ___ prazna 6- caitanyasvabhAva nitya prakAzamAna kaise hai ? uttara- caitanyasvabhAva darzanasAmAnyAtmaka hai| yaha svabhAva to nitya prakAzamAna hai ho, kintu isakA pratyaya samyagdRSTiko hotA hai / vyavahArame bhI jJAnadarzanakA kisI na kisI rUpame vikAsa pratyeka jIvame rahatA hai, vaha caitanyasvabhAvakA hI to vikAsa hai| ata caitanyasvabhAva nitya prakAzamAna hai| prazna 7- caitanyasvabhAva dhruva kyo hai ? uttara- cetana athavA caitanyasvabhAva avinAzI hai, sat hai / satkA kabhI vinAza nahI hotA / ata' cetana athavA caitanyasvabhAva dhruva hai|| prazna 8-- caitanyasvabhAvako kAraNaparamAtmA kyo kahate hai ? uttara-- kAryaparamAtmatva yAne zuddha pUrNa vikAsa caitanyasvabhAvakA hI pariNamana hai, Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 gAyA 34 caitanyasvabhAvase hI prakaTa hupA hai, ataH siddha paramAtmatattva caitanyasvabhAvase prakaTa honeke kAraNa isa caitanyasvabhAvako kAraNaparamAtmA kahate hai| mara" prazna - aba savarakA pariNAma kisa rUpa hai ? uttaraH-zuddha cetanabhAva rUpa hai yAne anAdyananta, ahetuka nija caitanyasvabhAvakI bhAvanA, upayoga, avalambana va sahaja pariNatirUpa hai| prazna 10-dravyasavara kise kahate hai ? uttara-aba savarake nimittase hone vAle nUtana dravyakarmake Aneke abhAvako dravyasavara kahate hai| prizna 11-jo karma A hI nahI rahe hai u/pakA saMvara kyA ? uttara-karma pahile prAyA karate the va cetanake pariNAmoke hI nimittase pAyA karate the to aba viruddha cetanabhAvake pratipakSI zuddha cetanabhAva hai so pUrvame Ate the, usakI apekSAse va aba ve vibhAvarUpa cetanabhAva nahI ho sakate jo dravyAsravake kAraNa banate / ina saba dRSTiyo se savara yuktiyukta siddha ho jAtA hai / prazna 12- 148 karmaprakRtiyokA savara kyA kisIse kama hotA hai yA yathA tathA ? uttara-guNavikAsake yAne guNasthAnake anusAra ina 148 prakRtiyokA savara hotA prazna 13-mithyAtva guNasthAname kitanI prakRtiyokA savara hotA hai ? uttara-mithyAtva guNasthAname savara to nahI hotA hai, kintu prAyogyalabdhike kAlameM 34 badhApasaraNa hote hai| prazna 14-bandhApasaraNa aura saMvarame kyA antara hai ? uttara-bandhApasaraNa to mithyAtvaguNasthAname prAyogyalabdhike samaya ho jAtA hai| vaha mithyAdRSTi yadi kAraNalabdhi na kara sakA to prAyogyalabdhise girakara phira isI guNasthAna me bandha karane lagatA tathA yadi Upara guNasthAnome caDhA to bhI inamese kucha prakRtiyokA kaLa guNasthAno taka bandha karane lgtaa| kintu jisa prakRtikA savara jisa guNasthAname hotA hai| usame va usase Uparake saba guNasthAnome va atIta guNasthAname kahI bhI usakA bandha nahI ho sakatA / ye bandhApasaraNa abhavyake bhI ho sakate hai, kintu saMvara kabhI nahIM hotaa| prazna 15- ye 34 bandhApasaraNa kisa prakAra hote hai ? uttara-mithyAdRSTi jIva vizuddhike balase jaba kSayopazamalabdhi, vizuddhi aura dezanA. labdhi prApta karaneke pazcAt prAyogyalabdhime AtA hai taba vaha kevala antaHkoDAkoDI sAgarako sthiti bAdhatA hai arthAt eka koDAkoDI sAgarase kama sthiti bAdhatA hai tathA isake bAda bhI Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 dravyasagraha-praznottarI TokA vizuddhibalase sthitivandha uttarottara kama bAdhatA hai / inhI kama sthitibandhoke avasarome 1-1 karake 34 bandhApasaraNa hote hai arthAta una prakRtiyokI jinakA nirdeza abhI kiyA jAyagA baMdhavyuccheda ho jAtA hai| prazna 16- prathama bandhApasaraNa kisakA aura kaba hotA hai ? uttara-ukta anta.koDAkoDI sAgarase bhI kama-kama bandha hote-hote jaba zata pRthaktva sAgara (300 se 600 sAgarake vIca) kama bandha hone lagatA hai taba narakAyukA bandhavyuccheda ho jAtA hai| prazna 17-dvitIya bandhApasaraNa kaba aura kisakA hotA hai ? uttara-prathama bandhAparaName hone vAle sthitibandhase kama kama bandha hote-hote jaba zatapRthaktvasAgara kama sthitivandha ho jAtA hai taba tiryagAyukA bandhavyuccheda ho jAtA hai / prazna 15-tRtIya bandhApasaraNa kisakA aura kaba hotA hai ? uttara-dvitIya bandhApasaraName hone vAle sthitivandhase kama kama bandha hote hote jaba zatapRthaktva sAgara kama sthitivandha ho jAtA hai taba manupyAyukA bandhavyuccheda hotA hai / prazna 16- caturtha bandhApasaraNa kisakA aura kava hotA hai ? uttara- tRtIya bandhApasaraName hone vAle sthitivandhase kama hote-hote jaba zatapRthaktvasAgara kama sthitibandha ho jAtA hai taba devAyukA bandhavyuccheda ho jAtA hai / prazna 20- paJcama bandhApasaraNa kisakA aura kaba hotA hai ? uttara- caturthabandhApasaraName hone vAle sthitibadhase kama kama badha hote hote jaba zatapRthaktvasAgara kama sthitibandha ho jAtA hai taba narakagati va narakagatyAnupUrvya- ina dono prakRtiyokA eka sAtha bandhavyuccheda hotA hai| prazna 21- SaSTha bandhApasaraNa kisakA aura kaba hotA hai ? uttara- paJcama bandhApasaraName hone vAle sthitibandhase kama-kama badha hote-hote jaba zatapRthaktvasAgara kama sthitibandha ho jAtA hai taba parasparasayukta sUkSma, aparyApti va sAdhAraNa, ina tIna prakRtiyokA eka sAtha badhavyuccheda hotA hai| prazna 22-- saptama badhApasaraNa kisakA aura kaba hotA hai ? / uttara- SaSTha bandhApasaragAme hone vAle sthitibadhase kama-kama badha hote hote jaba zatapRthaktvasAgara kama sthitibadha ho jAtA hai taba parasparasayukta sUkSma, aparyApti, pratyeka zarIra, ina tIna prakRtiyokA eka sAtha badhavyuccheda ho jAtA hai| prazna 23- aSTama bandhApasaraNa kisakA aura kaba hotA hai ? uttara- saptama badhApasaraName hone vAle sthitibadhase kama bandha hote hote jaba zatapRtha Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 34 stvasAgara kama sthitibandha ho jAtA hai taba parasparasaMyukta, vAdara, aparyApti, sAdhAraNazarIra, ina tIna prakRtiyokA badhavyuccheda ho jAtA hai| prazna 24- navama badhApasaraNa kisakA aura jaba hotA hai ? / uttara-aSTama badhApasaraName hone vAle sthitibadhase kama badha hote-hote jaba zatapRthasavasAgara kama sthitibandha raha jAtA hai taba vAdara, aparyApti, pratyeka zarIra, ina tIna prakRtiyokA eka sAtha baMdhavyuccheda hotA hai| prazna 25- dazama vApasaraNa kisakA aura kaba hotA hai ? uttara- navama bandhApasaraName hone vAle sthitibaMdhase kama badha hote-hote jaba zatapRthaktvasAgara kama sthitibadha ho jAtA hai taba parasparasayukta dvIndriya jAti va aparyApti, ina do prakRtiyokA eka sAtha baMdhavyuccheda hotA hai / prazna 26-11vAM badhApasaraNa kisakA aura kaba hotA hai ? uttara-dazama baMdhApasaraNameM hone vAle sthitibadhase kama baMdha hote hote jaba zatapRthavatvasAgara kama sthitibadha ho jAtA hai taba parasparasayukta trIndriya jAti va aparyApti- ina do prakRtiyokA bandhavyuccheda hotA hai / prazna 27-12vAM bandhopasaraNa kisakA aura kaba hotA hai ? uttara-- 11veM bandhApasaraNameM hone vAle sthinibaMdhase kama bandha hote-hote jaba zatapRthaktvasAgara kama sthitibandha ho jAtA hai taba parasparasaMyukta caturindriya jAti va aparyApti, ina dono prakRtiyokA bandhavyuccheda hotA hai| prazna 28- 13vA bandhApasaraNa kisakA aura kaba hotA hai ? uttara-19veM bandhApasaraName hone vAle sthitivaSase kama bandha hote hote jaba zatapRthaktvasAgara kama sthitibandha ho jAtA hai tava parasparasaMyukta asazo paJcendriyajAti va aparyApti-ina dono prakRtiyokA bandhavyuccheda hotA hai / prazna 26-14vAM vandhApasaraNa kisakA aura kaba hotA hai ? uttara-13ve bandhApasaraName hone vAle sthitibandhase kama bandha hote hote java zatapRthaktvasAgara kama sthitibadha ho jAtA hai taba paramparasaMyukta saMjJI pacendriya jAti va aparyApti, ena dono prakRtiyokA bandhavyuccheda ho jAtA hai| prazna 30- 15vAM banvApasaraNa kisakA aura kaba hotA hai ? uttara- 14veM bandhApasaraName hone vAle sthitibaMdhase kama dandha hote hote java zatapRthaktvasAgara kama sthitibandha ho jAtA hai tava parasparasaMyukta sUkSma, paryApti, sAdhAraNa zarIra ina tIna prakRtiyoMkA bandhavyuccheda ho jAtA hai / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 dravyasaMgraha-praznottarI TIkA prayana 31-16vA bandhAparAraNa kisayA aura kaba hotA hai ? / uttara-- 15veM bandhApasaraNa hone vAle riyatibandhane kama bandha hote hote java zanapRthaktvamAgara kama sthitibaMdha ho jAtA hai taba sUkSma, paryApti, pratyeka zarIra, una parasparasaMyukta tIna prakRtiyokA bandhanyuccheda hotA hai| prazna 32-- 17vAM bandhApamaraNa kaya aura kisakA hotA hai ? uttara- 16veM bandhApasaraNameM hone vAle sthitivandhame kama bandha hote-hote jaba zatapRthaktvanAgara kama sthitivanya ho jAtA hai tava va.dara, paryApti, sAdhAraNa zarIra, ina pararaparasayukta tIna prakRtiyokA bandhanyuccheda hotA hai| pazna 33 -18vA banvApasaraNa kaba aura kisakA hotA hai ? uttara-- 17veM vanmApasaraName hone vAle sthinibandhase kama vanva hone hote jaba zatapRthaktvasAgara kama sthitibandha ho jAtA hai tava vAdara, paryApti, pratyekAzarIra, ekendriya, pAnapa mora sthAvara, ina parasparasayukta cha' prakRtiyokA bandhApasaraNa ho jAtA hai| prazna 34-- 16vAM bandhApasaraNa kva aura kisakA hotA hai? uttara-1veM vApasaraName hone vAle sthitivadhase kama bandha hote-hote java zatapRthaktvasAgara kama sthinivaca ho jAtA hai tava parasparasayukta dvIndriyajAti va paryApti, ina do prakRtiyokA bandhavyuccheda ho jAtA hai| prazna 35-20vAM vandhApasaraNa kaba aura kisakA honA hai ? uttara- 19ve vandhApasaraName hone vAle sthitivandhame kama vandha hote hote jaba zatapRthaktvapAgara kama sthitivandha ho jAtA hai tava parasparamayukta zrIndriyajAti va paryApti, ina dono prakRtiyokA bandhavyuccheda ho jAtA hai| prazna 36-21vI vandhApasaraNa kaba aura kisakA hotA hai ? unnara-20veM bandhApasaraName hone vAle sthitibandhase kama bandha hote hote jaba zatapRthaktvasAgara kama sthitivandha ho jAtA hai tava paraspara saMyukta caturindriyajAti va paryApti, ina do prakRtiyokA bandhApasaraNa ho jAtA hai| prazna 37-22vA banvApasaraNa kaba aura kisakA hotA hai ? uttara-21veM bandhApasaraName hone vAle sthitivandhase kama bandha hote hote jaba zatapRthaktvanAgara kama sthitivadha ho jAtA hai taba asajJI paJcendriya jAti va paryApti, ina parasparasaMyukta dono prakRtiyokA bandhavyuccheda hotA hai / prazna 38- asajJI paJcendriyajAtinAmakarma to koI nahIM hai ? uttara-prakRtiyA~ saba 148 hI nahI hai, una 148 prakRtiyoke aura bhI prAvAntara Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 163 gAyA 34 bheda ho jAte hai jo ki asaMkhyAta aura ananta taka ho jAte hai / asaMjJI pacendriya jAti va saMtrI paJcendriyajAti, ye dono pacendriyajAti nAmakarmake bheda hai / prazna 36-23vIM bandhApasaraNa kisakA aura kaba hotA hai ? uttara - 22veM bandhA pasaraName hone vAle sthitibandhase kama bandha hote hote jaba zatapRthaktvasAgara kama sthitibandha ho jAtA hai taba tiryaggati, tiryaggatyAnupUrvyaM zraura udyota, ina tIna prakRtiyokA eka sAtha bandhApasaraNa ho jAtA hai / prazna 40-- - 24vA~ bandhApasaraNa kaba aura kisakA hotA hai ? uttara- 23veM bandhApasaraName hone vAle sthitibandhase kama bandha hote hote jaba zatapRthaktvasAgara kama sthitibaMdha ho jAtA hai taba nIca gotrakarmakA bandhavyuccheda ho jAtA hai / prazna 41 - 25va bandhApamaraNa kisakA aura kaba hotA hai ? uttara--24veM bandhApasaraName hone vAle sthitibandhase kama bandha hote-hote jaba zata'pRthaktvasAgara kama bandha ho jAtA hai taba prazastavihAyogati, dubhaMga, dusvara va zranAdeya ina cAro prakRtiyokA eka sAtha badhApasararaNa ho jAtA hai / ha prazna 42 - 26va bandhApamaraNa kaba aura kisakA hotA hai ? uttara--25veM bandhAparaName hone vAle sthitibandhase kama bandha hote-hote jaba zatapRthaktvasAgara kama sthitibandha ho jAtA hai taba huDakasasthAna va asaprAptasRpATikAsahanana, ina dono prakRtiyokA eka sAtha bandhavyuccheda ho jAtA hai / paryara prazna 43 - 27vA~ bandhApasaraNa kisakA aura kaba hotA hai ? uttara--26veM bandhApasaraName hone vAle sthitibandhase kama kama bandha hote hote jaba zatapRthaktva sAgara kama sthitibandha ho jAtA hai taba napusakavedakA bandhavyuccheda hotA hai / prazna 44 - 28vIM bandhApasaraNa kisakA aura kava hotA hai ? uttara- 27ve bandhApasaragame hone vAle sthitibandhase kama hote-hote jaba zatapRthaktvasAgara kama sthitibandha ho jAtA hai taba vAmanasasthAna aura kIlitasahanana, ina dono prakRtiyo kA eka sAtha bandhavyuccheda ho jAtA hai / prazna 45 - 2vAM bandhApasaraNa kisakA aura kaba hotA hai ? uttara- 28veM bandhApasaraName hone vAle sthitibadhase kama badha hote hote jaba zatapRyaktvasAgara kama sthitibandha ho jAtA hai taba kubjakasaMsthAna va prarddhanArAcasahanana, ina dono prakRtiyokA eka sAtha bandhavyuccheda ho jAtA hai / prazna 46- 30vIM bandhApasaraNa kisakA aura kaba hotA hai ? uttara- 26 veM bandhApasara me hone vAle sthitibandhase kama baMdha hote-hote jaba zatapRtha Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 dravyasagraha-praznottarI TIkA ktvasAgara kama sthitivandha ho jAtA hai taba strIvedamohanIyakarmakA badhavyuccheda hotA hai / prazna 47.- 31vA badhApasaraNa kisakA aura kaba hotA hai ? uttara- 30veM bandhAsaragAme hone vAle sthitibadhase kama vadha hote hote jaba zatapRthaktvasAgara kama sthitibadha ho jAtA hai tava sgatisamthAna va nArAcasahanana, ina dono pArosemA.a555der) prakRtiyokA eka sAtha badhavyuccheda ho jAtA hai / ma -moTA prazna 48- 32vA vanvApasaraNa kisakA aura kaba hotA hai ? * uttara- 31ve vadhApasaraName hone vAle sthitivadhase kama vandha hote hote java zatapRthaktvasAgara kama sthitibandha ho jAtA hai taba nyagrodhaparimaDalasasthAna va vajranArAcasahanana, ina dono prakRtiyokA eka sAtha baghavyuccheda ho jAnA hai / 373 prazna 46- 33vA bandhApasaraNa kaba aura kisakA hotA hai ? uttara- 32veM bandhApasaraName hone vAle sthitibandhase kama bandha hote hote jaba zatapRthavatvasAgara kama sthitivandha ho jAtA hai taba manuSyagati, praudArikazarIra, audArika aGgopAGga, vajraRSabhanArAcasahanana aura manuSyagatyAnupUrvya, ina pAMco prakRtiyokA eka sAtha vadhavyuccheda ho jAtA hai| prazna 50-34vA bandhApasaraNa kaba aura kisakA hotA hai ? uttara-33veM bandhApasaraNage hone vAle sthitibadhase kama vadha hote hote jaba zatapRthaknvasAgara kama sthitibandha ho jAtA hai taba asAtAvedanIya, arati, zoka, asthira, azubha, prayazaHkIti, ina cha prakRtiyokA eka sAtha bandhavyuccheda ho jAtA hai| prizna 51- yaha 34 bandhApasaraNa kaba taka rahate hai ? uttara-ina 34 badhApasaraNoko karane vAle jIvake 'yA to mithyAtva guNasthAnakA anta ho jAya yAne samyaktva utpanna ho jAye yA prAyogyala bdhise patana ho jAya, isase pahile taka 34 badhApasarA bane rahate hai / . prazna 52- sAmAdanasamyaktva guNasthAname ktinI prakRtiyokA savara hotA hai ? uttara-sAsAdanasamyaktva nAmaka dUsare guNasthAname 16 prakRtiyokA saMvara hotA hai| ve 16 prakRtiyAM ye hai-(1) mithyAtva, (2) napusakaveda, (3) narakAyu, (4) narakagati, (5) ekendriyajAti, (6) dvIndriyajAti, (7) trIndriyajAti, (8) caturindriyajAti, (6) huDaka, sasthAna, (10) asaprAptasRpATikAsahanana, (11) narakagatyAnupUrvya, (12) Atapa, (13) sAdhAraNazarIra, (14) sUkSma, (15) aparyApti aura (16) sthAvara / prazna 53-sAsAdana samyaktvame ina 16 prakRtiyokA savara kyo hotA hai ? uttara-ina 16 prakRtiyoke Asrava, bandhakA kAraNa mithyAtvabhAva hai| sAsAdana Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 34 ... samyaktvame mithyAtvabhAva hai nahI, ataeva azubhopayogakI mandatA honese ina prakRtiyokA yahA~ savara hotA hai| prazna 54- mizrasamyaktva guNasthAname kitanI prakRtiyokA savara hotA hai ? uttara- tIsare guNasthAname 41 prakRtiyokA saMvara hotA hai| inamese solaha prakRtiyAM to pUrva savRta hai, bAkI 25 prakRtiyA ye hai - (1) nidrAnidrA, (2) pracalApracalA, (3) styAnagRddhi, (4) anantAnubadhI krodha, (5) ana0 mAna, (6) ana0 mAyA, (7) ana0 lobha, (8) strIveda, (6) tiryagAyu, (10) tiryaggati, (11) nyagrodhaparimaDalasasthAna, (12) svAtisaMsthAna, (13) vAmanasaMsthAna, (14) kubjakasaMsthAna, (15) vajranArAcasahanana, (16) nArAcasahanana, (17) arddhanArAcasahanana, (18) kIla kasaMhanana, (16) tiryaggatyAnupUrvya, (20) udyota, (21) aprazastavihAyogati, (22) durbhaga, (23) dusvara, (24) anAdeya aura (25) nIcagotra / prazna 55- ina 25 prakRtiyokA mizrasamyaktva guNasthAname kyo savara hotA ? uttara- ina paccIsa prakRtiyoke bandhakA kAraNa anantAnubandhI kaSAyakA udaya hai / isa tIsare guNasthAname anantAnubadhI kapAya aura mithyAtva nahI hai, ataH ina prakRtiyoMke prAsravakA kAraNa na honese samvara ho jAtA hai| prazna 56-anantAnubadhI kaSAya yahA kyo nahI hotI ? uttara- samyagmithyAtva pariNAmake honepara azubhopayogakI atyanta mandatA honese anantAnubandhI kaSAya ho nahIM sktii|| prazna 57- avirata samyaktvaguNasthAname kitanI prakRtiyokA samvara hotA hai ? uttara-avirata samyaktva nAmaka cauthe guNasthAname pUrvokta 41 prakRtiyokA saMvara hotA hai / yahAM isa savarakA kAraNa samyaktvapariNAma hai / isa guNasthAname anatAnubadhI kaSAya 4 mithyAtva, samyagmithyAtva, samyakprakRti, ina sAta prakRtiyoke upazama, kSaya yA kSayopazama ke kAraNa azubhopayogakA prabhAva ho jAtA hai aura zuddhopayogasAdhaka zubhopayoga prakaTa ho jAtA hai| prazna 58-dezavirata guNasthAname kitanI prakRtiyokA saMvara hotA hai ? uttara-dezavirata guNasthAname 51 prakRtiyokA samvara hotA hai / iname 41 to pUrva savRta hai aura 10 prakRtiyA ye hai--(1-4) apratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha, (5) manuSyAyu, (6) manuSyagati, (7) audArikazarIra, (8) audArika aGgopAGga, (9) vajraH RSabhanArAcasahanana aura (10) manuSyagatyAnupUrvya / prazna 56---dezaviratame ina 10 prakRtiyokA savara kyo ho jAtA hai ? Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasaMgraha-praznottarI TIkA uttara-dezasayama (sayamAsayama) kA bhAva honepara apratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha va pAye nahI raha sakatI / dezavirata pariNAma samyaktva honepara hI manuSya niyaMca ke hotA hai / so inake samyaktva honeke kAraNa Ayu bandhatI hai to devAyu hI bandhatI hai, ataH dezavirata devagati sivAya anya bhatromeM jAtA nahI hai, ataH manuSyAyuse sambandha rakhane vAlI 6 prakRtiyoMkA bhI saMvara ho jAtA hai| prazna 60-- samyaktva to cauthe guNasthAname bhI hai, vahA ina 6 prakRtiyokA savara kyoM nahI hai ? uttara-cauthA guNasthAna to deva va * nArakiyoke bhI hotA hai (samyagdRSTi deva yA nArakI maraNakara devagatime nahI jA sakate hai, aisA prAkRtika niyama hai / ve manuSyagatimeM hI utpanna hote hai| ataH cauthe guNasthAname ina 6 prakRtiyokA savara nahI kahA / vizeSa apekSAse to cauthe guNasthAnake manuSya tiryaJcoke Ayu na badhI ho to samyaktva honeke kAraNa unake bhI devAyu hI bacatI hai aura isa taraha usa caturthaguNasthAnavartI manuSya tiryaJcake bhI ina 6 prakRtiyokA savara hotA hai| prazna 61- pramattavirata guNasthAname kitanI prakRtiyokA saMvara hotA hai ? uttara-pramattavirata guNasthAname 55 prakRtiyokA saMvara hotA hai| iname 51 to pUrva saMvRta hai aura cAra ye hai- (1) pratyAkhyAnAvaraNa krodha, (2) pratyAkhyAnAvaraNa mAna, (3) pratyAkhyAnAvaraNa mAyA, (4) pratyAkhyAnAvaraNa lobha / prazna 62- pramattaviratame ina 4 prakRtiyokA savara kyo hotA hai ? uttara- pramattavirata guNasthAname sakalasayama prakaTa hai / sakalasayamakA pariNAma prakaTa honepara sakalasayamake pratipakSI ina 4 prakRtiyokA Asrava ho nahIM sktaa| prazna 63- apramattavirata guNasthAname kitanI prakRtiyokA savara hotA hai ? uttara- apramattavirata guNasthAname 61 prakRtiyokA savara hotA hai / iname 55 prakatiyA to pUrvasavRta hai aura 6 prakRtiyA ye hai-(1) asAtAvedanIya, (2) aratimohanIya, (3) zokavedanIya, (4) azubhanAmakarma, (5) asthiranAmakarma aura (6) ayaza.kIrtinAmakarma / prazna 64-apramattaviratame ina : prakRtiyokA savara kyo ho jAtA hai ? uttara-apramattavirata guNasthAname saMjvalanakaSAyakA udaya manda ho jAnese pramAda nahI rhaa| apramattavirata avasthAme ina cha' prakRtiyokA Asrava ho nahIM sktaa| prazna 65-apUrvakaraName kitanI prakRtiyokA savara hotA hai ? uttara-apUrvakaraNa guNasthAname 62 prakRtiyokA savara hotA hai / inamese 61 prakR Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAyA 34 tiyAM to pUrva savRta hai zrora eka prakRti devAyu hai / 167 prazna 66 - prAThave guNasthAname devAyukA savara kyo hotA hai ? uttara - zreNI ke pariNAma itane nirmala hote hai ki unake kAraNa zreNiyome kisI bhI va nahI hotA / anya zrAyukarmokA to savara pahale, dUsare va pUrve guNasthAname batA diyA thA, zeSa rahI devAyukA yahAM samvara ho jAtA hai / AyukA prazna 67 - anivRttikaraName kitanI prakRtiyokA samvara hotA hai ? uttara - nivRttikaraNa guNasthAname 68 prakRtiyokA samvara hotA hai / iname 62 prakRtiyAM to pUrvasavRta hai aura 36 prakRtiyAM ye hai - ( 1 ) nidrA, (2) pracalA, (3) hAsya, (4) rati, (5) bhaya, (6) jugupsA, (7) devagati, (8) pacendriyajAti, (6) vaikriyaka zarIra, (10) vaikrika agopAMga, (11) zrAhAraka zarIra, (12) AhArakAgopAMga, (13) zradArika zarIra, (14) zradArikAMgo pAga, (15) nirmANa, (16) samacaturasrasasthAna, (17) sparza, (18) rasa, (11) gadha, (20) varNanAmakarma, (21) devagatyAnupUrvyaM, (22) agurulaghu, (23) upaghAta, (24) paraghAta, (25) ucchvAsa, (26) prazasta vihAyogati, (27) pratyekazarIra, (28) trasa, ( 2 ) vAdara, (30) paryApti, (31) zubha, (32) subhaga, (33) susvara, (34) sthira, (35) zrAdeyanAmakarma, (36) tIrthaMkaranAmakarma / prazna 8 - navame guNasthAname 36 prakRtiyokA kyo savara hai ? uttara - upazamaka athavA kSapaka anivRttikaraNa pariNAmokI vizeSatAke kAraNa ukta prakRtiyokA savara hai / apUrvakaraNa pariNAmome bhI uttarottara vizeSatA thI, jisake kAraNa apUrvakaraNa guNasthAname hI kucha samaya pazcAt ukta 36 prakRtiyome se 2 aura kucha samaya pazcAt 30 prakRtiyokA saMvara ho gayA / kAM prazna 66 - sUkSmasAmparAya guNasthAna meM kitanI prakRtiyokA saMvara hotA hai ? uttara- dasave guNasthAna meM 103 prakRtiyokA savara hotA hai / iname 68 prakRtiyAM to pUrvaM savRta haiM va 5 prakRtiyA ye hai - (1) sajvalana krodha, (2) sajvalana mAna, (3) sajvalana mAyA, (4) sajvalana lobha, (5) puruSaveda / prazna 70 - dasave guNasthAname ina 5 prakRtiyokA samvara kyo hai ? uttara- sUkSmalobhake atirikta sarvakaSAyoke prabhAva se mohanIyakarmekI avaziSTa, ina 5 prakRtiyokA samvara hotA hai / anivRttikaraNa pariNAmokI vizeSatAse bhI ukta 5 prakRtiyo me se anivRttikaraNa ke dUsare bhAgame puruSaveda, tIsare bhAgame sajvalanakrodha, cauthe bhAgame saMvalana mAna, pAcave bhAgame sajvalana mAyA nAmaka mohanIyakarmakA samvara ho gayA thA / prazna 71 - upazAntamohame kitanI prakRtiyokA samvara hai ? Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasaMgraha--praznottarI TIkA uttara--upazAntamoha nAmaka gyArahaveM guNasthAname 116 prakRtiyokA samvara hotA hai / iname 103 prakRtiyA to pUrvasavRta hai, zepa 16 prakRtiyA ye hai- (1) matijJAnAvaraNa, (2) zrutajJAnAvaraNa, (3) avadhijJAnAvaraNa, (4) mana paryayajJAnAvaraNa, (5) kevalajJAnAvaraNa, (6) cakSurdarzanAvaraNa, (7) acakSurdarzanAvaraNa, (8) avadhijJAnAvaraNa, (E) kevaladarNanAvaraNa, (10) yaza kItinAmakarma, (11) uccagotrakarma, (12) dAnAntarAya, (13) lAbhAntarAya, (14) bhogAntagaya, (15) upabhogAntarAya aura (16) vIryAntarAya / / prazna 72-upazAntamohame ukta 16 prakRsiyokA savara kyo hotA hai ? uttara- samasta mohake abhAvase hone vAlI vItarAgatAke kAraNa kevala sAtAvedanIya ko choDakara sarvaprakRtiyokA samvara ho jAtA hai| prazna 73- yahA sAtAvedanIyakA samvara kyo nahI hotA ? uttara- yadyapi vItarAgatA ho gaI, kintu yogakA sadbhAva hai / kAraNa yAne yogoke sadbhAvase sAtAvedanIyakA Ipiya prAsrava hotA hai / prazna 74-upazAntamohame sAtAvedanIyakA IryApatha Asrava kyo hai ? uttara-sAmparAyika Asrava kaSAya honepara hI hotA hai / yogase Asrava to hotA hai, kintu Akara turanta khira jAtA hai / kapAya na honese sthitibadha nahI hotA / ataH upazAntamohame kevala sAtAvedanIyakA IryApatha Asrava hai| prazna 75- kSINamohame kitanI prakRtiyokA sambara hotA hai ? uttara- kSINamoha guNasthAname bhI ukta prakArase 116 prakRtiyokA samvara hotA hai / prazna 76- sayogakevalIme kitanI prakRtiyokA samvara hotA hai ? uttara- sayogakevalI guNasthAname bhI ukta 116 prakRtiyoMkA sambara hai| prazna 77-ayogakevalI guNasthAname kitanI prakRtiyokA samvara hai ? uttara-ayogakevalI guNasthAname 120 prakRtiyokA savara hotA hai / iname 116 to pUrva savRta hai aura eka sAtAvedanIyakA bhI savara hotA hai / prazna 78-- yahA~ sAtAvedanIyakA savara kyo ho jAtA hai ? uttara-yogakA abhAva rahanese yahAM avaziSTa sAtAvedanIyakA savara hotA hai / prazna 76-zeSa 28 prakRtipokA kahAM savara hotA hai ? uttara-zeSa 28 prakRtiyome 2 to darzanamohanIya haiM- (1) samyagmithyAtva aura - ) samyakprakRti / 5 bandhananAmakarma haiM, 5 saghAtanAmakarma hai, 6 sparzAdi sambandhI haiM / iname myagmithyAtva va samyakprakRtikA to Asrava hI nahIM hotA, isaliye unake samvarakA vahA hI nahI hai / 5 bandhana, 5 saghAtanAmakarmoMkA zarIrame antarbhAva kiyA hai, so jahA Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 34 168 zarIranAmakarmoMkA saMvara hotA hai nahI usI nAma vAle bandhana va saMghAtanAmakarmIkA saMvara hotA hai| sparzAdi nAmakarma 20 hai, unhe mUla nAmase 4 mAnakara 4 kA savara batAyA hai / isa taraha 16 nambara kama rahate the, so jahA~ (navame guNasthAname) ina 4 kA savara batAyA so 20 kA hI savara smjhnaa|| prazna 00-atItaguNasthAname kitanI prakRtiyokA saMvara hai ? uttara-atItaguNasthAname (siddha bhagavAna) me samasta karma prakRtiyokA sadAke liye savara rahatA hai / kyoki atyanta nirmala, dravyakarma, bhAvakarma, nokarmase mukta sarvathA zuddha vahA~ zuddhopayoga bartatA rahatA hai| prazna 81-savarakI vizeSatAme kyA upayogakI vizepatA kAraNa nahI hai ? meM uttara-upayogakI vizeSatAkA bhI kAraNa mohakA bhAva va abhAva hai| savarapradarzaka upayogake prakArase bhI mohakA tAratamya va prabhAva samajhanA caahiye| prazna 82-upayogake kitane prakAra hai ? uttara- upayogake 3 prakAra hai- (1) azubhopayoga, (2) zubhopayoga aura (3) shuddhopyog| prazna 83-azubhopayoga kina guNasthAnome hai ? uttara-mithyAtva, sAsAdanasamyaktva ora mizrasamyaktva, ina tIna guNasthAnome Upara Upara manda manda rUpase hotA huA azubhopayoga hai| prazna 84- zubhopayoga kina guNasthAnome hai ? uttara- aviratasamyaktva, dezavirata aura pramattavirata, ina tIna guNasthAnome Upara Upara zuddhopayogakI sAdhakatAke vizeSase hotA huA zubhopayoga hai / prizna 85- zuddhopayoga kina guNasthAnome hai ? uttara-zuddhopayoga do prakArome hotA hai- (1) ekadezanirAvaraNarUpa zuddhopayoga, (za sarvadezanirAvaraNarUpa zuddhopayoga / inamese ekadezanirAvaraNarUpa zuddhopayoga apramattavirata guNasthAnase lekara kSINakaSAya nAmaka bArahave guNasthAna taka Upara Upara bar3hatI huI nirmalatAko liye hue hotA hai| prazna 86- ise ekadezanirAvaraNa zuddhopayoga kyo kahate haiM ? uttara- ina zuddhopayogame zuddha caitanyasvabhAvasvarUpa nija prAtmA dhyeya rahatA hai aura isakA pAlambana bhI hotA hai / isa kAraNa yaha upayoga zuddhopayoga to hai, kintu kevala jJAnarUpa zuddhopayogakI taraha zuddha nahI hai, ataH ise ekadezanirAvaraNa zuddhopayoga kahate hai / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 dravyasaMgraha praznottarI TIkA prazna 87 - sarvadezanirAvaraNa athavA zuddhopayoga kina guraNasthAnome se hotA hai ? uttara- sarvadezanirAvaraNa athavA pUrNa zuddhopayoga sayogakevalI na zrayogava valI, ina do guNasthAnome tathA pratIta guraNasthAna me pUrNa zuddhopayoga hotA hai / isa pUrNa zuddhopayogakA kAraNa ekadezanirAvaraNa zuddhopayoga hai / prazna 88- pUrNazuddhopayogakA kAraNa ekadezazuddhopayoga kyo hai ? - uttara- zuddhaparyAya vAle zrAtmAko zuddha honA hai / zrazuddhake zravalambanase azuddhatA aura zuddha ke avalamvana se zuddhatA prakaTa hotI hai| yaha grAtmA abhI to zuddha hai nahI, phira kisa ke avalamvana se zuddhatA prakaTa ho ? tathya yahA~ yaha hai ki AtmA svabhAvadRSTi yA dravyadRSTise eka svarUpa caitanyamAtra jAnA jAtA hai / vaha svabhAva na sakapAya hai, na akapAya hai, aisA svabhAvamAtra zuddha hai / isa zuddha zrAtmatattvakA jo upayoga hai yaha puruSArtha uttarottara dRDhatAse zuddha kA upayoga karatA huA straya zuddha upayoga ho jAtA hai / ( vaha zuddha tattvakA upayoga pUrNa zuddhopayoga to hai nahI aura azuddhopayoga bhI nahI, kintu zuddha tattvakA bhAva, Alamvana zuddhatAke ke yathAyogya pariNamanake kAraNa ekadezanirAvaraNa zuddhopayoga kahA jAtA hai / ) prazna - muktikA kAraNa kaunasA upayoga hai ? uttara- muktikA kAraNa ekadezanirAvaraNa zuddhopayoga hai, kyoki pUrNa zuddhopayoga to muktirUpa hI hai aura azubhopayogarUpa mokSakA kAraNa nahI ho sakatA tathA mithyAtva ke sAtha rahane vAlA zubhopayoga bhI zuddhopayogakA kAraNa ho nahI sakatA / grataH ekadezanirAvaraNa zuddhopayoga hI muktikA kAraNa hai / prazna 10 --- zuddhopayoga sAdhaka zubhopayoga jo ki cauthe guNasthAnase chaThe guNasthAna taka kahA gayA hai vaha muktikA kAraNa hai ki nahI ? M. uttara- isa zubhopayogame zuddha AtmatattvakI pratIti to nirantara hai aura zuddha zrAtma- / tattvakI bhAvanA va avalambana bhI yathAsamaya alpa samayako hotI rahatI hai / zrataH yahAM bhI ekadezanirAvaraNa zuddhopayoga pAyA jAtA hai, kintu yahA~ zuddha prAtmatatva ke avalambanako sthiti , kadAcit honese zubhopayogakI mukhyatA hai / vastutaH to yahA bhI rahane vAlA ekadezanirAvara zuddhopayoga aura zuddhAtmatattvakI pratItirUpa zuddhopayoga muktikA kAraNa hai / prazna 61- sAkSAt muktikA kAraNa kaunasA upayoga hai ? uttara - utkRSTa ekadezanirAvaraNa zuddhopayoga muktikA kAraNa hai| usase pahileke samasta ekadezanirAvaraNa zuddhopayoga paramparayA muktike kAraNa hai athavA unake pazcAt hI uttarasamaya me hone vAlI ekadeza muktike kAraNa hai / prazna 2 - taba to ekadezanirAvaraNa zuddhopayoga hI upAdeya va dhyeya honA cAhiye ? Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gathA 34 marnuttara-ekadezanirAvaraNa zuddhopayoga kSAkopazamika bhAva hai, vaha svayaM zuddha bhAva nahIM) hai, kintu zuddhAzuddharUpa hai, apUrNa hai / yaha dhyeya athavA upAdeya nahI hai / ekadezanirAvaraNa zuddho payogakA viSayabhUta akhaNDa, sahajanirAvaraNa paramAtmasvarUpa dhyeya aura upAdeya hai, khaNDajJAnarUpa yaha ekadezanirAvaraNa zuddhopayoga dhyeya va upAdeya nahI hai / isa apUrNa zuddhopayogake dhyAna se yaha ekadezanirAvaraNa zuddhopayoga hotA bhI nahI hai| prazna 63-isa ukta samasta varNanase hame kyA zikSA lenI cAhiye ? Oh uttara-paramazuddhanizcayanayake viSayabhUta akhaNDa nijasvabhAvakI dRSTi karake apane ApakI isa prakAra svarUpAcaraNa sahita bhAvanA honI cAhiye-- mai sarva anya padArthose atyanta, judA hU, apane hI guNome tanmaya hU, kAlika caitanyasvabhAvamaya hU, svataHsiddha hU~, anAdi zuddha hU, sahajasiddha hUM, nirajana hUM, jJAnAnandasvarUpa hU ityAdi / prazna 64- AtmAke zuddhasvarUpako bhAvanAkA kyA phala hai ? uttara- zuddha Atmatattvako bhAvanA, Azrayase nirmala paryAya prakaTa hotA hai jo ki sahaja AnandakA puJja hai| prazna 65- sasAra-avasthAme prAtmA zuddha to hai nahI, phira asatyakI bhAvanA mokSamArga kaise ho sakatA? uttara- sAmAnya svabhAva, dravyadRSTise parakhA gayA svabhAva AtmAme anta. sadA prakAzamAna hai / vaha to anyopayogase tirobhUta huA thA, kintu isa hI ke upayogame yaha svabhAva pratyakSa ho jAtA hai| isa prakAra savarake lakSaNokA varNana karake bhAvasavarake kAraNarUpa bhAvasavarake bhedo ko kahate hai vadasamidIguttIpo dhammAragupehA parIsahajayo ya / cAritta vahubheyA NAyavvA bhAvasavaravisesA // 35 // anvaya- vadasamidIguttIno dhammANupehAparIsahajano ya cAritta vahubheyA bhAvasavara visesA NAyavvA / artha- vrata samiti, gupti, dharma, anuprekSA, parISahajaya aura cAritra bahuta bheda vAle ye saba bhAvasaMvarake vizeSa jonanA cAhiye / prazna 1- vrata kise kahate hai ? uttara-zuddha caitanyasvabhAvamaya nija zuddha AtmatattvakI bhAvanAse zubha azubha samasta rAgAdi vikalpokI nivRtti ho jAnA vrata hai| prazna 2- isa vratakI sAdhanAke upAya kyA hai ? Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 dravyasaMgraha -- praznottarI TIvA uttara- vratasAdhana ke upAyabhUta vyavahAravrata 5 prakAra ke hai - ( 1 ) zrahisA, (2) satya, (3) caurya, (4) brahmacarya, (5) aparigraha | prazna 3 -- hisAvrata kise kahate hai ? uttara - apane va paraprANiyoke prAraNokA ghAta nahI karanA, pIDA nahI pahuMcAnA tathA saMvaleza va durbhAva nahI karanA, so ahisAvrata hai / prazna 4 - satyavrata kise kahate hai ? uttara - svaparake zrahita karane vAle viparIta vacana nahI bolanA aura na aise vacana bolane kA bhAva karanA, so satyavrata hai / prazna 5 - pracauryavrata kise kahate hai ? -- uttara - kisIko adhikRta vastuko usakI hArdika svIkRti ke binA na lene aura kisI bhI parapadArthako apanA na samajhaneko acauryavrata kahate hai / prazna 6 - brahmacaryavrata kise kahate hai ? uttara - maithuna ke parityAga karane va tadviSayaka sabhI prakArakI vAJchAvoke na karaneko brahma kahate hai / prazna 7 - aparigrahavrata kise kahate hai ? uttara- hisAke parihAra ke liye komala pIchI, zuddhike liye kamaNDana va jJAnavRddhike liye 2-1 pustakake atirikta kisI bhI prakArakI vastu na rakhane aura samasta parapadArthoMme mUrcchA (mamatva) na karaneko aparigrahavrata kahate hai / surakSita karane kA bhAvI prazna 8-ye 5 prakArake vrata bhAvasavarake vizeSa kyo hai ? uttara- ina pA~ca prakArake vratoke AcaraNa zuddhopayogakI sAdhanA sugama hai, ataH ye bhAvasavarake vizeSa hai / (yadi vratoke pAlana ke vikalpa taka hI pariNAma ho to vaha bhAvasavara nahI hai, kintu zubha va hai / prazna 6- samiti kise kahate hai ? uttara --- caitanyasvabhAvamaya nija paramAtmatatvame sam samyak bhale prakArase arthAt hame mata ra,gAdinirodhapUrvaka svabhAvalInatAse pahucaneko samiti kahate hai / samaIti ta prazna 10 - isa samiti ke sAdhanAke artha vyAvahArika kartavya kyA hai ? uttara- samitisAvana ke upAyabhUta vyavahArasamati 5 hai- ( 1 ) IryAsamiti, (2) bhASAsamiti, (3) aipaNAsamiti, (4) AdAna nikSepaNasamiti aura (5) pratiSThApanAsamiti / prazna 11 - IryAsamiti kise kahate haiM ? Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaya pramaI rAhata gAthA 35 183 uttara-sAdhUcita karmake liye sUryaprakAzame cAra hAtha Age jamIna dekhate hue uttama / bhAvasahita calaneko Isimiti kahate hai| prazna 12- bhApAsamiti vise kahate hai ? uttara-hita mita priya vacana bolaneko bhASAsamiti kahate haiM / prazna 13-aiSaNAsamiti kise kahate hai ? uttara-- AtmacaryAkI sAdhanAkA bhAva rakhane vAle sAdhukI 46 doparahita va 14/ malarahita eva adha karma aura doSarahita tathA 32 antarAya TAlakara nirdoSa AhAra karanekI caryAko aiSaNAsamiti kahate hai| prazna 14- AhArasambandhI 46 dopa kauna-kauna hote hai / uttara-udgamadoSa 16, utpAdanadoSa 16, azanadoSa 10, muktidoSa 4, isa prakAra 46 doSa AhArasambandhI hote hai / prazna 15- udgamadoSa kauna-kauna hai ? uttara-(1) uddiSTa, (2) sAdhika, (3) pUti, (4) mizra, (5) prAbhRta, (6) bali, (7) nyasta, (8) prAduSkRta, (6) krIta, (10) prAmitya, (11) parivartita, (12) niSiddha, (13) abhihRta, (14) udbhinna, (15) Acchedya, (16) Aroha-- ye 16 udgamadoSa hai| prazna 16- uddiSTadoSa kise kahate hai ? uttara- kisI bhI veza vAle gRhastho, sarva pAkhaNDiyo, sarvapArzvastho yA sarvasAdhuvoMke uddezyase banAye hue bhojanako uddiSTa kahate hai / / prazna 17-uddiSTame kyA doSa ho jAtA hai ? uttara- zrAvakakI pravRtti atithisavibhAgakI hotI hai| zrAvaka apane AhArako svayaM isa prakAra banAtA hai ki vaha eka pAtrako dAna dekara bhojana kiyA kare / muni isa prakAra zrAvakake liye bane hue bhojanakA adhikArI ho sakatA hai / isake viparIta bane hue bhojaname prArambha vizeSa honese usa uddiSTa bhojanake pAhArame sAvadyakA doSa ho jAtA hai| prazna 18- sAdhika doSa kise kahate hai ? uttara- yadi dAtA apane liye pakate huye bhojanameM muniyoko dAna deneke abhiprAyase aura annAdi DAla deneko sAdhika doSa kahate hai athavA bhojana taiyAra honeme dera ho to pUjA . yA dharmAdika praznake chalase sAdhuke roka leneko sAdhika doSa kahate hai / prazna 14-sAdhikame kyA doSa ho jAtA hai? uttara- isa prArambhame bhI sAdhukA nimitta ho jAnekA dopa ho jAtA hai| prazna 20 -pUti doSa kise kahate hai ? bhAga Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 dravyasagraha-praznottarI TIkA uttara-- pUti dopake do prakAra hai-- (1) aprAmumizraNa, (2) pUtikarmakalpanA / prAmuka vastume aprAmuka vastu milA deneko aprAsumizraNa kahate hai aura aisI kalpanA karaneko "ki isa bartana dvArA athavA isa bartaname pake hue bhojanakA yA amuka bhojanakA dAna jaba taka sAdhuvoM ko na ho jAya taba taka isakA upayoga nahIM kiyA jAya" pUtikarmakalpanA dopa kahate hai / isI taraha cakkI, aokhalI, jUtA Adike sambandhame bhI kalpanA karaneko bhI pUtikarmakalpanA dopa kahate hai| ' prazna 21- pUtime kyA doSa ho jAtA hai ? uttara-isame aprAmumizraName to hisAkA dopa tathA pUtikarmakalpanAme sAdhuke nimitta ke sambandhakA dopa ho jAtA hai| prazna 22-mizradopa kise kahate haiM ? uttara- prAsuka bhI pAhAra ho to bhI yadi pAkhaDiyo aura grahasthoke sAtha sAtha sAdhuvo ko denekI buddhise banAyA huA bhojana ho to use mizradopa sahita kahate haiM / prazna 23-isa mizrame kyA doSa ho jAtA hai ? uttara- isame asayamiyose sparza, dInatA va anAdara Adi honekA doSa ho jAtA hai| prazna 24-prAbhRta doSa kise kahate hai ? uttara-prAbhRta dopa do prakArake hote haiM- eka to vAdaraNIbhRta aura dUsarA sUkSmaprAbhRta / aisA sakalpa karake ki maiM amuka mAha AdikI amuka tithiko atithisavibhAgavata pAlUgA, phira usa tithike badale pahile yA bAdame dAna denA, so vAdaraprAbhRta doSa hai| aisA sakalpa karake ki dinake pUrvabhAgame uttarabhAgame pAtra dAna karU gA, phira usa samayake bAda yA pahile pAtra dAna karanA sUkSmaprAbhRta dopa hai| prazna 25-prAbhRtadoSame kyA dopa ho jAtA hai ? uttara- isa vRddhi hAnise pariNAmokI saklezatA utpanna ho jAtI hai| prazna 26- balidoSa kise kahate hai ? uttara- yakSa pitrAdi devatAke liye banAye huye AhArame se bacA huA pAhAra yatiyo ko denA balidoSa hai tathA bace haye arghya jalAdikase yatiyokI pUjA karanA balidoSa hai| prazna 27-balidopame kisa dopakI siddhi hai| uttara- isame sAvadya doSakI siddhi hai|| prazna 25-nyasta doSa kise kahate hai? uttara-jisa bartaname bhojana banAyA gayA ho, usamese nikAlakara kaTorI Adime Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAyA 35 rakhakara apane ghara yA paragRha kahI rakha deneko nyasta dopa kahate hai| prazna 26- nyastame kyA doSa ho jAtA hai ? uttara- isame do doSa ho jAte hai-- eka to nayA Arambha huA aura phira usame se yadi koI dUsarA dAtAra usako de to usame gaDabaDI bhI ho sakatI hai| prazna 30- prAdupkRta doSa kise kahate hai ? uttara-prAduSkRta dopa do prakArase hotA hai- (1) sakrama, (2) prakAza / sAdhuke ghara A jAnepara bhojanake pAtra Adiko eka jagahase dUsarI jagaha le jAnA, so saMkrama prAdukRta hai| sAdhuke ghara A jAnepara kivADa maDapa Adi dUra karanA, bhasma yA jalAdikase bartanAdiko sApha karanA, dIpaka jalAnA Adi prakAza dopa hai / prazna 31- prAduSkRtame dopa kisa kAraNase hai ? uttara-isame naimittika prArambha va IryApathAdikame hAnikA doSa pAtA hai / prazta 32-krIta doSa kise kahate hai ? uttara- jaba sAdhu bhikSAke artha ghara Ave taba gau Adika sacitta dravya yA suvarNa cA~dI Adi acitta dravya dekara bhojana lAyA jAve, use krIta dopa kahate hai / prazna 33-krIta dopame kyA hAni hotI hai ? uttara- isame naimittika prArambha va vikalpokA bAhulya hotA hai| prazna 34- prAmitya doSa kise kahate hai ? uttara- prAmitya doSa do prakArakA hotA hai- (1) vRddhimat aura (2) avRddhimat / vyAjapara udhAra lAye huye annako vRddhimat prAmitya kahate hai aura vinA byAjake udhAra lAye annako avRddhimat prAmitya kahate hai| ina dono prakArake prAmityake AhAra deneko prAmitya doSa kahate hai| prazna 35- prAmityake AhArame kyA doSa huA? uttara-udhAra lAne aura usake cukAneme dAtAko aneka kaSTa uThAne paDate hai, aisA kaSTasAdhya AhAra mAdhurIkI vRtti vAle sAdhuke ayogya hai / aisA AhAra karanemeM adayAkA doSa utpanna hotA hai| prazna 36-- parivartita doSa kise kahate hai ? uttara- bhikSArtha sAdhuke prAnepara kimIne kisI bhojya padArthake badanneme koI anya bhojya padArtha teneko parivatita dopa kahate hai| prazna 67- parivartita grAhArame kyA doSa ho jAtA hai ? Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 dravyamaMgraha-praznottarI TIkA uttara-isame bhI dAtAko makAnaNa hotA hai, ataH usa pAhArame bhI adayAkA Tepa utpanna ho jAtA hai| pazna 3-nipiddha doSa zirI kahate hai? uttara--koI cIja kisI ganA karanepara bhI sAdhuvoko grAhArake liye dI jAve no use nipiddha doga kahate hai / niSedhakoke bhedase inake 6 bheda ho jAte hai| niSedhaka 6 prakArake ye hai- (1) vyakta Izvara, (2) avyakta Izvara, (3) ubhaya Izvara, (4) vyakta anIzvara, (5) adhyakta anIzvara, (6) ubhaya anIzvara / nirapekSa adhikArIko vyaktaIzvara va sApekSa aghikArIko adhyaktaIzvara va gApekSa nirapekSa anikAroko yA maMyukta vyaktiyoko ubhayaIzvara kahate hai / isI prakAra anIzvara (anadhikArI) yAne naukara Adime bhI lgaanaa| prazna 36-nipiname kyA doga prAtA hai ? uttara-dInatA, aziSTatA prAdi aneka dopa pAte hai| prazna 40-- abhihata doSa kise kahate hai ? uttara- lAiname sthita mAna makAnoko (eka dAtAkA va tIna eka orake va tIna dUsarI porake) choDakara vAkI anya kisI 'sthAnase cAhe mauhallA ho yA gAMva ho yA paragA~va yA paradeza, Aye bhojya padArthoko abhihata kahate hai| abhihata padArthoke AhArako abhihata dopa kahate hai| prazna 41-- abhihana yAhArame kyA doSa pAtA hai ? uttara-- isame IryApathazuddhi nahIM ho sakatI hai, ataH johisAkA doSa AtA hai| prazna 42-- udbhinna dopa kise kahate hai ? uttara-- ghI, gur3a, kizamiza Adi koI vastu kisI Divve Adime paika ho, DibbekA mukha miTTI Adise vanda ho yo sIla, mohara lagI ho use kholakara usa cIjake deneko udbhinna doSa kahate hai| prazna 43-- udbhinna bAhArame kyA dopa hai ? uttara-- isame jIvadayAkI sAvadhAnI nahI ho sakatI va turanta kholakara deneme usa vastukA zodhana bhI ThIka nahIM ho sakatA, cITI AdikA praveza ho to usakA vAraNa kaThina hai| prazna 44- Acchedya doSa kise kahate hai ? uttara- rAjA, matrI grAdi baDe purupoke bhayase zrAvaka AhAradAna kare to use pAcchedya doSa khte| prazna 45-- prAcchedyame kyA doSa hotA hai ? uttara- jabaradastI binA anurAgakA bhojana liye jAnekA doSa AtA hai, yaha gRhasthake Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 35 saMklezakA kAraNa hai| prazna 46-mAlArohaNa doSa kise kahate hai ? uttara-sIDhI athavA nasainI para caDhakara aTArI vagairaha Uparake khaNDase bhojya padArtha lAkara sAdhuvoko deneko mAlArohaNa doSa kahate hai| prazna 47- mAlArohaName kyA doSa ho jAtA hai ? ___ uttara- isame Ipithazuddhi nahI rahatI va gRhasthake vikSepa hotA hai, usake girane taka kI bhI saMbhAvanA rahatI hai / isame adayAkA doSa hotA hai / prazna 48- ukta 16 udgamadopa kisakI ceSTAke nimittase hote hai ? uttara- ukta 16 udgamadoSa dAtAra zrAvakakI ceSTAke nimittase hote hai| dAtAra zrAvakako cAhiye ki ye 16 udgamadoSako TAlakara sAdhukI AhAra deve / yadi sAdhuko mAlUma ho jAve ki dAtArane ina 16 udgamadopome se koI doSa kiyA hai to sAdhu usa AhArako nahI lete hai| prazna 46- udgama zabdakA niruktyartha kyA hai ? uttara-ut = unmArga, gama = gamana karAye yAne le jAye, jo unmArgakI ora le jAya use udgaga kahate hai / tAtparya- jina kriyAyoke dvArA bhojya vratya unmArga arthAt AgamakI AjJAke viruddha yAne ratnatrayako ghAtaka siddha ho, aisI dAtAkI kriyAnoko udgamadoSa kahate hai| prazna 50- utpAdana doSa 16 kauna kaunase hai ? uttara- utpAdana doSa ye hai- (1) dhAtrodopa, (2) dUtadoSa, (3) nimittadoSa, (4) vanIpakavacanadopa, (5) AjIvadopa, (6) krodhadoSa, (7) mAnadopa, (8) mAyAdopa, (6) lobhadoSa, (10) pUrvastutidoSa, (11) pazcAtstutidopa, (12) vaidyakadoSa, (13) vidyAdoSa, (14) matradoSa, (15) pUrNadoSa, (16) vazadoSa / prazna 51- dhAtrIdopa kise kahate hai ? uttara-pA~ca prakArakI dhAtriyome se kisI bhI dhAtrI jaisA gRhasthake bAlakake prati prayoga karake yA prayoga karAkara athavA upadeza dekara isa kAraNase anurakta gRhasthake dvArA diye huye bhojanako grahaNa karanA dhAtrIdopa hai / prazna 52-dhAtrIdopame doSa kyA pAyA ? uttara-isame mAdhukA yaha abhiprAya rahatA hai ki isa rotise gRhastha bhojana deneko athavA uttama bhojana deneko utsAhita hogaa| yaha abhiprAya sAdhutAme vaDA doSarUpa hai| prazna 53- paoNca prakArakI dhAvo kauna-kauna hai ? Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 dravyasaMgraha-praznottarI TIkA uttara- dhAtrIke pAMca bheda ye he-(1) mArjanadhAtrI, (2) krIDanadhAtrI, (3) maDanadhAtrI, (4) kSIradhAtrI, (5) svApanadhAtrI, / prazna 54-mArjanadhAtrI, kise kahate hai ? uttara- jo bAlakako snAna karAnekA kArya karake bAlakakA poSaNa kare ume mArjanadhAtrI kahate hai| prazna 55- kIDanadhAtrI kise kahate hai ? uttara- jo bAlakako nAnA prakArase krIDA karAve use krIDanadhAtrI kahate hai / prazna 56- maDanadhAtrI kise kahate hai ? uttara- jo bAlakako yathocita bhUpaNa AbhUpaNa dvArA alakRta kare use maDanadhAtrI kahate hai| prazna 57-kSIradhAtrI kise kahate hai ? uttara- jo bAlakako dUdha pilAkara puSTa kare use kSIradhAtrI kahate hai / prazna 58- svApanadhAtrI kise kahate hai ? uttara-jo bAlakako sulAnekI sevA kare use svApanadhAtrI kahate hai / prazna 56- dUtadoSa kise kahate hai ? uttara-sambandhI puruSokA sandeza le jAkara, kahakara satuSTa kiye gaye dAtAke dvArA diye huye bhojanakA lenA so dUtadopa hai / prazna 60-isame kyA doSa AtA hai ? uttara-isa dUtadoSa nAmakA dUsare utpAdana doSame sAdhuke isa upAyase bhojana upArjana karanekA bhAva rahatA hai va jinazAsaname dUSaNa lagatA hai / prazna 61- nimittadoSa kise kahate hai ? uttara-aSTAganimittake jJAnako batAkara va usake phalako batAkara satuSTa kiye gaye dAtAke dvArA diye gaye AhArake karaneko nimittadoSa kahate hai / prazna 62- bhaviSyaphalake nirdezaka nimittake ATha aGga kaunase hai ? uttara-bhaviSyaphalake nirdezaka nimittake ATha aga ye haiM-(1) vyaJjana, (2) aga, (3) svara, (4) chinna, (5) bhauma, (6) antarikSa, (7) lakSaNa aura (6) svapna / prazna 63-vyaJjana nimitta kise kahate hai ? uttara-zarIrake kisI agame tila, massA, lahasana Adi vyajana dekhakara usase zubha tathA azubha phala jAnaneko vyajana nimitta kahate hai / prazna 64-aganAmaka nimitta kise kahate hai ? Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 35 179 uttara- mastaka, galA, hAtha, paira, peTa, aMgulI Adi zarIrake aMgoko dekhakara manuSya kA zubha azubha jAnaneko aganimitta kahate hai| prazna 65-- svaranimitta kise kahate hai ? uttara-- manuSya, tiryaJca yA acetanavastuke zabda munakara trikAla sambandhI zubha azubha jAnaneko svaranimitta kahate hai| prazna 66- bhaumanimitta kise kahate hai ? uttara-- bhUmikA rUkhApana, cikanApana Adi dekhakara bhUmike andara pAnI nidhi Adi ko jAna lene va zubha, azubha, jIta, hAra jAna leneko bhImanimitta kahate hai / prazna 67- antarikSanimitta kise kahate hai ? uttara-sUrya candra Adike grahaNa va grahoke udaya, asta va ulkApAta Adi dekhakara trikAla sambandhI zubha azubhake jAnaneko antarikSanimitta kahate hai / pazna 68- lakSAnimitta kise kahate hai ? uttara- hathelI Adi zarIrake avayavome kamala, cakra, mIna, kalaza Adi cinhoko dekhakara zubha azubha jAnaneko lakSaNanimitta kahate hai / prazna 66-svapnanimitta kise kahate hai ? uttara- zubha azubha svapnoke anusAra zubha azubha phala jAnaneko svapnanimitta kahate prazna 70-nimittadoSame kyA doSa AtA hai ? uttara-nimitta nAmaka upAdAna doSame rasAsvAdana, dInatA Adi dopa hai| prazna 71- vanIpakavacanadoSa kise kahate hai ? uttara-bhojanAdi grahaNa karaneke abhiprAyasai vanIpaka (yAcaka) kI taraha dAtAke anukUla vacana bolakara pAhAra grahaNa karaneko vanIpakavacanadopa kahate hai / jaise koI dAtA pUche / ki kuttA, kauvA, mAsabhogI brAhmaNa ityAdiko dAna deneme puNya hai yA nahI, tava uttara denA "hA~ he" aadi| prazna 72- vanIpakavacanadoSame kyA dopa pAtA hai ? uttara- vanIpakavacaname dInatAkA doSa nAtA hai| prazna 73-pAjIva dopa kise kahate hai ? uttara- apanI jAti, kulakI zuddhatA prakaTa karake apanI kalA, caturatA prakaTa karake yAtra-mantra karake lokoke dvArA AhAra upArjita karaneko zrAjIva dopa cAhate hai| prazna 74-~-mAjIvakarmame kyA dopa AtA hai ? Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 jAte hai | dravyasaMgraha praznottarI TIkA uttara- isameM donatA, lipsA, kalyANamAgame pramAda Adi dopa Ate hai / prazna 75 - krodhadopa kise kahate hai ? uttara- kruddha hokara bhojanAdi prabandha karAne va grahaNa karaneko krodhadoSa kahate hai / prazna 76- isame kyA doSa AtA hai ? uttara -- sayamakI hAni, unmArgakA prasAra Adi dopa prAte hai / prazna 77 - mAnadopa kise kahate hai ? uttara- abhimAnake vaza hokara AhAra grahaNa karaneko mAnadopa kahate hai / prazna 78- isame kyA doSa zrAtA ? uttara - rasagaurava, sayamahAni, unmArga Adi doSa Ate hai / prazna 76-- mAyAdoSa kise kahate hai ? uttara- mAyAcAra, chala, kapaTa sahita bhojanAdi grahaNa karaneko mAyAdoSa kahate hai / prazna 80- isame kyA dopa AtA hai ? uttara -- samyaktvahAni, sayamahAnike dopa mAyAdoSame utpanna ho jAte hai / prazna 81-- lobhadoSa kise kahate hai ? uttara- kSubdha pariNAmose zrAhArAdi grahaNa karaneko lobhadoSa kahate hai / prazna 82-- isa dopase kyA anartha hotA hai ? uttara-- lobhadoSase mUla guName hAni, svabhAvadRSTikI ayogyatA ho jAne ke anartha ho prazna 83- pUrvastutidopa kise kahate hai ? uttara - dAtArakI pahile prazasA karake apanI ora AkarSita kara dAtArase bhojanAdi grahaNa karaneko pUrvastutidoSa kahate hai / prazna 84-- isa doSase kyA anartha hotA hai ? uttara-- isame paramukhApekSA kRpaNatA, zrAtmagauravanAza Adi anartha hote hai / prazna 85-- pazcAtstutidopa kise kahate hai ? uttara-- AhAra grahaNa karaneke bAda dAtAkI prazasA stuti karanA, so pazcAtstuti nAmaka doSa hai / prazna 86 - isa doSase kyA anartha hai ? uttara-- Age bhI bhojana prabandha hamArA acchA rahe, isa abhiprAya se yaha doSa hotA hai / isase nidAna, kRpaNatA, AtmagauravanAza Adi anarthaM hote hai / prazna 87 -- cikitsAdopa kise kahate hai ? Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 35 181 uttara-- pATha prakArakI nikitsAme se eka yA aneka cikitsAke dvArA upakAra karake yA unakA upadeza karake AhArAdi leneko cikitsAdoSa kahate hai / cikitsAye 8 ye hai-- (1) bAlacikitsA, (2) aGga cikitsA, (3) rasAyanacikitsA, (4) vipacikitsA, (5) bhUtApanadana, (6) kSAranantra (7) zalAkAcikitsA, (8) zalyacikitsA / prazna 88-cikitsAkarmame kyA doSa hotA hai ? uttara- cikitsAvo kari bhojana karaneme sAvadyAdi aneka doSa hote hai| prazna 86-- vidyAdoSa kise kahate hai ? uttara- homa japa Adi dvArA sAdhita vidyAvoko bulAkara unase prApta huI AhAra auSadhi grahaNa karaneko athavA dAtArako vidyA denekI AzA dekara AhArAdi grahaNa karaneko vidyotpAdana doSa kahate hai| prazna 60-isame kyA doSa AtA hai ? uttara-- vidyAdoSame svarUpakI ,asAvadhAnI, AtmavizvAsakA abhAva aAdi doSa Ate hai| prazna 61-mantradoSa kise kahate hai ? uttara-gurumukhase adhyayana kiye huye aura siddha huye mantrase devatAkA AmantraNa karake unase sampanna hue AhAra grahaNa karaneko athavA sukhadAyaka mantrako AzA dekara dAtArase AhAra grahaNa karaneko mantradoSa kahate hai / prazna 62-- isame kyA dopa hai ? uttara-- vidyAdoSakI taraha isame bhI aneka doSa hai / prazna 63-- cUrNadopa kise kahate hai ? / uttara-- dAtArake liye bhUSAcUrNa va ajanacUrNako sampAdita karake usake yahAM AhAra grahaNa karaneko cUrNadoSa kahate hai / prazna 64- isame kyA dopa hotA hai ? uttara- AjIvikAvat prArambhakA doSa isame hotA hai| prazna 65-- vazadoSa kise kahate hai ? uttara-- jo jisake vazame na ho use vazame karanekA upAya batAkara yA vaisI yojanA kara yA paraspara viyukta huye strI puruSokA mela karAkara yA upAya batAkara bhojana grahaNa karane ko vazadoSa kahate hai| prazna 66- isa dopame kyA anartha hai ? uttara- nirdayatA, pIDotpAdana, rAgavRddhi, lajjAkarma, brahmacaryake aticAra Adi aneka Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 dravyasaMgraha- praznottarI TIkA anartha isa doSase utpanna hote hai| prazna 67- utpAdanadoSakA niruktyartha kyA hai ? uttara- jinamArga viruddha kriyAvoM dvArA bhojana utpanna karAyA jAya una kriyAnoko utpAdanadoSa kahate hai| prazna 15-utpAdanadopa kisake Azrita hote hai ? uttara-utpAdanadopa sAdhu pAtrake Azrita hote hai, kyoki ye dopa sAdhuke zithila bhAva aura kriyAprose utpanna hote hai| prazna 6E-- azanadopa kise kahate hai ? uttara-bhojya padArthase sambandha rakhane vAle dopoMko prazanadopa kahate hai| prazna 100- azanadopake bheda kauna-kauna hai? / uttara-zaGkita, pihita, prakSita, nikSipta, choTita, apariNata, vyavaharaNa, dAyaka, lipta aura vimizra, ye dasa doSa azanasambandhI hai| prazna 101- zaGkitadoSa kise kahate hai ? uttara- cAra prakArake azaname koI aisI zakA utpanna ho jAya ki vaha AhAra Agamame lene yogya batAyA yA nahIM athavA yaha AhAra zuddha bhakSya hai yA nahIM, aise zakAsahita bhojanake karaneko zaGkitadoSa kahate hai| prazna 102- pihitadopa kise kahate hai ? uttara- aprAsuka vastu yA vajanadAra prAsuka vastuse Dhake hue jisa bhojanako ughADa kara diyA jAve usa bhojanake grahaNa karaneko pihitadoSa kahate hai| prazna 103-mrakSitadopa kise kahate hai ? uttara-ghI, tela Adike dvArA sacikkaNa hue hAtha yA cammaca kaTorI Adise diye gaye AhArake grahaNa karaneko prakSitadoSa kahate hai| prazna 104-nikSipta nAmaka azanadIpa kise kahate hai ? uttara-jo bhojana vastu sacittata pRthvI, jala, agni, vIjarahita aura trasa jIvapara rakhI ho usa padArthake grahaNa karaneko nikSiptadopa kahate hai| prazna 105- choTita nAmaka azanadoSa kise kahate hai? uttara-kucha bhojyasAmagrIko girAkara kuchake grahaNa karaneko, aniSTa pAhAra choDakara iSTa AhArake grahaNa karaneko, jisase bhojyasAmagrI TapakatI rahe, aise hAthase grAhArake grahaNa karaneko choTitadoSa kahate hai| prazna 106-apariNata nAmaka azanadoSa kise kahate hai ? Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 35 183 uttara-jisakA varNa, gandha, rasa na palaTA ho, aise cUrNamizrita jalako cane, cAvala Adike dhovanake jalako grahaNa karanA, so apariNata doSa hai / prazna 107-vyavaharaNa nAmaka azanadopa kise kahate hai ? uttara- dAtAra apane laTake huye vastrako yatnAcArarahita khIcakara va vartana, caukI Adiko ghasITakara aura bhI yatnAcAra rahita hokara AhAra deve usa AhArake grahaNa karaneko vyavaharaNadoSa kahate hai| prazna 108-dAyakadoSa nAmaka azanadoSa kise kahate hai / ___ uttara-jinakA diyA huA AhAra sAdhuko grahaNa karanA yogya nahI unake diye hue mAhArake grahaNa karaneko dAyakadoSa kahate hai / ayogya dAyaka ye hai-madyapAyI, rogapIr3ita, pizAcamUcchita, rajasvalA, baccekA prasava karane vAlI (40 dina taka), vamana karake AyA huA, zarIrame tela lagA rakhane vAlA, bhItakI prADame sthita, pAtrake sthAnase nIce yA U~ce pradezapara sthita, napusaka, jAticyuta, patita, mUtrakSepaNa karake Ayo ho, nagna, vezyA, sanyAsaliMgadhAraNa karane vAlI, ati bAlA (8 varpase kama), vRddhA, garbhiNI (5 mAsase Upara garbha vAlI), khAtI huI, anvA, baiThI huI, agni jalAne vAlA, agni bujhAne vAlA, agniko bhasma se DhAkane vAlA, agni ghiTTane vAlA, makAna lIpane vAlA, eka vastradhArI, dUdha pIte bacceko choDakara Ane vAlo, baccoko nahalAne vAlo Adi dAtAra pAtradAnake ayogya hai| ukta dAtArome koI vizeSaNa to kevala striyome ghaTita hote hai, koI vizeSaNa strIpuruSa donome ghaTita hote hai, isaliye zabdaligapara dhyAna dekara yathAsabhava strI-puruSome vizeSaNa lagA lenA caahiye| prazna 106-lipta nAmaka azanadoSa kise kahate hai ? uttara-geru, khaDiyA, pATA, harita, aprAmuka jala Adise bhIge hue hAtha yA vartana dvArA bhojanake grahaNa karaneko liptadopa kahate hai / prazna 110- vimizradopa nAmaka azanadoSa kise kahate hai ? uttara- jisa bhojaname sacitta pRthvI, jala, vIja, harita aura jIvita trasa mile hae ho usa bhojanako vimizradoSase dUpita kahA hai| prazna 111- bhuktidoSa 4 kauna-kaunase hai ? uttara-(1) agAra, (2) dhUmra, (3) saMyojanA aura (4) animAtra, ye cAra mahAdoSa hai| prazna 112- pragAra nAmaka bhuktidopa kise kahate hai ? uttara- yaha vastu acchI hai, svAdiSTa hai, kucha aura mile, isa prakAra pratyAsakti Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvyasaMgraha-praznottarI TIkA bhAvapUrvaka bhojana karaneko agAradoSa kahate hai| prazna 113--dhUmadopa nAmaka bhuktidoSa kise kahate hai ? uttara-yaha vastu acchI nahI banI, aniSTa hai, isa prakAra glAni karate hue bhojana karaneko dhUmadopa kahate hai| prazna 114-sayojanA nAmaka bhuktidopa kise kahate hai ? uttara-garma aura ThaDA, cikanA aura rUkhA athavA Ayurvedame batAye gaye paraspara viraddha padArthoko milAkara khAnA so sayojanA nAmaka dopa hai / prazna 115--atimAtra nAmaka bhuktidopa kise kahate hai ? uttara-bhojanakA jo parimANa batAyA gayA hai usakA ullaghana karake usa parimANa se adhika AhAra karaneko atimAtra nAmaka bhuktidopa kahate hai / prazna 116-AhArakA parimAraNa kyA hai ? uttara- udarake do bhAga yAne bhUkhake 2 bhAga arthAt prAdhe bhAgako bhojanase pUrNa karanA cAhiye aura eka bhAgako nalase pUrNa karanA cAhiye aura eka bhAgako khAlI rakhanA caahiye| prazna 117- maladopa kise kahate hai ? uttara- jinase chU jAnepara, mila jAnepara AhAra grahaNa karaneke yogya na rahe use mala kahate hai aura malake doSako maladoSa kahate hai| prazna 118-mala kauna-kaunase hai ? uttara-- (1) pUya yAne pIva, (2) rudhira, (3) mauma, (4) haDDI, (5) carma, (6) nakha, (7) keza, (8) mRtavikalatraya yAne marA huA dvIndriya, trIndriya, caturindriya jIva, (6) sUraNa prAdi kanda, (10) jisame akura hone vAlA ho aimA bIja, (11) mUlI, adarakha Adi mUla, (12) bera Adi tuccha phala, (13) karaNa aura (14) bhItara kaccA va bAhara pakkA aisA cAvala Adi kuNDa / prazna 116-- ukta 14 malome se kisa malasparzase kitanA doSa hotA hai ? uttara- pIva, rudhira, mAsa, haDDI aura carma, inase sasakta AhAra jaba pratIta ho taba AhAra no choDa hI deve aura vidhivat prAyazcita bhI grahaNa kare / nakhase sasakta AhAra ho to AhArako choDa deve tathA kicit prAyazcita bhI kare / yadi keza yA mRta viklatrayase sasakta AhAra ho to usa AhArako choDa deve / yadi vanda, bIja, mUla, phala, kaNa aura inase saspRSTa AhAra ho to inhe nikAlakara dUra kara deve / kadAcit inakA alaga karanA azakya ho to usa prAhArako chor3a denA cAhiye / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 35 hai / prazna 120 - bhojana sambandhI antarAya kise kahate hai ? uttara-- jinake nimittase sAdhujana zrAhArakA tyAga kara dete hai unhe antarAya kahate prazna 121-- zrantarAya kauna-kauna hai ? 185 uttara - (1) kAka, (2) zramedhya, (3) chardi, (4) rodhana, (5) rudhira, (6) azrupAta, (7) jAnvadha parAmarza, (8) jAnUparivyatikrama, (6) nAbhyadhonirgamana, (10) pratyAkhyAta sevana, (11) jantubadha, (12) kAkAdipiNDaharaNa, (13) pANipiNDapatana, (14) pANijantubadha, (15) mAMsAdidarzana, (16) upasarga, (17) pAdAntarApaJcendriyAgamana, (18) bhAjanasapAta, (16) uccAra, (20) prasravaNa, (21) abhojyagRhapraveza, (22) patana, (23) upavezana, (24) sadaza, (25) bhUmisparza, (26) niSThIvana, (27) udarakriminigama, (28) pradattagrahaNa, (26) prahAra, (30) grAmadAha, (31) pAdagraharaNa, (32) karagraharaNa / prazna 122 - kAka nAmaka antarAya kise kahate hai ? uttara- AhArArthaM caryAme yA AhAra ke samaya sAdhuke zarIrapara koI kauvA, kuttA Adi jAnavara malotsarga kara de to kAka nAmaka antarAya ho jAtA hai / prazna 123 - zramedhya pratarAya kise kahate hai ? uttara - prahArArthaM jAte hue athavA khaDe hue sAdhuke yadi kisI prakAra paira, ghuTane, gha Adi kisI bhI aGgame viSTA Adi azuci padArthakA sparza ho jAve to zramedhya nAmaka antarAya hotA hai / prazna 124 - chardi nAmaka antarAya kise kahate hai ? uttara - yadi kisI kAraNa sAdhuko svaya vamana ho jAya to use chardi nAmaka atarAya kahate hai / prazna 125 - rodhana nAmaka antarAya kise kahate hai ? uttara - Aja bhojana mata karanA, isa prakAra kisIke roka deneko rodhana antarAya kahate hai / prazna 126 - rudhira nAmaka antarAya kaba hotA hai ? uttara - apane yA parake zarIrase cAra gula yA aura adhika taka rudhira, pIva zrAdi sAdhu dekha le taba rudhira nAmaka antarAya hotA hai / prazna 127 - prazrupAta antarAya kise kahate hai ? uttara- zokse apane azru baha jAneko yA kisIke marane grAdike kAraNase kisIkA zrAkrandana (jorakA ronA) munAI par3aneko azrupAta antarAya kahate hai / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 dravyasagraha praznottarI TIkA prazna 128 - jAnvadha. parAmarza antarAya kise kahate hai ? uttara- siddha bhaktike anantara grapanI jAnu (ghuTane) ke nIce bhAgakA hAtha se sparza ho jAneko jAnvadha.pAta grantarAya kahate hai / prazna 126- - jAnUparivyatikrama grantarAya kaba hotA hai ? uttara- ghuTane taka Uce yA isase gradhika Uce para lage hue argala, pApAraNa Adiko lAMghakara jAneme jAnUparivyatikrama antarAya hotA hai / prazna 130 - nAbhyadhonirgama grantarAya kise kahate hai ? uttara- yadi apane zarIrako nAbhise nIce karake kisI dvAra zrAdise nikalanA paDe to use nAbhyadhonirgama antarAya kahate hai / prazna 131 - pratyAkhyAtasevana nAmaka antarAya kise kahate haiM ? uttara- tyAga kiyA huA padArtha yadi khAneme grA jAya to use pratyAkhyAtasevana nAmaka zrantarAya kahate hai ? prazna 132 - jantuvadhanAmaka antarAya kyA hai ? uttara - yadi prapane hI (sAdhuke) sanmukha koI cUhe, billI, kutte zrAdi jIvokA ghAta kare to use jantubadha nAmaka antarAya kahate hai ? prazna 133 - kAkAdipiNDahararaNa antarAya kise kahate hai ? uttara - kAka, cIla Adi jAnavarake dvArA hAthaparase grAsake le jAneko yA chUne ko kAkAdipiNDaharaNa antarAya kahate hai / prazna 134 - pANipiNDapatana antarAya kise kahate hai ? uttara- bhojana karate hue sAdhuke hAthase grAsake gira jAneko pANipiNDapatana antarAya kahate hai / prazna 135 - pANijantuvadha antarAya vise kahate hai ? uttara - bhojana karate hue sAdhuke hAthapara koI jIva svaya grAkara mara jAve to use pANijantubadha prantarAya kahate hai / prazna 136 - mAsadarzanAdi antarAya kaba hotA hai ? uttara - bhojana karate huye sAdhuko mAsa, madya Adi dikha jAyeM to mAsadarzanAdi nAmaka antarAya hotA hai / prazna 137 - upasarga nAmaka antarAya kyA hotA hai ? uttara - bhojana karate samaya yadi deva, manuSya yA tiryaJca kisIke dvArA utpAta ho to vaha upasarga nAmaka antarAya hotA hai / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 35 186 na ho, samiti yAne sAvadhAnI sahita mala-mUtra, kapha, thUka, nAka Adi kSepaNa karanA pratiSThA na samiti kahalAtI hai| prazna 158 ---gupti nAmaka bhAvasavaravizeSa kise kahate hai ? uttara-sasArake kAraNabhUta rAgAdise bacaneke liye apanI AtmAko nija sahaja zuddha pAtmatattvakI bhAvanA, upayogame surakSita rakhane, lIna karaneko gupti kahate hai / prazna 156-guptirUpa bhAvasaMvarakI sAdhanAke upAya kyA hai ? uttara- manogupti, va vanagupti, kAyagupti, ye tIna guptirUpa bhAvasaMvarake upAya athavA viveSa hai| prazna 160-manogupti kise kahate hai ? uttara-rAgAdi bhAvoke tyAgako athavA samIcIna dhyAna karaneko athavA manako vaza me karaneko manogupti kahate hai| prazna 161-vacanagupti kise kahate hai ? uttara-kaThora vacanAdike tyAgako athavA mauna dhAraNa kara leneko vacanagupti kahale hai prazna 162 - kAyagupti kise kahate he ? uttara- samasta pApose dUra rahaneko va zarIrakI ceSTAyokI nivRttiko kAyagupti kahate prazna 163- dharma kise kahate hai ? uttara-krodhAdi kaSAyoMkA udbhava kara dene vAle kAraNokA prasaga upasthita honepara bhI icchA aura kalupatAoMke utpanna na honeko aura svabhAvakI svacchatA banI rahaneko dharma kahate hai| prazna 164-dharma zabdakA niruktyartha kyA hai ? . uttara-- dharatIti dharma = jo jaghanyapadase haTAkara uttama padame dhAraNa karAve use dharma kahate hai| prazna 165 - jaghanya aura utkRSTa pada kyA hai ? uttara-- mithyAtva, rAga, dveSase AtmAkA kalupita rahanA to jaghanyapada hai aura paramapAriNAmika rUpa nijacaitanyasvabhAvake avalambanake balase svabhAvakA svaccha vikAsa honA utkRSTa pada hai| prazna 166- dharmake aGga kitane hai ? uttara - dharmake 10 aGga hai-(1) kSamA, (2) mArdava, (3) Arjava, (4) zauca, Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasagraha-praznottarI TIkA (5) satya, (6) sayama, (7) tapa, (8) tyAga, (6) pAkicanya aura (10) brahmacarya / prazna 167-- kSamA nAmaka dharmAGga kise kahate hai ? uttara-krodhakA kAraNa upasthita honepara bhI va mvaya samartha hokara bhI dUsareko kSamA kara dene tathA nija dhra vasvabhAvake upayogake balase sasAra-bhramaNake kAraNabhUta mohAdi bhAvoko zAnta kara apaneko kSamA kara deneko kSamA kahate hai| prazna 168-mArdava nAmaka dharmAGga kise kahate hai ? uttara- jAti, kula, vidyA, vaibhava Adi viziSTa honepara bhI dUsaroko tuccha na mAnane va svaya ahaGkArabhAva na karane tathA nija sahaja svabhAvake upayogake balase, apUrNa vikAsame ahaGkAratA samApta karake apanI mRdutA prakaTa kara leneko mArdavadharma kahate hai / prazna 166-Arjava nAmaka dharmAGga kise kahate hai ? uttara-kisIke prati chala kapaTakA vyavahAra va bhAva na karane tathA nija sarala caitanyasvabhAvake upayogase svabhAvaviruddha bhAvoko naSTa karake apanI yathArtha saralatA prakaTa kara leneko Arjavadharma kahate hai| prazna 170- zauca nAmaka dharmAGga kise kahate hai ? uttara--kisI bhI vastukI tRSNA yA lAlaca na karane tathA nija svata siddha caitanyasvabhAvake upayoga balase paropayoga naSTa karake niHsaGga, svaccha anubhava karaneko zaucadharma kahate hai| prazna 171--satya nAmaka dharmAGga kise kahate hai ? uttara- jisa vacana aura kriyAke nimittase nija sat svarUpa yAne AtmasvarUpakI ora unmukhatA ho use satyadharma kahate hai, tathA nija akhaNDa satke upayogase nijasvarUpake kAlika tattvakA anubhavana ho, use satyadharma kahate hai| prazna 172-~-sayamanAmaka dharmAGga kise kahate hai ? uttara- indriyasayama va prANasayama dvArA svaparahisAse nivRtta hone tathA nija niyata caitanyasvabhAvake upayogase paryAyadRSTiyoko samApta kara nijasvarUpame lIna honeko sayamadharma kahate hai| prazna 173-tapa nAmaka dharmAGga kise kahate hai ? uttara--rAgAdike abhAvake liye vividha kAyakleza aura manake yA icchAke nirodha karaneko tathA nitya anta.prakAzamAna nija brahmasvabhAvake upayogase, vibhAvase nivRtta hokara svabhAvame tapaneko tapadharma prazna 174-tyAga nAmaka dharmAGga kise kahate hai ? Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 35 187 prazna 138-pAdAntarapaJcendriyAgama atarAya kyA hai ? uttara- bhojanArtha calate samaya yA AhArake samaya yadi caraNoMke antarAlame koI paJcendriya jIva A jAve to vaha pAdAntarapaJcendriyAgama antarAya hai| prazna 136-bhAjanasapAta antarAya kise kahate hai ? uttara- sAdhuko AhAra dene vAleke hAtha se koI kaTorA Adi pAtra gira paDe to use bhAjanasaMpAta antarAya kahate hai / prazna 140- uccAra antarAya kise kahate hai ? uttara-bhojanArtha jAte hue yA AhAra karate huye sAdhuke viSTA mala nikala Ave to use uccAra nAmaka antarAya kahate hai| prazna 141 --prasravaNa antarAya kise kahate hai ? uttara-sAdhuke mUtrakA srAva ho jAneko prasravaNa antarAya kahate hai / prazna 142- abhojyagRha-praveza antarAya kyA hai ? uttara-- bhikSArtha caryA karate hue yadi sAdhukA cANDAla Adi aspRzya jIvoke ghara praveza ho jAya to use prabhojyagRha-praveza antarAya kahate hai| prazna 143- patana nAmaka antarAya kise kahate hai ? uttara - sAdhuke mUrchA, bhrama, zrama, roga Adike kAraNa bhUmipara gira jAneko patana nAmaka pantarAya kahate hai| prazna 144-upavezana nAmaka antarAya kise kahate hai ? uttara- prazakti Adi kAraNavaza sAdhuke bhUmipara baiTha jAneko uphvezana nAmaka antarAya kahate hai| prazna 145- sadaza nAmaka antarAya kise kahate hai ? uttara- bhikSArtha paryaTaname yA AhArake samaya kuttA, billI Adi koI jAnavara sAdhu ko kATa le to use sadaza nAmaka atarAya kahate hai| prazna 146- bhUmisparza antarAya kise kahate hai ? uttara- siddhabhakti kiye bAda sAdhuko hAthakari bhUmisparza ho jAya to use bhUmisparza nAmaka antarAya kahate hai| pragana 147-niSThIvana nAmaka antarAya kise kahate hai ? uttara-AhAra karate hue sAdhuke kapha, thUka, nAka prAdike nikala jAneko niSThIvana nAka antarAya kahate hai| prazna 148- udarakriminirgamana antarAya kyA hai ? Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 dravyamagaha-praznottarI TIkA uttara- murapasArage azyA gudA dvArI mAdhuke peTako kimi (koDe) kA nikalanA, so udarakriginirgamana antarAya hai| prazna 146- adattagrahaNa nAmaka antarAya kise kahate hai ? uttara- dAtArake diye binA hI bhojana zrIpadhi grahaNa kara lI jAya yA maketa karake bhojanAdi grahaNa kiyA jAya to use adattagrahaNa nAgA antagara kahate haiN| prazna 150-prahAra nAmaka antarAya kaba hotA hai ? unara- apanA (mAdhukA) yA nikaTavartI kisI anyakA sadga baracho Adi dvArA prahAra karanepara prahAra antarAya hotA hai| prazna 151- grAmadAha antagaya kaba hotA hai ? unnara-jimake nikaTa svayakA nidAma ho rahA ho, aise grAmame agnike laga jAnepara grAmadAha nAmaka antarAya ho jAtA hai| prazna 152-pAdagrahaNa antarAya kise kahate hai ? uttara-kisI bhI vastuko parase uThAkara grahaNa karaneko pAdagrahaNa atarAya kahate hai| prazna 153---hastagrahaNa antarAya kina kahate hai ? uttara--kisI vastuko bhUmi parase hAtha dvArA uThAkara grahaNa karaneko hasnagrahaNa antarAya kahate hai| prazna 154-- ye kisa mamayase kisa samaya taka bIcame mAne jAte hai ? uttara- sAdhu jaba bhikSArtha jAtA hai usase pahile bhukticaryAka liye siddhabhakti karatA hai / kisI zrAvakake dvArA paDigAhe jAnepara bhojanazAlAme 'sthita hokara duvArA siddhabhakti paDhatA hai| ukta antarAyome se kucha antarAga pahilI mibhaktise lekara grAhAra-samApti takake bIcame mAne jAte he aura kucha atarAya dvitIya middhabhaktise AhAra-samApti taka mAne jAte hai / unheM yathAgama lagA lenA cAhiye / prazna 155-- epaNA mamitikA zabdArtha kyA hai ? uttara- epaNAkA artha khojanA hai / ukta sava prakArose nirdopa AhAra khojaneke liye tathA AhAra karaneke liye jo sAvadhAnI hotI hai use epaNA samiti kahate hai / prazna 156- AdAnanikSepaNasamiti kise kahate hai ? uttara- kamaNTala, pustaka Adi yogya vastuko dekha-bhAlakara jisame jIva bAdhA na ho, dharane-uThAneko AdAnanikSepaNasamiti kahate hai| prazna 157-pratiSThApana samiti kise kahate hai ? uttara-nirjantu eva yogya bhUmipara jahA~ puruSAdike baiThane uThanekA prAya. niyata sthAna Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 35 161 __uttara- jJAnAdi dAna karane va prAbhyantara eva bAhya parigrahakA tyAga karaneko tathA paranirapekSa nija caitanyasvabhAvake upayogake balase samasta vikalpokA tyAga karake sahajajJAna aura Anandake anubhavana karane ko tyAgadharma kahate hai| prazna 171 - pAkiJcanyadharma kise kahate hai ? uttara- rAgAdibhAva, zarIra, karma, sapatti Adi samasta parabhAvoke prati ye samasta mere kucha nahI hai, aisA anubhava karane tathA kevala cinmAtra nijasvabhAvake upayogake valase nirvikalpa anubhavana karaneko AkiJcanyadharma kahate hai / prazna 176-- brahmacarya nAmaka dharmAGga kise kahate hai ? ___uttara-maithunasamvandhI sUkSma vikalpase bhI nivRtti hokara guruke AdezAnusAra caryA karane va AtmasvarUpame pravRtti karaneko tathA paramabrahmarUpa nija caitanyasvabhAvake upayogase sarva parabhAvose nivRtta hokara nijabrahmame sthita honeko brahmacaryadharma kahate hai / prazna 177- anuprekSA nAmaka bhAvasavaravizepa kise kahate hai ? uttara-jisa prakAra yaha AtmA apane svarUpakI upalabdhi kare usake anusAra prekSaNa arthAta vAra-bAra vicAra eva anubhava karaneko anuprekSA kahate hai / prazna 178-anupekSA kitane prakArakI he ? ___ uttara-- anuprekSA 12 prakArakI hai- (1) anityAnuprekSA, (.) azaraNAnuprekSA, (3) sasArAnuprekSA, (4) ekatvAnuprekSA, (5) anyatvAnuprekSA, (6) azucitvAcyanuprekSA, (7) AtravAnuprekSA, (8) savarAnuprekSA, (6) nirjarAnuprekSA, (10) lokAnuprekSA, (11) bodhidurlabhAnuprekSA aura (12) dhrmaanuprekssaa| prazna 176- anityAnuprekSA kise kahate hai ? ___ uttara-dhana, parivAra, zarIra, karma aura rAgadvepAdika bhova-ye saba anitya hai, aisI bhAvanA karaneko pranityAnuprekSA kahate hai| prazna 180-- isa anityabhAvanAse kyA lAbha hotA hai ? uttara- ukta anityabhAvanA bhAne vAle purupako ina padArthoMkA sayoga va viyoga hone para bhI mamatva nahIM hotA he caura mamatva na hone kAlika nitya jJAyakasvarUpa nijaparamAtmAkI bhAvanA hotI hai, jinase yaha antarAtmA paramAnandamaya avagthAko prApta hotA hai / prazna 181- dhana, parivAra Adike sAtha prAtmAkA kyA kucha bhI sambandha nahIM hai ? uttara- paramArthase dhana, parivAra, zarIra, karma aura rAgAdivibhAvake sAtha prAtmAkA mucha sambandha nahIM hai| prazna 182- phira iname sambandhako valpanA kima abhiprAyame huI? Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 dravyasagraha-praznottarI TIkA uttara- dhana, parivArakA sambandha to upacarita asadbhUtavyavahArase hai, zarIra, karma kA sambandha anupacaritapramabhUtavyavahArase hai aura rAgAdi vibhAvakA sambandha mAtra aguddhanizcaya nayase jIvake sAtha hai / asadbhUtakA to prAtmAme atyantAbhAva hai aura azuddhaparyAya praupAdhika va kSaNika pariNamana hai| prazna 183- azaraNAnuprekSA kise kahate hai ? uttara-deva, mubhaTa, mitra, putrAdi va maNi, mantra, tantra, AzIrvAda, praupadhAdika kucha bhI uma jIvako maraNasamayame tathA vedanA zrAdi samasta pariNamanoMke samayame zaraNa nahIM hai, aisI bhAvanA karaneko azaraNAnuprekSA kahate hai / prazna 184---usa azaraNabhAvanAse kyA lAbha hotA hai ? uttara-bAhya padArthoMko zaraNa mAnanekA abhiprAya miTa jAnese jIva zAzvata zaraNabhUta nija guddha prAtmAkA zaraNa prAma kara letA hai, jisase yaha antaragrAtmA bhaya aura nidAna vAdhArahita sahaja aAnandakA anubhava karatA hai| prazna 185- saMsArAnuprekSA kise kahate hai ? uttara- yaha jIva anAdikAlame dravyaparivartana, kSetraparivartana, kAlaparivartana, bhavaparivartana va bhAvaparivartana-ina pA~ca prakArake sasAro yAne parimramaNome nAnA prakArake bhayakara dukhamAtra ajJAnase bhogatA calA AyA hai / isa prakArake cintavanako sasArAnuprekSA kahate haiM / prazna 186-dravyaparivartana yA dravyasasAra kyA hai ? uttara-parivartana nAma paribhramaNakA hai / ina parivartanome mukhya bAta yaha hI jAnane kI hai ki jovakA paribhramaName itanA kAla vyatIta ho gayA hai| ina parivartanoke varNanase bhramaNake samayakA paricaya karAyA gayA hai / dravyaparivartana do prakArase variNata hai- nokarmadravyaparivartana, (2) karmadravyaparivartana / jisame se nokarmadravyaparivartanakA svarUpa pahile samajha lenA caahiye| prazna 187- nokarmadravyaparivartakA kyA tAtparya hai ? uttara- nokarmakA artha hai zarIra / jaise kisI jIvane yathAsambhava tIna manda madhyama bhAva vAle sparza rasa gadha varNayukta nokarmavargaNAsoko zarIrarUpase grahaNa kiyaa| pazcAt dvitIyAdi samayame ve khira gaye, kintu aneka agRhIta nokarmavargaNAoko grahaNa kiyaa| isI taraha ananta bAra agRhIta nokarmavargaNAvoko grahaNa kara cukanepara eka bAra mizravargaNAvoko grahaNa kiyaa| ananta bAra agRhIta vargaNAoko grahaNa karanepara eka bAra mizra (jiname kucha gRhIta va kucha agRhItavargaNAyeM ho) vargaNAvoko grahaNa kiyaa| isI rItise jaba ananta bAra mizravargaNa,mokA grahaNa ho cuke taba eka vAra gRhItavargaNAoko grahaNa kiyaa| agRhIta--mizra Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 35 163 grahaNakI rIti pUrvaka gRhItavargaraNAzroko phira grahaNa kiyA, isI rItise hote-hote jaba anaMtaare gRhogA kA graharaNa ho cukA taba nokarmadravyaparivartana ke 4 bhAgome se eka bhAga ho cukatA hai / isa bhAgakA nAma hai agRhItamizragRhItakramagrahaNa / phira usa jIvane mizravargaNAtroko grahaNa kiyA / grananta bAra mizragrahaNa honepara eka bAra gRhItavargako grahaNa kiyA / pazcAt ananta mizragrahaNa honepara pragRhItavargagAvo ko grahaNa kiyA / isa rIti se ananta bAra agRhItavargaraNAoko grahaNa kara cukanepara eka bAra gRhItAko grahaNa kiyA / mizrazragRhotagrahaNa kramapUrvaka gRhItavargaNAvokA jaba ananta bAra grahaNa ho cukatA hai taba nokarmadravyaparivartanake do bhAga samApta ho cukate hai / isa dvitIya bhAgakA nAma mizra zragRhItagRhItakarma grahaNa hai / phira usa jIvane mizravaNAzroko grahaNa kiyA, ananta bAra mizravargaNAzroke grahaNa karanepara eka bAra gRhItavargeNAoko grahaNa kiyA / phira ananta bAra mizragrahaNa ke bAda eka bAra gRhItavaraNAko grahaNa kiyA / isa rItise mizragRhIta grahaNapUrvaka anata bAra gRhItavargavokA grahaNa ho cukanepara eka bAra pragRhItavargaNA ovA grahaNa kiyA / isI rItike hote ho jaba ananta bAra gragRhItavargaNA proko grahaNa kara cukatA hai taba nokarmadravyaparivartanake 3 bhAga samApta ho jAte hai / isa tRtIya bhAgakA nAma mizragRhIta agRhItakarmagrahaNa hai / phira usa jIvane gRhItano karma vargaNAvoko grahaNa kiyA, ananta bAra gRhItavargaNAzro ko grahaNa kara cukanepara eka bAra mizravargaraNAzroko grahaNa kiyA / ananta bAra gRhIta - vargaraNAzroko grahaNa kara cukanepara phira eka bAra mizravargaNAnoko grahaNa kiyA / isa rIti se ananta bAra mizravaNAmro ke grahaNa ho cukanepara eka bAra agRhItavargaNAtroko grahaNa kiyA / isI prakAra gRhIta mizra zragRhItagrahaNapUrvaka jaba ananta bAra gragRhItano karma vargaNAokA grahaNa ho cukatA hai taba nokarmadravya parivartanakA cauthA bhAga samApta ho jAtA hai / isa bhAgakA nAma gRhItamizragRhItakarmagrahaNa hai / isake pazcAt isa nokarmadravyaparivartanake prArabhake prathama samayame jisa bhAva vAle sparza rasa ga va yukta nokarmavagaMgAproko grahaNa kiyA vaha zuddha gRhItanokarmadravya jaba isa jIvake grahaName A jAya taba eka nokarmadravyaparivartana pUrA hotA hai / isa eka parivartaname prArambhase lekara anta taka jitanA kAla lagatA hai utanA kAla vyatIta ho jAtA hai / isa kramake viruddha prananto bAra yathA tathA vargaraNAvokA grahaNa hotA rahatA hai vaha saba alaga hai / aise-aise ananta nokarmadravyaparivartana bhI isa jIvake ho gaye hai / prazna 188-- karmadravyaparivartanakA samaya kitanA hai ? uttara-- nokarmabargaraNAoke sthAnapara karmavargaraNAvokA kahakara karmadravya parivartanakA Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasagraha-praznottarI TIkA vaivaraNa bhI nokarmadravyaparivartanako taraha karanA cAhiye / isa prakAra 4 bhAgo pUrvaka karmadravyarivartanake pUrA honeme jitanA samaya lagatA hai utanA samaya karmadravyaparivartanakA hai / aise-aise inanta karmadravyaparivartana bhI isa jIvake ho gaye hai| prazna 186-kSetraparivartanakA kAla kisa prakAra jAnA jAtA hai ? uttara-kSetraparivartanakA kAla do prakArose jAnA jAtA hai-(1) svakSetraparivartana aura (2) parakSetraparivartana / prazna 168- svakSetraparivartanakA kyA svarUpa hai ? uttara--svakA artha yahA~ jIva hai, so isa parivartanakA svarUpa jIvake nijakSetra yAne deza athavA zarIrako avagAhanAse jAnA jAtA hai| jIvakI jaghanya avagAhanA dhanAgulake sakhyAtaveM bhAgapramANa hai| utanI avagAhanA lekara jIvane deha dhAraNa kiyA, phira isa avahanAme jitane pradeza hai utanI bAra itanI hI avagAhanA vAlA zarIra dhAraNa kare / pazcAt ka-eka pradeza adhika-adhikakI avagAhanAsoko kramase dhAraNa karate-karate mahAmatsyakI tkRSTa (1000 yojana lambA, 500 yojana cauDA, 250 yojana U~cA) avagAhanA paryanta masta avagAhanoko dhAraNa kara le, ise svakSetraparivartana kahate hai| isame jitanA kAla vyata hotA hai utanA svakSetraparivartanakAla hai / vIcame ananno bAra kramaviruddha avagAhanAyeM ta hotI rahatI hai ve saba alaga hai / aise-aise kSetraparivartana ananta ho cuke hai| prazna 161-~-jina jIvone nigoda zarIrako choDakara dUsarA zarIra grahaNa nahI kiyA ke svakSetraparivartana kaise ho sakatA hai.? uttara- jina jIvone nigodaparyAyako aba taka choDA bhI nahI una jIvoke svakSetraravartana to nahI hotA, kintu anya jIvoke ananta svakSetraparivartana honeme jitanA kAla vyata huA hai utanA yAne anantakAla nigoda jIvokA bhI sasAra-bhramaName vyatIta hunA hai| prazna 192- parakSetraparivartanakA kyA svarUpa hai ? uttara-parakSetrakA artha hai AkAzakSetra / koI jIva jaghanya (dhanAgulake asakhyAtabhAga Na) avagAhanA dhAraNa kara loka yA lokAkAzake ATha madhyapradezoko apane zarIrake madhya ATha pradezose vyApakara utpanna huaa| pazcAt isa bhavagAhanAme jitane pradeza hai utanI bAra nI hI avagAhanA lekara isI sthAnapara isI rItise usa jIvane janma dhAraNa kiyaa| pIche kake eka-eka pradezake adhika kramase samasta lokame janma dhAraNa kara le, isa parivartanako kSetraparivartana kahate hai| isame jitanA kAla lagatA hai utanA paratetraparivartanakA kAla nanA / bIcame kahI bhI anato bAra utpanna hotA rahatA hai vaha saba alaga hai, isakI ginatI nahIM pAtA / aise-aise ananta parakSetraparivartana isa jIvane kiye hai| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAthA 35 165 prazna 193 - anAdi nityanigodoke kyA yaha parakSetraparivartana ho sakatA hai ? uttara - nAdinityanigoda jIvoke bhI yaha parakSetraparivartana hotA hai, kyoki isame lokake eka eka pradezapara kramase utpanna honekI bAta hai / zarIra kI avagAhanAkA isame krama nahI hai / prazna - 164 - kAlaparivartanakA kyA svarUpa hai ? uttara - koI jIva utsarpiNIkAlake prathama samayame utpanna huA / pazcAt anya utsarpiNIkAlake dUsare samayame utpanna huA / isI prakAra anya anya utsarpiNIkAlake tIsare, cauthe Adi samayome utpanna huA / isa prakAra utsarpiNIkAla va pravasarpiNIkAlake bIsa kor3A koDI sAgarake jitane samaya hai una sandame isa kramase utpanna huA aura maraNako prApta huA / isa bIca ananto bAra anya anya samayome utpanna huA vaha saba alaga hai, usako isame ginatI nahI / isame jitanA kAla lagatA hai utanA kAla parivartanakA hai, aise-aise atata kAlaparivartana isa jIvane kiye hai | prazna 195 - bhatraparivartanakA kyA svarUpa hai ? uttara - bhava nAma gatikA hai / cAro gatiyome viziSTa krama lekara paribhramaNa karanA bhavaparivartana hai / jaise koI jIva tiryagbhavako jaghanya Ayu antarmuhUrta lekara utpanna huA / phira antarmuhUrta me jitane samaya hai utanI bAra isI grAyuke sAtha utpanna huA / pazcAt kramase eka-eka samaya adhika Ayu lekara tirthagbhavame utpanna hokara tIna palyakI Ayu pUrNa kara lI / yaha tiryagbhava parivartana hai / isa bIca ananto bAra krama viruddha Ayu lekara utpanna hotA rahatA hai, vaha isa ginatIme nahI hai / koI jIva narakabhavakI jaghanyasthiti dasa hajAra varSakI Ayu lekara utpanna huA / pazcAt dasa hajAra varSake jitane samaya hai utanI bAra dasa hajAra varSakI jaghanya prAyu lekara utpanna ho / pazcAt kramase eka-eka samaya adhikakI narakAyu lekara utpanna ho hokara utkRSTa sthiti 33 sAgara pramANa Ayuko pUrNa kara le| isa bIca anya bhava to lene hI paDate, kyoki narakabhava ke bAda hI vaha jIva nArakI nahI hotA, manuSya yA tiryaJca hotA hai tathA aneka bAra kramaviruddha narakakI zrAyu lekara utpanna hotA hai, vaha saba isa ginatI me nahI hai / yaha narakabhavaparivartanakI taraha hai, kyoki manuSyazrAyu bhI jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa tIna palyakI hoto hai / devabhavaparivartana narakabhavaparivartanako taraha lagAnA, kintu utkRSTa grAyume 31 sAgara taka hI kahanA, kyoki isase baDI sthitikI devAyu samyagdRSTiko hI milatI hai / isa prakAra ina cAro bhavaparivartanome jitanA samaya lagatA hai utanA kAla bhavapari * Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 vartanakA hai / aise-aise na ta bhavaparivartanakAla jIvake vyatIta ho gaye hai / prazna 166 - zranAdinityanigodake yaha parivartana kaise sabhava ho sakatA ? uttara -- zranAdinitya nigodake yaha bhavaparivartana to nahI hotA, kintu anya jIvake ananta bhavaparivartanome jitanA kAla vyatIta huA utanA kAla isake bhI vyatIta ho gayA hai / prazna 167 - bhAnaparivartanakA kyA svarUpa hai ? uttara --- karmoMkI yathAsambhava jaghanyasthiti se lekara utkRSTasthitike vandhake kAraNabhUta bhAvakA kramika parivartana bhAvarivartana hai / vaha isa prakAra hotA hai - karmokI eka sthitibandhasthAna honeke liye yA vaDhaneke liye prasakhyAta loka pramANa asakhyAta kaSAyAdhyavasAyasthAna ho jAte hai / eka kapAyAdhvasAyasthAna honeke liye zrasakhyAta lokapramANa, zrasakhyAta anubhAgavAdhyavasAyasthAna ho jAte hai / eka anubhAgabandhAdhyavasAyasthAna honeke liye zreNIke sakhyAtaveM bhAga pramANa asakhyAta yogasthAna ho jAte hai / aba prakRta kramaparivartana dekheM- jaise eka jIvake jJAnAvaraNakarmakI jaghanyasthitikA bandha huA / isake yogya jaghanya yogasthAna, jaghanya anubhAga bandhAdhyavasAyasthAna va jaghanya kaSAyAdhyavasAyasthAna hue / isake Age asakhyAna yogasthAna honepara eka anubhAgabandhAvasAyasthAna baDhA va isa rIti se asaMkhyAta anubhAgana vAdhyavasAyasthAna honepara eka kaSAyAdhyavamAyasthAna baDhA zraura isI rItise asakhyAta kapAyAdhyavasAyasthAna honepara jJAnAvaraNakarmakA zrAgekA eka sthitibadhasthAna huA / isI prakAra yogasthAna anubhAgabacAdhyavasthAna- kaSAyAdhyavasAyasthAna kramase baDhAkara sthitisthAna baDhAyA / jaba jJAnAvaraNako utkRSTa sthitikA bandhasthAna bagha gayA taba jJAnAvaraNasambandhI sthitisthAnokA vivaraNa huA, isI prakAra yathAsambhava saba karmokI jaghanyasthiti se lekara utkRSTa sthitiparyanta le jAye / isa sabako eka bhAvaparivartana kahate hai / isame jitanA kAla lagatA hai vaha bhAvaparivartanakA kAla hai / aise-aise ananta bhAvaparivartanakAla jIvake hue hai / prazna 168 - anAdinityanigoda jIvake bhAvaparivartana kaise sambhava ? dravyasaMgraha -- paznottarI TIkA uttara - karmo kI yathAsabhava utkRSTa sthitibandhake yogya dvIndriya, trIndriya, caturindriya, prasajJIpaJcendriya va sajJIpacendriyakA bhava prApta na honese saba sthitisthAna na ho sakanese ina nigoda jIvoke yadyapi yaha bhAvaparivartana nahI hotA hai tathApi zranya jIvokA isame jitanA kAla vyatIta huA hai utanA kAla nigoda jIvokA bhI vyatIta huA hai / prazna 166 - ina pA~ca prakArake sasArokA kAla kyA ekasA hai yA honAdhika ? uttara- dravyaparivartana se anantaguraNA kAla kSetraparivartanakA hai / kSetraparivartana se zrananta guNAkAla kAlaparivartanakA hai, kAlaparivartana se anntgunn| kAla bhavaparivartanakA hai aura bhavaparivartana se anantaguNA kAla bhAvaparivartanakA hai / Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAyA 35 prazna 600- isa sasArAnuprekSAse kyA lAbha hai ? uttara-nija zuddha Atmatattvako bhAvanAke binA ajJAnase yaha jIva isa prakAra nAmadehoko dhAraNa kara nAnA kSetrome bhAva dhAraNa kara, cAro gatiyome bhaTakakara, nAmakarmoko bAdhatA hunA bhayakara duHkha bhogatA calA AyA hai| aba yadi duHkha bhoganA iSTa nahI hai to saMsAra-vipattikA vinAza karane vAlI nija zuddhAtmAko bhAvanA karanI cAhiye / isa hita kartavyako preraNA sasArAnuprekSAse milatI hai| prazna 201-ekatvAnuprekSA kise kahate hai ? uttara- sukha, dukha, jIvana, maraNa saba avasthAvome maiM akelA hI hU, sasAra-mArgakA maiM akelA kartA hU~ aura mokSamArgakA mai akelA kartA hU-isa prakAra cintavana karane eva dravyakarma, bhAvakarma aura nokarmase rahita jJAyakatvasvarUpa eka nija zuddha prAtmatattvakI bhAvanA karaneko ekatvAnuprekSA kahate hai| prazna 202- isa bhAvanAse kyA lAbha hai ? uttara-ekatvabhAvanAse dukhokI zAnti hokara sahaja Ananda prakaTa hotA hai / kyoki dukha vikalpose utpanna hotA hai aura kisI na kisI parapadArthake sambandhase, upayogase hotA hai, ata sahaja jJAna, Ananda svarUpa nija AtmAke ekatvame upayoga honepara nivikAra anAkulatArUpa anupama Ananda prakaTa hotA hI hai / prazna 203 - anyatvAnuprekSA kise kahate hai ? uttara-deha, parivAra, vaibhava, indriyasukha Adi samasta parabhAva mujhase bhinna haiM. ata heya hai, isa prakArako bhAvanAko anyatvAnuprekSA kahate hai| prazna 204-indriyasukha mujhase kaise bhinna hai ? uttara-mai nirvikAra dhra va caitanyacamatkAra mAtra kAraNasamayasAra hU aura ye indriyasukha karmAdhIna eva svabhAvaviruddha honese vikAra hai va vinazvara haiM / ata. maiM indriyamajhate bhI bhinna huuN| prazna 205- anyatvAnuprekSAme kyA lAbha hai ? uttara-parabhAvokI bhinnatA jAnanese AtmAko paradastUvoMme hinahitI hotI aura paramahitakArI nija zuddha prAtmatattvame bhAvanA jAgRta hotI hai| prazna 206-ekatvAnuprekSA aura anyatvAnuprekSA donokA viSaya taba donome antara kyA rahA? uttara-ekatva bhAvanAme to vidhirUpase nija a... aura anyatvabhAvanAme anyake ni yAtmatattva Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 169 dravyasagraha-praznottarI TIkA dono bhAvanAprome antara hai / prazna 207--azucitvAnuprekSA kise kahate hai ? uttara-rajavIryamalase utpanna, malako hI utpanna karane vAle, malase hI bhare dehakI azucitA cintavana karane aura azuci dehase virakta hokara sahaja zuci caitanyasvabhAvakI bhAvanA karaneko azucitvAnuprekSA kahate hai ? prazna 208-azucitvAnuprekSAse kyA lAbha hotA hai ? uttara- dehakI azucitAkI bhAvanAse dehase virakti hotI hai aura dehase virakti honeke kAraNa dehasayoga bhI yathA zIghra mamApta ho jAtA hai taba paramapavitra nija brahmame sthita hokara yaha antagatmA duHkhose mukta ho jAtA hai / prazna 206-pAsavAnuprekSA kise kahate hai ? uttara-mithyAtva, kapAya prAdi vibhAvoke kAraNa hI prAsrava hotA hai, prAsrava ho sasAra va samasta duHkhokA mUla he-isa prakAra mithyAtva kapAyarUpa pAsavome hone vAle doSoMke cintavana karane va nirAsava nijaparamAtmatattvakI bhAvanA karaneko AlavAnuprekSA kahate hai / prazna 210-pAlaganuprekSAse kyA lAbha hotA hai ? uttara-Asravake dopoke parijJAna aura usase dUra honeke cintavanake phalasvarUpa yaha pAtmA nirAsana nija paramAtmatattvake upayogake valase prAsravose nivRtta ho jAnA hai aura anantasukhAdi anantaguNose paripUrNa siddhAvasthAkA adhikArI ho jAtA hai| prazna 211-savarAnaprekSA kise kahate hai ? uttara- jaise jahAjake chidrake banda ho jAnepara pAnIkA pAnA banda ho jAtA hai, jisase jahAja kinAreke nagarako prApta kara letA hai, isI prakAra zuddhAtmasavedanake balase mAnava kA chidra banda ho jAnepara karmakA praveza banda ho jAtA hai, jisase AtmA anantajJAnAdipUrNa muktinagarako prApta kara letA hai / isa prakAra savarake guNokA cintavana karane aura paramasavarasvarUpa nija zuddha AtmatattvakI bhAvanA karaneko savarAnuprekSA kahate hai| prazna 212-savarAnuprekSAse kyA lAbha hai ? uttara-paramasavarasvarUpa nijazuddha kAraNaparamAtmAkI bhAvanAse prAsravakI nivRtti hoto hai / savaratattva mokSamArgakA mUla hai, isakI siddhise mokSa prApta hotA hai / prazna 213- nirjarAnuprekSA kise kahate hai ? uttara-"jaise ajINaM honese malasaJcaya hone para prAhArako tyAga kara auSadhi lene se mala nirjarita ho jAtA hai yAne dUra ho jAtA hai, isI taraha ajJAna honese karmasaJcaya hone para AtmA mithyAtvarAgAdiko choDakara sukha duHkhame samatArUpa paramopadhiko grahaNa karatA Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaath| 35 169 hai, jisase karmamala nirjarita karake yAne dUra karake paramasukhI ho jAtA hai" isa prakAra nirjarA tattvake cintavana karane va svabhAvataH paramamukta nijacaitanyasvabhAvakI bhAvanA karaneko nirjarAnuprekSA kahate hai| prazna 214-nirjarAnuprekSAse kyA lAbha hotA hai ? uttara-zuddhopayogarUpa nirjarA pariNAmoke balase eka deza mukta ho-hokara sarvadeza karmoMse mukta ho jAtA hai / isa rahasyake jJAtAvoko nirjarAnuprekSAse kalyANamArgakI isa pragati ke liye antaHpreraNA milatI hai| prazna 215--lokAnuprekSA kise kahate hai ? uttara-lokakI racanAprokA vicAra karate hue lokake aise-aise sthAnome yaha jIva mohabhAvavaza ananta bAra utpanna hunA, aise cintavana karane aura svabhAvataH ajanmA eva anAdisiddha caitanyasvarUpa nija nizcaya lokakI bhAvanA karaneko lokAnuprekSA kahate hai| prazna 216- lokako kisane banAyA ? uttara- loka samasta dravyoke samUhako kahate hai / samasta dravya jitane AkAzame dekhe jAte hai, pAye jAte hai utane aAkAzame rahane vAle dravyasamUhake piNDako loka kahate hai / samasta dravya svataHsiddha hai, ataH loka bhI svataHsiddha hai / ise kisIne nahI banAyA athavA sarvadravya apanA-apanA pariNamana karate rahate hai, so sabhI dravyone loka vnaayaa| prazna 217- lokakA prAkAra kyA hai? uttara- sAta puruSa ekake pIche eka-eka khaDe hokara paira pasAre huye aura kamarapara hAtha rakhe huye sthita ho una jaisA AkAra isa lokakA hai / kevala |mukh jitanA AkAra choDa diyA jaave| prazna 218- lokakA vistAra kSetra kitanA hai ? uttara- lokakA vistAra 343. dhanarAjU hai / eka rAjU asakhyAta yojanokA hotA hai / eka yojana do hajAra kozakA hotA hai / eka koza karIba DhAI mIlakA hotA hai / loka kA vistAra lokake tIna bhAgome bATakara samajhanA cAhiye / prazna 216- lokake tIna bhAga kauna-kauna hai ? uttara-- lokake tIna bhAga ye hai-(1) adholoka, (2) madhyaloka, (3) Urdhvaloka / prazna 220-adholoka kitane bhAgako kahate hai ? uttara- jaise dRSTAntame manuSyakI nAbhise nIcekA jitanA vistAra hai, aise hI loka ke ThIka madhyase nIcekA jitanA vistAra hai utane bhAgako adholoka kahate hai| prazna 221-adholokakA kitanA vistAra hai ? Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasaMgraha-praznottarI TIkA uttara- adholokakA utsedha Uparase nIce 7 rAjU hai| bilkula nIce pUrvase pazcima taka AyAma 7 rAjU hai aura Upara kramase ghaTa-ghaTakara eka rAjU raha jAtA hai / dakSiNase uttara me sarvatra viSkambha 7-7 rAjU hai / ataH bhUmi 7 me mukha 1 joDanese 8 huye, isake prAdhe 4 rAjU, yaha cauDAIkA evareja huA / isame lambAI 7 rAjUkA guNA karanese 447 = 28huA, isame 7 rAjU viSkambhakA (dakSiNa uttara vAlAkA) guNA karanese 2847 = 166 dhana rAjU adholokakA vistAra hai|| prazna 222-- madhyalokakA vistAra kitanA hai ? uttara- lokake madhyabhAgase Upara eka lAkha 40 yojana U~ce taka na tiryagarUpame cAro ora asakhyAta yojano taka yAne pUrvase pazcima eka rAjU va uttarase dakSiNa naka sAta rAjU pramANa madhyaloka hai| prazna 223- UrdhvalokakA kitanA vistAra hai ? uttara-- UrdhvalokakA utsedha 7 rAjU hai / madhyalokake Upara eka rAjU AyAma hai va Upara 3 / / rAjU jAkara 5 rAjU AyAma hai tathA 3 // rAjU aura Upara jAkara eka rAjU AyAma hai / viSkambha sarvatra 7-7 rAjU hai / yahA~ utsedhakA artha U~cAI hai / AyAmakA artha pUrva pazcimakA vistAra hai / viSkambhakA artha dakSiNa usakA vistAra hai / isakA kSetraphala yaha hai5+1% 6 -234 % 10 // 47 = 73 // 73 // = 147 dhanarAjU kalaloka vistAra hai| prazna 224- tIno lokokA sammilita vicAra kitanA huA ? uttara-adholokakA dhanarAjU 166 va UrdhvalokakA dhanarAjU 147, donoko milAkara 343 dhanarAjU vistAra huA / yahI tIno lokokA sammilita vistAra hai| prazna 225-- madhyalokakA vistAra kyo nahIM joDA gayA hai ? uttara-- madhyalokakA utsedha rAjUke mukAbale na kucha hai, isaliye ise pRthakse ginatI me nahI liyA jA sakatA hai / yaha na kucha jaisA aza Urdhvaloka ke batAye gaye mApame sabase nIce kA aza hai| prazna 226- adholokame kaisI racanAyeM hai ? uttara-dakSiNa va uttarame tIna-tIna rAjU kSetra choDakara lokake madhyame 14 rAjU utsedhakI eka trasanAlI hai, adholokakI sanAlIke bhAgame 7 narakokI racanA hai / naraka 7 pRthviyome hai| prazna 227- narakako 7 pRthviyAM kisa kramase vyavasthita hai ? uttara- iname sabase Upara meruparvatakI AdhArabhUta ratnaprabhA nAmakI pRthvI hai / isakA Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gA 35 bAhulya (moTAI) eka lAkha assI hajAra yojana hai / isake bhI kharabhAga, pakabhAga, abbahulabhAga, ye tIna bhAga hai / jiname kharabhAga va paMkabhAgame to bhavanabAsI va vyantara devoke AvAsa hai, nIceke abbahulabhAgake bilome nAraka jIva hai / isase nIce eka rAjU AkAza jAkara nIce zarkarAprabhA nAmakI dUsarI pRthvI 32 hajAra yojana moTI hai / isake nIce eka rAjU AkAza jAkara isake nIce bAlukAprabhA nAmakI tIsarI pRthvI 28 hajAra yojana moTI hai / isake nIce eka rAjU AkAza jAkara pakaprabhA nAmakI 24 hajAra yojana moTI cauthI pRthvI hai| isake nIce eka rAjU AkAza jAkara 20 hajAra yojana moTI dhUmaprabhA nAmakI pAMcavI pRthvI hai| isake nIce eka rAjU AkAza jAkara 16 hajAra yojana moTI tama prabhA nAmakI chaThavI pRthvI hai / isake nIce eka rAjU AkAza jAkara 8 hajAra yojana moTI mahAtama nAmakI 7vI pRthvI hai| isake nIce eka rAjU pramANa AkAza hai| prazna 228- kyA pRthvIkA mApa 7 rAjU kSetrase atirikta hai ? uttara-pRthvI rAjUse atirikta kSetra nahIM hai, kintu rAjUke sAmane pRthvIkA bAhulya na kuchasA hai, isaliye nIce eka eka rAjU AkAzakA varNana kiyA hai| prazna 226- ina pRthviyoke bila kisa prakAra hai ? uttara- ina pRthviyoke isa prakAra paTala (bilaracanA bhAga) hai- pahilIme 13, dUsarI meM 11, tIsarIme 6, cauthIme 7, pAMcavIme 5, chaThIme 3, sAtavIme 1 / pratyeka paTalame bila hai / pRthvIke bhItara hI bhItara yaha kSetra hai / ina sthAnokA kahI bhI mukha nahI hai, jo pRthvIke Upara ho / isaliye inhe bila kahate hai| prazna 230- ye bila kitane baDe hai ? uttara-koI bila sakhyAta hajAra yojanakA hai aura koI bila asakhyAta hajAra yojanakA hai| prazna 231- kisa pRthvIme kitane bila hai ? uttara- pahilIme 30 lAkha bila hai / dUsarIme 25 lAkha, tIsarIme 15 lAkha, cauthI me 10 lAkha, pA~cavIme 3 lAkha, chaThIme 66665 va sAtavIme kevala 5 bila hai / ina sabakA varNana dharmagranthose dekha lenA cAhiye / vistAra bhayase yahA~ nahI likhate hai| prazna 232-- ina bilome rahane vAle nArakI kaise jIva hote hai ? uttara-- jo jIva jIvahisaka, cugala, dagAbAja, 'cora, DAkU, vyabhicAro aura adhika tRSNA vAle hote hai ve marakara narakagatime janma lete hai / ina nArakiyoko zIta, uSNa, bhakha. pyAsa AdikI tIvra vedanA rahatI hai / vedanA meTanekA vahA~ jarA bhI sAdhana nahI hai| inakI khoTI deha hotI hai / ye paraspara lar3ate, kATate, chedate rahate hai / inakA zarIra hI hathiyAra bana Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.2 dravyasaMgraha - praznottarI TIkA jAtA hai, aisI khoTI vikriyA hai / inako zrAyu kamase kama dasa hajAra varSa aura adhika se adhika : sAgarakI hotI hai / laDate-lar3ate zarIrake khaNDa-khaNDa ho jAte hai aura pArekI taraha phira mila jAte hai / inakI bIcame mRtyu bhI nahIM hotI / / prazna 233 - jIva jisa karmake udayase nArakI hotA hai ? uttara-- narakAyu, narakagati zrAdi karmoM ke udayase jIva nArakI hotA hai / ina karmokA ar fortvabhAva ke zraddhAnase cyuta rahakara viSayokI, lampaTatAke pariNAmake nimittase hotA hai / prazna 334 -- narakabhavake duHkhose bacanekA kyA upAya hai ? uttara-- nija svabhAvako pratoti karanA narakabhavase mukta honekA upAya hai / prazna 235 - madhyalokakI kyA-kyA racanAye hai ? uttara- madhyaloka eka rAjU tiryavistAra vAlA hai isake Thoka bIcame sudarzana nAmaka merUparvata hai / yaha jambUdvIpake ThIka bIcame hai / jisa dvIpame hama rahate hai yaha vahI jambUdvIpa hai, inakA vistAra eka lAkha yojanakA hai / isa dvIpa kI dakSiNa dizAme kinArepara jambUdvIpake 1/160 bhAgame bharatakSetra hai / isa bharatakSetrake zrAryakhaNDame hama rahate hai / " isake uttarakI zrora 2 / 160 vistAra me himavAna parvata hai / 4/190 vistArame hemavatkSetra hai, isame sadA jaghanyabhogabhUmi rahatI hai / 8 / 160 vistArame mahAhimavAna parvata hai / 16 / 190 vistArame harikSetra hai, yahA~ sadA madhyama bhogabhUmi rahatI hai / 32 / 160 vistArame niSedha parvata hai / 64 / 160 vistAra me videhakSetra hai / isake thoDese devakuru uttarakuru kSetrako choDakara jisame ki sadA uttamabhogabhUmi rahatI hai, samasta videha kSetra sadA muktikA mArga calatA rahatA hai tathA aneka bhavya jIva mukta hote rahate hai / yahA~ tIrthakara bhI sadA pAye jAte hai / isake pazcAt uttarakI ho ra 32 / 160 vistArame nIla parvata hai / 16 / 160 vistArame ramyakakSetra hai / yahA~ sadA madhyamabhogabhUmi rahatI hai / 8 / 190 vistArame rukmi parvata hai / 4 / 190 vistArame hairaNyakSetra hai, isame sadA madhyamabhogabhUmi rahatI hai / 2 /110 vistArame zikharI parvata hai / 1 / 160 vistArame airAvata kSetra hai, isame bharatakSetravat racanA rahatI hai / bharata airAvata kSetro me bIme vijayArddha parvata bhI hai / videhame niSadha va nIlase merUke samIpa taka do-do gajadanta parvata hai / kulAcala Adi parvatopara akRtrima jinabhavana va jinacaityAlaya hai / prazna 236- - jambUdvIpame zrAge kyA hai ? uttara -- jambUdrIpase Age cAro ora lavaNasamudra hai / isake dono tarapha vedikA hai / isa samudrakA vistAra eka ora do lAkha yojana hai / yaha cUDIke prAkArakA gola yAne vRtta hai / prazna 237 - lavaNa samudrake Age kyA hai ? Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 35 203 uttara -- lavaNasamudrase zrAge cAro ora ghAtakI khaNDa nAmakA dvIpa hai / isameM dakSiNa aura uttarame vedikAse vedikA taka eka-eka iSvAkAra parvata hai, jisase do bhAga isa dvIpa ke ho jAte hai / pratyeka bhAga 7 kSetra, 6 kulAcala, 1 meruparvata hai / isa taraha dhAtakI khaNDameM 14 kSetra, 12 kulAcala, 2 meru hai / iname vyavahArakA varNana bharata ke kSetroMkI taraha jAnanA / isa dvIpakA vistAra eka ora 4 lAkha yojana hai / yaha bhI cUDIke AkArakA vRtta hai va zrAge sabhI dvIpa samudra isI prakAra gola eka dUsareko ghere huye hai / prazna 238- dhAtakI khaNDa dvIpase Age kyA hai ? uttara- dhAtakI khaNDa dvIpase Age cAro ora kAloda samudra hai / isake donoM prora do vedikAyeM hai / isakA vistAra eka ora 8 lAkha yojana hai / prazna 23 - kAloda samudrame Age kyA hai ? uttara - kAloda samudrase Age puSkaravara dvIpa hai / isakA eka aura vistAra 16 lAkha yojana hai / isake bIca cAro ora gola mAnuSottanAmA parvata hai / isa pUrvArddhame dhAtakI khaNDa dvIpa jaisI racanA hai | yahA~ taka hI manuSyaloka hai / isase pare uttarArddhame tathA Age Age dvIpa aura samudra asaMkhyAta hai / unamese antima dvIpa va samudrako chor3akara sabame kubhogabhUmi jaisA vyavahAra hai / prazna 240 - antima dvIpame va sAgarame kyA racanA hai ? uttara--svayabhUramaNa nAmaka antima dvIpa aura svayaMbhUramaNa nAmaka antima samudrame karmabhUmi jaisI racanA hai, kintu usame hai tiryaJca hii| isI dvIpa va samudrame bahuta baDI zravagA - hanA vAle bhramara, bicchU, matsya Adi pAye jAte hai / madhyalokakA varNana bhI bahuta baDA hai, ise dharmagranthose dekha lenA cAhiye / vistArabhaya se yahA nahI likhA hai / prazna 241 - madhyalokake varNanase hame kyA preraNA milatI hai ? uttara - videhakI racanAse yaha bodha huA ki sAkSAt mokSamArga sadA khulA huA hai / madhyalokame DhAI dvIpame, nandIzvaradvIpame va terahaveM dvIpame va anyatra akRtrima caityabhavana hai / x unake bodhase bhakti umaDatI hai / tathA sarvasArakI bAta yaha hai ki yadi nija zuddha Atmatattva kA zraddhAna jJAna zrAcaraNarUpa samAdhibhAva ho gayA to sasArake duHkhose mukta hunA jA sakatA hai anyathA madhyalokame bhI aneka prakArake kumAnupa va tiryaJca bhava dhAraNa karake bhI sasAra hI baDhegA | yaha manuSyajanma anupama janma hai, ise pAkara bhedarAtra va yathAyogya abhedaratnatraya kI bhAvanA zrAnA nija nizcayaloka saphala karo / prazna 242-* UrdhvalokakI kyA vy| racanAyeM hai ? Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 dravyasagraha--praznottarI TIkA uttara- meruko cUlikAse Upara lokake anta taka Urdhvaloka kahalAtA hai| jisakI 7 rAjU sanAlIme devoke vimAna hai aura kaI sarvopari siddhaloka hai / UrdhvalokakI sanAlI me pahile Upara Upara 8 kalpome 16 svarga hai / isake Upara greveyakavimAna hai, isake Upara anudiza vimAna hai, isake Upara aguttaravimAna hai, isake Upara siddhazilA hai aura isake Age Upara siddhaloka hai| prazna 243- prathamakalpame kaisI racanA hai ? uttara-sudarzana merukI cUlikAke Upara 1 / / rAjU taka prathama kalpa hai| isa klpame 31 paTala hai arthAt Upara Upara 31 jagaha vimAnokI avasthiti hai| jaise pahile paTalameM mathyame RtunAmaka indraka vimAna hai, yaha vimAna meru cUlikAke Upara bAlakI moTAI pramANa antara choDakara avasthita hai| isakI cAro dizAmome 63-63 vimAna hai, vidizAgnome 6262 vimAna hai, madhyame aneka vimAna hai| ye vimAna kaI sakhyAta yojana vistAra vAle hai aura kaI asakhyAta yojana vistAra vAle hai| isI taraha Uparake paTalome racanA jAnanA, kevala dizAvome va vidizAvome 1-1 vimAna kama hote gaye hai / prakIrNaka vimAnokI bhI saMkhyA yathAsambhava kama hotI gaI hai| ukta 31 paTalome uttaradizA, Agneya dizA, vAyavyadizAko paktike vimAno va Agneya uttarake bIca va vAyavya uttara dizAke madhyake prakIrNaka vimAnokA adhipati IzAna indra hai aura zeSa saba vimAnokA yAne dakSiNa, pUrva, pazcima, IzAna, naiRta-ina pAMca dizAmo kI paktike vimAno va chaho antarAloke prakIrNaka vimAnokA adhipati saudharma indra hai / saudharma indra dakSiNendra kahalAtA hai aura IzAnaindra uttarendra kahalAtA hai| dakSiNendrake vimAna adhika hote hai, uttarendrake vimAna kama hote hai / ina saba vimAnome deva deviyA rahatI hai / ina devokI Ayu prAyaH do sAgara takakI hotI hai / deviyokI Ayu aneka palya pramANa hotI hai / Uparake svargoM Adike devokI Ayu baDhatI jAtI hai / deviyA 8 kalpo taka hI hotI haiM aura unakI Ayu palyo pramANa hI baDhakara bhI rahatI hai| saba deviyokI utpatti pahile kalpameM hI hotI hai / saba vimAnome akRtrima jinacaityabhavana bhI hai / prazna 244-~-dvitIya kalpameM kaisI racanA hai ? uttara---prathama kalpase Upara 1 // rAjU paryanta rahane vAle dvitIya kalpame 7 paTala hai| inameM dakSiNendra sanatkumAra indra hai aura uttarendra mahendra indra hai / dakSiNa vibhAgakA nAma sAnatkumAra svarga hai aura uttara vibhAgakA nAma mAhendra svarga hai| prazna 245- tRtIya kalpameM kyA racanA hai ? uttara-tRtIya kalpame 4 paTala hai-dakSiNa vibhAgakA nAma brahma svarga hai aura uttara Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAyA 35 205 vibhAgakA nAma brahmottara svarga hai / yaha kalpa dvitIya valpase Upara pAdhA rAjU paryanta avasthita hai / isa kalpakA brahma nAmaka eka hI indra hai / prazna 246 - caturtha kalpakI kaisI racanA hai ? uttara - tRtIya kalpase Upara zrAdhA rAjU paryanta zrAkAzame caturtha kalpa hai / isameM do paTala hai / inake dakSiNa vibhAgakA nAma lAntava svarga hai va uttara vibhAgakA nAma kApiSTha svarga hai / isa kalpakA indra lAntava nAmaka eka hI hai / prazna 247 - paJcama kalpakI kaisI racanA hai ? uttara - caturthaM kalpase Upara AdhA rAjU paryanta paTala eka hai / isake dakSiNa vibhAgakA nAma zukra svarga svarga hai / isameM zukra nAmaka eka hI indra hai / AkAzame paJcama kalpa hai / isameM aura uttara vibhAgakA nAma mahAzukra hai prazna 248 - chaThe kalpako kaisI racanA hai ? uttara- paJcama kalpase Upara grAdhA rAjU paryanta AkAzameM chaThA kalpa hai / isameM bhI paTala eka hai / isake dakSiNa vibhAgakA nAma zatAra svarga hai aura uttara vibhAgakA nAma sahakhAra svarga hai / isa kalpame zatAra nAmaka eka hI indra hai / prazna 246 - sAtave kalpakI kaisI racanA hai ? uttara--- chaThe kalpase Upara zrAdhA rAjU paryanta zrAkAzameM sAtavA kalpa hai / isame 3 paTala haiM / jinake dakSiNa vibhAgakA nAma prAnata svarga hai aura adhipati AnatanAmaka indra hai / uttara vibhAgakA nAma prAraNata svarga hai aura adhipati prANata indra hai / prazna 250 -- prAThave kalpakI kaisI racanA hai uttara- sAtaveM kalpake Upara zrAdhA rAjU paryanta zrAkAzame AThavAM kalpa hai / isame 3 paTala hai / jinake dakSiNa vibhAgakA nAma AraNa svarga hai aura adhipati AraNanAmaka indra hai / uttara vibhAgakA nAma acyuta svarga hai aura adhipati acyuta indra hai / prazna 251 - graiveyakavimAnokI kaisI racanA hai ? 1 uttara- AThave kalpake Upara 1 rAjU paryanta AkAzame graiveyaka, anudiza, anuttara va siddhazilA evaM siddhaloka hai / jisame graiveyakakI racanA isa prakAra hai - graiveyakame paTala & hai / bhavya mithyAdRSTi jIva va abhavya bhI graiveyako taka ke devome hI janma le sakate hai / kintu bhavya jIva dakSiNendra, lokAntika deva, lokapAla va pradhAna divapAla nahI ho sakate haiM / graiveyakome utpatti muniliGga dhAraNa karane vAle tapasvI sAdhuvokI hI ho sakatI hai, cAhe ve dravyaliGgI ho yA bhAvalI | graiveyakavAsI deva saba ahamindra hai | Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 dravyasaMgraha - praznottarI TIkA prazna 252 - zranudiza vimAnokI kaisI racanA hai ? uttara - graiveyava se Upara anudiza hai / isame 1 paTala hai va kula vimAna & haiM1 madhyame aura 8 dizAo me / ina vimAnome samyagdRSTi muni hI utpanna ho sakatA hai / ye saba ahamindra hote hai / inakI prAyu jaghanya 31 sAgara va utkRSTa 32 sAgarakI hotI hai / prazna 253 - anuttara vimAnokI kaisI racanA hai ? uttara - anudinase Upara anuttara hai / isame 1 paTala hai va vimAna kevala 5 hai / madhyame to sarvArthasiddha nAmaka vimAna hai, pUrvame vijaya, dakSiName vaijayanta, pazcimame jayanta aura uttarame aparAjita vimAna hai / sarvArthasiddhike devokI Ayu 33 sAgara hai / ye 1 bhava manuSyakA dhAraNa kara mokSako prApta hote hai / vijayAdika 4 vimAnoke vAsI devokI Ayu jaghanya 36, sAgara va utkRSTa 33 sAgarakI hotI hai / ye do bhavAvatArI hote hai / ye saba zrahamindra hai / prazna 254 - siddhazilA kahA~para aura kaisI hai ? uttara - sarvArthasiddhi vimAnakI coTIse 12 yojana Upara siddhazilA hai / yaha manuSya loka sodhame Upara hai aura 45 lAkha yojanakI vistAra vAlI hai, isakI moTAI 8 yojana hai / isakA AkAra chatrakI taraha hai / isapara siddhabhagavAna to virAjamAna nahI hai, kintu isake kucha Upara isa siddhazilAke vistAra pramANa kSetrame siddhabhagavAna virAjamAna hai / bIcame vAtavaloke sivAya anya koI racanA nahI hai, ataH ise siddhazilA kahate hai / prazna 255 - siddhalovakA sakSipta vivaraNa kyA hai ? uttara - siddhazilA ke Upara yojana bAhulya vAlA ghanodadhi vAtavalaya hai / isake Upara yojana bAhulya vAlA ghanavAtavalaya hai, isake Upara bAhulya pramANa tanuvAtavalaya hai / isa tanuvAtavalaya ke antame siddha bhagavAna virAjamAna hai / jo sAdhu manuSyalokame jisa sthAna se karma - mukta hue hai usakI sodhame Upara eka samayame hI Akara lokake ata taka yahA~ sthita hai / yahI lokakA bhI anta ho jAtA hai / prazna 256 - yaha 343 ghanarAjUpramANa loka kisake AdhArapara sthita hai ? uttara---isa lokake maba prora ghanodadhivAtavalaya hai / usake bAda ghanavAtavalaya hai, usake bAda tanuvAtavalaya hai / ina vAtavalayoke AdhArapara saba loka avasthita hai / ye vAtavalaya bhI lokame hI zAmila hai / vAtavalaya vAyusvarUpa honese ye kisIke AvArapara nahI hai, mAtra AkAza ho unakA zrAdhAra hai / prazna 257 - isa lokAnuprekSAse vizeSa lAbha kyA hai ? uttara- lokke AkAra racanAnoke bodharUpa vizeSa paricayase utkRSTa vairAgya hotA hai| Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAgA 35 207 aura isako sasthAnakA vicaya honese sasthAnavicaya nAmakA utkRSTa dharmadhyAna hotA hai / prazna 258 --bodhidurlabhAnuprekSA kise kahate hai ? uttara- nija zuddha AtmatattvakA zraddhAna, jJAna, AcaraNarUpa bodhikA pAnA atyanta durlabha hai / isa prApta ho rahI bodhikI vRddhi aura dRDhatA karanA cAhiye, aise cintavana karane aura samAdhikI aura unmukha honeko bodhidurlabhAnuprekSA kahate hai| prazna 256-bodhi atyanta durlabha kaise hai ? uttara- isa jIvane anAdikAlame to ekendriya (sAdhAraNavanaspati) me hI rahakara ananta kAla vyatIta kiyA, usake pazcAt suyoga huA to uttarottara durlabha dvIndriya, trIndriya, caturindriya, asajJI pacendriya, saMjJI pacendriya, paryApta, sajJI, manuSya, uttama deza, uttama kula, indriyokA sAmarthya, dIrghAyu, pratibhA, dharmazravaNa, dharmagrahaNa, dharmazraddhAna, vipayamukhokI nivRtti, kapAyoko nivRtti va ratnatrayakI prApti hotI hai / ataH AtmazraddhAna, prAtmajJAna va AtmAcaraNa rUpa bodhidurlabha hai| prazna 260- isa jIvane nimna dazAprome rahakara ananta parivartana kyo kiye ? uttara- mithyAtva, viSayAsakti, kaSAya Adi pariNAmoke kAraNa isa jIvakI nimna dazA huii| prazna 261-bodhi prApta karake yadi pramAda rahA to kyA hAni hogI ? uttara-atyanta durlabha ratnatrayarUpa bodhiko pAkara yadi pramAda kiyA to saMsArarUpI bhayAnaka baname dIna hokara cirakAla taka bhramaNakara duHkha bhoganA pdd'egaa| prazna 262-bodhi aura samAdhime kyA antara hai ? uttara-jisa jIvake samyagdarzana nahI hai usa jIvako samyagdarzana, jJAna, cAritrakI prApti honA so to bodhi hai aura ratnatraya banAye rahanA, vRddhi karanA tathA bhavAntarame le jAnA so samAdhi hai / nirvANa prApta kara lenA yaha paramasamAdhi hai| prazna 263-dharmAnuprekSA kise kahate hai ? uttara-dharmake binA hI yaha jIva sahajasukhase dUra raha kara indriyAbhilApAjanita du.khoko sahatA humA 84 lAkha yoniyome bhramaNa karatA huA calA AyA hai / jaba isa jIva ko dharmakA zaraNa ho jAtA hai taba rAjAdhirAja cakravartI devendra jaise utkRSTa padoke sugva, bhogA kara abheda ratnatrayabhAvanArUpa paramadharmake prasAdase arahanta hokara siddha avasthAko prApta hota hai / ityAdi dharmako utkRSTatAke cintavana karane aura dharmAcaraNako dharmAnuprekSA kahate hai| prazna 264-dhamakA kyA svarUpa hai ? uttara- dharmake svarUpakA kaI prakArose varNana hai, unheM kramase nirakhate hai| uname prAyaH Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 dravyasaMgraha-praznottarI TIkA uttarottara pahilekI apekSA prAgeko vyavahAra yA bahiraGgarUpa lakSaNa jAnane cAhiyeM: (1) akhaNDa caitanyasvabhAvako dharma kahate hai| (2) akhaNDa caitanyasvabhAvake pUrNa anurUpa pariNamanako dharma kahate hai / (3) moha, kSobhase sarvathA mukta prAtmapariNamanako dharma kahate hai / (4) raggadveSakI bAdhArahita paramamahisAko dharma kahate hai| (5) nija zuddhAtmAve zraddhAna, jJAna, AcaraNarUpa abhedaratnatrayako dharma kahate hai / (6) zuddhAtmAke savedanako dharma kahate hai / (7) zuddhAtmAke avalambanako dharma kahate hai / (8) zuddhAtmatattvake upayogako dharma kahate hai| (6) zuddhAtmatattvakI bhAvanAko dharma kahate hai / (10) zuddhAtmatattvakI pratIti. dRSTiko dharma kahate hai / (11) uttama kSamAdi dasa vizuddha bhAvoko dharma kahate hai / (12) jIvAdi tattvoke yathArtha zraddhAna, yathArtha jJAna aura abatatyAgarUpa bhedaralatraya ko dharma kahate hai| (13) jo duHkhose chuTAkara uttama sukhame le jAve use dharma kahate hai / (14) samatA, vandanAdika sAdhuke SaT Avazyakoke pAlana karaneko dharma kahate hai / (15) devapUjA gurUpAsti Adika zrAvakake 6 kartavyoke pAlana karaneko dharma kahate hai| (16) jIvadayA karaneko dharma kahate hai| prazna 265- parISahajaya nAmaka bhAvasamvara vizeSa kise kahate hai ? uttara-aneka parISaho, vedanAokA tIna udaya honepara bhI sukha-dukha, lAbha, alAbha Adime samatApariNAmake dvArA jo ki samvara aura nirjarAkA kAraNa hai, nija zuddhAtmatattvako bhAvanAse utpanna sahaja prAnandase calita nahI honeko parISahajaya kahate hai / prazna 266- parISahajaya kitane prakArake hai ? uttara- parISahajaya 22 prakArake hai-(1) vAparopahajaya, (2) tRpAparISahajaya, (3) zItaparISahajaya, (4) uSNaparIpahajaya, (5) dazamazakaparISahajaya, (6) nAgnyaparISahajaya, (7) aratiparISahajaya, (8) strIparISahajaya, (9) caryAparISahajaya, (10) niSadyAparISahajaya, (11) zayyAparISahajaya, (12) AkAzaparopahajaya, (13) badhaparISahajaya, (14) yAcanAparIpahajaya, (15) alAbhaparISahajaya, (16) rogaparISahajaya, (7) tRNasparzaparISahajaya, (18) malaparISahajaya, (16) satkArapuraskAraparISahajaya, (20) prajJAparISahajaya; (21) ajJAnaparISahajaya, (22) adarzanaparISahajaya / Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA.431 206 prazna 264- kSudhAparISahajayakA kyA svarUpa hai ? uttara- mAsa do mAsa, cAra mAsa, chaH mAsa takake upavAsa honepara bhI athavA eka varSa taka AhAra na karanepara bhI athavA aneka prakArakI tapasyAprose zarIra kRza honepara bhI kSudhAvedanAke koraNa apane vizuddha dhyAnase cyuta na honA aura mokSamArgame vizeSa utsAhase laganA so kSudhAparIpahajaya hai / ye sAdhu aise samaya aisA bhI cintavana karate hai ki paratantra hokara narakagatime sAgarI paryanta kSudhA shii| tiryaMca paryAyameM parake vaza hokara manuSya paryAyameM jelakhAne Adime rahakara aneka kSudhAvedanAye shii| yahA to yaha vedanA kyA hai jaba ki mai prAtmAdhIna, svatantra hU Adi / prazna 268-tRSAparISahajaya kise kahate hai ? . uttara- pratidina bhramaNa karate rahanepara bhI kaDuvA, tIkhA Adi yathAprApta bhojana karane para bhI prAtApanayoga Adi aneka tapasyA karanepara bhI snAna, parisecana AdikA parityAga karane vAle sAdhuke prAtmadhyAnase vicalita na hone aura satoSajalase tRpta rahaneko tRSAparISahajaya kahate hai| prazna 266-zItaparISahajayakA kyA svarUpa hai ? uttara- tIna zIta Rtume havA, tuSArake bIca maidAname, baname AtmasAdhanAke artha AvAsa karane para bhI pUrvake ArAmokA smaraNa na karate hue narakAdikI zItavedanAmokA parijJAna rakhane vAle sAdhuke zItavedanAke kAraNa AtmasAdhanAse calita na honeko zItaparISahajaya kahate hai| prazna 270- uSNaparISahajaya kise kahate hai ? uttara-- tIna grISmakAlame tapta mArga para vihAra karane para bhI, jalate huye banake bIca rahane para bhI eva anya aise aneka prasaGga hone para bhI bhedavijJAnake balase samatApariNAmame sthira rahaneko uSNaparISahajaya kahate hai| prazna 271- dazamazakaparISahajaya kise kahate hai ? uttara- DAsa, macchara, bicchU, cITI Adi kIToke kATanese utpanna huI vedanAko AtmIya Anandake anurAgavaza samatAse sahana karaneko dazamazakaparISajaya kahate hai| prazna 272- nAgnyaparISaha jaya kise kahate hai ? uttara-kAminI nirIkSaNa prAdi cittako malina karane vAle aneka kAraNoke milane para bhI sahajasvarUpake sAdhaka nagnasvarUpa rahanekI pratijJAme sthira rahane aura nirvikAra rahane ko nAgnyaparISahajaya kahate hai| prazna 273--aratiparISahajaya kise kahate haiM ? Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 dravyasaMgraha--praznottarI TIkA uttara- aniSTa padArthokA samAgama ho jAne para bhI pUrva ratikA smaraNa na karate huye arati yAne virodha, glAni na karane aura prAtmasAdhanAme bane rahaneko aratiparISahajaya kahate hai| prazna 274- strIparIpahajaya kise kahate hai ? uttara- rUpayauvanagarvonmatta yuvatIke dvArA ekAntame nAnA anukUla prayatna karane para bhI nirvikAra rahaneko strIparISahajaya kahate hai / prazna 275- caryAparIpahajaya kise kahate hai ? uttara-gurujanokI cirakAla taka sevA karanese jinakA jJAna, brahmacarya aura vairAgya dRDha ho gayA, aise sAdhuke guru AjJAse ekAkI vihAra karate huye parame kATA, kakaDa Adi tIkSNa nukIlI cIjake chida jAnepara bhI pUrvAnubhUta savArIke ArAmakA smaraNa na karate huye samatAse vedanAke sahana kara lene aura prAtmacaryAma udyata rahaneko caryAparISahajaya kahate hai / prazna 276-niSadyAparIpahajaya kise kahate hai ? uttara-bhayaGkara baname, kaGkarIle va sthaDila pradezapara dhyAna karate samaya vyAdhi, upasarga AdikI vAdhAoko samatAse sahakara Asanase, kAyotsargase calAyamAna na hone aura apane Apame sthita honeko niSadyAparIpahajaya kahate hai| prazna 277- zayyAparopahajaya kise kahate hai ? uttara-svAdhyAya Adi Avazyaka kartavyoke karanese huye zArIrika thakAnake nirAkaraNArtha tikone, gaThIle, kakarIle Adi bhUmi para eka karavaTa, daNDavat prAdise zayana karate huye kheda na mAnaneko zayyAparIpahajaya kahate hai / sAdhu isa samaya koI AkulatA nahI karate haiM / jaise- yaha bana hisaka jantunose vyApta hai, jaldI nikala jAnA cAhiye athavA kaba rAta khatma hotI hai aadi| prazna 278- AkrozaparIpahajaya kise kahate hai ? uttara-kisIke dvArA bANokI taraha marmabhedI durvacana, gAlI Adike prayoga kiye jAne para bhI pratIkArame samartha hokara bhI unhe kSamA kara dene aura apaneme vikAra utpanna na hone deneko AkrozaparIpahajaya kahate hai| prazna 276-vavaparIpahajaya kise kahate hai ? uttara- kisI cora, DAkU, bairI Adike dvArA mAre pITe va prANaghAta kiye jAnepara bhI abadhya zuddhAtmadravyake anubhavame sthira rahaneko vadhaparIpahajaya kahate hai| prazna 280- yAcanApariSahajaya kise kahate hai ? uttara-kitanI hI vyAdhi athavA kSuvAdikI vedanA hone para bhI auSadhi AhAra Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gANa 35 AdikI yAcanA va izArA Adi na karane aura apane caitanyasvabhAva vaibhavakI dRSTise saMtuSTa rahaneko yAcanAparISahajaya kahate hai| prazna 281- alAbhaparISahajaya kise kahate hai ? ___uttara-kitanI hI vedanAkA prasaGga honepara bhI AhAra, auSadhi AdikA alAbha hone para, lAbhase alAbhako zreyaskara samajhakara dhairyase vicalita na hone aura prAtmalAbhase tRpta rahane ko alAbhaparIpahajaya kahate hai| prazna 282- rogaparIpahajaya kise kahate hai ? uttara-kaSTa Adi aneka duHkha rogoke honepara unake nivAraNa karanekA Rddhi balase sAmarthya honepara bhI nirvikalpasamAdhikI rucike kAraNa pratIkAra na karane, samatAse use sahane aura nirAmaya AtmasvarUpake lakSyase calita na honeko rogaparISahajaya kahate hai| prazna 283- tRNasparzaparISahajaya kise kahate hai ? uttara- nukIlA tRNa, kakarIlI bhUmi, pattharakI zilA Adipara vihAra vyAdhi Adi ke kAraNa hue dehajazramake nivAraNArtha zayana Asana karate huye kheda na mAnane aura svarUpasparza kI ora dhyAna banAye rahaneko tRNasparzaparISahajaya kahate hai / prazna 284- malaparIpahajaya kise kahate hai ? uttara- pasIneke malase dAda, khAja, chAjana Adi takakI vedanAyeM ho jAnepara bhI pIDA ko ora lakSya na dene, jIvadayAke bhAvase ragaDanA, ubaTana Adi na karane aura karmamala dUra karane vAle svAnubhavake tapame lIna rahaneko malaparISahajaya kahate hai| prazna 285- satkArapuraskAraparISahajaya kise kahate hai ? / uttara- dUsaroke dvArA prazasA, sammAna kiye jAnepara prasanna na hone va nindA apamAna kiye jAnepara ruSTa na hone tathA aneka cAturya tapa honepara bhI koI merI mAnyatA nahI karatA, aisA bhAva na lAne aura nija caitanyasvabhAvakI mahimAme lage rahaneko satkArapuraskAraparISahajaya kahate hai| prazna 286- prajJAparISahajaya kise kahate hai ? uttara-mithyApravAdiyopara vijaya prApta karanepara bhI, aneka vidyAvoke pAragAmI hone para bhI garva na karane aura nija vijJAnaghanasvabhAvame upayukta rahaneko prajJAparIpahajaya kahate hai| prazna 287-ajJAnaparISahajaya kise kahate hai ? uttara- aneka tapoko cirakAlase karate rahanepara go mujhe avadhijJAna prAdi koI prakRSTa jJAna nahI huA, balki mujhe loga madabuddhi, mUrkha Adi kahate hai, isa prakArake ajJAnajanita kheda na karane aura jJAnasAmAnya svabhAvakI dRSTi dvArA prasanna rahaneko ajJAnaparoSahajaya Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasagraha-praznottarI TIkA kahate hai| prazna 288- adarzanaparIpahajaya kise kahate hai ? uttara- mahopavAsAdi aneka tapasyAvoke karane para bhI aba taka koI atizaya yA prAtihArya pakTa nahIM huA / mAlUma hotA hai ki jo yaha zAstrome variNata hai ki mahopavAsAdi tapake mAhAtmyase prAtihArya yA jJAnAtizaya ho jAte hai yaha mizyA hai, tapa varanA vyartha hai aise durbhAva na hone va satyazraddhAnase calita na hokara prAtmadarzanakI ora bane rahaneko pradarzanaparIpahajaya kahate hai| prazna 286- sAdhuke eka samayame adhikase adhika kitanI parIpahokA vijaya ho jAtA hai ? ____ uttara-sAdhuke eka samayame adhikase adhika 16 parIpahokA vijaya ho jAtA hai / tIna parIpahe isaliye kama ho jAtI hai ki eka samayame zIta, upaNase eka hI hogA va niSadyA, caryA, zayyAme se eka hI hogaa| prazna 260-parIpahajayase kyA kyA lAbha hai ? uttara- parISahajayake lAbha isa prakAra hai (1) binA dukhake abhyAsa kiyA huA jJAna duHkha upasthita hone para bhraSTa ho sakatA hai, kintu du khome dhairya banAne vAle parIpahajayake abhyAsIkA jJAna bhraSTa nahI ho sakatA, ana. parIpahajayase jJAnakI dRDhatAkA lAbha hai / (2) karmokA udaya niSphala Tala jaanaa| (3) pUrvasthita karmokI nirjarA honA / (4) navIna azubha karmokA va yathocita zubha karmokA savara honA / (5) sadA ni zaGka rahanA / (6) AgAmI bhayase mukta rahanA / (6) dhairya, kSamA, satopa AdikI vRddhise isa lokame sukhI rhnaa| (8) pApaprakRtiyokA nAza honese paralokame nAnA abhyudaya milnaa| (9) sarva sasAra du khose rahita paramAnandamaya mokSapada milanA ityAdi aneka lAbha parISaha jayase hote hai / prazna 261-- cAritranAmaka bhAvasavaravizeSa kise kahate hai ? uttara-nija zuddha AtmasvarUpame avasthita rahaneko cAritra kahate hai| prazna 262-cAritrake kitane bheda hai? uttara-cAritra to vastutaH eka hI prakArakA hotA hai, kintu usake apUrNa pUrNa prAdi Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 35 213 kI vipakSAse 5 prakArake hote hai- (1) sAmAyika, (2) chedopasthApanA, (3) parihAravizuddhi | (4) sUkSmasAmparAya, ( 5 ) yathAkhyAta cAritra / prazna 293 -- sAmAyikacAritra kise kahate hai ? uttara - sarva jIva caitanyasAmAnyasvarUpa hai, saba samAna hai - isa bhAvanAke dvArA samatA pariNAma hone, svarUpAnubhava ke balase zubha azubha saGkalpa vikalpa jAlase zUnya samAdhibhAva ke hone, nirvikAra nija caitanyasvarUpa ke avalambanase rAgadveSase zUnya hone, sukha-duHkha, jIvanamaraNa lAbha lAbhame madhyastha hone va vikalparahita paramanivRttirUpa vratake pAlaneko sAmAyika cAritra kahate hai | prazna 264 - chedopa sthApanA cAritra kise kahate hai ? uttara - sarvavikalpaparityAgarUpa sAmAyikame sthita na raha sakane para ahisA vrata, satyavrata, acauryavrata, brahmacaryavrata, aparigrahavrata - ina pA~ca prakArake vratoke dvArA pApose nivRtta hokara apane Apako zuddhAtmatattvako ora unmukha karaneko chedopasthApanAcAritra kahate hai / athavA, ukta pA~ca prakArake mahAvratome koI doSa lagane para vyavahAra prAyazcita va nizcaya prAyazcita dvArA zuddha hokara nija zuddha prAtmatattva kI ora unmukha hone ko chedopasthApanAcAritra kahate hai ? prazna 295 - parihAravizuddhicAritra kise kahate hai ? uttara - rAgAdi vikalpoke vizeSa paddhatise parihArake dvArA AtmAkI aisI nirmalatA prakaTa honA jisase eka RddhivizeSa prakaTa hotI hai, jisake kAraNa vihAra karate huye kisI jIvako raca bhI bAdhA na ho, use parihAravizuddhi caritra kahate hai / prazna 296 - sUkSma sAmparAyacAritra kise kahate hai ? uttara- sUkSma aura svAnubhavagamya nija zuddhAtmatattvake samvedane rUpa jisa cAritra se rAma gravaziSTa saMjvalana sUkSmalobhakA bhI upaksa yA kSaya ho use sUkSmasAmparAyacAritra kahate hai / prazna 267 - yathAkhyAtacAritra kise kahate hai ? uttara - jaisA svabhAvase sahaja zuddha, kaSAyarahita AtmAkA svarUpa hai vaise khyAta yAne prakaTa ho jAneko yathAkhyAtacAritra kahate hai prazna 268 - ukta bhAvasavara vizeSoke dvArA kyA pApakarmakA hI savara honA hai yA puNyakarmakA bhI savara hotA hai ? uttara -- nizcayaratnatraya ke sAdhaka vyavahAraratnatrayarUpa zubhopayogame huye nAvasavaravizeSa mukhyatayA pApakarmake savarake kAraNa hai, aura vyavahAraratnatraya dvArA sAdhya nizvayaratnazravarUpa zuddhopayogame huye bhAvasavara vizeSa pApa, puNya dono karmo ke savara karane vAle hote haiM / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasaMgraha-praznottarI TIkA ___ isa prakAra savaratattvakA varNana karake ava nirjarAtattvakA varNana karate hai / jaha kAleNa taveNa ya bhuttarasa kammapuggala jeNa / bhAveNa saDadi raNeyA tassaDaNa cedi NijjarA duvihA // 36 // anvaya-jeraNa bhAveNa jahakAleNa ya taveNa bhuttarasa kammapuggala saDadi ca tassaDaNaM iti vijjarA duvihA NeyA / artha- jisa AtmapariNAmase samaya pAkara yA tapasyAke dvArA bhogA gayA hai rasa jisakA, aisA karmapudgala jhaDatA hai vaha aura karma pudgalokA jhaDanA- isa prakAra nirjarA do prakArako jAnanA caahiye| prazna 1-kisa prAtmapariNAmase karmapudgalako nirjarA hotI hai ? uttara-nirvikAra caitanyacamatkAramAtra nijasvabhAvake samvedanase utpanna sahaja Anadarasake anubhava karane vAle pariNAmase karma pudgalokI nirjarA hotI hai / prazna 2-apane samayapara phala dekara jhar3ane vAle karmoMkI nirjarAme bhI kyA isa zuddhAtmasamvedanapariNAmako AvazyakatA hai ? uttara-mAvazyakatA to nahIM hai, kintu yathAkAla hone vAlI nirjarA bhI yadi zuddhAtmasavedana pariNAmake rahate huye hotI hai to vaha savarapUrvaka nirjarA honese mokSamArga vAlI nirjarA kahalAtI hai| prazna 3- yadi azuddha samvedanAke rahate huye yathAkAla nirjarA ho to kyA vaha nirjarA nahI hai? uttara- azuddha 'savedanake hote huye jo yathAkola nirjarA hotI hai vaha ajJAniyoke hotI hai| aisI nirjarAko udaya zabdase kahanekI pradhAnatA hai| isame thoDA karmadravya to jhaDatA hai aura bahuta adhika karmadravya badha jAtA hai| yaha mokSamArga sambandhI nirjarA nahIM hai aura na isa nirjarAkA yaha prakaraNa hai| prazna 4- ajJAnI jIvake binA kAlake, pahile bhI to nirjarA ho jAtI hai, use kyA kahege? uttara- udayakAlase pahile isa taraha bhaDaneko udIraNA kahate haiM / yaha udIraNA bhI azubha prakRtiyokI hotI hai, kyoki ajJAnI jIvake udIraNA saklezapariNAmavaza hotI hai aura adhika vedanA utpanna karatI huI hotI hai| prazna 5- tapase karma samayase pahile kyo jhaDa jAte hai ? uttara-tapa icchAnirodhako kahate hai / jaba icchA = snehako cikanAI yo gIlAI nahI rahatI taba karmapuJja bAlU retakI taraha svaya jhaDa jAte hai| Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gASA 37 215 prazna 6- kyA karmapuJja aTapaTa jhaDate hai yA kisI vyavasthAsahita jhaDate hai ? uttara-karmadravya zreNinirjarAke kramase nirjarAko prApta hote hai / isa zreNinirjarAkA varNana labdhisAra kSapaNasAra grathase dekhanA / yahA~ vistAra bhayase nahI likha rahe hai / prazna 7-nirjarA kitane prakArakI hai ? uttara-nirjarA do prakArako hai-(1) bhAvanirjarA aura (2) dravyanirjarA / prazna - bhAvanirjarA kise kahate hai ? uttara- jisa AtmapariNAmase karma jhaDate hai usa AtamapariNAmako bhAvanirjarA kahate sha prazna - dravyanirjarA kise kahate hai ? uttara- karmoke jhaDaneko dravyanirjarA kahate hai| prazna 10- savarapUrvaka nirjarAkA mukhya kAraNa kyA hai ? uttara-savarapUrvaka nirjarAkA mukhya kAraNa tapa hai aura jitane pariNAma savarake kAraNa hai ve saba nirjarAke bhI kAraNa hai| prazna 11- nirjarA kyA kevala pApakarmokI hotI hai yA pApa, puNya dono karmoMkI ? uttara- sarAgasamyagdRSTi jIvoke prAyaH pApakarmokI nirjarA hotI hai aura vItarAga samyagdRSTiyoke pApa va puNya dono karmonI nirjarI hotI hai| prazna 12- sarAgasamgagdRSTiyoke pApake nirjarAkI taraha puNyakI nirjarAkI taraha puNya nirjarA na honese kyA sasArakI vRddhi hogI ? uttara-sasArake mUla kAraNa pApa hai| unakI to vizeSatayA nirjarA samyagdRSTi karatA hI hai, ata sasArakI vRddhi nahI hotI tathA pApakarmako nirjarA honese karmabhArase laghu humA yaha antarAtmA zIghra vItarAga samyagdRSTi ho jAtA hai aura taba pApa puNyakA nAza kara zIghra samAraccheda kara sakatA hai| isa prakAra nirjarAtattvakA varNana karake aba mokSatattvakA varNana karate hai sabassa kammaNo jo khayahedU appaNo hu pariNAmo / geyo sa bhAvamokkho davvavimokkho ya kammapudabhAvo // 37 // anvaya--hu appaNo jo pariNAmo savvassa kammaNo khayahedU sa bhAvamokho ya kammapudabhAvo davavimokkho nnege| artha-nizcayase prAtmAkA jo pariNAma samasta pharmake kSayakA kAraNa hai use to bhAvamokSa aura karmoke pRthak ho jAneko dravyamokSa jAnanA cAhiye / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anAdiganta dravyasaMgraha-praznottarI TIkA prazna 1- AtmAkA kaunasA pariNAma karmakSayakA kAraNa hai ? uttara-nizcayaratnatrayAtmaka kAraNasamayasArarUpa AtmAkA pariNAma karmakSayakA kAraNa hai| prazna 2-kAragAsamayasAra kyA hai ? uttara-kAraNasamayasAra 2 prakArase jAnanA cAhiye-(2) sAmAnyakAraNasamayasAra, (za vizepakAraNasamayasAra / prizna 3-sAmAnyakAraNasamayasAra kise kahate hai ? uttara- anAdyananta, akhaNDa, ahetuka caitanyasvabhAvako sAmAnyakAraNasamayasArI kahate hai / isakA dUsarA nAma pAriNAmika bhAva yA paramapAriNAmika bhAva hai| prazna 4- kyA sAmAnyakAraNasamayasAra mokSakA kAraNa nahI hai? uttara- sAmAnyakAraNasamayasArakI azuddha zuddha nAnA pariNatiyAM hotI rahatI hai, kevala mokSakA hI kAraNa ho aisA nahI hai athavA usakA svaya svarUpa paryAya Adi bheda kalpanAse rahita hai prata. vaha mokSahetu nahI hai / prazna 5- sAmAnyakArasamayasArakI dRSTi huye binA to mokSamArgakA bhI prArambha nahI hotA, phira vahI mokSahetu kaise nahI hai ? uttara-sAmAnyakAraNasamayasArako dRSTi, pratIti, Alambana, anubhUti ye saba mokSake hetu hai, kintu sAmAnyakAraNasamayasAra svaya na hetu hai aura na kArya hai tathA na anya kalpanAgata hai / yaha to sAmAnyasvarUpa hai| prazna 6-vizeSakAraNasamayasAra kise kahate hai ? uttara-sAmAnyakAraNasamayasArakI dRSTi, pratIti, pAlambana, bhAvanA, anubhUti, anurUpa pariNati ye saba vizeSakArasamayasAra hai| prazna 7- mokSakA sAkSAt hetu kyA hai ? uttara-sAmAnyakAraNasamayasArake anurUpa pariNamanarUpa. vizeSa kAraNasamayasAra mokSakA sAkSAt hetu hai / (isake dUsare nAma nizcayaratnatraya, abhedaratnatraya, ekatva vitarka-mutA avIcAra zukladhyAna, paramasamAdhi, vItarAgabhAva Adi hai| svAnA hi prazna 8-taba to vizeSakAraNasamayasArakA hI dhyAna karanA cAhiye / uttara-nahI dhyeya to sAmAnyakAraNasamayasAra hotA hai| vizeSakAraNasamayasAra "to kahI dhyAnarUpa aura kahI dhyAnake phalarUpa hai| prazna :-bhAvamokSa kisa guNasthAname hai ? (uttara- bhAvamokSa 13 ve guNasthAname hai aura AtmadravyakI apekSA bhAvamokSa yAne Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAga 38 217 jIvamokSa atIta guNasthAna hote hI ho jAtA hai| prazna 10- dravyamokSa kisa guNasthAname hotA hai ? uttara- ghAtaka karmokI apekSAse dravyamokSa 13ve guNasthAname hai aura samasta karmakI muktikI apekSA dravyamokSa atIta guNasthAna hote hI ho jAtA hai / prazna 11-- muktAvasthAme AtmAkI kyA sthiti hai ? uttara- mukta paramAtmA kevalajJAnake dvArA tIna loka, tIna kAlavartI sarvadravya guNaparyAyoko jAnate rahate hai, kevaladarzanake dvArA sarvajJAyaka AtmAke svarUpako nirantara cetate rahate hai, ananta prAnandake dvArA pUrNa nirAkulatArUpa sahaja paramAnandako bhogate rahate hai / isI prakAra mamasta guNoke zuddha vikAsakA anubhava karate rahate hai| prazna 12- kina karmaprakRtiyokA kisa guNasthAname pUrNa kSaya ho jAtA hai ? uttara- jisa manuSyabhavase prAtmA mukta hotA hai usame naravAyu, devAyu va tiryagAyukI to sattA hI nahI hai / anantAnubandhI 4 va darzanamohakI 3, ina sAta prakRtiyokA cauthese lekara sAtaveM taka kisI bhI guNasthAname kSaya ho jAtA hai| navame guNasthAname pahile styAnagRddhi, nidrAnidrA, pracalApracalA va nAmakarmakI 13 isa taraha 16 kA kSaya, pazcAt apratyAkhyAnAvaraNa va pratyAkhyAnAvaraNa sambandhI 8, pazcAt napu sakaveda, pazcAt strIveda, pazcAt 6 nokapAya, pazcAt puruSaveda, pazcAt sajvalanakrodha, pazcAt sajvalanamAna, pazcAt saMjvalana mAyA, ina 36 prakRtiyokA kSaya hotA hai| 10ve guNasthAname sajvalanalobhakA kSaya hotA hai| 1i2 guNasthAname jJAnAvaraNakI 5, antarAyakI 5, darzanAvaraNakI avaziSTa 6ina 16 prakRtiyokA kSaya ho jAtA hai| isa taraha 3 +7+36+1+16 = 63 taresaTha prakRtiyokA nAza ho jAtA hai aura savalaparamAtmatva ho jAtA hai / pazcAt zepako 85 prakRtiyokA kSaya 14veM guNasthAname hotA hai aura guNasthAnAtIta hokara AtmA nikalaparamAtmA ho jAtA hai| isa prakAra mokSatattvake varNanake sAtha sAtha tattvokA varNana samApta huA / ina sAta tattvome puNya aura pApa milAnese 6 padArtha ho jAte hai / una puNya aura pApa padArthokA kathana isa gAthAme batAte hai suhaasuhabhAvajuttA puNya pAva havati khalu jIvA / sAda muhAu NAma goda puNNa parANi pAva ca / / 3 / / anvaya-muhasamuha mAvajuttA jIvA khalu puNNa pAva havati / sAda muhAu NAda goda puNNa, ca parANi pAva / artha- zubha va azubha bhAvase yukta jIva puNya aura pApa hote hai / sAtAvedanIya, tirya Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 dravyasaMgraha - ha-praznottarI TIkA 2 gAyu, manuSyAzu, vAyu, nAmakarmakI / zubha prakRtiyA~, ucca gotra ye to puNyarUpa haiM aura bAkI saba pApaprakRtiyA hai / prazna 1 - kyA jIva svabhAvase puNya, pAparUpa hai ? uttara - paramArthase jIva sahaja jJAna zrIra zrAnandasvabhAva vAlA hai isame to vandhamokSa bhI vikalpa nahI hai, phira puNya pApakI to carcA ho vayA hai ? prazna 2- phira jIva puNyapAparUpa kaise hote he ? uttara - granAdivandha paramparAgata karmake udayase jIva puNyarUpa va pAparUpa hote hai / prazna 3 - puNyarUpa jIvakA kyA lakSaNa hai ? uttara - kapAyakI mandatA honA, AtmadRSTi karanA, deva gurukI bhakti karanA, deva guru sayamakA pAlana karanA, jIvadayA karanA, paropakAra karanA ke vacanome prIti karanA, vrata tapa Adi puNyarUpa jIvake lakSaNa hai / prazna 4 - pAparUpa jIvake lakSaNa kyA hai ? uttara - kapAyakI tIvratA honA, moha karanA, deva gusse virodha karanA, kuguru kudeva kI prIti karanA, hiMsA karanA, jhUTha bolanA, cugalI nindA karanA, corI DakaitI karanA, vyabhicAra karanA, parigrahakI tRSNA karanA, viSayome zrAsakti karanA Adi pAparUpa jIvake lakSaNa hai / prazna 5 - puNyake kitane bheda hai ? uttara-- pu ke do bheda he - (1) bhAvapuNya aura (2) dravyapuNya | prazna 6 - bhAvapuNya kise kahate hai ? uttara- zubha bhAvo kari yukta jIvako athavA jIvake zubha bhAvoko bhAvapuNya kahate haiM / prazna 7- dravyapuNya kise kahate hai ? uttara - sAtA Adi zubha phala deneke nimittabhUta pudgala karmaprakRtiyoko dravyapuNya kahate hai / prazna 8 - puNna prakRtiyA~ kitanI hai ? uttara-- puNya prakRtiyA~ 68 hai - (1) sAtAvedanIya, (2) tiryagAyu, (3) manuSyAyu, (4) devAyu, (5) manuSyagati, (6) devagati, (7) pacendriyajAti, ( 8-12) pA~ca zarIra, (1317) pA~ca bandhana, ( 18-22) pA~ca saMghAta, ( 23 - 25) tIna agopAga, (26) samacaturasramasthAna, (27) vajraRSabha nArAca sahanana, (28 - 35) grATha zubha sparza, (36 -40) pAMca zubha rasa, (41-42) do zubha gadha, (43 - 47 ) pA~ca zubha varNa, (48) manuSyagatyAnupUrvyaM ( 46 ) devagatyAnupUvyaM, (50) agurulaghu, (51) paraghAta, (52) Atapa (53) udyota (54) uccha " Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 38 219 vAsa, (55) prazasta vihAyogati, (56) pratyeka zarIra, (57) trasa, (58) subhaga, (59) susvara, (60) zubha, (61) vAdara, (62) paryApti, (63) sthira, (64) prAdeya, (65) yaza.. kIti, (66) tIrthakara, (67) nirmANanAmakarma, (68) uccagotra / prazna 8-pApake kitane bheda hai ? uttara-pApake do bheda hai-(1) bhAvapApa aura (2) dravyapApa / prazna 10- bhaavpaap| uttara-- azubha bhAva kari yukta jIvako athavA jIvake azubha bhAvako bhAvapApa kahate hai prazna 11- dravyapApa kise kahate hai ? / uttara-- asAtA Adi azubha phala deneke nimittabhUta pudgalakarmaprakRtiyoMko dravyapApa kahate hai| prazna 12-- pApaprakRtiyAM kitanI hai ? uttara- pApaprakRtiyA~ 100 hai--(1-5) pAMca jJAnAvaraNa, (6-14) nau darzanAvaraNa, (15-42) aTThAisa mohanIya, (43-47) pA~ca antarAya, (48) asAtAvedanIya, (46) narakAyu, (50) narakagati, (51) tiryaggati, (52) ekendriyajAti, (53) dvIndriyajAti, (54) trIndriyajAti, (15) caturindriya jAti, (56) nyagnodhaparimaDalasasthAna, (57) svAtisasthAna, (58) vAmanasasthAna, (56) kubjakasasthAna, (60) huDakasasthAna, (61) vajranArAcasahanana, (62) nArAcasahanana, (63) arddhanArAcasahanana, (64) kIlakasahanana, (65) asaMprAptasRpATikAsahanana, (66-73) ATha azubhasparza, (74-78) pA~ca azubharasa, (76-80) do azubhagadha, (81-85) pA~ca azubhavarNa, (86) narakagatyAnupUrvya, (87) tiryaggatyAnupUrvya, (88) upaghAta, (89) aprazastavihAyogati, (60) sAdhAraNazarIra, (91) sthAvara, (62) durbhaga, (63) du svara, (64) azubha, (65) sUkSma, (66) aparyApti, (67) asthira, (68) anAdeya, (66) ayazakIrtinAmakarma, (100) niicgotrkrm| prazna 13- puNyaprakRti 68 va pApaprakRti 100, ye milakara 168 kaise ho gaI ?, prakRtiyA~ to kula 148 hI hai| uttara- pATha sparza, pAMca rasa, do gadha, pAMca varNanAmakarma, ye 20 prakRtiyAM puNyarUpa bhI hotI hai aura pAparUpa bhI hotI hai, ataH ina bIsako dono jagaha ginanese 168 huI hai, sAmAnya vivakSA karake bIsa nikAla denese 148 hI siddha ho jAtI hai| prazna 14- puNyaprakRtiyome sabase viziSTa aura prakRSTa puNya prakRti kauna hai ? uttara-tIrthaGkaranAmakarma prakRti samasta puNyaprakRtiyome viziSTa aura prakRSTa puNya Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 prakRti hai / dravyasaMgraha - praznottarI TIkA prazna 15- - tIrthaGkaraprakRtikA lAbha kaise hotA hai ? uttara - darzana vizuddhi Adi 16 bhAvanAproke nimittase tIrthaGkaraprakRtikA lAbha hotA mAnaneke kAraNa isakA lakSya hai, kintu samyagdRSTi samasta prakRtiyoko heya athavA anupAdeya nahI karatA hai arthAt ise bhI upAdeya nahI samajhatA hai / prazna 16 - pApaprakRtiyome sabase adhika nikRSTa pApaprakRti kauna hai ? uttara - mithyAtvaprakRti samasta pApaprakRtiyome nikRSTa pApaprakRti hai / mithyAtvaprakRti ke udayase hone vAle mithyAtva pariNAmase hI sasAra va sasAra dukhokI vRddhi hai / prazna 17 - mithyAtva prakRtikA lAbha kaise hotA hai ? uttara - moha, vipayAsakti, deva zAstra gurukI nindA, kuguru kudeva kuzAstrakI prIti Adi khoTe pariNAmose mithyAtvaprakRtikA lAbha hotA hai / prazna 18 - mithyAtvakA prabhAva kaise hotA hai ? uttara - mithyAtvakA prabhAvakA mUla upAya bhedavijJAna hai, kyoki bhedavijJAna ke na hone se hI mithyAtva huA karatA hai / prazna 16 - bhedavijJAnakA sakSipta Azaya kyA hai ? uttara- dhana, vaibhava, parivAra, zarIra, karma, rAgAdi bhAva, jJAnAdikA apUrNaM vikAsa, jJAnAdikA pUrNa pariNamana - ina sabase bhinna svarUpa vAle caitanyamAtra nijazuddhAtmatattvako pahicAna lenA bhedavijJAna hai / --- prazna 20 - samyagdRSTiko to puNyabhAva aura pApabhAva dono heya haiM, phira puNyabhAva kyo karatA hai ? uttara - jaise kisIko apanI strIse vizeSa rAga hai / vaha strI pitRgRhapara hai aura usa gA~vase koI puruSa Aye ho, to strIkI hI vArtAdi jAnaneke artha una puruSoko dAna sanmAna Adi karatA hai, kintu usakA lakSya to nija bhAminIkI ora hI hai / isI taraha samyagdRSTi upAdeyarUpase to nija zuddhAtmatattvako bhAvanA karatA hai| jaba vaha cAritramohake viziSTa udayavaza zuddhAtmatattvake upayoga karaneme asamartha hotA hai to "hama zuddhAtmabhAvanAke virodhaka viSaya kaSAyame na cale jAyeM va zIghra zuddhAtmabhAvanA karaneke unmukha ho jAyeM" edartha jinake zuddha svabhAvakA vikAsa ho gayA hai, jo vikAsa kara rahe haiM aise paramAtmA guruo kI pUjA, guNastuti, dAna Adi se bhakti karatA hai, kintu lakSya zuddhAtmatattvakA hI rahatA hai / isa prakAra samyagdRSTi puNyabhAva ho jAtA hai / prazna 21 - kyA isa puNyake phalame samyagdRSTiyokA sasAra nahI baDhatA hai ? Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAnA 38 220 uttara-samyagdRSTiyoke bhI puNyake phalame milatA to sasAra hI hai, kintu sasArakI vRddhikA kAraNa nahIM hotaa| samyagdRSTi maraNa karake isa puNyake phalame deva hotA hai to usa paryAyame tIrthaGkaroke sAkSAt darzana kara "ye vahI deva hai, vahI samavazaraNa hai jise pahile sunA thA Adi" bhAvose dharma pramoda baDhAte hai, aura kadAcit bhavokA anubhava karane para bhI Asakti nahI karate hai / pazcAt svargase cayakara manuSya hokara yathAsaMbhava tIrthakarAdi pada prApta kara puNyapAparahita isa nija zuddhAtmatattvake vizeSa dhyAnake balase mokSa prApta karate hai| prazna 22-puNya va pApa tattvome kyo nahI dikhAye ? uttara-puNya va pApakA antarbhAva Asravatattvame ho jAtA hai| Asrava do prakArake hote hai-eka puNyAsrava dUsarA pApAsrava / ataH sAmAnya vivakSA karake eka Asrava tattva hI kaha diyA hai| prazna 23-yadi prAsravake hI bheda puNya pApa hai aura koI antara nahI, to padArtha bhI 8 hI kahalAyege 6 nahI ? uttara-prAsrava aura puNyapApame kathacit antara hai-Asrava to akarmatvase karmatva avasthA prApta honeko kahate hai / isakI to kriyApara pradhAnatA hai aura puNya pApame prakRtitvakI pradhAnatA hai / isI kAraNa padArthakI sakhyA kahate samaya puNya pApa kahakara bhI AsravakA grahaNa nahI ho sakanese Asravako bhI padArthame ginA taba padArtha 6 kahanA yuktiyukta hI hai / isa prakAra sAta tattva aura nava padArthakA vyAkhyAna karane vAlA yaha tRtIya adhikAra samApta huaa| Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 dravyasaMgraha-praznottarI TIkA caturtha adhikAra sammadasaNaNAraNaM caraNa mokkhassa kAraNa jANe / vavahArA Niccayado tattiyamaiyo Nino appA // 36 // anvaya-vavahArA sammadasaNaNANaM caraNaM movakhassakAraNaM jANe, Nicchayado tattiyamaiyo Nio appaa| ___ artha-vyavahAranayase samyagdarzana, samyagjJAna va samyakacAritrako mokSakA kAraNa jAno / nizcayanayase tattrikamaya arthAt samyagdarzana, samyagjJAna, samyakacAritra-ina tInoM svarUpa nija AtmAko mokSakA kAraNa jaano| prazna 1- mokSamArgake do bheda kyo kahe gaye ? uttara- mokSamArga to vAstavame eka hai, kintu usakA sAdhaka jo anya bhAva hai use bhI batAnA Avazyaka hai, usako vyavahArase mokSamArga kahate hai| isa prakAra mokSamArga do ho jAte hai- (1) nizcayamokSamArga, (2) vyavahAramokSamArga / prazna 2- ina do prakArake mokSamArgAme se kyA kisI ekase mokSa prApta kiyA jA sakatA hai ? uttara- mokSa to nizcayamokSamArgase hI prApta hotA hai / vyavahAramokSamArgase nizcayamokSamArga prApta kiyA jA sakatA hai / mokSamArga tritayAtmaka honese una tInoke bhI nizcaya va vyavahAra sambandhI do-do bheda ho jAte hai| isa taraha isa prakaraName 6 tattva jJAtavya haiM--- (1) vyavahArasamyagdarzana, (2) nizcayasamyagdarzana, (3) vyavahArasamyagjJAna, (4) nizcayasamyagjJAna, (5) vyavahArasamyakcAritra, (6) nizcayasamyakcAritra / prazna 3- vyavahArasamyagdarzana kise kahate hai ? uttara-- jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza, kAla-ina chaha dravyokA va jIva, ajIva puNya, pApa, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa- ina nava tattvokA yathArtha zraddhAna karanA vyavahArasamyagdarzana hai| prazna 4-nizcayasamyagdarzana kise kahate hai ? uttara- samasta paradravyose bhinna, rAgAdi upAdhise pare, niraJjana, ciccamatkAramAtra nija zuddhAtmatatvasvalpa apanI pratIti honeko nizcayasamyagdarzana kahate hai| prazna 5-- vyavahArasamyagjJAna kise kahate haiM ? Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 36 223 uttara - jo padArtha jisa rUparo avasthita hai use usa prakArase jAnaneko vyavahAra samyagjJAna kahate hai | prazna 6-- nizcayasamyagjJAna kise kahate hai ? uttara-- zuddhAtmatattvakI bhAvanAse utpanna sahaja zrAnandase tRpta hote huye apane dvArA apanA nirvikalparUpase savedana karaneko nizcayasamyagjJAna kahate hai | prazna 7 - vyavahArasamyakcAritra kise kahate hai ? uttara-- jisase azubha bhAvase nimitta va zubhabhAva me pravRtti ho aise tapa, vrata, samiti gupti, zrAdike pAlana karaneko vyavahArasamyak cAritra kahate hai / prazna 8- nizcayasamyak cAritra kise kahate hai ? uttara-- rAgAdi vikalpoke parihArapUrvaka rAgadveSAdi vibhAvazUnya zuddha caitanya tattva ke upayogakI sthiratAko nizcayasamyak cAritra kahate hai / prazna - yo vyavahAraratnatraya ke pAye binA nizcayaratnatraya nahI ho sakatA ? uttara - nizcayaratnatraya ke pUrva vyavahAraratnatraya hotA hI hai / vyavahAraratnatraya pAye binA nizcayaratnatrayakI prApti nahI hotI / isI kAraNa vyavahAraratnatraya sAdhaka hai aura nizcayaratnatraya sAdhya hai / prazna 10-- kyA vyavahAraratnatraya dvArA nizcayaratnatrayakI prApti zravazya hotI hai ? uttara-- yadi vyavahAra ratnatrayako pAlatA huA usa vyavahArame hI apanI ekatA joDe to nizcayaratnatraya nahI ho sakatA / yadi vyavahAraratnatrayake pAlana dvArA vipayakaSAyase nivRtti pAkara nija jJAyakasvabhAvase apanI ekatA joDe to nizcayaratnatraya avazya hotA hai / prazna 11 - nizcaya ratnatraya va vyavahAraratnatraya dono kyA eka sAtha raha sakate hai ? uttara - nizcaya va vyavahArarUpa dono ratnatraya eka sAtha raha sakate hai / prazna 12 - tatra to vyavahAraratnatraya nizcayaratnatraya ke sAtha rahe, use hI vyavahAra - ratnatraya kahanA cAhiye ? uttara - jo vyavahAraratnatraya nizcaya ratnatraya ke sAtha raha sakatA hai vaha to phalita vyavahAraratnatraya he aura jo nizcayaratnatrayake pahile vyavahAraratnatraya rahatA hai vaha nimitta vyavahAraratnatraya hai | prazna 13 - kyA vyavahAraratnatrayake binA bhI nizcayaratnatraya raha sakatA hai ? uttara - nirvikalpa cAritra vAle ucca guNasthAnome ukta vyavahAraratnatrayake vinA nizcayaratnatraya raha sakatA hai / yahI abhedaratnatraya samyaktva, jJAna aura cAritra guNakI paripati honese vyavahAra kahalAtA hai / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 kahA ? dravyasaMgraha - praznottarI TIkA prazna 14 - nizcaya ratnatrayako nizcayarUpa tInoko na kahakara eka grAtmAko hI kyo uttara - nizcayanaya abhedako grahaNa karatA hai, prata. nizcayaratnatraya eka abheda zuddha paryAyapariNata zrAtmA hI hai / aba isa hI 14ve prazna uttarase sambandhita viSayako spaSTa samajhane ke liye 40vI gAthA kahate hai / appAraNa muttu praNAdaviyahni / raNattaya Na vaha tamhA tattiyama hodi hu mokkhassa kAraNa AdA ||40|| anvaya- appAraNa muttu aNNadaviyariyaraNattaya raNa vaddaDa / tamhA hu tattiyamaio zrAdA mokkhassa kAraNaM hodi / artha - zrAtmAko choDakara anya dravyame ratnatraya nahI rahatA hai / isa kAraNa se ratna - trayAtmaka grAtmA hI nizcayase mokSakA kAraNa hai / prazna 1- ratnatraya granya dravyame kyo nahI raha sakatA ? uttara - ratnatraya yAne samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra, ye tIno paryAyeM hai / ye jisa guNakI paryAyeM hai ve guraNa jisame rahate hai usIme ratnatraya hai prazna 2 - samyagdarzana zrAtmA ke samyaktva guraNakI paryAya hai / samyaktva eka nirmala paryAyakA bhI nAma hai va samyaktva guNakA bhI nAma hai / prAcIna paramparA me isI prakAra varNana hai / samyaktva guNakA paryAyavAcI zraddhAguNa bhI hai / prazna 3 - samyagdarzanakI utpatti ke kyA kAraNa hai ? uttara - samyagdarzanakA upAdAna kAraNa samyagdarzanake pUrvakI paryAyase pariNata va isa prakArakI viziSTa yogyatA vAlA zrAtmA hai / antaraga nimitta kAraNa darzanamoha va anatAnubandhI kaSAyakA upazama, kSayopazama yA kSaya hai / bAhya nimitta kAraNa jina sUtrakA upadeza hai / upacarita bAhya kAraNa jina sUtrake jAnane vAle ve puruSa hai jinase yathArthaM upadeza prApta hotA hai tathA jinabimbake darzana, tapasvI, dhyAnI sAdhuvoke darzana zrAdi hai / prazna 4-- samyagjJAna kisa guragakI paryAya hai ? uttara - samyagjJAna AtmAke jJAna guNakI paryAya hai| jJAna paryAya apane svarUpase na samyaka hai aura na mithyA hai, kintu darzanamohake udayake nimittase hone vAle viparIta abhiprAya ke sambandhase jJAna bhI mithyA kahalAtA hai tathA darzanamohake upazama, kSayopazama yA kSayake nimittase hone vAlI samyak pratItike sambandhase jJAna bhI samyak kahalAtA hai / prazna 5 - samyakcAritra kisa guNakI paryAya hai ? uttara - samyak cAritra zrAtmAke cAritraguraNakI paryAya hai / Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ga.nA 40 225 prazna 6 - samyaktva, jJAna va cAritra guraNa AtmAme hI kyo hote haiM ? uttara - aisA zrAtmAkA svabhAva hI hai / ina guNokA eka puJja hI AtmA hai / AtmA to eka svabhAvavAn hai, kintu vyavahAranayase uma svabhAvako samajhane vAlI ye zaktiyA~ hai / prazna 7- eka AtmA tritayAtmaka kaise hai ? uttara - maiM ima zuddha zrAtmAkA apane Apame nirAkula sahaja prAnanda svarUpa hUM - aisI pratItive svabhAvase bartanA samyagdarzana hai, nirAkula prAnandake savedanase bartanA samyagjJAna hai aura aisI hI sthitikA sthitikaraNa honA samyakcAritra hai / ye tono abhedanayase eka zuddha zrAtmadravya hI huA / prazna 8 - nirAkula sahaja prAnandake savedanakA upAya kyA uttara - pravikAra ciccamatkAramAtra nija svabhAvakI bhAvanA sahaja zrAnandakI utpatti kA upAya hai / prazna - nijasvabhAvakI dRSTi banI rahe etadartha apanI vRtti kaisI banAnI cAhiye ? uttara - nija svabhAvakI dRSTikI upayuktatAke liye mAyA, mithyA, nidAna - ina tIna zalyose rahita apanI vRtti honI cAhiye / prazna 10 - mAyAzalya kise kahate hai ? uttara - mere apadhyAnako koI nahI jAnatA hai yA na jAne, isa abhiprAya se bAhya veza kA zrAcaraNa karake lokokA AkarSaNa prApta karate huye cittakI malInatA rakhaneko mAyAzalya kahate hai / prazna 11 - apadhyAna kise kahate hai ? uttara - rAgavaza paranArI AdikI ayogya icchAyeM karane va dvepavaza parakA vadha, dhana Adi zraniSTantivana karaneko apadhyAna kahate hai / prazna 12 - mithyAzalya kise kahate hai ? uttara-- avikAra nija paramAtmatattvakI ruci na honeke kAraNa bAhya padArthokA zrAzraya karake viparIta buddhi banAneko mithyAzalya kahate hai / prazna 120 nidAna zalya kise kahate hai ? uttara -- pA~ca indriya aura manake vipayome, bhogome nirantara citta deneko nidAna lya kahate hai / prazna 14 - muktikA kAraNabhUta yaha ratnatrayabhAva 5 bhAvome se kaunasA hai ? uttara- yaha ratnatrayabhAva praudadhika to hai hI nahI / aura pAriNAmika bhAva akAraNa ca prakArya hotA hai, pata. yaha ratnatrayabhAva pAriNAmika bhI nahIM hai, kintu yathAsthAna yaha bhAva pazamika hai, kSAyopazamika hai aura eka deza kSAyika hai / samasta karmoMkA kSaya ho jAnA to Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 ___ dravyasagraha-praznottarI TIkA / mokSamArgaphala hai, ataH usase pahilekA eka deza kSAyika bhAva hai| prazna 15-- taba to aupazamika, kSAyopazamika va kSAyikabhAva dhyeya mAnanA cAhiye ? uttara- dhyeya to paramapAriNAmika bhAva zuddha caitanyasvarUpa nijakAraNaparamAtmatva hai / isa hI ke darzana, prAzraya, upayoga dvArA nirmala paryAyakA vikAsa hotA hai| ___ isa prakAra nizcayamokSamArgakA varNana karake aba samyagdarzana vizeSakA varNana karate jIvAdosaddahaNa sammatta rUvamappaNo ta tu / / durabhiNivesavimukka gANa samma khu hodi sadi jahi / / 4 / / anvaya- jIvAdIsadudahaNa sammatta , ta tu appaNorUva / jahmi sadi NANa khu durabhiriNavesavimukkaM samma hodi| artha-- jIvAdi nava tattvokA yathArtha zraddhAna karanA samyaktva (samyagdarzana) hai / aura vaha AtmAkA svAbhAvika rUpa hai / jisake hone para jJAna nizcayase viparIta abhiprAya rahita hotA huA samyaka ho jAtA hai| prazna 1-- samyagdarzana kitane prakArakA hotA hai ? uttara-- samyagdarzana svarUpase to eka prakArakA hI hai aura vaha pravavatvavya hai, vintu sambandha, nimitta Adi bhedase aneka prakArakA hotA hai / jaise antaraGga bAhya nimittakI dRSTi se 3 prakArakA hai-- (1) graupazamika samyaktva, (2) kSAyopazamika samyaktva, (3) kSAyika samyaktva / sambandhAdi dRSTi se 10 prakArakA hai-- (1) prAjJAsamyaktva, (2) mArgasamyaktva, (3) upadezasamyaktva, (4) arthasamyaktva, (5) bojasamyaktva, (6) sakSepasagyaktva, (7) sUtrasamyaktva (8) vistArasamyaktva, (E) avagADhasamyavatva, (10) paramAvagADhasamyaktva / prazna 2-- zrIpazamika sagyavatva kise kahate hai ? uttara- anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha, va mithyAtva, samyagmithyAtva, samyakaprakRti- ina 7 prakRtiyoke upazama honepara jo samyaktva prakaTa hotA hai use aupazamika samyaktva kahate hai| vizepa yaha hai ki jinake samyakprakRti va sabhyagmithyAtva prakRtikI udvelanA ho cukI hai una jIvoke va anAdimithyAdRSTi jIvake sabhyagmithyAtva va samyakaprakRtike binA zeSa 5 prakRti moke upazama hone para aupazamika samyaktva hotA hai, kyoki ina jIvoke ina 2 prakRtiyokI sattA hI nahIM hai| prazna 3-kSApozamika samyaktva kise kahate hai ? uttara-- anantAnubandhI 4 kapAya, mithyAtva samyagmithyAtva, ina 6 prakRtiyoMkA Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 41 027 udayAbhAvI kSaya va sadavasthA rUpa upazama evaM samyakprakRtikA udaya honepara jo samyaktva prakaTa hotA hai use kSAyopazamika samyaktva kahate hai / isakA dUsarA nAma vedakasamyaktva hai / dvitIyopaNama yA kSAyika samyaktva honeke ati nikaTa pUrva kSAyopazamika samyaktvame, ina prakR tiyokI kucha aura viziSTa avasthA hotI hai / prazna 4- kSAyikasamyaktva kise kahate hai ? uttara-- anantAnubandhI 4 kaSAya, mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyakprakRti, ina sAta prakRtiyoke kSaya honepara 'no samyaktva prakaTa hotA hai use kSAyikasamyaktva kahate hai / prazna 5-- AjJAsamyaktva kise kahate hai ? uttara- kevala vItarAga devakI AjJAke anusAra tattvome ruci honeko AjJAsamyaktva kahate hai| prazna 6.- mArgasamyaktva kise kahate haiM ? uttara-bAhyAbhyantara parigrahase rahita nirdoSa nirgrantha mArga dekhakara tattvame ruci hone ko mArgasamyaktva kahate hai| prazna 7-upadezasamyaktva kise kahate hai ? uttara- tIrthaMkarAdi mahApuruSoke caritra sunakara athavA upadeza sunakara tattvame ruci honeko upadezasamyaktva kahate hai| prazna 8-arthasamyaktva kise kahate hai ? uttara- kisI padArthako dekhakara yA kisI upadezake artha yA dRSTAntAdikA anubhava karake tattvame ruci honeko arthasamyaktva kahate hai| prazna :- bIjasamyaktva kise kahate hai ? uttara-- zAstrame prarUpita gaNita niyamoko yA bojapadoke tAtparyako jAnakara tattvame ruci honeko bIjasamyaktva kahate hai| prazna 10-- sakSepasamyaktva kise kahate hai ? uttara- padArthoko sakSepase hI jAnakara tattvame ruci honeko sakSepasamyaktva kahate hai| prazna 11-sUtrasamyaktva kise kahate hai ? uttara-sAdhuvokI cAritravidhi batAne vAle prAcArasUtrako sunakara tattvame ruci hone ko sUtrasamyaktva kahate hai| prazna 12-vistArasamyaktva kise kahate hai ? uttara- samasta zrutako munakara tanvame ruci honeko vistArasamyaktva kahate hai ? prazna 13- avagADhasamyaktva kise kahate hai ? Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 dravyasagraha-znottarI TIkA uttara-samasta dvAdazAGgakA jJAna honepara hone vAlI tattva-pratItiko avagAhasamyaktva kahate hai| prazna 14- paramAvagADha samyaktva ksei kahate hai ? uttara- kevalajJAna prakTa ho jAnepara vartate huye samyavatvako paramAvagADha samyaktva kahate hai| prazna 15-ukta samyaktvome kyA sabhI samyaktva nirdopa hai ? uttara-aupazamika samyaktva, kSAyikasamyaktva va paramAvagAr3hasamyaktva-ye tIna to nirdoSa hI hai, kSAyopazamikasamyaktva (vedakasamyaktva) cala, malina agADha nAmaka sUkSma dopa sahita hai| zeSake samyaktva yadi kSAyopazamika samyaktva rUpame ho to ina sUkSma dopokara sahita haiM aura yadi ve aupazamika yA kSAyika hai to nirdopa hai / prazna 16- samyagdRSTikI paristhiti kaisI hotI hai ? uttara- isakA vivaraNa samyaktvake aGga aura samyaktvake doSa jAnaneme ho jAtA hai / aGgoke jJAnase to yaha vidita hotA hai ki samyaktvame aise guNa hote hai aura doSoMke jJAnase yaha vidita hotA ki samyaktva ina doSose rahita hotA hai / pazna 17- samyaktvake aGga kauna-kauna hai ? uttara- samyaktvake aga 8 hai-ni zakita, (2) ni kAkSita, (3) nirvicikitsita, . (1) amUDhadRSTi, (5) upagRhana, (6) sthitikaraNa, (7) vAtsalya prabhAvanA / prazma 18-ni zaGkita aGga kyA hai ? uttara-samasta agokA vivaraNa vyavahAra aura nizcaya dono dRSTiyose hotA hai| ata ni zaGkita aGgako bhI vyavahAraniHzaGkita aGga aura nizcayani.zaGkita praga isa prakAra dono prakArase jAnanA caahiye| prazna 16-- vyavahAraniHzaGkita aGga kise kahate hai ? ___ uttara-- vItarAga sarvajJadevase praNIta hue tattvame sandeha (zakA) nahI karaneko vyavahArani zazita aGga kahate hai| prazna 20-- yadi vItarAgasarvajJa praNIta tattvome koI asatya nirUpaNa ho to use kyo mAna lenA cAhiye? uttara- vItarAga sarvajJadevake vacana asatya kabhI nahI ho sakte, kyoki asatyavacanake do kAraNa huA karate hai -(1) rAgAdika dopa aura (2) ajJAna, parantu vItarAga sarvajJadevame na to rAgAdi doSa hai va ajJAnakA aza bhI uname nahI, hai, ata ve sarvajJa hai / yahI kAraNa hai ki unake preNIta tattvome asatyatA kabhI nahI ho sktii| Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 41 221 prazna 21- nizcayani zakti praGga kise kahate hai ? uttara-- ihalokabhaya, paralokabhaya, atrANabhaya, aguptibhaya, maraNabhaya, vedanAbhaya aura Akasmikabhaya, ina sAta bhayose mukta hokara ghora upasarga va paroSahakA prasaGga Anepara bhI nija niraJjana nirdoSa paramAtmatattvakI pratItise calita na honeko nizcayani zaMkita aGga kahate hai| prazna 22- ihalokabhaya kise kahate hai ? uttara-isa lokame merA kaise jIvana gujaregA- dhanakI AyakA upAya kama hotA jA rahA hai, kAnUna aneka aise banate jA rahe hai jisase sapattikA rahanA kaThina hai Adi bhaya hone ko ihalokabhaya kahate hai| yaha bhaya samyagdRSTike nahI hotA, kyoki vaha caitanyatattvako hI loka samajhatA hai, usame parabhAvakA praveza nhii| prazna 23- paralokabhaya kise kahate hai ? uttara- pragale bhavame kaunasI gati milegI, kahI khoTI gati na mila jAya, paralokame kaSTokA sAmanA na karanA paDe Adi bhayako paralokabhaya kahate hai| yaha bhaya samyagdRSTike nahI hotA, kyoki vaha caitanyabhAvako hI loka samajhatA hai, usame koI vighna nahI hotaa| prazna 24-- atrANabhaya kise kahate hai ? uttara-- merA rakSaka, sahAya, mitra koI nahIM hai, merI kaise rakSA hogI-isa prakArake bhayako atrANabhaya kahate hai| yaha bhaya samyagdRSTike nahI hai, kyoki vaha nijasvarUpako hI apanA zaraNa samajhatA hai aura vaha sadA pAsa hai / prazna 25-aguptibhaya kise kahate hai ? uttara-- mere rahanekA sthAna surakSita nahIM hai, makAna, kilA Adi bhI nahI hai, merA kyA hAla hogA ityAdi bhayako aguptibhaya kahate hai| yaha samyagdRSTike nahI hotA, kyoki use dravyokI svatantratAkI yathArtha pratIti hai| kisI dravyame kisI anya dravyakA, anya dravya guNa yA paryAyakA praveza hI nahI ho sakatA, ata. sarva dravya svaya gupta hai| prazna 26-- maraNabhaya kise kahate hai ? / uttara-- maraNakA bhaya mAnaneko maraNabhaya kahate hai / yaha bhaya samyagdRSTi prAtmAke nahI hotA hai, kyoki usakI yathArtha pratIti hai ki "mere prANa to jJAna aura darzana hai, unakA kabhI. viyoga hI nahIM hotA, ata merA maraNa hotA hI nahI hai / " prazna 27-- vedanAbhaya kise kahate hai ? uttara-mujhe kabhI roga na ho jAve yA yaha roga baDha na jAve, aisA bhAva karanA athavA vyAdhiko pIDA bhogate hue bhayabhIta honA so bedanAbhaya hai / yaha bhaya bhI samyagdRSTi Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TAKI 230 dravyasagraha-praznottarI TIkA jIvake nahI hotA hai, kyoki usake yaha pratIti hai ki maiM sarvajJa jJAnakA hI vedana karatA hU, roga AdikA nhii| prazna 28-Akasmikabhaya kise kahate hai ? uttara- saMbhava, asabhava aneka Akasmika ApattiyokI kalpanA karake bhayabhIta honeko Akasmika bhaya kahate hai / yaha bhaya bhI samyagdRSTi ra jIvoke nahIM hotA hai, kyoki samyagdRSTi ko yaha pratIti hai ki merI hI paryAya mereme A sakatI hai, anya kucha mereme A hI nahIM sakatA tathA jo kucha honA hai vaha hotA hI hai Akasmika kucha nahIM hotaa| prazna 26- vyavahArani kAkSita aGga kise kahate hai ? uttara-bhoga vaibhavakI AzA va nidAnake tyAga sahita nijazuddhike hI artha pUjAdi dharmAnuSThAna karaneko vyavahArani kAkSita aGga kahate hai / prazna 30 -nizcayani kAkSita aGga kise kahate hai ? uttara- samasta bhogavikalpokA tyAga karake nija zuddha antastattvakI bhAvanAse utpanna sahaja Anandame tRpti karaneko nizcayani kAkSita aGga kahate hai| prazna 31- vyavahAnivicikitsita aGga kise kahate hai ? uttara- dharmabhUSita bhavya AtmAvoke malina va vyathita zarIrako dekhakara glAni na karane aura yathAzakti sevAcikitsA karaneko vyavahAranivicikitsita aGga kahate hai athavA ravayapara AI huI kSudhA prAdi vedanAprome vipAda na karaneko nirvicikitsita aGga kahate hai / prazna 32-nizcayanirvicikitsita aGga kise kahate hai ? uttara-rAgadvepAdi vikalpokA parityAga kara nija samayasArake unmukha rahaneko nizcayanivicikitsita aGga kahate hai / prazna 33- vyavahArapramUDhadRSTi aGga kise kahate hai ? uttara- mokSamArgase bahirbhUta kugaruvoke dvArA praNIta kSudravidyA, vyantarakRna Adi vismayakAraka camatkAroko dekhakara yA sunakara bhI mUDhabhAvase yA dharmabhAvase uname ruci, bhakti na karaneko vyavahAraamUDhadRSTi aGga kahate hai| prazna 34- nizcayaamUDhadRSTi aGga kise kahate hai ? uttara-zarIra, karmamithyAtva, rAga, dveSa, sakalpa, vikalpome dRSTavRddhi, upAdeyavRddhi, prahavRddhi va mamatvako choDakara nija zuddha svarUpakI dRSTi karaneko nizcayaamUDhadRSTi aga kahate haiM prazna 35-vyavahAra upagRhana aga kise kahate hai ? uttara-ajJa nI yA asamartha jIvoke nimittase yadi dharmakA apavAda hotA ho to Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAmA 41 dharmopadezase, doSake AcchAdanase, daNDa Adi yathocita upAyase apavAda dUra karaneko vyavahAraupagRhana aga kahate hai| prazna 36- nizcayaupagRhana aGga kise kahate hai ? uttara- avikAra caitanyasvabhAvamaya nijadharmake AcchAdana karane vAle, vikAraka mithyAtva, rAgAdi dopoko nija zuddha antastattvake dhyAna dvArA dUra karaneko nizcayaupagRhana aGga kahate hai| prazna 37-vyavahArasthitikaraNa aGga kise kahate hai ? uttara-karmodayavaza kisI dharmAtmA janakA dharmase calita ho rahA dekhakara use dharmopadezase, Arthika sahayogase, anya sAmarthya Adi upAyase dharmame sthira kara deneko vyavahArasthitikaraNa aGga kahate hai| prazna 38- nizcayasthitikaraNa aGga kise kahate hai ? uttara- moha, rAga, dveSa Adi adharmoko tyAgakara paramasamatAke savedana dvArA zuddhopayogarUpa dharmame svake sthira karaneko nizcayasthitikaraNa aGga kahate hai / prazna 36-vyavahAravAtsalya aGga kise kahate hai ? uttara-dharmAtmA janome nizchala sneha karaneko vyavahAravAtsalya aGga kahate hai / "prazna 40-nizcayavAtsalya aGga kise kahate hai ? uttara-viSaya kaSAyose sarvathA prIti choDakara dhra va caitanyasvabhAvamaya nijaparamAtmatattvake savedanase utpanna hue sahaja Anandame ruci karaneko nizcayavAtsalya aGga kahate hai / prazna 41 - vyavahAraprabhAvanAGga kise kahate hai ? uttara-dAna, pUjA, dharmopadeza, tapasyA zrAdise dharmamArgako prabhAvanA karaneko vyavahAraprabhAvanAga kahate hai| prazna 42- nizcayaprabhAvanAGga kise kahate hai ? uttara- nijazuddhasvarUpake savedanake balase rAgAdi parabhAvokA prabhAva naSTa karake nija caitanya tattvakA zuddha vikAsa karaneko nizcayaprabhAvanAGga kahate hai| prazna 43- samyaktvake doSa kitane hai ? nitA uttara- samyavatvake doSa nahI hotA, kintu nina bhAvoke honepara samyaktvame bAdhA AtI hai, ve samyaktvare dopa kahe jAte hai| ye doSa 25 hai- mala (aGgavirodhI) 8, mada 8, anAyatana 6 praura mUhanA 3 / prazna 44.- aDavirodhI 8 mala-doSa kauna-kona hai ? Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyasaMgraha-praznottarI TIkA uttara-- mala dopa 8 ye hai-(1) zakA, (ka) kAkSA, (3) vicikitsA, (4) mUDhadRSTi, (5) anupagRhana, (6) asthitikaraNa, (8) avAtsalya, (8) aprabhAvanA / prazna 45-zaGkAdoSa kise kahate hai ? uttara- bhagavatpraNIta tattvome sadeha karane va iha lokAdi bhaya karaneko zahAdoSa kahate hai| prazna 46-kAkSAdoSa kise kahate hai ? uttara-nija svabhAvadRSTime anutsAha karake vipayome, dhana-vaibhava sanmAna pratiSThAme ruci karaneko kAbhAdopa kahate hai| prazna 47- vicikitsA doSa kise kahate hai ? uttara-dharmAtmAvoke malina zarIrako dekhakara glAni karane va apane kSudhA Adi vedanAvoke honepara khinna rahaneko vicikitsA doSa kahate hai / prazna 48-mUDhadRSTi doSa kise kahate hai ? uttara- kumArga va kumArgastha jIvokI bhakti, ruci prazasA karaneko mUDhadRSTi doSa kahate prazna 46- anupagRhana doSa kise kahate hai ? uttara-ajJAnI azakta jIvo dvArA hone vAle dharmake apavAdako dUra karanA va apane guNa prakaTa karanA aura apane dopoko DhAkanA, dUsareke doSoko prakaTa karanA va guNokA upaghAta karanA ye saba anupagRhana doSa hai / prazna 50- asthitikaraNa dopa kise kahate hai ? uttara-dharmase Digate huye svayako va jIvoko sAmarthya hote huye bhI dharmame sthira na karane aura cyuta honeme sukhakA anubhava karaneko asthitikaraNa doSa kahate hai / prazna 51- avAtsalya dopa kise kahate hai ? uttara- dharmAtmAvoke prati vAtsalya na rakhane yA mAtsarya karaneko avAtsalya doSa kahate hai| prazna 52- aprabhAvanA dopa kise kahate hai ? uttara- sAmarthya hote huye bhI dharmakI prabhAvanA na karane yA apane asatyAdi vyavahAra se dharmakI aprabhAvanA karane ko aprabhAvanA dopa kahate hai / prazna 53- mada pATha kauna-kauna hai ? uttara-mada ATha ye hai- (1) jJAnamada, (2) pratiSThAmada, (3) kulamada, (4) jAtimada, (5) balamada, (6) vaibhavamada, (7) tapomada, (8) rUpamada / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 41 233 prazna 54- jJAnamada kise kahate hai ? uttara- pAye huye jJAnapara abhimAna karane, anya jJAnI puruSoMko tuccha samajhaneko jJAnamada kahate hai| prazna 55-pratiSThAmada kise kahate haiM ? uttara- pUjA, stuti, lokAkarSaNa Adise prApta pratiSThApara ahaGkAra karateko pratiSThAmada kahate hai / mAla Rur12 .stprazna 56-kulamada kise kahate hai ? uttara- pAye huye zreSTha kulakA mada karaneko kulamada kahate haiN| kula pitAke gotrako kahate hai| . prazna 57- jAtimada kise kahate hai ? uttara-pAI huI zreSTha jAtikA mada karaneko jAtimada kahate hai / jAti mAtAke pitA ke kulako kahate hai| prazna 58-balamada kise kahate hai ? . uttara- pAI huI zaktikA ahaGkAra karaneko balamada kahate hai / prazna 56-- vaibhavamada kise kahate hai ? uttara-- pAI huI Rddhi yA sapattikA ghamaDa karaneko vaibhavamada kahate hai / prazna 60-- tapomada kise kahate hai ? uttara-- apanI tapasyAkA ghamaDa karaneko tapomada kahate hai / prazna 61-- rUpamada kise kahate hai ? uttara-- pAye huye zarIrake sundara rUpapara ghamaDa karaneko rUpamada kahate hai| prazna 62-- anAyatana 6 kauna-kauna hai ? uttara-- anAyatana arthAt adharmake sthAna 6 ye hai--- (1) kuguru, (2) kugurusevaka, (3) kudharma, (4) kudharmasevaka, (5) kudeva, (6) kudevasevaka / prazna 63- kuguru anAyatana kise kahate hai ? uttara- mokSamArgake viruddha AcaraNa karane vAle kuguruvokI sevA, bhakti pramANa, ruci Adi Adi karaneko kuguru anAyatana kahate hai| prazna 64-- kugurusevaka anAyatana kise kahate hai ? uttara-- kuguruke sevaka janokI sagati karane, dharmaviSayaka sammati lene, prIti karane, anumodana Adi karaneko kugurusevaka anAyanana kahate hai / prazna 65- kudharma anAyatana kise kahate hai ? , . Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 dravyamagraha-praznottarI TIkA uttara- ahinAse viparIta pAcaraNoko dharma mAnakara usa kudharmakI sevA, upAsanA, anuSThAna karaneko kudharma anAyatana kahate hai / / prazna 66- kuvarmasevaka anAyatana kise kahate hai ? uttara- kudharmakA AcaraNa karane vAlokI magati, sammati, prIti, anumati Adi karaneko kudharmasevaka anAyanana kahate hai| prazna 67-kudeva anAyatana kise kahate hai ? uttara-- kAma, krodha, mAyA prAdikA AcaraNa karane vAle aura deva nAmase prasiddha jIvokI sevA, bhakti, upAsanA stuti Adi karaneko kudeva anAyatana kahate hai| prazna 68-kudevasevaka anAyatana kise kahate hai ? uttara-kudevokI mevA, bhakti karane vAle janoko sagati, sammati, prIti, anumati zrAdi karaneko kudevasevaka anAyatana kahate hai| prazna 69- nizcayase anAyatana kyA hai ? uttara--nizcayase mizyAtva, rAga, dveSAdi vibhAva anAyatana haiN| ina vibhAvokI ruci, pravRttikA tyAga ho anAyatana sevAkA tyAga hai| prazna 70- mUDhatA tIna kauna-kauna hai ? uttara-(1) devamUDhanA, (2) lokamUDhatA, (3) pAkhaNDimUDhatA ye tIna mUDhatA haiM / prazna 71-- devamUDhatA kise kahate hai ? uttara-nirdopa, sarvajJa, mahajAnandamaya paramAtmAke svarUpako na jAnakara laukika prayojanake artha rAgI dveSI kSetrapAla, bhairava, bhavAnI, zItalA Adi kudevAlayokI ArAdhanA karanA devamUDhatA kahate haiM ? / prazna 72-lokamUDhatA kise kahate hai ? uttara-nadIsnAna, tIrthasnAna, baTapUjA, agnipAta, giripAta Adiko puNyakA kAraNa mAnanA aura karanA so lokamUDhatA hai|| prazna 73-- pAkhaNDimUDhatA kise kahate hai ? uttara- vItarAgamArgakA zaraNa choDakara rAgI dveSI pAkhaNDiyokI, unake upadezakI bhayAdise yA laukika prayojanavaza yA dharma mAna kara bhakti pUjA vandana Adi karaneko pAkhaNDimUDhatA kahate haiN| prazna 74-- mUDhatArahita samyagdRSTika kyA sthiti hotI hai ? uttara- ukta samasta mUDhatAprokA parihAra kara nija zuddha antastatva rUpa deva dharma gurume avasthiti samyagdRSTi jIvakI hotI hai| Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 41 235 prazna 75.- samyagdarzanase kyA lAbha hote hai ? uttara- samyagdarzanakA sAkSAt lAbha avikAra nijacaitanyasvarUpake savedanase utpanna sahaja Anandake anubhavakA anupama lAbha hai aura naimittika lAbha karmoke bhArakA haTa jAnA hai tathA praupacArika lAbha devendra, cakravartI, tIrthakara Adi pado aura vaibhavoko prApti hai| prazna 76--uttama pado aura vaibhavokA kAraNa samyagdarzana kaise ho sakatA hai ? uttara-yadyapi tIrthaGkarAdi uttama pado aura vaibhavokA kAraNa puNyakarmakA udaya hai 'tathApi aise viziSTa puNyakarmokA bandha aise nirmala AtmAvoke hI hotA hai jo samyagdRSTi hai aura jinake viziSTazubhopayoga hotA hai / samyaktvake honepara hI zubha rAgake aise vaibhavarUpa phalanese samyaktvakI mahimA prakaTa huii| ata. samyagdarzanakA aupacArika lAbha uttama pada aura vaibhava batAte hai / prazna 77- samyagdRSTi jIva marakara kina kina gatiyome jAtA hai ? uttara-- samyaktvake honepara yadi Ayurbandha ho to samyagdRSTi nArakI manuSyagatime janma letA hai, samyagdRSTi deva manuSyagatime janma letA hai, tiryaJca samyagdRSTi devagatime janma letA hai, samyagdRSTi manuSya devegatime janma letA hai / kevala isa avasthAme ki manuSyane pahile narakAyukA bandha kara liyA ho, pazcAt aupazamika samyaktva va punaH kSAyopazamika samyaktva utpanna karake athavA kevala kSAyopazamika samyaktva utpanna karake kSAyika samyaktva utpanna karale to vaha manuSya samyagdRSTi mara kara pahile narakame utpanna hogA, nIceke narakome nhii| prazna 78.. samyagdarzana kI prAptikA sAkSAt upAya kyA hai ? uttara-bhUtArthanayase tattvokA jAnanA samyagdarzanakA sAkSAt upAya hai / prazna 76-bhUtArthanaya kyA hai ? uttara-kisI eka dravyako abhinnapaTkArakapaddhatise jAnakara abhedadravyakI ora le jAne vAle abhiprAyako bhUtArthanaya kahate hai / prazna 80-samyagdarzana kisake nikaTa hotA hai ? uttara- propaNamika samyagdarzana va kSAyopazamika (vedaka) samyagdarzana kahI bhI ho jAve, isakA koI niyama nahI, kintu kSAyika samyagdarzana kevalo yA zrutakevaloke nikaTame (pAdamUlame) hotA hai| prazna 81----kyA kSAyika samyagdarzana kevalidvikake pAdamUla vinA nahI ho sakatA? uttara- nimnalikhita sthitiyoMme kevalidvikake pAdamUla binA bhI kSAyika samyagdarzana ho sakatA hai Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 dravyasagraha-praznottarI TIkA (1) kisI manupyane pahile narakAyu vAdha lI pazcAt kSAyopazAmika mamyaktva huA / kSAyopazamika samyaktvake hote huye tIrthara prakRtikA bandha kara liyaa| (yaha jIva manuSyabhava ke anta taka to kSAyopazamika samyagdRSTi rahegA, kintu maraNa sayayase lekara paryApta nArakI hone taka antarmuhUrtako mithyASTi hogaa| pazcAta kSAyopazAmika mamyagdRSTi hogaa| narakame anta taka kSAyopaNamika samyagdRSTi rhegaa| manuSyabhavame tIrthaGkara honeke liye janma lene para bhI kSAyopazamika samyagdRSTi rahegA / muni avasthA hone taka kSAyopaNamika dRSTi rahegA / muni avasthA hone para yaha jIva kevalidvikake pAdamUla binA kSAyika samyagdarzana prApta kara letA hai| (2) svaya zrutakevalI bhI koI vinA kevali dviva ke pAdamUlake kSAyika samyaktva prApta kara sakatA hai| isa prakAra samyagdarzanakA varNana karake va mamyagjJAnakA varNana karate hai sasayavimohavibhamavivajjiya ampaparasasvassa / gaharaNaM sammaNNANa sAyAramaNyabheya ca // 42 // anvaya-appaparasamvassa sasayavimohavibhamavivajjiya gahaNa sammaNNANa, tu mAyAramaNeyabheya / artha-apane prAtmAke va parapadArthoke svarUpakA samaya, anadhyavasAya aura viparyayarUpa mithyAjJAnase rahita grahaNa karane arthAt jAnaneko samyagjJAna kahate hai| yaha jJAna sAkAra aura aneka bheda vAlA hai| prazna 1- AtmAkA mvarUpa kaisA hai ? uttara-mAtmA nizcayase dhruva caitanyasvarUpa hai, vyavahArase jAnanA dekhanA Adi pariNamanarUpa hai / paramArthase AtmA pravaktavya hai, kintu jJeya avazya hai / prazna 2- parapadArthoM me kina-kinakA grahaNa hai ? uttara-eka jJAtAke svaya AtmAko choDakara zeSa samasta anantAnanta AtmA, . samasta anantAnanta pudgala dravya, eka dharmadravya, eka adharmadravya, eka AkAzadravya, asakhyAna kAladravya ye saba parapadArtha hai| prazna 3-ina sabakA prayojanabhUta svarUpa kyA jAnanA cAhiye ? uttara-samasta padArtha svatantra haiM, pratyeka paraspara atyanta bhinna haiM / isa prayojanabhUta pratIti sahita una sabake sAdhAraNa asAdhAraNa guNoko jAnanA cAhiye / sAtha hI yaha bhI jAnanA cAhiye ki eka mujha AtmAko choDakara zeSa samasta anantAnanta AtmA, anantAnanta pudgala, eka dharmadravya, eka adharmadravya, eka prAkAzadravya, asakhyAta kAladravya-ye sarva mujhase Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA-42 237 bhinna hai| prazna 4-saMzaya kise kahate hai ? uttara-aneka koTiyoke sparza karane vAle jJAnako sazaya kahate hai| jaise kisI camakIlI cIjame aneka koTike vikalpa uThanA ki yaha sIpa hai yA cAMdI yA kA~ca, athavA dharmakA svarUpa jinendradeva dvArA praNIta ThIka hai yA anya mato dvArA kahA huyA ThIka hai, athavA brahma kUTastha hai yA pariNAmo ityAdi / prazna 5-anadhyavasAya kise kahate hai ? uttara- jisame na to yathArtha jJAnakI jhalaka ho, na saMzayake bhI vikalpa uTha sakeM aura na viparyajJAna bhI ho sake, aise anizcita vodhako anadhyavasAya kahate hai| jaise kabhI calate huye puruSake pairame tRNa chU jAya to sAdhAraNa patA to rahe, kintu yaha kucha khyAla bhI nahI jame ki yaha kyA hai, athavA jIvakA sAdhAraNa patA to rahe ki mai hU, kintu yaha kucha bhI khyAla na jame ki mai kyA hU ityaadi| prazna 6-viparyayajJAna kise kahate hai ? uttara-viparIta eka koTike jJAnako viparyayajJAna kahate hai| jaise rassIko sA~pa jAna lenA, athavA AtmAko bhautika jAna lenA athavA paramAtmAko aisA samajhanA ki vaha jIvose puNya athavA pApa karAtA hai yA jIvoko sukha yA duHkha detA hai ityAdi / prazna 7 - jJAna sAkAra hotA hai, isakA tAtparya kyA hai ? uttara-yaha jIva hai, yaha pudgala hai, yaha manuSya hai, yaha tiryaJca hai ityAdi rUpase nizcaya karane vAle, grahaNa karane vAle jJAnako sAkAra kahate hai / jJAname jJeya jaisA jAnanarUpa AkArakA grahaNa hotA hai, isaliye jJAnako sAkAra kahate hai| prazna -jJAnake kitane bheda hai ? uttara-jJAnake aneka dRSTiyose aneka bheda hai / jaise jJAna do prakArakA hai-eka pratyakSa aura dUsarA parokSa / jJAna 5 prakArakA hai-mati, zruta, avadhi, mana paryaya va kevalajJAna / jAna ATha prakArakA hai, kumati, kuzruta, kuavadhi, ye 3 mithyAjJAna aura mati, zruta, avadhi, ye 3 samyagjJAna aura mana.paryaya va kevalajJAna / inake pratyekake bhI aneka bheda hai| ina sabakA varNana 5vI gAthAme vistArapUrvaka kahA hai, isaliye inakA varNana yahA~ nahI kiyA jAtA hai| prazna :-- vastutaH samyagjJAnakA kyA lakSaNa hai ? uttara-nija guNa paryAyame ekatvarUpase rahane vAle, sahaja zuddha jJAna darzana svabhAvamaya nija aAtmasvarUpakA grahaNa karanA samyagjJAnakA lakSaNa hai| prazna 10-zuddha svabhAvake atirikta anya bhAvo va dravyokA yathArtha jJAna karanA Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 kyA samyagjJAna nahI hai ? uttara-- jiname ekatA joDane vAle jJAnake honepara anya padArthoM va bhAvokA bhI jJAna samyagjJAna kahalAtA hai / prazna 11 - grAtmasvarUpako jAne yA na jAne, kevala bAhya padArthoMko yathArtha jAnanA samyagjJAna kyo nahI kahalAtA ? uttara -- zrAtmasvarUpa me ekatA jor3e binA jo bhI bAhyapadArtha jJAnameM zrAvega unhe jAnegA to kintu uname ekatA joDakara jAnegA / parame apanA kucha bhI hai, aisA vastukA svarUpa hI nahI hai / ta vaha samyagjJAna nahI kahalAtA / lokame laukika dRSTise bAhya padArthokA jJAna samyagjJAna kahalAtA hai / prazna 12 -- jJAnakA phala kyA hai ? dravyasagraha - praznottarI TIkA uttara -- jJAnakA phala nizcayanayame to grajJAnanivRtti hai aura vyavahAranayase upekSA honA, upAdeya eva he kI buddhi honA phala hai / udAsAnA prazna 13 - samyagjJAna honepara kisase upekSA ho jAtI hai ? uttara - samyagjJAna honepara samasta pradhruva bhAvose upekSA ho jAtI hai / buddhi ho jAtI hai ? prazna 14 - samyagjJAnIke kisame upAdeya eva haiya uttara - samyagjJAna jIvake nija zuddha prAtmatattvame upAdeya buddhi hotI hai aura isa dhruva nija caitanyatatvake atirikta jitane bhI bheda darzaka, vikalpa, zrIpAdhika bhAva va anya sabhI paryAya va paradravya - ina sabame heyabuddhi rahatI hai / prazna 15 - nizcaya, vyavahArarUpa ukta phalokI taraha kyA jJAna bhI do prakArakA hotA hai ? uttara - jJAnake bhI do bheda hai - (1) nizcayajJAna aura ( 2 ) vyavahArajJAna | prazna 16 -- nizcayajJAna kise kahate haiM ? uttara- jo jJAna jJAnamaya AtmAke sAtha ekatva joDa rahA ho athavA jo jJAna nirvi kalparUpa se apanA anubhava na kara rahA ho use nizcayajJAna kahate hai | prazna 17 - vyavahArajJAna kise kahate hai ? uttara- jisa jJAnake parapadArthokI zrora vAsanA, vicAra eva vikalpa hai usa jJAnako vyavahArajJAna kahate hai / prazna 18 - ukta dono prakArake jJAnome kauna samyagjJAna hai aura kauna mithyAjJAna hai ? uttara-- nizcaya jJAna to samyagjJAna hI hai, kintu vyavahArajJAna samyagjJAna va mithyAjJAna dono prakArake ho sakate hai / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 43 236 - prazna 16-- jJAnako to savikalpa hI batAyA gayA hai, jJAna nirvikalpa kaise ho sakatA hai ? uttara - jJAna arthAkArako jAnanarUpa grahaNa karatA hai, prata savikalpa hai, kintu isa lakSaraNa ke anusAra nizcayajJAnake bhI svasavedanarUpa AkArakA grahaNa honese savikalpa honepara bhI bAhya arthaviSayaka vikalpa na honese athavA unakA pratibhAsamAtra honeke hetu mukhyapanA na hone se nirvikalpanA mAnA gayA hai| isa prakAra jJAnake varNana ke pazcAt aba darzanakA varNana kiyA jAtA hai ja sAmaNNa gahaNa bhAvAraNaM va kaTTu zrAyAra / 1. pravise sidUra aTThe dasaraNamidi bhaNNaye samaye // 43 // | anvaya- aTThe avisesidUrA prAyAra va kaTTu jaM bhAvAraNa sAmaNNaM gahaNa ta das idi samaye bhaye / artha- padArthoM ko bhedarUpa na karake aura unake zrAkAra Adi vikalpoko na karake jo padArthoMkA sAmAnya graharaNa hai vaha darzana hai, aisA siddhAntome kahA gayA hai / prazna 1 - padArthoke sAmAnya graharaNakA kyA artha hai ? - uttara -- padArthoMke sAmAnyagrahaNakA tarka dRSTise to yaha abhiprAya hai ki padArthoMkI sAmAnyasattAkA avalokana darzana hai / isame kisI bhI prakArakA vikalpa, vicAra va vizeSakA jJAna nahI hai, aura siddhAntadRSTi se darzana kA yaha abhiprAya hai ki antarmukha caitanyamAtrakA jo prakAza hai zrathavA zrAtmAvalokana hai vaha darzana hai / prazna 2 - ina dono lakSaNome to paraspara virodha ho gayA ? uttara- ina dono lakSaNome paraspara virodha nahI hai, kyoki donome viSaya AtmA hI hotA hai / * prazna 3 - padArthokI sAmAnyasattA AtmaviSaya kaise bana sakatI hai ? uttara - sarva padArthoMme to sAmAnya astitva guNa hai vaha to mahAsattArUpa hai / usa sAmAnya sattA ke pratibhAsame koI niyata padArtha sAmAnyasattAse vizeSita nahI hotA hai / anyathA vaha AvAntarasattA kahalAvegI, sAmAnyasattA nahI / isaliye sAmAnyasattAme koI padArtha viSayabhUta nahI hotA, kintu sAmAnyasattAkA pratibhAsa karane vAlA hai AtmA, aura AtmA vAstavame apaneko ho devatA jAnatA hai, so sAmAnyasattAkA pratibhAsa karane vAlA svayaM ha vipaya hotA hI hai / isa prakAra padArtho kI sAmAnyasattAke avalokaname AtmA hI viSaya hotA hai / prazna 4 - padArtho kI sAmAnyasattAkA graharaNa, yaha artha gAthAme kaise nikalA ? - Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 dravyasagraha-praznottarI TIkA uttara- gAthAme to yaha zabda hai "ja sAmapaNa ghnn'| jo sAmAnya grahaNa hai vaha darzana hai| yadi "sAmaNNa' se pahile "bhAvANaM" zabda lagAte hai to artha nikalatA hai ki "padArthoMkA sAmAnya grahaNa" / padArthokA sAmAnya dharma hai sAmAnyasattA, jo ki sabame vyApaka hai / isa prakAra artha nikalA ki padArthoMko sAmAnyasattAkA avalokana (graharaNa) darzana hai| prazna 5-~-yadi "sAmaNNA" zabdase pahile "bhAvANa" zabda na joDA jAya taba kyA artha hogA? uttara-yadi "sAmaNNa" se pahile 'bhAvANaM' zabda na joDA jAya tava yaha 'bhAvAraNa' zabda "pAyArAga" se pahile juddegaa| taba gAthAkA yaha anvaya hogA "aTaThe avisesidUraNa bhAvAraNa pAyAra raNeva kaTTu ja sAmaNNaM gaharA ta damaNa idi samae bhnnaaye"| isakA artha hA ki padArthoMko bhedarUpa na dekha karake aura una bhAvokA (padArthokA) AkAra grahaNa na karake jo sAmAnya rUpase grahaNa (pratibhAsa) hai vaha darzana hai| aisA siddhAntame kahA gayA hai| " -prazna 6 - sAmAnya rUpase grahaNa kyA hotA hai ? Siro- uttara-prAtmAkA avalokana hI sAmAnyarUpase grahaNa kahalAtA hai athavA sAmAnya ke grahaNako sAmAnya grahaNa kahate hai| sAmAnyake mAyane hai prAtmA, so prAtmAke grahaNako sAmAnyagrahaNa kahate hai| - prazna 7- sAmAnyakA artha prAtmA kaise ho jAtA hai ? uttara- "mAnena jJAnena pramANena sahita, samAna, samAnasya bhAva sAmAnyama isa NAAOnra vyutpattise yaha artha huA ki jo dravya jJAna karike sahita hai| use samAna kahate hai aura samAnake / bhAtroko sAmAnya kahate hai / so samAna humA cetana (AtmA) va samAnakA bhAva huA caitanya / caitanyakA cetana (AtmA)se abheda hai, ata sAmAnyakA artha AtmA humA / athavA AtmAkA jAnaneke sabandhame samAna bhAva hai arthAt AtmAke aisA pakSa nahI hai ki maiM isako nahI jAnane dagA aura isa vipayako jAnane dNgaa| kyoki prAtmAkA jAnana- svabhAva hai, ata jaba jaisI yogyatA hotI hai usake anukUla jAnatA hI hai / at samAnabhAva honese sAmAnyakA artha AtmA huaa| / prazna - vastu sAmAnyavizeSAtmaka hai / usame sAmAnyakA grahaNa karanA darzana hai va vizepakA grahaNa karanA jJAna hai, kyA yaha artha ThIka pratIta hotA hai ? uttara- nahI, vastuke sAmAnya azakA grahaNa karane vAlA darzana aura vizepa azako grahaNa karane vAlA jJAna mAnA jAve to jJAna apramANa ho jaavegaa| kyoki jJAnane eka aza hI jAnA, anya azokA use jJAna hI nahI hai| pUrNa vastuko jAnanA so jJAna kahalAtA hai| zAnakA viSaya apUrNa vastu nahI hotA sabhI3T" Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 43 prazna - vyavahAranaya yA nizcayanaya bhI to jJAna hai aura ve eka aMzako jAnate haiM ? * uttara- vyavahAranaya yA nizcayanaya yadyapi jJAna hai aura ve eka azako jAnate hai, tathApi koI bhI naya jJAna pramANa nahI mAnA gayA hai| kyoki naya pUrNa vastuko nahI jAnate hai| prazna 10- to kyA naya apramANa hai ? uttara- naya na to pramANa hai aura na apramANa hai, kintu pramAraNAza hai| jaise ki samudrakI bindu na to samudra hai aura na asamudra hai, kintu samudrAza hai / prazna 11- nirvikalpa svasavedana darzana kahA jAyagA yA jJAna ? uttara- nirvikalpa svasaMvedana jJAnakI hI avasthA hai, ataH jJAna kahA jaaygaa| prazna 12-jJAnakA viSaya to parapadArtha hotA hai| isa nirvikalpa svasavedanakA vipaya kaunasA parapadArtha hai ? uttara- jJAnakA viSaya parapadArtha hI hotA hai| aisA vipaya nahI, kintu parapadArtha jJAnakA ho viSaya hotA hai yaha niyama hai| isI prakAra jisa pratimAsakA viSaya AtmA ho vaha darzana ho hotA hai aisA niyama nahI hai, kintu darzanakA viSaya AtmA hI hotA hai yaha niyama hai / jJAnakA viSayabhUta AtmA bhI nirAkAra prAtmatattvake samakSapara hai / prazna 13- jaba nirvikalpa, svasavedana aura darzana-ina donokA viSaya AtmA hai, taba yaha kaise pahicAnA ki nirvikalpa svasavedana jJAna hai, darzana nahI ? Neha uttara- nirvikalpa svasavedana sarvathA nirvikalpa nahIM hai, kintu usame nirAkula sahaja aAnandakA anubhava Adi aneka prAkArokA grahaNa hai, prata svarUpase savikalpa hai / nirvikalpa svasavedanake kAlame anihita, jJAna prayojya aneka sUkSma vikalpa hai, kintu unakI mukhyatA nahIM / hai, so vaha nirvikalpa kahA jAtA hai / jahA~ artha vikalpa hai vaha jJAna hai, ataH nirvikalpa svasavedana jJAna hai| ziSa, bheda karake darzana sarvathA nirvikalpa hotA hai / yaha kisI bhI guNa, paryAya, sAmAnya, vizeSa Adi zrAkArokA grahaNa nahIM karatA hai| sarala zabdome yaha kahA jA sakatA hai ki kucha bhI jJAna karaneke liye jo pratibhAsAtmaka udyoga hai use darzana kahate hai| isa prakAra yadyapi nirvikalpa svasavedana va darzanakA viSaya AtmA hai tathApi svarUpakRta mahAn antara hai| / prazna 14-yadi darzanakA viSaya AtmA hai aura vaha bhI avizeSarUpase, to cakSurdarzana AdikA kyA tAtparya rahA ? uttara- cakSurdarzanakA artha cakSurindriyase dekhanA, yaha artha nahI hai / cakSurindriyase dekhanA inci4EnA Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 dravyasagraha-praznottarI TIkA to jJAna kahalAtA hai / cakSurdarzanakA tAtparya to yaha hai ki cakSurindriyajanya jJAnale pahile cAkSupajJAnake liye kiyA gayA jo AtmapratibhAsarUpa prayatna (zaktigrahaNa) hai vaha cakSurdarzana " hai / isI prakAra pracakSurdarzana nAdike sambandhame jaannaa| prazna 15- jJAnako to "svaparaprakAzaka' kahA gayA hai, phira yahA~ jJAnako kevala paragrAhaka kyo kahA jA rahA hai ? uttara-jo loga jJAna aura darzana aisI do zaktiyA~ nahI mAnakara AtmAme mAtra jJAnazakti mAnate hai aura phira usa jJAnako kevala paragrAhaka mAnate he unhe pratibodha karaneke artha jJAnako svaparaprakAzaka batAyA hai arthAt jJAnako AtmA va para donokA prakAzaka kahA hai / __ prazna 16-yadi jJAna vAstavame parako ho jAnatA hai, AtmAko nahI, taba to jJAna asvasavedI ho jAyagA aura taba yaha jJAna saccA hai, isake jJAnake liye anya jJAnakI apekSA karanI paDegI? uttara- jJAna parako bhI jAnatA hai aura jisa jJAnane parako jAnA vaha jJAna ThIka hI hai aisI jAnakArI sahita jAnatA hai anyathA parake jJAname ni zaGkatA nahI pA sktii| ata. jJAna asvasavedI nahI ho jaataa| - prazna 17- "jJAna svapara-prakAzaka hai" yaha kyA vilkula asatya hai yA kisI dRSTi se satya hai ? uttara- AtmAkA asAdhAraNa bhAva caitanya hai / caitanyake vikAsakI do paddhatiyA~ hai(1) prAtmAke grAhakarUpase pravRtta honA, (2) paradravyake grAhaka rUpase pravRtta honaa| iname pahilI kalAko darzana kahate haiM aura dUsarI kalAko jJAna kahate haiM / AtmAkI samasta kalAvo aura zaktiyokA nizcAyaka jJAna hotA hai aura jJAnase hI mamasta vyavahAra hote hai / ataH / vyavahAra va vyavahArake prasaGgame samasta caitanya ora jJAname abheda vivakSA karake pazcAt pratibodha kiyA jAtA hai taba "jJAna svapara-prakAzaka hai" yaha bAta satya hI kathita hotI hai| prazna 18- darzana sarvapadArthokA sAmAnya pratibhAma karatA hai, yadi yaha vAta anupayukta hai to aisA kahA hI kyo gayA ? uttara- darzana yAtmAkA pratibhAma karatA hai| prAtmAke pratibhAsame prAtmAkI samasta zaktiyokA vikAsa bhI nirvikalparUpase pratibhAsame pA jAtA hai| isa rInise jJAnane jitane parapadArtho kA grahaNa kiyA thA ve mava padArtha bhI darzaname gRhIta ho jAte hai| isa nayase "darzana sarvapadArthokA sAmAnya avalova na karatA hai" yaha bAta upayukta ho jAtI hai|" prazna 16-jo loga AtmAme sirpha jJAna guNa mAnate hai unheM "jJAna prAtmaprakAzaka hai" isa kathanake bajAya "AtmAme darzana guNa bhI hai vaha prAtmAkA prakAzaka hai" aisA sIdhA Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA84 243 kyo nahI kaha diyA jAtA hai ? saMvedha hai uttara - prAtmA grAhaka darzana hai, isako svIkAra karaneke liye vizepa mananakI ora anubhavakI AvazyakatA hai| tArkika prasaGgome isakA avasara nahI hai| vahA~ to unakI pratItike liye sthUla rItise nirUpaNa karake yahI batAnA ki "jJAna sva va parakA prakAzaka hai" upayukta ho jAtA hai / vivakSAvaza isame dUSaNa nahI AtA hai / / prazna 20- jo loga darzana va jJAna dono guNa mAnate hai unhe "darzana padArthoMkA sAmAnya grahaNa karatA hai" isa kathanake bajAya "darzana prAtmAkA prakAzaka hai" aisA kyo nahI kaha diyA jAtA ? uttara-svasamaya sambandhI sUkSma vyAkhyAname ruci na rakhane vAle janokI pratItike artha vyavahAranayakA ukta kathana dopa unpanna nahIM karatA hai| isa prakAra darzanake svarUpakA varNana karake aba yaha kahA jAtA hai ki darzana aura jJAna - ina donokA upayoga jIvome eka sAtha pAyA jAtA hai yA kramase ? dasaNapuvva NAraNa chadumatthAraNa Na duNNi uvogaa| jugava jamhA kevaliNAhe jugava tu te do vi // 44 // anvaya- chadumatyANaM dasaraNapuvva NANa, jamhA duNNi uvogA jugava Na, tu kevaligAhe te dovi jugava / artha-chadmastha jIvoke darzanapUrvaka jJAna hotA hai, kyoki ye dono upayoga vahA~ eka sAya nahI hote hai, kintu kevalo bhagavAnme ve dono hI upayoga eka sAtha hote hai| prazna 1 -chadmastha kise kahate hai ? uttara- chamakA artha hai ajJAna yAne apUrNa jJAna athavA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa ye do AvaraNa usame jo stha kaha rahe use chadmastha kahate hai| prazna 2-chadmasthome kitane guNasthAna A jAte hai ? uttara- mithyAtva, sAsAdanamamyaktva, mizrasamyaktva, aviratasamyaktva, dezavirata, pramattavirata, apramattavirata, apUrvakaraNa, anivRttikaraNa, sUkSmasAmparAya, upazAntamoha, kSINamoha-ye 12 guNasthAna chamasthome Ate hai arthAt ina bAraha guNasthAnavI jIvoko chadmastha kahate hai| prazna 3- chadmasthokA jJAna darzanapUrvaka kyo hotA hai ? uttara-chadmastha jIvokA jJAna apUrNa rahatA hai aura jaba taka jJAna apUrNa rahatA hai taba taka yaha yogyatA nahIM hotI ki antarmukha vitprakAzakA upayoga aura bahirmukha citprakAza kA upayoga eka sAtha raha sake / Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravArAtarI TIkA prazna 4-- vina-vina darzanopUrvaka kauna-sonage jJAnopayoga hone hai| utara-matijJAnase pahile cadarzana va acakSudaMrNana hote hai aura pravijJAname pahile pravavidarzana hotA hai| prazna 5- zrutajJAname pahile kaunamA darzana honA hai ? uttara- dhrunanAna matimAnapUrvana hotA hai, usa manijJAnane pahile jo darNana hunA yA vahI darzana zrutajJAna kA pUrvabhAvI kahanA nAhiye, azavA zrutamAnase pahinna hone vAlA matijJAna upacArase darNana kahA jAtA hai| prazna :- zanazAname sAkSAt pahine darzana na hokara gatimAna hI dayo hotA hai ? uttara-zrutajJAna vizeSatayA savikalpa hai, usa kAragA tajJAnase sAkSAna pahile darzana nahIM hotA hai / tha tajJAna manijAname kucha jAnanepara hI hI gAtA hai| prazna 7--zana, gati aura dhanI ma pUrvottarabhAvitAkA udAharaNa kyA hai ? uttara-jaise kisI puruSako ghaTanAna honA hai usame pahile vaha kaTa (caTAI) kA jJAna kara rahA thA / to vaha purupa kaTajAnako chor3a detA hai aura ghaTajJAnake liye udyoga karatA he isa sthitime ghaTakA aura cakSurindriyakA nannipAta hotA hai arthAt jame vaha ghaTako jAnegA usa rUpa indriyakI pravRttikA udyoga hotA hai yaha to darzana huaa| yahAM abhI vAhapadArthakA grahaNa nahI hai| usake anantara yaha pIta kRSNa prAdirUpa hai ityAdi spase avAngrahAdijJAna hote hai pazcAt yaha ghaTA vimane banAyA, kaise banAyA, kahA banA, kitanI isakI sthiti hai Adi jJAna ho ve nava tha tajJAna hai| prazna 8-mana paryayajJAname sAkSAt pahile darzana kyo nahIM hotA ? uttara- mana paryajJAna dUsareke maname hone vAle pariNamanako yAne vicAra, vikalpo ko jAnatA hai, ata. yaha jJAna paryAyajJAtA hai / paryAyajJAtA jJAnase pahile IhAdirUpa matijJAna hI hotA hai| prazna 8-- kujJAnose pahite kauna-kaunase darzana hote hai ? uttara-- kumatijJAname pahile cakSurdarzana yA acakSurdarzana hotA hai / kuzru tajJAnase sAkSAt pahile kumatijJAna hotA hai aura paramparayA pahile cakSurdarzana yA acakSudarzana hotA hai / kuavadhijJAnase pahile kumatijJAna hotA hai / prazna 10 - kupravadhijJAname pahile darzana kyo nahI hotA hai ? uttara- kuavadhijJAna samyagdRSTi jIvake nahI hotA hai, ataH usase pahile avadhidarzana nahI hotA / samyagdRSTi avadhijJAnI jIvake hI avavijJAnase pahile avadhidarzana hotA hai / athavA kinhI prAcAryoke matame kuavadhime pahile bhI avadhidarzana ho jAtA hai / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 45 245 prazna 11- kevalI bhagavAna ke darzanopayoga aura jJAnopayoga dono eka sAtha kyo hote uttara- kevalI bhagavAna ke jJAnAvaraNa va darNanAvaraNa- ina dono AvaraNokA abhAva honese aura vIryAntagaya karmake prabhAva honeke kAraNa pUrNa prakaTa honese dono upayogokA sahana pariNamana nirantara hotA rahatA hai, ata kevalI bhagavAnake dono upayoga eka sAtha hote hai / prazna 12-darzana va samyagdarzaname kyA antara hai ? uttara- jJAnopayogakI pravRttike artha AtmAkA antaraMgame AtmagrahaNarUpa jo prayatna / hotA hai use darzana kahate hai / yaha darzana bhavya, abhavya, samyagdRSTi, mithyAdRSTi, chadmastha, bhagavAna sabhI prAtmAyome hotA hai| darzanake vipayabhUta nija AtmAke sahajasvabhAvakA anubhava jisa nirmalatAke vAraNa hotA hai use samyagdarzana kahate haiM / samyagdarzana nikaTa samArI bhavya jIva eva bhagavAnake hotA prazna 13- java darzana sabhI jIvoke hotA hai to samyagdarzana saba jIvoke kyo nahIM ho jAtA hai? uttara -darzana to kucha bhI jAnaneke liye hone vAlA antama gva prayatna hai / yaha to sabhI jIvoMke honA hI hotA hai, cAhe ve mithyAdRSTi ho yA samyagdRSTi / kintu samyagdarzana viparIta yabhiprAyake naSTa huye vinA nahI hotA hai / aMtaH jinake viparIta abhiprAya hai unake na honA no Avazyaka hai, parantu samyagdarzana honA usa samaya asabhava hai| prazna 14- darzana upayogake samaya to prAtmAkA prAzraya rahatA hai, phira use samyaktva kyo nahI hotA hai ? unara- bAhya padArthokI jinake ruci pAI jAtI hai ve vAhya padArthaka jAnane aura hita-, para mAnane dhuname rahate hai / ataH darzanopayoga dvArA prAtmamugdha hokara bhI unheM AtmAko pratIti nahIM hotI, aga darzanopayogame hone vAlA prAtmAzraya samyaktvame hone vAle athavA sampanatvane niva hone vAle yAtmAzrayana bhinna hai| ima pakAra darzanopayogake vargAna tara samyamnAna kA antarAdhidhAra mamApta karo aba ma yAcAritA nimpaNa nagne hai guhAyo vigivinI muhe payinI ya jANa cArita / paramamidi guno vavahAragayA du jiggAzaya // 4 // pampaya--pragRharAdo viriNapinI ya gure pabittI vadamidi guttirUpaM cArittaM bhAga, vahAramA nibhari / Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyamagraha - praznottarI TIkA artha- zubhakriyA se nivRtta hone cora zubhakriyAme pravRtta honeko vrata, samiti, gupti svarUpa cAritra jAno, aisA vyavahAranayase jinendradevane kahA hai / prazna 1 - zukladhyAnI sAdhuvoke yaha lakSaNa na pAyA jAnese yaha lakSaraNa to avyApaka 246 rahA / uttara - yaha lakSaNa vyavahAracAritrakA hai, cAritrasAmAnyakA nahI athavA nizcayacAritrakA nahI / grata. yaha lakSaraNa vyavahAracAritrame pUrNa prakArase ghaTita hotA hai / prazna 2 - ahisA mahAvrata ke pAlaname yaha lakSaNa kaise ghaTita hotA hai ? uttara - ahisA mahAvratame hiMsA me nivRtti aura dayAme pravRtti hotI hai, grataH zrahiMsA vrata zubhanivRtti va zubhapravRtti siddha hai / prazna 3 - satyamahAvratake pAlaname yaha lakSaraNa kaise ghaTita hotA ? uttara- satyamahAvratame asatya, grahita, cugalIke, nindAke vacanose nivRtti hotI hai| zrI satya, hitarUpa, bhaktibhare vacanome pravRtti hotI hai, zrata isame bhI vyavahAracAritrakA lakSaNa siddha hai / prazna 4 acauryamahAvratame kisase nivRtti aura kisame pravRtti hai ? uttara- gracauryamahAvratame corI va jabaradastIse to nivRtti he aura AjJA lekara svocita vastu grahaNa karane va bhakti sahita dI huI yogya vastuke grahaNa karane va zrAgamakI paddhati anusAra zrAhArAdi grahaNa kahane me pravRtti hai / - brahmacaryaM mahAvratame kisase nivRtti aura kisase pravRtti hai ? prazna 5- uttara - sarvaM prakArake maithuna prasaGgose nivRtti aura zIlake sAdhaka sAdhanome pravRtti isa mahAvratame hotI hai / prazna 6 - parigrahatyAga mahAvratame vimale nivRtti aura kisame pravRtti hotI hai ? uttara - parigrahatyAga mahAvrata me dhana dhAnya prAdi sarva parigraho se nivRtti praura vananivAsa, nagnatvaprAdime pravRtti hotI hai / prazna 7 - IryAsamitime kisase nivRtti aura kisame pravRtti hotI hai ? - uttara- IryAsamiti sacita sthAnose nivRtti aura picchikA dvArA zarIra zodhana, sthAnazodhana Adime pravRtti hotI hai / prazna 8 - bhASAsamitime kisase nivRtti aura kisame pravRtti hotI hai ? uttara - bhASAsamitime ahita, aparimita va apriya vacanoke bolanese nivRtti aura hita, mita priya vacana bolaneme pravRtti hotI hai / prazna 6 - aiSaNAsamitime kisase nivRtti aura kisame pravRtti hotI hai ? Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 45 247 uttara- aiSaNAsamitime ayogyavidhise caryA karanA, ayogya AhArapAna karanA Adise nivRtti aura yogavidhise caryA, yogya AhArapAna Adime pravRtti hotI hai / prazna 10-AdAnanikSepaNasamitime kisase nivRtti aura kisame pravRtti hotI hai ? uttara- sacitta padArthoke dharane uThAnese nivRtti aura picchikAse jIvoko sAvadhAnI se haTAkara dharane uThAneme pravRtti isa samitime hotI hai / prazna 11-pratiSThApanA samitime kisase nivRtti aura kisame pravRtti hotI hai ? uttara-pratiSThApanAmamitime sacitta (jIvasahita) sthAnapara mala mUtra Adi kSepaNase nivRtti aura picchikAse sthAna zodha kara mala-mUtrAdikSepaName pravRtti hotI hai| ' prazna 12-manoguptime kisase nivRtti aura sime pravRtti hotI hai ? uttara- viSayakaSAyome manake lagAnese nivRtti aura Atmatattvake manana, dhyAname manakI pravRtti manoguptime hotI hai / prazna 13- vacanaguptime kisase nivRtti aura kisame pravRtti hotI hai ? uttara-- kaThora, ahita vacanoke bolanese nivRtti aura mona dhAraName pravRtti vacanaguptime hotI hai| prazna 14 - kAyaguptime kisase nivRtti aura kisame pravRtti hotI hai ? uttara- khoTe kAryame zarIrakI kriyAse nivRtti aura upasarga Adime Anepara bhI zarIrako nizcala rakhaneme pravRtti kAyaguptime hotI hai / prazna 15- ukta 13 prakArake cAritrake lakSaNome jo bAhya viSayokA tyAga athavA zubhakriyAme athavA anya zubha sAdhanome pravRtti kahI hai vaha prAtmAkA cAritra kaise ho sakatA hai ? uttara- ukta bAhyaviSayaka pravRtti va nivRtti upacarita asadbhUta vyavahAranayase cAritra kahA jAtA hai| prazna 16- ukta 13 prakArake cAritrome jo rAgadvepakA parihAra athavA Atmatattvake cintana, avalokaname upayoga rahatA hai yaha kisa nayase AtmAkA cAritra hai ? uttara-- cAritrame jo rAgAdi parihAra va AtmatatvakA manana avalokana Adi yatna hai vaha anupacarita vyavahAranaya athavA azuddha nizcayanayame cAritra hai / prazna 17-- sayamAsayamako cAritra kahate hai yA nahI ? uttara - saMyamAsayama eka deza vyavahAracAritra hai / jisa samyagdRSTi manuSya yA tiryaJca ke prasavadhakA to tyAga hai aura vaha zeSa patra sthAvara jIvoke ghAtakA tyAga na kara sake to / usake sayamAsayama hotA hai / samasta sayamAsayama sarAgacAritrakA eka deza aga hai| Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248, dravyasagraha-praznottarI TIkA prazna 18-- kyA sayamAsayamake saba sthAnome paJca sthAvarake ghAtatyAga nahI ho pAtA? uttara-- saymAsayamake UparI sthAnome yadyapi sthAvarakA ghAta ruka jAtA hai tathApi sarvathA tyAgakA niyama mahAvratame hotA hai| prazna 16-- sayamAsayamake sthAna kitane hai ? uttara- sayamAsayamake asaMkhyAta sthAna hai, kintu yadi unhe sakSepame zroNibaddha kyiA jAve to unakI zreNI 11 kI jA sakatI hai / ina zreNiyoko pratimA (pratijJA) bhI kahate hai / prazna 20-- gyAraha pratimAyeM kauna-kaunasI hai ? uttara-zrAvakako 11 pratimAye isa prakAra hai-(1) darzana pratimA, (2) vrata pratimA, (3) sAmAyika pratimA, (4) praropadha pratimA, (5) sacittatyAga pratimA, (6) rAtribhuktityAga pratimA yA divAmaithunatyAga pratimA, (7) brahmacarya pratimA, (8) prArambhatyAga pratimA, (9) parigrahatyAgapratimA, (10) anumatityAga pratimA, (11) uchriSTAhAratyAga pratimA / prazna 21.- darzana pratimaga kahate hai ? uttara-- jahA~ samyagdarzana prakaTa ho gayA hai eva sasAra zarIra va bhogose vairAgya ho cukA hai aura isI kAraNa una samasta abhakSya padArthokA jiname saghAta hotA hai, tyAga bhI ho cukA hai use darzanapratimA kahate hai / isa pratimAkA dhAraka zrAvaka ananta sthAvara ghAta vAle abhakSya, jaise AlU, mUlI Adi nahI khAtA hai va maryAdita bhojana sAmagrIkA upayoga karatA hai| yaha dArzanika zrAvaka parameSThibhaktime nija prAtmatattvakI dRSTime rahakara Age cAritrame baDhanekA utsAha rakhatA hai| prazna 22- vrata pratimA kise kahate hai ? uttara- ahisANuvrata, satyAguvrata, acauryANuvrata, brahmacaryANuvrata, parigrahaparamANuvrata, ina pAMca aNuvatokA niraticAra pAlana karanA eva digvata, dezavrata, anarthadaNDavrata, sAmAyika proSadhopavAma, bhogopayogaparimANavata va atithisavibhAgavata-ina 7 zIlokA pAlana karanA to vratapratimA hai / prazna 23- sAmAyika pratimA vise kahate hai ? uttara-prAta , madhyAhna, aparAhna, ina tIna kAlome vidhipUrvaka niraticAra kamase kama 2 ghaDI taka sAmAyika karaneko sAmAyika pratimA kahate hai| prazna 24-propadha pratimA vise kahate hai ? uttara-pratyeka aSTamI va caturdazIko uttama, madhyama va jaghanya rUpase propadhopanata karaneko proSadhapratimA kahate hai| prazna 25-propaghopavAsakA uttama rUpa kyA hai ? Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 uttara - saptamIko eka bAra AhArapAna karake grAhArapAnakA tyAga kara denA aura phira navamIko eka bAra hI AhArapAna karanA so uttama proSadhopavAsa hai / isI taraha trayodazo ko eka bAra AhArapAna karake zrAhArapAnakA tyAga kara denA aura phira pandra ke dina eka vAra hI zrAhArapAna karanA uttama proSadhopavAsa hai / saptamI aura trayodazIko dhAraNAkA dina kahate hai aura navamI va pandrasako pAraraNAkA dina kahate hai / prazna 26 - propadhopavAsakA madhyama rUpa kyA hai ? gAthA 45 uttara- dhAraNAke dina eka bAra ho AhArapAna karanA parvake dina kevala jala hI lenA pazcAt pAraNA dina eka bAra hI AhAra karanA yaha proSadhopavAsakA madhyama rUpa hai / prazna 27 - proSadhopavAsakA jaghanya rUpa kyA hai ? uttara- dhAraNAke dina eka bAra hI zrAhArapAna karanA, parvake dina nIrasa yA eka do rasa sahita grAhArapAna karanA, pazcAt pAraNAke dina eka bAra hI zrAhArapAna karanA yaha proSadhopavAsakA jaghanya rUpa hai / prazna 28 - proSadhopavAsameM anya kartavya kyA hai ? uttara- proSadhopavAsame dhAraNAke prAhArapAna karaneke bAdase pAraraNA ke AhArapAna karanese pahile taka Arambha, vyApArakA tyAgakara dharmadhyAna sahita samaya vyatIta karanA vizeSa kartavya hai / prazna 26 - sacittatyAga pratimA kise kahate hai ? uttara - sacitta jala eva vanaspatike khAne-pInekA tyAga karanA so sacittatyAga pratimA hai / sacittatyAga pratimAdhArI barasAtame patte tathA binA dale, binA baTe anna va bIjako bhI nahIM khAtA hai / prazna 30- divAmaithunatyAga pratimA kise kahate hai ? uttara- diname kAma vikArake bhAva va prayatnoke tyAga karaneko divAmaithunatyAga pratimA kahate hai / isa chaThI pratimAkA dUsarA nAma rAtribhuktityAga pratimA bhI hai / isakA artha hai rAtriko bhojana pAna karane, karAne va anumodanA karanekA mana, vacana, kAyase tyAga honA / prazna 31 - svaya rAtrime bhojana karanekA tyAga kisa pratimAse ho jAtA hai ? uttara - rAtrime bhojana karanekA tyAga pahalI pratimAse ho jAtA hai, kintu pahalI pratimAme prAta va sAyakAlakI Adi antakI do ghaDiyome kabhI kucha praticAra ho jAtA thA, ni vrata pratimAse rAtribhojanatyAgakA niraticAra hotA hai / prazna 32 - brahmacaryaM pratimA kise kahate hai ? uttara- mana, vacana, kAyase svastrIviSayaka bhI kAmabhAvakA sarvathA tyAga kara denA brahmacarya pratimA hai / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 dravyasagraha-praznottarI TIkA prazna 33- ArambhatyAga pratimA kise kahate hai ? uttara-prArambha, vyApArakA tyAga kara deneko prArambhatyAgadravyasagraha pratimA kahate hai / prArambhatyAgapratimAdhArI zrAvaka dhanakA navIna upArjana nahI karatA aura bailagADI, tAgA, ghoDA, U~Ta, hAthI Adi savAriyokA bhI tyAga kara detA hai / prazna 34- parigrahatyAga pratimA kise kahate hai ? uttara- aAvazyaka vastra, pAtrake atirikta sarvaparigrahakA tyAga kara deneko parigrahatyAga pratimA kahate hai| prazna 35-anumatityAga pratimA kise kahate hai ? uttara- gRhakArya, prArambha, vyApAra, bhojanavyavasthA AdikI anumatikA bhI tyAga kara deneko anumatityAgapratimA kahate hai / prazna 36-uddiSTAhAratyAga pratimA kise kahate hai ? uttara-dUsaroke uddezyase va kevala usa pAtrake uddezyase banAye huye AhArake tyAga kara deneko uddiSTAhAratyAga pratimA kahate hai / isa pratimAke dhAraka do prakArake hote hai-(1) kSullaka, (-) ailaka / kSullaka eka lagoTa va eka cAdara dhAraNa karatA hai / jIvadayAke liye pIchI yA mRduvastra rakhatA hai / kaicI ustarese bAla banavA letA hai yA kezaloca karatA hai| ailaka vevala lagoTa dhAraNa karatA hai / jIvadayAke liye kevala pIchI hI dhAraNa karatA hai| kezaloca karatA hai, bAla nahI banavAtA / prazna 37-kyA ailaka sakalacAritrakA dhAraka nahI kahalAtA ? uttara-ailaka yadyapi munitvake adhika samIpa hai tathApi khaNDavastrakA parigraha honese sakalacAritrakA dhAraka nahI kahalA sktaa| prazna 38-- kyA yaha sakalacAritrakA pAlana hI mumukSukA dhyeya hai ? uttara- yaha sakalacAritra sarAgacAritra va vyavahAracAritra hai, ata. mAdhya nahIM hai, kintu sAdhya nizcayacAritrakA sAdhana hai / aba isa vyavahAracAritra dvArA sAdhya jo nizcayacAritra hai usakA varNana karate hai bahirabbhatarakiriyAgeho bhavakAraNappaNAsa? / gANissa ja jigutta ta parama sammacAritta / / 46 / / anvaya-bhavakAraNappaNAsaDha NANissa bahiravbhatarakiriyAroho ja jiNutta ta parama smmcaaritt| artha-sasArake kAraNoke nAzake artha jJAnI jIvake bAhya tathA Abhyatara kriyAvokA nirodha jo jinendradevane kahA hai vaha nizcaya samyakcAritra hai| Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAyA 46 251 prazna 1- sasAra kise kahate hai ? uttara- purAne zarIrako choDakara naye-naye zarIroko grahaNa kara nAnA yoni aura kulo me bhramaNa karate hue vikalpoke duHkha bhoganeko sasAra kahate hai / prazna 2- sasArake kAraNa kyA hai ? uttara- mithyAtva, avirati, kaSAya aura yoga sasArake kAraNa hai| prazna 3- samyakcAritrame sasArake kAraNoke vinAzakA prayojana kyo nihita hai ? uttara- samyakcAritra zAzvata, svAbhAvika, satya prAnandake vikAsake liye hI hotA hai, ataH sasArakA vinAza honA va etadartha sasArake kAraNokA vinAza ho jAnA isame Avazyaka hI hai| prazna 4-sasArake kAraNoke vinAzakA kyA upAya hai ? uttara- bAhya tathA Abhyantara kriyAvokA nirodha sasArake kAraNoke vinAzakA upAya the prazna 5-bAhyakriyAyeM kinhe kahate hai ? uttara- vacana aura zarIrako zubha athavA azubha sabhI ceSTAoko bAhyakriyAye kahate to prazna 6-AbhyaMtarakriyAye kinhe kahate hai ? uttara-manake sabhI vikalpoko, cAhe ve zubha yA azubha ho, sthUla yA sUkSma ho aAbhyantarakriyA kahate hai| prazna 7-- bAhya va prAbhyatara kriyAvoke nirodha honepara AtmAko kyA sthiti hotI uttara- mana, vacana, kAyakI sarvakriyAvoke nirodha honepara nirvikAra sahaja caitanyasvarUpa svake savedana balase sahaja prAnadake anubhavakI nirvikalpa dazA AtmAke hotI hai / prazna 8-- aisI nirvikalpa dazA jJAnIkI kaise hotI hai ? uttara- yaha nivikalpa paramasamAdhi nizcayaratnatrayasvarUpa abheda jJAname barta rahe abhedajJAnIke hotI hai| prazna ---yaha nizcayasamyakcAritra kina guNasthAnome hotA hai ? uttara-nizcayasamyakcAritrakA prArambha to samyaktva hote hI ho jAtA hai, kyoki samyaktvake sAtha samyagjJAna aura samyakcAritrakA prArambha ho jAtA hai| parantu jahA~ taka sarAgacAritra calatA hai vahA taka vyavahAracAritrako mukhyatA rahatI hai, ataH mukhyarUpase nizcaya samyakcAritra 8ve gugNastha,nase 14ve guNasthAna taka rahatA hai / sajvalana kaSAyakA udaya mada Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 dravyasaMgraha-praznottarI TIkA honese saptama guNasthAname bhI nizcayasamyakacAritrako pradhAna kahA jAtA hai / prazna 10-caturtha Adi guNasthAnome nizcayasamyakcAritra kisa rUpame rahatA hai ? uttara- caturtha zrAdi guNasthAnome nizcayamamyakcAritra svarUpAcaraNa cAritrake rUpame rahatA hai| prazna 11- kyA dezacAritra va saklacAritrake samaya svarUpAcaraNa cAritra nahI rahatA hai ? ___ uttara-dezacAritra va sakalacAritrake samaya bhI svarUpAcaraNa cAritra rahatA hai / isI kAraNa yahA~ bhI nizcayasamyakcAritra hai, kintu sarAgacAritra rUpa vyavahAracAritrake kAraNa vaha gauNa rUpase hai| isa prakAra samyagjJAna va samyakucAritrakA sakSepame varNana karake aba ukta mArgake upAyabhUta dhyAnake abhyAsakA upadeza zrImatmiddhAntacakravartI jI karate hai - duvihapi mokkhaheU bhANe pAuNadi ja muNI NiyamA / tamhA payattacittA jUya jhAraNa samanbhasaha // 47 // anvaya-jaM muNI duvihapi mokkhaheU jhANe NiyamA pAuNadi, tamhA. payattacittA jUya jhAraNa samanbhasaha / artha-jisa kAraName ki muni dono prakArake mokSake kAraNoko dhyAnake dvArA niyama prApta kara letA hai, usa kAraNase prayatnacitta hokara tuma saba dhyAnakA abhyAsa kro| prazna 1-ratnatrayakI prAptikA upAya dhyAna hI kyo hai ? uttara-ratnatraya jJAnake dRr3ha eva sthira vikAsako kahate hai / jJAnakA vikAsa dhyAnase ho hotA hai / ata ratnatrayakI prAptikA upAya dhyAna hI hai| kailAza prazna 2-samyagdarzana, jJAna, cAritra-ye tIno jJAnasvarUpa kyo hai ? uttara-bhedadRSTise to ye tIna pRthak pRthak svarUpa vAle hai, kintu abhedadRSTi se zraddhAna svabhAvase jJAnake honeko samyagdarzana kahate hai| jJAna svabhAvase jJAnake honeko samyagjJAna kahate hai aura rAgAdi pariharaNasvabhAvase jJAnake honeko samyakcAritra kahate hai| prazna 3-jAna guNa to cetana hai, kyA zraddhAna va cAritra guNa, bhI cetana hai ? / / uttara--yadyApa cetana to jJAna guNa hai aura cetanekA kArya na karanese zraddhAna va cAritra guNa acetana hai tathApi ye dono jJAnakI hI paddhatiyA~ honese abhedadRSTise cetana hI hai / eka zraddhAna aura cAritra hI kyA, nAtmAke sabhI guNa abhedadRSTise cetana hai| prazna 4-kisa dhyAnake pratApase ,mokSahetukI siddhi hotI hai ? Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 47 253 uttara- dharmadhyAna aura zukladhyAna- ina dono dhyAnake dvArA hI mokSamArgakI siddhi ho sakatI hai / ina dono dhyAna aura inake prabhedome uttarottarake dhyAnase mokSamArgako siddhi baDhatI calI jAtI hai / - prazna 5 - samasta dhyAna kinane hote hai ? - uttara- dhyAna 16 hote hai-prArtadhyAna 4, raudradhyAna 4, dharmadhyAna 4, zukladhyAna 4 / prazna 6 - prArtadhyAna cAra kauna-kaunase hai ? (uttara- iSTaviyogaja, aniSTasayogaja, vedanAprabhava aura nidAna ye cAra prArtadhyAna hai / prazna LI iSTa viyoga ArtadhyAna kise kahate hai ? 'uttara -- iSTa vastu yA iSTa bandhu mitrake viyoga honeme jo usake sayogake liye cintavana rahatA hai use iSTaviyogaja prartidhyAna kahate hai / prazna 8 - aniSTasaMyogaja prArtadhyAna kise kahate hai ? uttara - zraniSTa vastu yA aniSTa bandhu zrAdike sayoga honepara usake viyoga ke liye jo cintana rahatA hai use aniSTasayogaja prArtadhyAna kahate hai / prazna - vedanA prabhava ArtadhyAna kise kahate hai ? uttara- vyAdhi honepara jo usa vedanAviSayaka cintavana rahanA hai use vedanAprabhava dhyAna kahate hai | - - nidAna ArtadhyAna kise kahate hai ? prazna 10 'uttara ra - ima lokasambandhI athavA paraloka sambandhI AgAmI kAlame bhoga AdikI vAJchA karaneko nidAna prArtadhyAna kahate hai / prazna 11 - raudradhyAna cAra kauna-kaunase hai ? 1 kahate hai | uttara-hisAnandamRpAnanda, cIryAnanda, viSayasarakSaNAnanda ye cAra raudradhyAna hai / prazna 12 - hisAnanda raudradhyAna kise kahate hai ? uttara-- - hisAke karane karAne va anumodanAme Ananda mAnaneko hisAnanda raudradhyAna 1 prazna 13 - - mRpAnanda raudradhyAna kise kahate hai ? uttara- jhUTha bolane, bulavAne va granumodanA karaneme tathA cugalI nindA Adi zrAnada mAnaneko mRpAnanda raudradhyAna kahate hai / prazna 14 - cauryAnanda raudradhyAna kise kahate hai ? uttara- corI karane va karAneme, corIko anumodanAme, corIko utsAha dilAneme, corIkA mAla rakhane kharIdaneme Ananda mAnaneko nauryAnanda raudradhyAna kahate hai / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAza 254 dravyasagraha-praznottarI TIkA prazna 15- vipayasarakSaNAnanda raudradhyAna kise kahate hai ? - uttara-paJcaindriyoke viSayasAdhanoke sarakSaName, parigrahake upArjana va rakSaName Ananda mAnaneko viSayasa rakSaNAnanda raudradhyAna kahate hai| prazna 16-dharmyadhyAna 4 kauna-kauna hai ? uttara- AjJA vicaya, apAyavicaya, vipAkavicaya, sasthAnavicayame cAra dharmyadhyAna hai| prazna 17-AjJAvicaya dharmadhyAna ksei kahate hai ? uttara- jinendradeva anyathAvAdi nahIM hote, isa pratItike kAraNa jinendradevakI AjJAke anusAra sUkSma tattvokA nizcaya karanA prAjJAvicaya dharmyadhyAna hai / - prazna 18-apAyavicaya dharmyadhyAna kise kahate hai ? uttara-bhedaratnatraya va abhedaratnatrayakI bhAvanAke dvArA hamAre va anya bhavyAtmAvoke rAgAdi bhAvakA kaba vinAza hogA Adi prakArase karmoke apAyakA aura muktike upAyakA cintavana karanA so apAyavicaya dharmyadhyAna hai| prazna 16-vipAkavicaya dharmyadhyAna kise kahate hai ? uttara- yadyapi yaha AtmA svabhAvase avikAra sahaja caitanyasvabhAvamaya hai tathApi puNyakarmake udayase sukhakA va pApakarmake udayase dukhakA anubhava karatA hai ityAdi prakArase karmavipAkakA cintavana karanA so vipAkavicaya dharmyadhyAna hai / prazna 20- sasthAnavicaya dharmyadhyAna kise kahate hai ? uttara- lokakI racanAokA va vahA~ sarvatra pradezome janma-maraNa karane AdikA citavana karaneko sasthAnavicaya dharmyadhyAna kahate hai| prazna 21-zukladhyAna cAra kauna-kauna hai ? uttara-pRthaktvavItarkavicAra, ekatvavitakaprabocAra, sUkSmakriyApratipAti, vyuparatakriyAnivRtti, ye cAra zukladhyAna hai| prazna 22- pRthaktvavItarkavicAra zukladhyAna kise kahate hai ? More- uttara-- pRthaktvakA artha hai dravya, guNa aura paryAyavI bhinnatA, vitarkakA artha hai nija zuddha AtmAko anubhavarUpa bhAvazruta athavA bhAvatakA vAcaka antarjalparUpa vacana, vIcArakA artha hai| kisI arthase arthAntarame, kiso vacanase vacanAntarame, kisI yogase yogAntarame prinnmnaa)| ukta prakArase binA cAhe apane Apa parivartanasahita pariNamana hotA rahe, aise virAga zukladhyAnako pRthaktvavItarkavicAra zukladhyAna kahate hai| prazna 23- ekatvavitake avIcAra zukladhyAna kise kahate hai ? nija zuddha dravyame, nijake nirupAdhiguName va nirAkula svasavedana paryAyame jisa eka phala vAra Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 47 255 tattvame upayukta huA usahIme svasaMvedana rUpa bhAvatake dvArA sthira honA, usame kucha bhI parivartana nahIM honA aise dhyAnako ekatvavItarka avicAra zukladhyAna kahate hai| isa zukladhyAnakI samApti hote hI kevalajJAnakI utpatti ho jAtI hai| / prazna 24- sUkSma kriyApratipAti zukladhyAna kise kahate hai ? uttara- jahA~ kevala sUkSmakAyayoga rahe aura jisakA kabhI pratipAta yAne patana na ho usa pariNamanako sUkSmakriyApratipAti zukladhyAna kahate hai| yaha dhyAna 13 ve guNasthAnake antame hotA hai| prazna 25- vyuparatakriyAnivRtti zukladhyAna kise kahate hai ? uttara-jahA~ para samasta kriyA (yoga) kA abhAva ho cukA ho aura puna kabhI yoga A hI na sake, aise pariNamanako vyuparatakriyAnivRtti zukladhyAna kahate hai / yaha dhyAna 14 ve guNasthAname hotA hai| prazna 26~-sayogakevalI va ayogakevalI guNasthAname to manobala hai hI nahI, phira vahA~ dhyAna kaise bana sakatA hai ? uttara-sayogakevalI va ayogakevalI guNasthAname kevalajJAna honese vahA~ manobala nahIM hai, ataH nizcayase to vahA~ dhyAna' honA nahI ghaTatA tathApi dhyAnakA utkRSTa phala karmanirjarA hai aura sayogakevalI eva ayogakevalIme karmanirjarA pAI jAtI hai, ata upacArase ina dono guNasthAnome bho dhyAna mAnA gayA hai / prazna 27-dhyAna kahate kise haiM ? Mial uttara-eka ora cintavanake ruka jAne yAne Thahara jAneko dhyAna kahate hai / yadyapi yaha dhyAna mana vAle jIvake hI honA cAhiye, kintu zubhadhyAnakA phala karmanirjarA sayogakevalI va ayogakevalIke pAI jAnese antima antima zukladhyAna hote hai| tathA ekendriyase asajJI paJcendriya taka bhI azubhadhyAnakA phala karmAsrava pAyA jAne se 4 ArtadhyAna va 4 raudradhyAna / hote hai| prazna 28-ukta 16 dhyAnome kaunase dhyAna sasArake kAraNa hai aura kaunase dhyAna mokSake kAraNa hai ? 60 uttara-cAra ArtadhyAna va cAra raudradhyAna to sasArake kAraNa hai aura cAra dharmadhyAna yadyapi mukhyatAse puNyabandhanake kAraNa hai tathApi paramparayA muktike kAraNa hai| cAra zukladhyAname antima tIna zukladhyAna to sAkSAt muktike kAraNa hai, aura pRthaktvavitarkavIcAra bhI sAkSAt muktikA kAraNa hai, parantu cAritramohake upazamaka sAdhuvoke cAritramohake upazama ke kAraNa isa dhyAnake utpanna honase cAritramohakA. udaya avazyambhAvI hai. aura ataeva yaha Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 dravyasagraha-praznottarI TIkA dhyAna pratipAtI ho jAtA hai / gira prazna 26-uttama dhyAnakI prAptike liye kyA kartavya honA cAhiye / / uttara- dekhe, sune va anubhava kiye huye samasta viSayoke vikalpokA tyAga honA cAhiye / prazna 30-vikalpoke tyAga kara denekA upAya kyA hai ?.. Trai/uttara-prathama to padArthoMkA svarUpa jAnanA cAhiye pazcAt jo bhedajJAna hotA hai usa] bhedajJAnake dvArA samasta parapadArthose bhinna nija AtmatattvakI pratIti honI cAhiye / isa Atmatattvako pratItike balase sahaja AnandakA anubhava hotA hai| yahI nirvikalpa svakA anubhava honese AtmAnubhava hai / isa AtmAnubhavake abhimukha honA vikalpoke tyAga kara denekA) amogha upAya hai| .. aba nirvikalpa dhyAnakI siddhike liye Avazyaka kartavyakA upadeza kiyA jAtA hai mA mujjhaha mA rajjaha mA dUmaha iTTaNipratyesu / thiramicchaha jaDa citta vicitta jhAraNappasiddhie // 48 // anvaya-vicittajhANappasiddhie jai citta thiramicchaha, iTTariNaatthemu mA mubhaha mA rajjaha mA 'dUsaha / artha-nivikalpa dhyAnakI siddhike liye yadi cittako sthira karanA cAhate ho to iSTa aniSTa padArthome na to moha karo, na rAga karo aura na dveSa kro| prazna 1- vicittakA artha nirvikalpa kaise kiyA ? uttara- cittakA artha hai cittame hone vAle samasta zubha athavA azubha vikalpa aura vi upasargakA artha hai vigata yAne naSTa ho gayA hai / aba isa avyayIbhAva samAsame yaha artha dhvanita huA ki vigata citta yasmin = jisa pariNAmame vikalpa naSTa ho cukA hai vaha dhyAna / isa prakAra vicittakA artha nirvikalpa huaa| prazna 2-nirvikalpa dhyAnakI siddhike liye cittako sthira karanekI icchA kyo pradazita kI? uttara-cittakI sthiratA binA uttama dhyAnakI siddhi nahI hotI, kyoki vikalpokI utpatti cittase hotI hai / jaba citta arithara hotA hai, cittakA parivartana hotA rahatA hai taba vikalpokI bharamAra hotI hai| ata nirvikalpa dhyAnakI prasiddhike liye cittako sthiratA paramAvazyaka hai| prazna 3-citta svaya vikalpakA mUla hai taba cittakI sthiratAme bhI nAnA nahI to koI eka vikalpa to rahanA hI cAhiye ? Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sviramA 257 gAthA 48 uttara- yadyapi yaha bAta ThIka hai ki cittakI sthiratAke samaya eka vikalpa rahatA hai A tathApi aisI cittakI sthiratA honepara jahA~ ki eka hI ora vRddhi hAni Adi parivartanase rahita vikalpa ho, antame usa vikalpakA bhI prabhAva ho jAtA hai / raTa-AnaSTa prazna 4- vRddhi hAni rahita eka hI vikalpake honepara pazcAt vikalpake prabhAvakI sabhAvanA kyoM rahatI hai ? uttara-vikalpokI saMtatikA kAraNa kisI bhI eka vikalpakA TikAva na honA hai, ata ukta cinakI sthiratAse vikalpokA prabhAva ho jAtA hai / prazna 5- moha kise kahate hai ? uttara- moha mUrchAko kahate hai, jisame sva aura parako bhinnatAkI aura svake svarUpa kI pratIti nahI rahatI hai / mohame pariNata prAtmA iSTa padArthoko to apanAtA hai aura aniSTa padArthoMme vicikitsA karatA hai| haTAne kA bhAva - dveSa prazna 6- moha honekA kAraNa kyA hai ? - uttara-moha utpanna honeme darzanamohanIyakarmakA udaya nimitta kAraNa hai aura moharUpa pariNamaneko udyata svaya jIva upAdAna kAraNa hai / prazna 7- moha pariNAmame nirvikalpa dhyAna kyo nahI hotA? uttara-mohame jaba svako, svake sahajasvarUpakI khabara hI nahI hai taba parapadArtha sambandhI upayogase koI kaise nivRtta ho ? mohame parapadArthakI ora hI upayoga rahatA hai aura parapadArtha ke upayogame vikalpokI bahulatA hI hai, ataH vahA~ nirvikalpa dhyAna kabhI sabhava nahI ho sktaa| prazna 8-rAga kise kahate hai ? uttara- indriya aura manako muhAvanA laganeko rAga kahate hai| . prazna 6-- rAgame nirvikalpa dhyAna kyo nahI hotA hai ? uttara- rAga svaya vikalpa hai, rAgame bhI parapadArthakI ora upayoge hai, ataH rAgameM nirvikalpa dhyAna nahIM ho sktaa| prazna 10- moha aura rAgame kyA antara hai ? uttara- moha to apane besudhapanako kahate hai aura rAga indriya va manako suhAvanA laganeko kahate haiM / mohake hote sante rAga hotA hI hai, kintu rAga ho aura moha na ho, aisI bhI sthiti rAgame ho sakatI hai| prazna 11- dveSa kise kahate hai? uttara-- indriya aura manako amuhAvanA laganeko dveSa kahate hai / Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa 258 dravyasaMgraha-praznottarI TIkA prazna 12-dveSame nirvikalpa dhyAna kyo nahI hotA hai ? uttara-dveSakA viSaya parapadArtha hI hotA hai| parapadArthame dvaipabuddhi rakhanese to vikalpoko jvAlAvokA hI udaya hai, vahA nirvikalpa dhyAnakI kabhI bhI sabhAvanA nahI hai / prazna 13- upa to mohase hotA hai, phira mohase pRthak dvepako kyo kahA? CALuttara- mohake hote sante to dvepa hotA hI hai, kintu aisI bhI sthiti hotI hai ki dveSa to ho aura moha na ho, mo dveSa aura mohame lAkSaNika bheda hai, ata. moha aura dveSa dono ko kahanA par3A hai| prazna 14- moha, rAga aura dvepa na hone denekA sAkSAt upAya kyA hai ? uttara-prAtmIya sahaja AnandakA savedana moha, rAga aura dveSake na hone denekA sAkSAt upAya hai| prazna 15-sahaja prAnandake savedanakA upAya kyA hai ? kauttara-nirapekSa, akhaNDa, nirvikalpa caitanyasvarUpa nija paramAtmasatyako abhedabhAvanA sahaja prAnandake savedanakA upAya hai| aba nirvikalpa dhyAnakI siddhise pahile hone vAle udyamomese eka udyamabhUta padasthadhyAnakA varNana karate hai paNatIsa sola chappaNa caudgamega ca javaha jhAeha / parameTThivAcayAraNa aNNa ca guruvaeseNa // 46 // anvaya-parameTThivAcayANa paNatIsa sola chappaNa cau dugamegaM ca javaha, jhAeha, guruvaeseNa aNNa ca javaha jhAeha / artha- parameSThiyoke vAcaka paitIsa, solaha, chaH, pAMca, cAra, do aura eka akSaroke mantroko japo aura dhyAna karo tathA guruke upadezake anusAra anya bhI mantroko japo aura dhyAna kro| prazna 1- parameSThI kise kahate hai ? uttara-parameSThI dravyokA svarUpa Age gAthAnome kahege, ata yahA~ usakA vistAra na karake kevala zabdaniSpatti dvArA hI dikhAte hai- parama mAne hai utkRSTa, jo paramapadame sthita ho unhe parameSThI kahate hai| prazna 2- parameSThI kitane hote hai ? uttara- jitane paramapada haiM utane hI uname sthita rahane vAle parameSThI kahalAte hai| ye paramapada 5 hai- arahata, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu / isa prakAra parameSThI bhI 5 haiarahana, siddha, prAcArya, upAdhyAya aura sAdhu / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 46 256 prazna 3- inake vAcaka 35 akSaro vAlA mantra kauna hai ? uttara- "mo arahatAraNa, Namo siddhAraNa, Namo AiriyAraNaM, gamo uvajjhAyAraNa, raNamo loe savvasAhUNa" yaha 35 akSaro vAlA mantra hai| isakA nAma NamokAramantra va mahAmantra bhI hai| prazna 4- isa mahAmantrake padokA artha kyA hai ? uttara- lokame saba arahatoko namaskAra ho, siddhoko namaskAra ho, prAcAryoMko namaskAra ho, upAdhyAyoko namaskAra ho aura sAdhuvoko namaskAra ho / prazna 5- solaha akSara vAlA mantra kauna hai ? uttara- "arhatsiddhAcAryopAdhyAyasarvasAdhubhyo namaH" yaha solaha akSara vAlA mantra hai| isameM bhI paJcaparameSThiyoke nAma Aye hai| prazna 6-cha akSara vAlA mantra kauna hai ? uttara-"arihata siddha" yaha cha* akSara vAlA mantra hai / isame do parameSThiyoke nAma hai| zeSa 3 parameSThiyoke bhI guNokA pUrNa vikAsa inhI padome hotA hai, ataH mukhyatAkI dRSTi se yaha ukta do parameSThiyoke nAmakA mantra kahA hai| prazna - pAca akSara vAlA mantra kauna hai ? uttara-"asiyA usA" yaha pA~ca akSara vAlA mantra hai / isame pA~co parameSThiyoke nAmake pahile-pahile akSara hai, ataH yaha mantra paJcaparameSThiyokA vAcaka hai / prazna 8-- cAra akSara vAlA mantra kauna hai ? uttara-"arihata" yaha cAra akSara vAlA mantra hai / isame arahata parameSThIkA nAma hai prazna :- do akSara vAlA mantra kauna hai ? uttara- "siddha" yaha do akSara vAlA mantra hai / isame siddha parameSThIkA nAma hai| prazna 10.. eka akSara vAlA mantra kauna hai ? uttara-"3" yaha eka akSara vAlA maMtra hai / isame pAMco parameSThiyoke nAma gabhita hai| prazna 11-- "" me pA~co parameSThiyoke nAma kisa prakAra gabhina ho jAte hai ? uttara-- "OM" me pAMco parameSThiyoke nAmake prathama akSara hai| jaise arihatakA "a". siddhikA prapara nAma hai azarora, so azarIrakA 'a', prAcAryakA "a" upAdhyAyakA 'u' aura sAdhukA apara nAma hai muni, so munikA 'm', isa prakAra a+ +A+u+m, ina sava akSaroko mandhi kara denese "o" yaha zabda banA / "o" kI AkRti "OM" isa prakAra bhI likhI jAtI hai| prazna 12-ukta pAco akSarokI sandhi kisa prakAra hoto hai ? Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 dravyasagraha-praznottarI TIkA uttara-a+a ina do akSarome 'prakaH savarNe dIrgha ' isa sUtrase dIrgha ekAdeza ho jAtA hai so prA banA / pazcAt pA+A ina do akSarome 'aka. savarNe dIrgha.' isa sUtrase dIrgha ekAdeza huA mo prA bnaa| A+ u ina do akSarome "AdguNaH isa sUtrase guNa ekAdeza / ho gayA, so o banA / o+m-ina do akSarome "viragme vA" isa sUtrase m kA anusvAra ho gayA, so o bana gyaa| prazna 13-- kyA ina akSaro vAle ye hI mantra hai ? / uttara-ina akSaro vAle anya bhI mantra hai, jaise ki siddha nama , siddhAya nama , OM nama siddha, OM nama. siddhebhyaH Adi / prazna 14-ukta mantroke atirikta kyA anya mantra bhI hai ? uttara-siddha cakra Adi aneka matra hai, jo Rpiyo dvArA yathAvasara zAstrome batAye gaye hai| prazna 15-ina mantrokA jApa kisa prakAra kiyA jAtA hai ? uttara-mantrokA jApa do prakArase hotA hai-(1) antarjalpa, (2) bahirjalpa / ant| jalpa to padokA artha jAnakara una parameSThiyoke gugAsmaraNa rUpa antaraGgame avyakta zabdake prAvirbhAvako kahate hai / bahirjalpa usI tattvako vyakta vacanose uccAraNa karane ko kahate hai / prazna 16-ina mantrokA dhyAna kisa prakAra karanA cAhiye ? uttara-paJcaparameSThiyokA jo svarUpa hai, guNavikAsa hai usakI mahimAkA maunapUrvaka mana vacana kAyakI gupti sahita dhyAna karanA cAhiye aura jisa zaktike ve vikAsa hai usa zaktiko mukhyatayA dhyeya karake usa vikAsako svabhAvame antanihita karake nirvikalpatAke abhimukha honA cAhiye / prazna 17-dhyAnakA phala kyA hai ? uttara-dhyAnakA utkRSTa phala karmoMkI nirjarA aura navIna karmoMkA saMvara hai tathA gauNa phala jitane azame jaisA rAga bhAva varta rahA hai usa prakArakA puNya karmakA bandha hai| aba dhyAnamantroke viSayabhUta paJcaparameSThiyome se prathama parameSThI zrI arahata bhagavAna kA svarUpa kahate hai gaDacadughAikammo dasaraNa hnnaannviiriymiyo| muhadehattho appA muddho ariho vicitijjo // 50 // anvaya- NaTTacadudhAikammo dasaNa suhaNANavIriyamaiyo suhadehatyo muddho appA ariho, vicitijjo| artha-naSTa ho gaye hai cAra ghAtiyA karma jisake, jo anantajJAna, anantadarzana, ananta Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 50 261 sukha va anantavIryamaya hai zubhaM parama zradArika zarIrame sthita hai tathA jo zuddha hai arthAt vizeSa hai vaha AtmA rahanta hai aura vaha dhyAna karane yogya hai / athavA asat ? prazna 1- karma sat uttara-- karma sat hai, abhAvarUpa nahI hai | prazna 2 - karma sat hai to usakA nAza kaise ho sakatA hai, kyoki satkA kabhI nAza nahI hotA ? uttara - karma eka paryAya hai, yaha karma paryAya jisa pudgaladravyakI hai vaha pudgaladravya kabhI bhI naSTa nahI ho sakatA / bAta yaha hai ki jima pudgalaskandhame karma karmarUpa pariNamanekI tA hai usI kArmANavargaraNAkA yaha nAma hai / ina karmavargaNAzrokI karmaparyAya hotI hai aura unhI kA karma paryAya na rahakara akarmarUpa jAnA bhI hotA hai / arahanta bhagavAnake pUrva meM cAra ghAtiyA karma rUpa pariNatavargaraNAye karma paryAyako choDakara karmaparyAyarUpa ho jAte hai, ve phira bhaviSya me kabhI bhI karma paryAyarUpa ho hI nahI sakate, yahI nAzakA abhiprAya hai / prazna 3 - ghAtiyA karmoke nAzakA upAya kyA hai ? - 7 uttara-- zuddhopayogarUpa dhyAnake pratApase ghAtiyA karmakA nAza hotA hai / yaha zuddhopayoga nizcaya samyagdarzana, nizcaya samyagjJAna aura nizcaya samyakcAritra rUpa hai / prazna 4-- ghAtiyA karmoMkA nAza kyA eka sAtha hotA hai yA kramase ? uttara- ghAtiyA karmoMme pahile to mohanIya karmakA kSaya hotA hai tadantara arthAt kSIgAmoha honepara jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAyakA kSaya hotA hai / prazna 5-- ghAtiyA karmoke nAza honepara grAtmAkI kyA avasthA hotI hai ? uttara - ghAtiyA karmoke nAza honepara prAtmA anantajJAna, anantadarzana, ananta prAnaMda aura anantavIryamaya ho jAtA hai / ina pUrNa guNavikAsokA nimitta kAraNa ghAtiyA karmoMkA prazna 6 - jJAnAvaraNakarmake nAzase kisa guNakA pUrNa vikAsa hotA hai ? uttara -- jJAnAvaraNakarmake kSayase jJAnaguNakA pUrNa vikAsa hotA hai / yaha vikAsa anata jJAnarUpa hai / prazna 7 -- anantajJAnakA kyA svarUpa hai ? uttara-- jJAnaguNakA vaha pUrNa vikAsa anantajJAna hai, jisame loka lokavartI sarvadravya jJAna ho jAtA hai tathA bhUna vartamAna bhaviSyakAlIna sarvadravyokI sarvaparyAyokA jJAna ho jAtA hai / - prazna 8 - anantadarzanakA kyA svarUpa hai ? Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 dravyasagraha--praznottarI TIkA -uttara-- anantajJAnapariNata nija prAtmAkA. pratibhAsa hote rahanA anantadarzanakA svarUpa prazna 8-ananta AnandakA kyA svarUpa hai ? uttara-jahA~ raca bhI prAkulatA nahI rahI hai aura aisI paramanirAkulatAkA anantajJAna dvArA anubhava ho rahA hai, aisA sahaja zuddha paramaprAnanda anantAnanda kahalAtA hai / prazna 10-anantavIryakA kyA svarUpa hai ? uttara-samasta guNoke ananta vikAsarUpa honekI prakaTa huI zaktiko anantavIrya kahate hai| prazna 11-ukta anantacatuSTaya prakaTa honepara dehakI kyA avasthA ho jAtI hai ? . uttara - prAtmAke anantacatuSTaya prakaTa honepara deha paramapraudArika ho jAtA hai / prazna 12-paramAtmAkA zarIrase kyA sambandha hai jisake kAraNa paramAtmAke dehakA varNana kiyA jA rahA hai ? uttara-nizcayanayase to paramAtmA hI kyA prAtmA mAtrake zarIra nahIM hai, vyavahAra se hI zarIra mAnA gayA hai| so vyavahArase kahA gayA vaha zarIra jaba taka rahanA hai usIse pahile yadi AtmA niSkala ho jAtA hai to zarIrakI kyA avasthA ho jAtI hai, aisA dehakI avasthAke nimittabhUta AtmA pratApa batAyA gayA hai| / prazna 13- paramaudArika zarIra kaisA hotA hai ? Prehattara- arahanta honese pahile vaha zarIra sAta dhAtu aura aneka upadhAtupro kari sahita thA, vahI zarIra ghAtiyAkarmoMkA bhaya ho jAnese saptadhAtu va upadhAtuvose rahita sphaTikamaNike samAna nirmala, hajAro sUryako prabhA tulya prabhAva vAlA, kintu parako zAntikA kAraNa ho jAtA hai / yahI paramaudArika zarIra kahalAtA hai| prazna 14-niSkalaGkatAkA varNana "raNaTTacadudhAikammo" padase ho gayA, phira "suddho" zabda kyo kahA gayA ? uttara- "suddho" zabdase anya samasna dopokA abhAva batAyA gayA hai / prazna 15-ve anya doSa kitane aura kauna-kauna hai jinakA abhAva arahanta prabhume hai / uttara- ye doSa 18 hai-(1) janma, (2) jarA, (3) maraNa, (4) kSudhA, (5) tRpA, (6) vismaya, (7) arati, (8) kheda, (6) roga, (10) zoka, (11) mada, (12) moha, (13) bhaye, (14) nidrA, (15) cintA, (16) sveda pasInA, (17) rAga, (18) dvep|| ye 18 doSa arahata prabhume nahI pAye jAte haiM / inamese kaI doSa to aise hai jo arahata honese pahile bhI nahI rahate aura kucha doSa aise hai jo arahanta hote hI nara ho jAte haiM / Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 50 prazna 16- arahanta zabdake vAcaka zabda kauna-kauna hai ? uttara-- arahana prabhuke vAcaka kucha zabda ye hai- arahanta, aruhata, arihanta, arhata, jina, sakalaparamAtmA ye kucha zabda arahantake vAcaka hai / prazna 17- arahanta zabdakA niruktyartha kyA hai ? uttara-- arahanta-- = ari arthAt mohanIyakarma athavA moha, ra= rata yAne jJAnA-', varaNa aura darzanAvaraNa athavA ajJAna, tathA ra= rahasa yAne antarAya, isa prakAra ina cAra ghAtiyA karmoko hanane vAle athavA mithyAtva ajJAna aviratike naSTa karane vAle paramAtmAko arahata kahate hai| prazna 18- arahata zabda kA artha kyA hai ? * . uttara-- jo dopa aura kalaGka the, ve naSTa ho gaye, jiname punaH kabhI bhI na rahe, na to yAne utpanna na ho una paramAtmAko arahanta kahate hai| prazna 16-- arihanta zabdase kyA artha nikalatA hai ? uttara-- ari = zatru yAne cAro ghAtiyA karma, unhe naSTa karane vAle parama-prAtmA arihanta kahalAte hai| prazna 20 arhata zabdase kyA bhAva dhvanita hotA hai ? uttara- jo AtmA deva, devendra, manuSya, manuSyendra Adike dvArA pUjAko prApta hote hai, yogya hote hai unhe arhata kahate hai| yaha zabda "arha pUjAyA" dhAtuse banA hai aura ve sAkSAt pUjAko prApta hote hai| prazna 21- 'jina' zabdase kyA bhAva dhvanita hotA hai ? / * * uttara-- rAgAdi zatrUn ajJAnAdyAvaraNAni jayatIti ninaH, jo rAgAdi zatruvoko jIte va ajJAnAdi AvaraNoko haTA le usa parama aAtmAko jina kahate hai / prazna 22-- sakalaparamAtmA zabdakA kyA hai ? uttara-- kalakA artha hai zarIra, jo abhI zarIrasahita hai, kintu parama prati para = * utkRSTa mA = jJAnalakSmI kari yukta AtmA hai unhe sakalaparamAtmA kahate hai| - prazna 23- utkRSTa jJAnalakSmIkA kyA artha hai ? uttara- sampUrNa jJAna yAne sarvajJatA jisame lokAlokavartI va trikAlavartI sarvapadArtha jJAta hote rahate hai, yaha utkRSTa jJAnalakSmIkA artha hai / / prazna 24- koI bhI prAtmA sarvajJa nahI pAyA jAtA hai, phira sarvajJatA kaisI ? uttara- sarvajJa kyA isa dezame va isa kAlame nahI pAyA jAtA yA sarva dezame va sarvakAlame nahI pAyA jAtA-isa bAtakA to vicAra kro| . Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 'dravyasaMgraha - praznottarI TIkA prazna 25 - sarvajJa isa dezame kyA nahI pAyA jAtA ? uttara - yadi sarvajJa isa dezame va isa kAlame nahI pAyA jAtA to yaha bAta to ThIka hI hai, yahA~ koI sarvajJa Ajakala nahI hai / parantu yahA~ prAjakala koI sarvajJa nahI hai aura na hotA hai, isase sarvajJakA bilkula niSedha nahI kara sakate / prazna 26 -- sarvajJa kisI bhI dezameM va kisI bhI kAlame nahI hotA / uttara- yadi aisA tuma jAna cuke ho to lo tuma hI sarvajJa ho gaye, kyoki jaba tumane sarvadeza va sarvakAlakI bAteM jAnI hogI tabhI aisA kaha sakate ho ki kisI bhI deza meM va kisI bhI kAlameM sarvajJa nahI hotA / prazna 27 - sarvajJakI siddhime koI yukti bhI hai kyA ? uttara - sarvajJakI siddhi hetume bhI siddha hai-- koI sarvajJa avazya hotA hai, kyoki samyagjJAnake bAdhaka rAga aura ajJAname kamovezI pAI jAtI hai / jaba yahA~ hI dekhA jA rahA hai ki aneka mahApuruSome rAga aura ajAna kama dekhA jAtA hai to koI aisA bhI AtmA hotA hai jisame rAga aura ajJAnU bilkula nahI rahate hai / vahI sarvajJadeva hai / kAla apekSA dUrI athavA kSetra meM isa eka yukti yaha bhI hai ki sUkSma, antarita Adi sarva padArtha kisI na kisIke pratyakSa haiM, kyoki ye anubhedA hai / jo jo anumeya hote hai ve kisI na kisIke pratyakSa hote hai, jaise-- parvatAdimeM chipI huI agni ityAdi aneka yuktiyose sarvajJapanA siddha hai / prazna 28 - sarvajJatAkI siddhime koI anubhavargAbhita yukti hai ? uttara - jJAnakA svabhAva jAnanA hai, usake pratibandhaka karmake bandhana jaba taka rahate hai taba taka jJAnake kAryame kamI yAne apUrNatA rahanI hai, kintu karmakA pratibandha samApta honepara jJAna thoDe hI padArthoMkoM) isakA koI kAraNa nahI rahatA, ata niSkalaGka jJAna sarvakA jJAtA hotA hai / prazna 26 - jJAna to indriya dvArA jAnatA hai so yadi indriya hai to apanA apanA viSaya hI sImA lekara jAnaneme prAvegA, yadi indriya nahI hai to jJAna hI nahI hogA ? uttara- jJAna indriya dvArA nahI jAnatA hai, kintu jJAnake prAvaraNa ke honepara jJAnakI aisI zakti ho jAtI hai ki indriyako nimitta pAkara jAnatA hai / parantu AvaraNa naSTa honepara jJAna kisIkI nimittarUpa bhI sahAyatAke binA apane svabhAva sAmarthyase jAnatA hai aura isa jAnanekI sImA nahI hotI / aisI zuddha avasthAme jJAna sarva sadbhUta arthoko jAnatA hai / prazna 30 - ukta rahasyako dRSTAnta dvArA spaSTa karanA cAhiye / uttara - jaise koI puruSa kimI kamareme hai, jahA~ ki 6 khiDakiyA~ hai, to vaha manuSya Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 50 265 bhItake AvaraNa honepara khiDakiyoke dvArase hI dekha sakatA hai, kintu yadi bhItakA AvaraNa samApta ho jAya to vaha purupa sarva orase dekha sakatA hai| yaha eka koNakA spaSTIkaraNake liye dRSTAnta hai / isI prakAra karma nokarmakA prAvaraNa rahanepara aAtmA indriyadvArase jAnatA hai, so jaise khiDakI dvArase bhI puruSa jAne to vahAM bhI purupa apane balase hI dekhatA hai vaise hI indriya dvArase jAne to vahAM bhI AtmA hI jJAnabalake dvArA jAnatA hai, parantu jJAnake AvaraNoke samApta honepara AtmA sarva orase samasta dravya guNa paryAyako jAnatA hai| prazna 31- jaise bhItakA AvaraNa samApta honepara bhI purupa sImA lekara hI dekhatA hai vaise jJAnakA AvaraNa samApta honepara bhI AtmA sImA levara kyo nahI jAnatA hai ? uttara- bhItakA prAzrayabhUta AvaraNa samApta honepara bhI usa puruSake vAstavika AvaraNa karma nokarmakA to lagA huA hI hai| ataH vaha purapa sImA lekara hI jAnatA hai / parantu jisa AtmAke karma nokarma indriyake AvaraNa samApta ho gaye hai vaha sImA lekara jAne, isakA koI kAraNa nahIM hai / yaha nirAvaraNa jJAna to ananta hI hotA hai| -prazna 32- anantadarzana paraggatmAke na ho to kyA hAni hai ? - uttara- darzanake binA jJAna anizcita avasthAme rahegA aura aise jJAnakI pramANatA na rahegI, ata: darzana honA Avazyaka hai| anantajJAnake sAtha anantadarzana ho hotA hai, aura pUrNa mAnake upayogake sAtha hI darzanopayoga hotA hai| prazna 33-sukha dukha hI to sasAra hai taba mukha dukhakA prabhAva mokSa hai, tava paramAtmAme sukha (grAnanda) kaise raha sakatA hai ? uttara- mukha duHkhakA abhAva mokSa hai yaha sahI hai, kintu mukhakA artha yahA~ indriyajanya sukhase hai, so indriyajanya sukhakA abhAva mokSame hai / jaise ki indriyajanya jAnakA abhAva mokSame hai / kintu Ananda guNa to AtmAkA zAzvata guNa hai, usakI pariNati to rhegii| vaha pariNati ananta prAnandasvarUpa hai / yaha prAnanda atIndriya hai, prAnanda guNa hai tabhI to sasAra-avasthAme sukha duHkhakI siddhi hai anyathA batAvo sukha duHkha kisa guNako paryAya hai ? vAbhAvika Ananda, indriyajanya sukha va dukha ye sabhI Ananda guNakI paryAye hai| bhagavAna ne prAnanda guNakI ananta AnandasvarUpa pariNati calatI hI rahatI hai| prazna 34- anantazaktikA paramAtmAme aura kyA prayojana hai ? uttara-anantajJAna, anantadarzana, anantanAnanda prAdi anantapariNati karaneke liye anantazatti cAhiye hI, mo paramAtmAme anantazakti hotI hI hai| prazna 35- arahanta prabhu kyA kevala padastha dhyAname hI dhyeyabhUna hote haiM ? unara-piNDastha aura rUpastha dhyAname bhI parahanta prabhu dhyeyabhUna hote hai / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 dravyamagraha-praznottarI TIkA prazna 36- piNDastha dhyAnakA kyA svarUpa hai ? uttara- samAdhisAdhaka va dhAraNAdi paddhatise kisI rUpa va prakArame caitanya piNDake dhyAna karaneko piNDasya dhyAna kahate hai| isame pArthivI, mArutI Adi dhAraNAvokI vidhise vaDhakara apane Apame ucca. sAdhaka arahanta jaise paramAtamatattvakI pratiSThA kI jAtI hai / prazna 37-rUpastha dhyAnakA kyA svarUpa hai ? uttara-- arahanta bhagavAnake pAbhyantara bAhya vibhUti sahita svarUpake cintavana karane ko rUpastha dhyAna kahate hai / isa dhyAname samavazaraNa virAjamAna atizaya sampanna arahata prabhu dhyeya hote hai| prazna 3:--rUpastha dhyAname arahata prabhukA kisa prakArase dhyAna karanA cAhiye ? uttara-rUpastha dhyAname sAkSAt mamavazaraName virAjamAna, bAraha sabhAvose veSTita, kevalajJAnake atizayokA sAkSAtsA karate hue ananta catuSTayAdi antaraGgavibhUtime dhyAna le jaaveN| prazna 36- arahata prabhuke kaunamA guNasthAna hotA hai ? uttara- arahata prabhuke 13 ve yAne sayogakevalI va 14 vA yAne ayogakevalI-ye 2 guNasthAna hote hai / kevalajJAna hone para aura jaba taka unake zarIrakA sayoga rahatA hai taba taka ve parama-AtmA arahata kahalAte hai / ' usame bhI jaba taka yoga (pradezokA halana-calana jisase ki vihAraM divyadhvani bhI ho jAtI hai) rahatA hai ve sayogakevalI kahalAte hai aura jaba yoga naSTa ho jAtA hai taba ayogakevalI kahalAte hai / prazna 40-ayogakevalI kaba taka rahate hai ? - * "uttara-- eka arahata prabhu eka seviNDase bhI kucha kama kAla taka ayogakevalI rahate hai / isake pazcAt ye siddhaparameSThI ho jAte hai| / , * - 'aba padasthadhyAname Aye huye siddhaparameSThIkA svarUpa kahate hai / gaTTakammadeho loyAloyassa jANamo dadvA / / purisAyAro appA siddho bhAeha loyasiharattho / / 5 / / anvaya- NaTukammadeho loyAloyassa jANo daTThA purisAyAro appa siddho, loyasiharattho bhAeha / .' artha-- naSTa ho gaye hai aSTakarma aura zarIra jisakA, loka aura alokake jAnane dekhane vAlA, jisa puruSa dehase mokSa humA hai usa puruSake AkAra vAlA AtmA siddhaparameSThI kahA lAtA hai, aise lokake zikharame sthita siddhaparameSThIko dhyaavo| prazna 1-karmake kisa rUpa pariNamana ho jAnekA nAma nAza hai ? Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 51 uttara-kArmANavargaNAvIkA isa karmampa avasthAme cigakara akarmatva avasthAme grA jAnekA nAma karmakA nANa hai / prAge niSkarmatA honeke vAda 'karmako utpatti hI na honA bhI yahA~ mukhya rUpame karmakA nAza samajhanA cAhiye / prazna 2-dehake kisa rUpa pariNamana ho jAnekA nAma dehakA nAza hai ? utara- yahA~ usa dehake choTaneke bAda anya koI dehakA sambandhI hI na hone va sadAke liye dehakA gambandha na ho mavanekA nAma dehavA nAza kahalAtA hai / vaise to usa dehanA bhI choTe-choTe mUTa ma snandha ho-hokara kapUrakI taraha vizvaranA hI ho jAtA hai / kevala namva aura koNa jinake ki sAtha yAtmapradezokA saMyoga na thA, pahe raha jAte hai / ina nakha kezoko indrAdi deva kSIramAgarame miga dete haiN| pragna 3-nava aura keza DhAI dvIpame bAhara kame cale jAte hai ? uttara- ve namva aura keza prAtmAke sambandhase alaga rahane se manuSyake aGga nahIM kahe jAte hai, prata unake DhAI dvIpame bAhara le jAye jAneme koI virodha nahI paataa| prazna 4-karma aura nokarmake vinAzakA sAdhana kyA hai ? uttara---sarva vizuddha jJAnAnubhava narma aura nokarmake vinAzavA upAya hai / prazna 5- yaha jJAnAnubhava kaise udita hotA hai ? unara-isa jJAnAnubhavame kucha bhI druta pratibhAmita nahIM rahatA, isakA viSaya nirapekSa caitanyarababhAva hai, yaha nirdoSa nirvikalpa anupama sahana Anandako prakaTa karatA huA udita hotA hai| prazna 6- mahaja grAnandake avinAbhAvI ima jJAnAnubhavakA mahA upAya kyA hai? unara-sarva vida arthAt anya samasta padAmi bhinna nayA propAvika bhAvona bhinna bAbAne nija zuddha prAramatatsyakI bhAvanAse yaha jJAnAnubhava aura sahana Ananda praphaTa hotA Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 dravyasaMgraha-znottarI TIkA uttara - jaise mUsake bhItara moma rakhakara, momake cAro tarapha cAdI rakhakara gahanA DhAlaneke liye moma galAkara phira taiyAra gahanA nikAla liyA jAtA hai to vahAM momarahita mUsa ke bIca prAkAra pUrva jaisA raha jAtA hai isI prakAra jisa pUrva purupa zarIrame karmabaddha jIva rahatA thA, karmake gala jAnepara aura AtmAke siddha ho jAnepara yAne zarIrase judA hokara sarvathA pUrNa vikasita ho jAnepara AtmAke pradezokA AkAra vahI raha jAtA hai, jo pUrva zarIrame thaa| - prazna 10- kyA giddha prAtmAke bhI prakAra hotA hai ?. . . uttara- rUpAdi guNo paryAyose rahita honese, prAtmA nirAkAra hai aura atIndriya amUrta caitanyarasanirbhara honese bhI nirAkAra hai, kintu pradezokI apekSA, vyavahAranayase caramazarIrake AkAra na honese caramazarIrake barAbara AkAra siddhoke rahatA hai / isI taraha anya sasArI AtmA bhI nizcayanayase nirAkAra hai tathApi vyavahAranayase vartamAna dehake prAkAra hai| prazna 11-'siddha' zabdakA kyA tAtparya hai ? uttara- siddha zabdake nimnalikhita tAtparya hai- / para) sita dagdha karmendhana yena saH siddha , jisane samasta karmendhanako jalA diyA hai, __ naSTa kara diyA hai use siddha kahate hai| (2) sedhati sma (Sadhu gatau) apanurAvRtyA iti siddhaH, jo phira na lauTe, isa prakAra calA gayA arthAt nirvANapurIko calA gayA use siddha kahate, hai / / . 3) sedhati (pidhu sarAddhau) siddhayati sma niSThinArthoM bhavati sma iti siddha , jo sarva siddha kara cukA yAne kRtakRtya ho gayA, use siddha kahate hai / 4) sedhati sma (padhuna zAstre) zAstA abhavat iti siddha, jo hitopadezaka yA dharmAnuzAsaka huA thA, use siddha kahate hai| (5) sedhati sma (SidhUna mAGgalye) mAGgalyarUpatA anubhavati sma iti siddha, jisane mAGgalyatva rUpako anubhava kiyA, use siddha kahate hai / (6) siddha-jo sadAke liye siddha ho cukA, anantakAla taka aise hI pUrNa rahegA use siddha kahate hai| 7) siddha - prasiddha, jo bhavya jIvo dvArA prasiddha hai use siddha kahate hai, bhavya jIvo dvArA siddhaprabhuke guNa upalabdha hai, ataH yaha nirmala AtmA siddha kahalAtA hai / ityAdi "siddha' zabdake aneka artha hai / saba arthokA prayojana eka yahI hai ki niSkala niSkalaMka nirajana paramAtmA kAraNaparamAtmatattvake pUrNa anurUpa vikAsako prApta hai / siddhaprabhu samasta anujIvI va pratijIvI guNoko pUrNa siddha kara cuke haiM (ye lokazikhara hai) - -siddhaprabhu lokake zikharapara hI sthita kyo rahate hai ? . Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 gAthA 52 uttara - jIvakA Urdhvagamana svabhAva hai, so jaba grAtmA ke karmabadhakA vinAza ho jAtA hai tathA sarvathA prasaga, nirlepa ho jAte hai taba eka hI samayame Rjugatise lokake anta taka jahA~ taka dharmadravya hai, pahucakara ruka jAte hai, prata siddhaparameSThiyoM kA AvAsa lokake zivarapara hI hai / { prazna 13 - siddhaparameSThIkA dhyAna kevala padastha dhyAname hI hotA hai ? uttara - siddhaparameSThIkA padastha dhyAna me rahakara cintavana karanA prArambhika dhyAna hai, isake pazcAt rUpAtIta dhyAname rahakara siddhaparameSThIkA vizada dhyAna hotA hai / prazna- 14- rUpAtIta dhyAna kaba prora kaise hotA hai ? uttara ra - jaba pAMco indriya aura manake bhogoke vikalpa dUra ho jAte hai taba mAtra caitanya vizuddha vikAsakA cintavana karanepara rUpAtIta dhyAna hotA hai / prazna 15-- rUpAtIta dhyAnakA dhIra padastha dhyAnakA kyA paraspara kucha sambandha hai ? richt. uttara - ye dono dhyAna eka kAlame nahI hote, ataH nizcayase to koI sambandha nahI hai, parantu kAryakAraNa sambandha iname ho sakatA hai aura taba padastha dhyAna kAraNa hotA hai aura rupAtIta dhyAna kArya hotA hai / isa prakAra padastha dhyAname dhyAye gaye siddhaparameSThI ke svarUpakA varNana karake aba padastha dhyAname dhyAye gaye AcArya parameSThIkA svarUpa kahA jAtA hai / dasarAraNapahANe vIriyacArita vara tavAyAre / appa para ca juM jai mo prAyario muNI bhezro // 52 // granvaya - dasaNaraNANapahANe vIriyacAritta tavAbAre appa ca para jo ju jai so Ayarimro muNI pro / artha - darzana jJAna hai pradhAna jisame, vIrya, cAritra va tapake grAcArame arthAt darzanAcAra, jJAnAcAra, vIryAcAra, cAritrAcAra praura tapAcAra - ina pAca prAcArome apaneko va parako jo lagAtA hai vaha prAcArya muni dhyAna karane yogya hai / prazna 1-- darzanAcAra kise kahate hai ? uttara - samyagdarzaname AvaraNa yAne pariNamana karaneko darzanAcAra kahate haiM / prazna 2 - samyagdarzanakA sugamatAgamya svarUpa kyA hai ? uttara - paramapAriNAmika bhAvarUpa caitanyavilAsa hI jisakA lakSaNa hai, bhAvakarma, dravyakarma, nokarmase rahita, anya samasta paradravgose bhinna nija zuddha mAtmA hI upAdeya hai, aisI ruci jisa dRSTime hotI hai use samyagdarzana kahate hai / prazna 3 - jJAnAcAra kise kahate hai ? Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 dravyasaMgraha-praznottarI TIkA uttara- samyagjJAname AcaraNa yAne pariNamana karaneko jJAnAcagara kahate hai| prazna 4- samyagjJAna kise kahate hai ? uttara-- bhedavijJAnake balase paramapAriNAmika bhAvarUpa yAne atyanta nirapekSa sahaja caitanyasvabhAvamaya zuddha AtmAko mithyAtva, rAga, dveSa Adi parabhAvose pRthak jAnanA samyagjJAna prazna 5-cAritrAcAra kise kahate hai ? uttara-samyakacAritrame AcaraNa yAne pariNamana karaneko cAritrAcAra kahate haiM / prazna 6- samyakcAritra kise kahate hai ? uttara- nirdoSa, nirupAdhi, sahaja Anandake anubhavake balase cittake nizceSTa ho jAneko samyakcAritra kahate hai| prazna 7-tapAcAra kise kahate hai ? uttara- samyaktapame AcaraNa yAne pariNamana karaneko tapAcAra kahate hai ? prazna 8-samyaktapa kise kahate hai ? uttara-samasta paradravya va parabhAvoko icchAkA atyanta nirodha karake nija zuddha Atmatattvame tapaneko samyaktapa kahate hai| prazna :-vIryAcAra kise kahate hai ? uttara-samyagvIryame AcaraNa yAne pariNamana karaneko vIryAcAra kahate hai / prazna 10-samyagvoyaM kise kahate hai ? uttara- samyagdarzanAcAra, samyagjJAnAcAra, samyakucAritrAcAra aura samyaktapAcAraina cAro AcAroke dhAraNa aura rakSaNake liye Atmazaktike prakaTa honeko samyagvIrya kahate hai| prazna 11-prAcAryadeva ina pAMca prakArake prAcArome apaneko kaise lagAtA hai.? uttara-AcArya parameSThI svazuddhAtmabhAvanAke balase apaneko pAMca prAcArome lagAtA hai, kadAcit kucha pramAda ho to vyavahAradarzanAcAra, vyavahArajJAnAcAra, vyavahAracAritrAcAra, vyavahAratapAcAra, vyavahAravIryAcArame barta kara puna pUrNa sAvadhAna hokara mithyAcArame mora laga jAtA hai| prazna 12-ukta pA~ca prAcArome prAcArya ziSyako kaise lagAtA hai ? uttara-AcAryake prAcArokI dRDhatA dekhakara ziSya prAcArome dRDha ho jAtA hai| isake atirikta AcArya ziSyoko upadeza dekara, dIkSA, prAyazcita prAdi dekara ziSyoko prAcArome laganeke pAtra banA dete hai / Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 271 hata pAthA 52 prazna 13- prAcArya parameSThIke kyA pA~ca prAcAra hI mUla guNa hai ? uttara-AcArya parameSThIke 36 mUla guNa hai / jiname pA~ca prAcArokI adhika vizeSatA mAnI gaI hai| ve 36 mUla guNa ye hai-12 tapa, 10 dharma, 5 prAcAra, 6 Avazyaka aura 3 gupti / athavA prAcArya parameSThIke ye mukhya 8 guNa hai-(1) prAcAravatva, (2) AdhAravatva, (3) vyavahAravatva, (4) prakArakatva, (5): prAyopAyavidarzitva, (6) pravapIDakatva, (7) aparisrAvitva aura (6) niryApakatva / / / . prazna 14-- prAcAravatva guNa kise kahate hai ? uttara-pAca prakArake prAcArokA svaya nirdoSa pAlana karane va anya sAdhuvoko pAlana karAneko AcAravatva prazna 15-prAdhAravatva guNa kise kahate hai ? . uttara- prAcArAGga prAdi zrutakA vizeSa dhAraNa honeko AdhAravatva guNa kahate hai / prazna 16- vyavahAravatva guNa kise kahate hai ? uttara-prAyazcita zAstroko vidhi aura apane jJAnabalake anusAra prAyazcita Adi deneko kSamatAko vyavahAravatva kahate hai| prazna 17--prakArakatva guNa kise kahate hai ? uttara-sarva saghake vaiyAvRtya karanekI vidhike parijJAna aura vaiyAvRtya karanekI kalAko prakArakatva kahate hai / apAyopAya zabda hai . pAya-durava-pAya - tarIkA DhaMga bhUta isa ikarane upAya " :- prani 18-prAyopAyavidarzitva guNa kise kahate hai ?""2 apAyomA uttara-kisI bhI kAryakI hAni aura lAbhako spaSTa aura yathArtha batAnekI kSamatAko prAyopAyavidarzitva kahate hai| prazna 16'- avapIDakatva guNa kise kahate hai ? uttara- AlocanA karane vAlA sAdhu AcAryake jisa prabhAvake kAraNa apanI zalya, apane doSako ugala deve usa.prabhAvako avapIDakatva' kahate hai| prazna 20 --aparisrAvitva guNa kise kahate hai ? uttara-Alocaka ziSya AcAryase jo bhI AlocanAko vaha doSa va AlocanA AcArya kisI bhI dUsarese prakaTa na kare, aisI udAratAko aparisrAvitva kahate hai|| prazna 21-niryApakatva guNa kise kahate hai ? ', . uttara-ziSyakI pAlita ArAdhanA anta samaya taka nirvighna cale aura samAdhise ziSya samArase pAra ho, aise upAya karanekI kSamatAko niryApakatva kahate hai / prazna 22-kyA AcArya parameSThI kevala padastha dhyAname dhyeya hai ?' Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 prdaa| dravyamagraha-praznottarI TIkA uttara- prAcArya parameSThI piNDastha dhyAname bhI dhyAna kiye jAne yogya hai ? prazna 23- isa padastha aura piNDastha dhyAnakA paraspara koI sambandha hai ? uttara- ina dono dhyAnome kAryakAraNa sambandha hai-padastha dhyAna kAraNa hai, aura piNDastha dhyAna kArya hai| -prazna 24-AcArya parameSThIke dhyAnase kyA preraNA milatI hai ? uttara--mokSamArgake kAraNabhUta paJca-prAcAroke dhAraNa, pAlana aura nirvahaNakI sugamatA va zaraNako pratIti honese puruSArtha karaneme utsAha baDhatA hai / __isa prakAra padastha dhyAname dhyAye gaye prAcArya parameSThIke svarUpakA varNana karake padastha dhyAname dhyAye gaye upAdhyAya parameSThIke svarUpakA varNana karate haiM jo rayAttayajutto rigacca dhammovaesaNe hirdo| so uvajhAyo appA jadivazvamaho rAmo tassa ||53||anvy-jo rayaNattayajutto gicca dhammovaesaraNe girado so jadivaravasaho appA uvajhAyo, tassa nnmo| artha-jo ratnatrayase yukta hai, pratidina dharmakA upadeza karaneme nirata hai, vaha munivaro me pradhAna AtmA upAdhyAya parameSThI hai, usako namaskAra hono| prazna 1-- ratnatraya zabdakA niruktyartha kyA hai ? . uttara-jo jisa jAtime utkRSTa ho vaha usa jAtime ratna kahalAtA hai aura tIna ratnoke samAhArako ratnatraya kahate haiM / yahA~ mokSamArgakA prakaraNa hai, so mokSamArgake ratnatraya ye 3 hai-samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritra / prazna 2-ratnatraya kitane prakArakA hotA hai ? uttara-ratnatraya 2 prakArakA hotA hai-(1) nizcayaratnatraya, (2) vyavahAraratnatraya / prazna 3-nizcayaratnatraya kise kahate hai ?, uttara- avikAra nija zuddha prAtmatattvake zraddhAna, jJAna aura anucaraNarUpa paramasamAdhiko nizcayaratnatraya kahate hai / isake apara nAma abhedaratnatraya, Abhyantararatnatraya Adi bhI hai| prazna 4-vyavahAraratnatraya kise kahate hai ? uttara- nizcayaratnatrayake kAraNabhUna samyagdarzanake 8 aGga, samyagjJAnake 8 aga aura samyakacAritrake 13 aGgoke dhAraNa, pAlana va nirvahaNako vyavahAraratnatraya kahate hai / isake apara nAma bhedaratnatraya, bAhyaratnatraya Adi bhI hai| prazna 5-- upAdhyAya parameSThI kisa dharmakA upadeza karate hai ? Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 273 gAthA 53 ___ uttara- upAdhyAya parameSThI nizcayadharma va vyavahAradharma dono prakArake dharmoMkA upadeza karate hai| prazna 6- nizcayadharma kise kahate hai ? Sniuttara-- vastuke svabhAvako athavA AtmAke svabhAvako nizcayadharma kahate hai tathA isa nizcayadharmakI dRSTike phalame hone vAle mohakSobharahita nirmala pariNAmako bhI nizcayadharma kahate hai| prazna 7- vyavahAradharma kise kahate hai ? Emuttara- nizcayadharmake paramparayA sAdhanabhUta ekadeza zuddhopayogarUpa yA nizcayadharmake 'lakSya rahate hue kiye gaye zubhopayogako vyavahAradharma kahate hai athavA nizcayadharmake AvirbhAva ko vyavahAradharma kahate hai| prazna 8 - ina dharmokA upadeza kisa paddhatise diyA jAtA hai ? "uttara-- nija zuddhAtmadravya upAdeya hai, paradravya heya hai, nija zuddhAtmasavedana bhAva upAdeya hai, parabhAva heya hai, paramAtmabhakti, sayama, dhyAna upAdeya hai, pApabhAva heya hai ityAdi heyopAdeyakI buddhi vizada karane vAlo paddhatise dharmopadeza diyA jAtA hai| prazna - yativaravRSabha zabdakA kyA artha hai ? dharmako pAraNa in uttara-viSaya kaSAyoke vijaya dvArA jo nija zuddhAtmatattvakI siddhime yatna karate haiM unhe yati kahate hai aura jo yatiyome vara hai, zreSTha hai unhe yativara kahate hai tathA yativarome vRSabha arthAt pravAnako yativaravRpabha kahate haiM / prazna 10-upAdhyAya zabdakA kyA artha hai ? uttara-upa samIpe, yasya samIpe adhIte ziSyavargaH paThati sa upAdhyAya , jisake samIpa me AtmakalyANArthI ziSyavarga adhyayana karate hai use upAdhyAya kahate haiM / / prazna 11-upAdhyAya parameSThIke dhyAnase kyA preraNA milatI hai ? uttara- upAdhyAya parameSThoke mUla guNa 25 hai, jinake nAma 11, aga 14 pUrvarUpa hai, kyoki upAdhyAya parameSThI inake jJAtA hote hai / so upAdhyAya parameSThI jJAnake pratIka hai, inake dhyAnase nizcayasvAdhyAyave kAraNabhUta prAgamajJAnaprAptikI tathA nija zuddhAtmatattvake abhyAsarUpa nizcayasvAdhyAyakI preraNA milatI hai| prazna 12-upAdhyAya parameSThIkA kyA kevala padastha dhyAname dhyAna hotA hai ? uttara- upAdhyAya parameSThIkA piNDastha dhyAname bhI dhyAna hotA hai| yaha dhyAna isa piNDastha dhyAnakA kAraNabhUta hai / isa prakAra padastha dhyAname dhyeyabhUta upAdhyAya parameSThIkA svarUpa kahakara padasthAnameM Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 dravyasagraha-praznottarI TIkA dhyAye gaye sAdhu parameSThIkA svarUpa kahate hai - dasaNaNAraNasamaggaM magga mokkhassa jo hu cArittaM / sAdhayadi Niccasuddha sAhU so muNo Namo tassa // 54 // * anvaya- jo rigaccasuddha mokkhassa magga dasaNaNANasamagga cAritta hu sAdhayadi ma muNI sAhU tassa nnmo| artha-- jo nitya zuddha yAne rAgAdirahita, mokSake mArgabhUta, darzana jJAna kari paripUrNa cAritrako nizcayase sAdhatA hai vaha muni sAdhu parameSThI hai, usako namaskAra ho / prazna 1-- mokSamArga nitya zuddha hai, isakA tAtparya kyA hai ? uttara-- mithyAtva, rAga, dvepa rahita caitanyako avikAra pariNamana hI mokSamArga hai aura aisA hI anantakAla taka mokSamArgakA svarUpa rhegaa| dravya, kSetra, kAla, bhAva Adike kimIke antara honepara mokSamArgakA svarUpa nahIM badalegA tathA isI prakAra ukta nizcayamokSamArgake kAraNabhUta bAhya prAbhyantara parigrahame rahitatA tathA niSparigrahatAmeM doSa na lage, isa prakArakI ahorAtracaryA vyavahAra mokSamArga khaavegaa| isase viparIta anya kucha mokSamArga hI nhii| prazna 2-- samyagdarzana, jJAna, cAritra- ye tIno mokSake mArga hai yA nahIM? uttara-- ye tIno mokSake mArga to hai, parantu kevala koI eka yA do, mokSamArgakA vaha pada nahI jisake pazcAt mokSa hotA hI hai| prazna 3-- phira koI eka mokSakA mArga kaise ho sakatA hai ? uttara-- koI eka yA do eka deza mokSakA mArga hai aura tInokI paripUrNatA pratyantika mokSakA mArga hai| prazna 4-samyagdarzanakA prArambha kisa guNasthAnase hotA hai ? uttara-samyagdarzanakI utpatti caturtha guNasthAname ho jAtI hai / yadi samyaktva va dezacAritra eka sAtha prakaTa ho to pA~cave guNasthAname samyagdarzanakI utpatti kahalAtI hai| yadi samyaktva aura sakalasayama eka sAtha prakaTa ho to saptama,guNasthAname samyagdarzanakI utpatti kahalAtI hai| prazna 5- samyagjJAnakI utpatti kisa guNasthAname ho jAtI hai ? uttara- samyagdarzanakI taraha samyagjJAnakI bhI cauthe, 5ve, 7ve guNasthAname ho jAtI hai / parantu samyagjJAnakI pUrNatA 13veM guNasthAname ho jAtI hai / pUrNa samyagjJAnakA apara nAma kevalajJAna hai| prazna 6- samyakcAritrako utpatti kisa guNasthAname ho jAtI hai ? Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 54. 275 uttara- samyakcAritrakI bhI utpatti samyagdarzanakI taraha cauthe, 5veM, 7ve guNasthAnane ho jAtI hai, parantu samyakcAritrakI pUrNatA 14veM guNasthAnake antame hotI hai / - prazna 7-kaSAyokA abhAva to 10veM guNasthAnake antame ho jAtA hai, phira isake hI anantara pUrNa samyakcAritra kyo nahI ho jAtA ? uttara-kaSAyoke abhAvase hone vAlI nirmalatAkI apekSAse to sabhyakcAritrakI pUrNatA 11veM se mAnI gaI hai, parantu 11veM guNasthAname to aupazamika cAritra hai usakA vinAza ho jAtA hai / 12 ve guNasthAname anantajJAna nahIM hai jisase anantacAritrakA anubhava nahI hai, 13ve guNasthAname yogakI cacalatA hai, so nirmalatA aura anubhavakI apekSA pUrNatA honepara prAdezika sthiratA nahI hai / 14veM guNagthAname karma nokarmase sayukta honese sarvathA yathAvasthA nahIM hai, ata samyakcAritrako pUrNatA 14veM guNasthAnake antame hotI hai / prazna - sAdhu zabdakA kyA artha hai ? uttara-sva zuddhAtmAna sAdhayati iti sAdhu, jo nija zuddha AtmAko sAdhe use sAdhu kahate hai| prazna - sAdhu pariNatiyokI jAtikI apekSAse kitane prakArake hote hai ? uttara-sAdhu 10 prakArake hote hai-- (1) pramattavirata, (2) apramattavirata, (3) apUrvakaraNa upazamaka, (4) anivRttikaraNaupazamaka, (5) sUkSmasAmparAyaupazamaka, (6) upazAntamoha, (7) apUrvakaraNakSapaka, (8) anivRttikaraNakSapaka, (6) sUkSmasAmparAyakSapaka, (10) kSINamoha / prazna 10- ukta sAdhuvome pariNAmavizuddha vAlokA alpabahutva kisa prakAra hai ? ___ uttara-pUrva pUrvase uttara uttara nambara vAle sAdhu adhika adhika vizuddha pariNati vAle hote hai| prazna 11-sAdhu parameSThIke dhyAnase kyA preraNA milatI hai ? uttara-sAdhuvoke gugA vikAsa va guNavikAsake mArgake dhyAnase vyavahAra mokSamArga eva nizcayamokSamArgame calanekI preraNA milatI hai| prazna 12-sAdhu parameSThI kyA kevala padasthadhyAname hI dhyeyabhUta hote hai ? uttara- mAdhu parameSThI piNDastha. dhyAname bhI dhyAna kiye jAte hai / yaha padastha dhyAna piNDastha dhyAnakA kAraNabhUta hai / prazna 13-padastha dhyAnakA kyA svarUpa hai ? uttara- padake uccAraNa va japake avalambanase jo cittako. ekAgratA hotI hai vaha padastha dhyAna kahalAtA hai| Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 dravyasaMgraha - praznottarI TIkA 14- namaskArakA kyA tAtparya hai ? Jwp uttara- krodha, grahakAra, mAyAcAra va lobhako choDakara guraNAnurAgapUrvaka vinamra hone ko namaskAra kahate hai / prazna 15 - namaskAra kitane prakArakA hotA hai ? uttara-- namaskAra cAra prakArakA hotA hai- (1) bhAva namaskAra, (2) mAnasika namaskAra, (3) vAcanika namaskAra aura ( 4 ) kAyika namaskAra / prazna 16 - bhAva namaskAra kise kahate hai ? uttara-- sahaja zuddha caitanyakI bhAvanAse utpanna huye sahaja zrAnandakA anubhava honA bhAvanamaskAra hai / prazna 17 - mAnasika namaskAra kise kahate hai ? uttara - parameSThI ke guNoko cintanA, bhAvanAse manakA vinamra ho jAnA mAnasika namaskAra hai / prazna 18 - vAcanika namaskAra kise kahate hai ? uttara--'Namo grarahatANa' prAdi padokA uccAraNa karane, parameSThIkA vAcaka nAma lene, namaskAra ho, jayavanta ho Adi maMgala vacana bolane, guNokI prazaMsA, stuti karaneko vAcanika namaskAra kahate hai / prazna 16 - kAyika namaskAra kise kahate hai ? uttara - parameSThI devakA lakSya karake sira namAne, hAtha joDane, aSTAGga yA saptAGga yA paJcAGga Adi namaskAra karaneko kAyika namaskAra kahate hai / isa prakAra padastha dhyAna dvArA dhyAnakA upadeza karake aba dhyAtA, dhyAna, dhyeyakA saketa karate hue nizcaya dhyAnakA lakSaNa kahate hai - ja kicivi citato girIhavittI have jadA sAhU | lagAeyatta tadAhu ta tassa rigacchaya bhANa // 55 // anvaya- jadA ja kicivi citato sAhU eyatta laddharaNaya girIhavittI have tadA ta tassa Niccha bhAra hu | artha - jisa samaya jo kucha bhI vicAratA huA sAdhu dhyeyame cittako ekAgratAko prApta karake athavA nijame ekatvako prApta karake samasta icchAvose rahita pariNati vAlA ho jAtA hai taba RSijana usa dhyAnako usakA nizcayadhyAna kahate hai / prazna 1- dhyeyakA saketa kisa padase prakaTa hotA hai ? uttara- " ja kiMcivi citato" isa padase dhyeyakA saketa prakaTa hotA hai / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 277 gAyA 55 / prazna 2- sAdhu jisa kisIkA kisakA cintavana karatA hai ? uttara-- prAtmA yA anAtmabhUta koI padArtha bhI sAdhuke cintavaname A jAya, koI hAni nahI hotI hai, kyoki jJAnakA svabhAva jAnanA hai / usame kucha bhI jJAna jAnaneme A jAya va ekAgracittatAse bhI jAnaneme pA jAya yaha jJAna prAtmAkA bAdhaka nahI hai / bAdhaka to viparIta abhiprAya hai| prazna 3- prAyamika ziSyoke dhyAname adhikatayA kyA dhyeya AtA hai ? uttara-- pAthamika sAdhakoke prAyaH savikalpa avasthA rahatI hai vahA~ vikalpa bahulatA kI nivRttike liye cittako sthiratA Avazyaka hai, etadartha, deva, zAstra, guru Adi dharmAnvita paradravya dhyeya rahate hai| prazna 4- abhyasta sAdhuvoke dhyAna meM kyA dhyeya prAtA hai ? uttara- abhyasta sAdhuvoke, nizcalacittoke dhyAname sahaja zuddha, nitya, niraJjana nija zuddhasvabhAva dhyeyarUpa hotA hai / prazna 5-dhyAnakA saketa kisa padase ho rahA hai ? uttara- "sAhU girohavittI have" jo sAvu nispRha vRtti vAlA ho jAtA hai isa padase dhyAtAkA saketa ho rahA hai / sakala dhyAtA vaho hotA hai jo sarvaprakArakI icchAprose atyanta pare hai| prazna 6-yahA~ icchAme kyA-kyA bAte garbhita hai ? uttara-icchAme sabhI prakArake parigraha gabhita ho jAte hai / ve parigraha 14 hai-- (1) mithyAtva, (2) krodha, (3) mAna, (4) mAyA, (5) lobha, (6) hAsya, (7) rati, (8) arati, (6) zoka, (10) bhaya, (11) jugupsA, (12) puruSaveda, (13) stroveda aura (14) napu skved| prazna 7- inhI Abhyantara parigrahose rahita honekI AvazyakatA hai to vAhaparigraha hote huye dhyAna honA mAnanA cAhiye ? uttara-mizyAtvakA abhAva honepara vaha anya Abhyantara parigrahakI zithilatA hone para bAhyaparigrahakA grahaNa hI nahI raha sakatA aura bAhyaparigrahakA grahaNa na rahane para Abhyanara parigrahakA bhI sarvathA abhAva ho jAtA hai / isa prakAra Abhyantara va bAhya dono prakArake saba parigrahokA tyAgI uttama dhyAtA hotA hai| prazna -dhyAnakA saketa kisa pada dvArA ho rahA hai ? uttara- "eyatta laddhaNaya" isa padase dhyAnakA saketa hotA hai / ekatvako prApta karanA dhyAnakA lakSya hai / isameM bhI cittako ekAyatA pAne rUpa ekatvako prApti dhyAnakA prAthamika lakSaNa hai aura nija zuddha Atmatattvake ektvako pAne rUpa ekatvako prApti uttama dhyAnakA Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 lakSaNa hai / dravyasaMgraha praznottarI TIkA prazna 6 - yahA~ nizcayadhyAnase tAtparya kisa nizcayadhyAnakA hai ? uttara- isa gAthAme vyavahAraratnatraya ke sAdhaka cittakI ekAgratArUpa dhyAnako nizcayadhyAna kahA gayA hai / prazna 10 - isa nizcayadhyAnake phalame kyA hotA hai ? uttara- isa nizcayadhyAnake pratApase nija zuddha zrAtmatattvake ekatvakI prApti rUpa paramadhyAna hotA hai / aba isI paramadhyAnakA upAya va svarUpa kahate hai / mA ciTThaha mA japaha mA citaha kiMvi jeraNa hoI yiro | appA appamhi ramro iNameva para have kAraNa || 56 || anvaya- kivi mA ciTTaha, mA japata, mA citaha jeNa appA appamhi ramro thiro hodi, imeva para bhAraNa have | artha- kucha bhI ceSTA mata karo, kucha bhI mata bolo aura kucha bhI mata vicAro, jisase zrAtmA zrAtmAme rata hotA huprA sthira ho jAya, yahI paramadhyAna hai / prazna 1 - ceSTA karane, bolane va socaneke niSedhake isa kramakA koI prayojana hai ? uttara- kAya, vacana, manakA nirodha kramase honA sugama hotA hai, isake pradarzita karane kA prayojana yaha krama banAtA hai / prazna 2-- kisa prakArakI kAyaceSTAkA virodha karanA cAhiye ? uttara- zubha tathA azubha sabhI prakArakI zarIrakI ceSTAkA nirodha karanA cAhiye / prazna 3-- zubha kAyaceSTAkA nirodha kyo Avazyaka hai ? uttara- azubha ceSTAkI taraha zubha ceSTA bhI sahaja zuddha nitya niSkriya nija zuddhAtmA ke anubhavame bAdhaka hai, ata zubha azubha dono kAya vyApArokA nirodha paramasamAdhirUpa dhyAna ke liye Avazyaka hai / prazna 4-- kaunase vacanavyApAra haTAnA paramadhyAnake liye Avazyaka hai ? uttara - zubhabahirjalpa, azubhabahirjalpa, zubhaantarjalpa, azubhaantarjalpa-- ye cAro hI prakArake vacanavyApAra roka denA paramadhyAnake liye Avazyaka hai | prazna 5-- zubha vacanokA va antarjalparUpa vacanokA rokanA paramadhyAnake liye kyo ? uttara-- azubha vacanavyApArakI taraha zubhavacanavyApAra bho nizcala nistaraga caitanya - svabhAva ke anubhavakA pratibandhaka hai aura isI prakAra bahirjalpakI taraha antarjalpa bhI svabhAvA Avazyaka Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 57 276 nubhavakA pratibandhaka hai / ata sabhI prakArake vacanavyApArokA nirodha paramadhyAnake liye Avazyaka hai| prazna 6-- kaunase mAnasika vyApArokA nirodha paramadhyAnake liye Avazyaka hai ? uttara-- zubha tathA azubha sabhI prakArake vikalparUpa cittavyApArokA nirodha paramadhyAnake liye Avazyaka hai| prazna 7-- zubha bhAvanAprokA nirodha paramadhyAnake liye kyo Avazyaka hai ? uttara - azubha bhAvanAke vikalpakI taraha zubha bhAvanAke vikalpa bhI nirvikalpa, niraJjana sahaja zuddha nija svabhAvake anubhavake pratibandhaka hai, ataH zubha va azubha donoM prakAra ke vikalpokA virodha paramadhyAnake liye Avazyaka hai| prazna 8- kAya, vacana, manake vyApArake nirodhapUrvaka hone vAlI prAtmalInatAme AtmA kI kyA sthiti rahatI hai? uttara-AtmalInatAme rAgadveSake marvavikalpose rahita parama samAdhi hotI hai aura AtmIya sahaja paramAnandakI anubhUti hotI hai / prazna :-isa paramadhyAnakA phala kyA hai ? uttara- yaha paramadhyAna, anantajJAna, anantadarzana, anantazakti aura anantAnandake AvirbhAvakA kAraNa hai / jisa anantacatuSTaya phalake prakaTa honese yaha paramatattvadarzI anantakAla taka yAne sarvakAla taka paramAtmatvakA anubhava karatA hai / prazna 10- isa paramadhyAname dhyeyabhUta tattva kyA hotA hai ? uttara- yaha paramadhyAna nirvikalpa paramasamAdhirUpa avasthA hai, prata buddhipUrvaka dhyAna to ksiIkA bhI nahIM hai, parantu nistaraga pariNamaname dhruva, paramapAriNAmika bhAvasvarUpa, sahajajJAnadarzanAnandamaya samayasAra dhyeya raha jAtA hai / ise sahaja zuddha prAtmatattvakA sahaja avalambana kahate hai / isame yaha AtmA Ananda, ananta, ahetuka caitanyasvabhAvako kAraNarUpase upAdAna karake svaya sahaja AnandarUpa pariNamatA rahatA hai / yahI paramakAraNa hai| isa prakAra dasa gAthAnome dhyAnasambandhI tattvokA upadeza karake zrImatsiddhAntideva prAcArya aba dhyAnake varNanokA upasahAra karate hue sadAdeza dete hai-. tavasudavadava cedA jhANarahadhuragharo have jamhA / tamhA tattiyariNaradA talladdhIe sadA hoha / / 57 / / anvaya- jamhA tava sudavadava cedA jhANarahadhuradharo have, tamhA talladdhIe sadA tattiyagiradA hoh| artha-cUki tapa zruta bata vAlA prAtmA hI dhyAna rUpI rathako dhurIkA dhAraNa karane Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 dravyasagraha- praznottarI TIkA vAlA hotA hai, ataH he bhanyajIvo ! isa dhyAnako prAptike artha sadA tapa, zruta aura vrata-ina tInome nirata hoo| prazna 1- paramadhyAnake varNanake bAda vyavahAra sAdhanose dhyAnakA upasahAra kyo kiyA? uttara-yahA~ nizcayatapa, nizcayazruta va nizcayatakA grahaNa karanA hai / yaha paramadhyAnake ananya sahAyaka hai / ata vyavahArasAdhana jaisI bAta nahIM socanA / prazna 2- nizcayatapa kyA hai ? uttara-zuddha AtmasvarUpame tapanA nizcayatapa hai| isa nizcayatapakA prAthamika sAdhana anazana Adi bAraha prakArakA tapa hai| prazna 3-nizcayazruta kyA hai ? uttara-nivikAra zuddha svasavedanarUpa pariNamana nizcayazruta hai / isa nizcayazrutakA sAdhana prAcAra zAstra Adi dravyazrutakA adhyayana, manana, AdhAra hai| prazna 4-nizcayabrata kyA hai ? uttara-- samasta zubha azubha mana, vacana, kAyake vyApArose nivRtti honA nizcayavrata atuo prazna 5-- nizcayabatakA sAdhana dayA hai ? uttara- ahisAmahAbata Adi bAhya bratokA pAlana nizcayabratakA sAdhana hai| prazna 6-ahisA mahAbratAdi to pUrNa tyAgarUpa hai, ye bAbata kyo kahe jAte hai ? uttara-- ye pAMco mahAvratAdi to pUrNa nivRttirUpa nahI haiM, ata ye bAbata kahalAte hai athavA ekadezabrata kahalAte hai|| prazna 7-- ekadezabrata to saMyamAsayama hotA hai, mahAvrata ekadeNabata kaise ho sakatA hai ? uttara- ina mahAnatome bhI ekadeza pravRtti pAI jAtI hai, ata ye bhI ekadezavrata hai| sayamAsayamarUpa ekadezabatame ye mahAbata vizepa brata avazya hai| prazna - mahAvatome kyA anivRtti yA pravRtti pAI jAtI hai ? uttara-- ahiMsAmahAnatame jIvarakSAkI pravRtti hai, satyamahAvratame satyayacanakI pravRtti hai, acoryamahAvratame dattAdAnako pravRtti hai, brahmacaryamahAvratame zIlarakSaNako pravRtti hai, parigrahatyAga mahAvratame asaga rahane, nagna rahane, ekAnta savAma karane AdikI pravRtti hai / prazna - taba kyA nizcayavratame jIvarakSAko pravRtti nahI hai ? uttara- nizcayavatamai zubha azubha samasta vikalpokI nivRtti hai, pUrNa manogupti, vacanagupti aura kAyaguptikI avasthA hai / vahA kisI bhI prakArake vikalpako athavA vyApArako ava Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAyA 57 281 kAza nahI hai / vahA~ no jaise hisAdi azubha bhAvose nivRtti hai vaise hI jIvarakSAdi zubha bhAvose bhI pUrNa nivRtti hai, anyathA mokSakI prApti asambhava ho jaayegii| prazna 10-krathA nizcayanata, nizcayatapa aura nizcayazrutake binA mokSakI prApti nahI hotI? ___ uttara-nizcayavrata, nizcayatapa aura nizcayazruta rUpa paramasamAdhike binA mokSako prApti asambhava hai| prazna 11-jinake sakalasayamakA utkRSTa antara kucha antamahUrta kama arddhapudgala parivartanakAla takakA banAyA hai vahAM sakalasayama hote hI antarmuhUtaM mokSa mAnA hai / vahA~ nizcayatapa AdikA avasara hI kaise ho sakatA hai ? uttara-aisI sthitime bhI nizcayatapa zrAdi rUpa paramasamAdhi to hotI hI hai, kintu usakA adhika kAla na honese vaha lokaprasiddha nahI ho paatii| prazna 12-kyA nizcayatapa, nizcayavrata va nizcayazruta Ajakala sambhava hai ? uttara-nizcayatapa Adi Ajakala sambhava to hai, parantu atyalpakAla taka yaha parigati aAjakala raha sakatI hai, isa kAraNa mokSakA kAraNabhUta zukladhyAna bhI nahI ho pAtA / prazna 13 - taba phira Ajakala utkRSTase utkRSTa kaunasA dhyAna ho sakatA hai ? uttara-pAjakala dharmadhyAna taka hI ho sakatA hai / prazna 14-java mokSakA kAraNabhUta zukladhyAna nahIM ho pAtA, phira dhyAnake prayatna se kyA prayojana ? ___ uttara-~-dharmyadhyAna bhI mokSakA paramparayA kAraNabhUta hai| isa samaya bhI aisA to ho hI sakatA hai ki svazuddhAtmabhAvanArUpa nizcayatapa Adike honepara devAyukA vandha kara maraNakara devagatime utpatti ho| phira vahA~se calakara videhakSetrame athavA caturthakAlame manuSya hokara vahA~se mukti prApta kara sakate haiM / prazna 15- dhyAnake mukhya sahAyaka sAdhana kyA haiM ? uttara-rAgya, tattvajJAna, nipparigrahatA, vazacittatA, paropahavijaya- ye pAMca dhyAnake mulya sAdhaka hai| titA prazna 16-vairAgyame tAtparya kyA hai ? uttara- maMjhAra, deha aura bhogoMse upekSA honeko vairAgya kahate hai| prazna 15-sasArase upekSA kaisI honA cAhiye ? uttara-mArakA artha hai-mana vacana kAyakI ceSTAyeM, unhe ahita, vinazvara aura parabhASa bhAnAra unase rati haTa jAnA caahiye| Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 dravyasaMgraha-praznottarI TIkA prazna 18- dehase vairAgya kaise hotA hai ? uttara-yaha hI duHzvakA avalAba kAraNa hai| isokA sambandha nAnA vedanApokA mUla hai aura phira bhI yaha deha hADa mAsakA putalA aneka rogose ghirA huA hai ityAdi dehake svarUpake jJAnake balase dehase anurAga haTa jAtA hai| prazna 16-ajose upekSA kaise ho jAtI hai ? uttara- paJca indriyoke sAdhanabhUta dRzyamAna ye jaDa padArtha mujha cetanase atyanta bhinna hai, inakI cAhase hI merA ananta vaibhava DhakA huA hai, inakA mamAgama bhI vidyutako taraha caJcala hai ityAdi satya bhAvanAvoMke valase bhogose upekSA ho jAtI hai / prazna 20- sasArase vairAgya pAnese dhyAnapara kame asara hotA hai ? uttara-java mana vacana kAyakI ceTAvome rati nahI hotI hai taba upayogako iname Azraya na milanese upayogakI asthiratA samApta hotI hai / yahI upayogakI sthiratAkA dhyAna hai| isa prakAra sasArame vairAgya honese dhyAnakI vRddhi hotI hai / prazna 21- tattvajJAna kise kahate hai ? uttara- svabhAva va parabhAvake bhedavijJAnake balase svata.siddha, dhruva sahajAmandamaya caitanya paramatattvake upayogako tattvajJAna kahate hai| pana 22-tattvajJAname dhyAnakI siddhi kyo sugama hai ? uttara- tattvajJAname upayogakA viSaya apariNAmI, svata siddha, paramapAriNAmika , bhAvamaya nija caitanyarasa rahatA hai, so sthira viSayake upayogase dhyAna bhI sthira hotA hai / prazna 23- tattvajJAnase dhyAnako kaise siddhi hotI hai ? uttara-bAhya parizramakA prAzraya karake prAbhyantara parigraha icchAkA prAdurbhAva hotA hai / icchAke udayame cittakI caJcalatA rahatI hai| jaba vAhya parigrahakA Azraya choDa diyA jAtA hai taba bAhya va Abhyantara samasta parigrahoke abhAvase icchA samApta ho jAtI hai aura isa nirvAJchakatAke phalame svasavedanakI sthiratA hotI hai| isa prakAra isa utkRSTa dhyAnakI sAdhikA niSparigrahatA hai| prazna 24-vazacittatAse dhyAnakI siddhi kaise hotI hai / uttara-cittake vaza honese aryAt bhoga, prazasA, koti Adike AdhIna cittake na honese cittakI ekAgratA raha sakatI hai| aura isa ekAgratAme eka upAdeya tattvakI ora cintana ruka jAtA hai / isa prakAra vazacittatAse dhyAnakI siddhi hotI hai| pazna 25-parISahavijaya dhyAnakI siddhime kaise kAraNa paDatA hai ? uttara-parISahoke (upasarga yAne upadravoke) Ane para jo parISahavijayo nahI hai use Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 58 223 vihvalatA ho hI jaavegii| vihvala puruSake cittakI ekAgratA nahI rahatI hai, ataH dhyAna bhI nahI ho sktii| jo parISahavijayI hai ve mohiyoke mAne huye saMkaToke upasthita honepara bhI jJAnabhAvase cyuta nahI hote / isa prakAra parISahavijaya dhyAnasiddhime kAraNa hotA hai| prazna 26-tapa, vrata, zrutame nirata sadA honekA upadeza kiyA, so sadAkA artha kyA uttara-jaba taka dhyAnase cyuta hokara apadhyAnakI kabhI bhI sabhAvanA na rahe taba taka ina tInome 'sadA nirata ho unhe' yaha tAtparya sadA zabdase nikalatA hai / prazna 27- dhyAnakI prApti honepara kyA anantakAla taka dhyAna banA rahatA hai ? uttara- antarmuhUrta paramotkRSTa abhedadhyAna honepara paramAtmatva, sarvajJatva prakaTa ho jAtA hai, pazcAt atItadhyAna avasthA ho jAtI hai, phira na to dhyAna rahatA hai aura na dhyAna kI AvazyakatA hI hotI hai / isa prakAra dravyoke yathArtha parijJAnake phalabhUta dhyAnakA varNana karake granthasamAptipara pUjya zrImannemicandrajI siddhAntideva antame zrutadevatAke prati bhaktirUpa apanI laghutAkI sUcanA karate huye antima gAthA kahate hai davvasagrahamiNa muriNaNAhA dosasacayacudA sudaMpuNNA / - modhayatu taNusuttadhareNa NemicadamuriNaNAbhariNayaM ja // 58 // anvava- taNusuttadhareNa 'NemicadamuNiNA ja bhariNaya, iva davvasagraha dosasacayacudA sudapuNNA muNiNAhA sodhayatu / artha-alpajJAnI nemicada munike dvArA jo kahA gayA hai, aise isa dravyasagrahako samasta doSose rahita aura zrutame paripUrNa, aise muni pradhAna gurujana siddha kare / prazna 1-dravyasagrahakA zabdArtha kyA hai ? uttara- jisane paryAyorUpase pariNamana kiyA va kara rahA hai eva karatA rahegA vaha dravya kahalAtA hai / aise-aise samasta dravyokA varNanAtmakasagraha jisame kiyA gayA usa gAthAko dravyaMsagraha kahA gayA hai| prazna 2-samasta dravyoMkA jAtiko apekSAse kisa-kisa prakAra saMgraha kiyA jA sakatA hai| uttara- jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla-ina cha: jAtiyome tajjAtoya sarvadravyokA sagraha ho jAtA hai / ___"prazna 3- ina chaH jAtiyokA bhI kina-kina vizeSatAprome kina-kinakAantarbhAva ho sakatA hai ? Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 dravyasaMgraha-praznottarI TIkA uttara- jIvatva, mUrtatva, eka saMkhyakatva, sarvagatatva, kartRtva, gatihetutva, sthitihetutva, avagAhanahetutva, pariNamanahetutva, anantapradezatva, ekapradezitva, pariNAmitva, kriyAvatva, vibhAvazaktimatva, asaMkhyAtapradezitva, asakhyAtasakhyaka, anantasakhyaka, nityatva, kAraNabahupradezitva, bhamUrtatva, jaDatva, astitva, vastutva, dravyatva, aguslaghutva, pradezatva, prameyatva Adi vizeSatAvo me 1-1, 2-2, 3.3, 1, 2, 3, 4, 5, 6 jAtike dravyokA yathAsambhava sagraha hotA hai| - prazna 4- jIvatva kina dravyome pAyA jAtA hai ? uttara-jIvatva kevala jIvadravyame pAyA jAtA hai, zepa 5 dravyone jIvatva kabhI nahIM ho sakatA / kyoki jJAna darzanarUpa caitanya jIvame ho hotA hai| * prazna 5- mUrtatva kina dravyome pAyA jAtA hai ? uttara- mUrtatva kevala pudgala dravyome hI pAyA jAtA hai / rUpa, rasa, gandha, sparza- ina cArokA sadbhAvarUpa mUrtatva zeSa 5 dravyome kabhI nahIM pAyA jaataa| ana 6-eka sakhyaka dravya kauna-kauna hai ? uttara-jo kevala eka hI hai, jinakI sakhyA ekase adhika hai hI nahIM, aise dravya 3 hai--- (1) dharmadravya, (2) adharmadravya, (3) AkAzadravya / prazna 7-sarvagatva vina dravyome pAyA jAtA hai ? "uttara- sarvagatva yAne sarvavyApIpanA kevala AkAzadravyame hai / AkAzadravya sarvavyApI hai / zeSa 5 dravyomese koI bhI dravya lokAlokavyApaka nahI hai| prazna - kartRtva kina-kina dravyome pAyA jAtA hai ? uttara-apane-apane pariNamanase pariNamanA kartRtva hai, isa vivakSAse to kartRtva ' sarvadravyome pAyA jAtA hai, parantu kartRtvakI jaisI prasiddhi samajhadArakI ceSTAme hai aise kartRtva kI apekSA to kartA eka jIvadravya hI hai| yaha jIva yadyapi pramazuddha nizcayanayakI dRSTise bandha, mokSa, puNya, pApa Adi sarva bhAva aura padArthoMkA akartA hai tathApi zuddha nizcayanayase jIva anantajJAnAdikA kartA hai, azuddha nizcayanayase rAgAdi bhAvakA kartA hai, vyavahArase ghaTa paTa AdikA kartA mAnA gayA hai| prazna -gatihetutvakI vizeSatA kina dravyome pAI jAtI hai ? uttara- gatihetutva kevala dharmadravyame hI pAyA jAtA hai / anya 5 dravyome gatihetatva nahI hai| prazna 10-sthitihetutva kina dravyome pAyA jAtA hai ? uttara--sthitihetutva kevala adharmadravyame pAyA jAtA hai| . . prazna 11 --avagAhanahetutva kina dravyome pAyA jAtA hai ? Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ print gAthA 58 285 uttara--avagAhanahetutva kevala AkAzadravyame pAyA jAtA hai| zeSa 5 dravyome avagAhanahetutva nahIM hai / kyoki sarvadravyoko avakAza deneme samartha AkAzadravya hI hai / prazna 12-pariNamanahetutva kina dravyome pAyA jAtA hai ? uttara- pariNamanahetutva kevala kAladravyame hI pAyA jAtA hai / kyoki sarvadravyoke pariNamanakA sAdhAraNa nimittapanA kAladravyame hI hai / prazna 13-anantapradezavatva kina-kina dravyome pAyA jAtA hai ? uttara- anantapradeza kevala AkAzadravyame hI hote hai, ataH ananta pradezavatva AkAzadravyame hI pAyA jAtA hai| prazna 14- skandha bhI to aneka anantapradezI hote hai, unhe anantapradezI kyo nahI batAte ? , uttara-ve skandha ananta pudgaladravyokA eka piNDa hai, vastuta * usa skandhame jitane dravya hai ve saba eka-eka pradezI hai| prazna 15 -- eka pradezitva dharma kina dravyome pAyA jAtA hai ? uttara-eka pradezIpanA pudgaladravya (paramANu) aura kAladravya - ina do dravyome pAya jAtA hai| prazna 16-pariNAmitva kina dravyome pAyA jAtA hai ? ' Now uttara-sUkSmatAse to pariNAmitva chaho dravyome pAyA jAtA hai, kintu yahA~ u pariNAmitvakI vivakSA hai jisame AkAra bhI badala jAtA hai / aise vibhAvavyaJjana paryAyakI vivakSAse pariNAmitva kevala jIva aura pudgalome hI pAyA jAtA hai) prazna 17-pudgala dravya to ekapradezI hai, phira usame pariNAmitva kaise ho sakatA SINuttara- pudgaladravya rUpa, rasa, gadha va sparzakI apekSA vyaktapariNAmI hai aura aneka pudgaladravyokA vilakSaNa piNDa honese ekarUpatAkA upacAra 'karake usame vibhAvavyaJjana paryAya bhI ghaTita hotI hai, ata. pudgaladravyame pariNAmitva ghaTita ho jAtA hai| . prazna 18- kriyAvatva dharma kina dravyome hai ? uttara- kiyAvatva dharma kevala jIva aura pudgaladravyome hI hai| zeSake dravya apane avaruddha AkAzakSetrako choDakara eka pradezame bhI kahI nahI jA sakate hai| prazna 16- vibhAvazaktitva dharma kina dravyome hai ? uttara-vibhAvazaktitva dharma jIva aura pudgala- ina do dravyome hI hai / jIva aura pudgalame do dravya hI.apane guNome vibhAvarUpase pariNama sakate hai arthAt nAnA viSama vikAso se pariNama sakate hai / zeSake 4 dravyokA svabhAvapariNamana hI hotA hai| Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 dravyasagraha-praznottarI TIkA prazna 20- asakhyAtapradezI dravya kauna-kauna hai ? uttara- jIvadravya, dharmadravya, adharmadravya- ye tIna dravya asakhyAtapradezo hai| . prazna 21- asakhyAtasakhyaka dravya kauna-kauna haiM ? uttara- kAladravya hI asakhyAtasakhyaka dravya hai arthAt kAladravya asakhyAta hai| pratyeka kAladravya lokAkAzake eka pradezapara avasthita hai ora lokAkAzake eka pradezapara eka hI kAladravya hai / lokAkAzake asakhyAta pradeza hote hai| prizna 22- anantasakhyAta dravya kauna-kauna hai ? uttara-jIva aura pudgala dravya- ye do dravya anantasaMkhyaka hai arthAt jIvadravya anantAnanta hai aura pudgaladravya bhI anantAnanta hai| prazna 23-- nityatva dharma kina dravyome pAyA jAtA hai ? uttara- yadyapi sabhI dravya svata siddha aura nitya hai, kintu yahA~ usa nityatvako vivakSA hai jisame vyaJjanaparyAyakA na kabhI parivartana huA aura na kabhI hogaa| isa nityazva kI vivakSAse dharmadravya, adharmadravya, aAkAzadravya aura kAladravya- ina cAra dravyome nityatva hai| prazna 24-kAraNabhUta dravya kauna-kauna hai ? IN/uttara-pudgala, dharmadradhya, adharmadravya, AkAzadravya aura kAladravya- ye 5 dravdha caita-1 nyazUnya honese kartRtvako prasiddhi nahIM hai, ataH ye kAraNa hI hai / athavA ye pA~co dravya zarIra mana, vacana zvAsocchvAsa gati sthiti avagAha pariNamana Adi kAryake karane vAle hai, kintu jIva ina pAca dravyokA kucha kArya nahIM karatA, isa upakArakI apekSA ye 5 dravya kAraNa haiN| prazna 25- bahupradezitva dharma kina-kina dravyome hai ? uttara- bahupradezitva pudgala va kAladravyako choDakara zeSa cAra dravyome pAyA jAtA hai | prazna 26- yadi bahupradezitva pudgaladravyame nahI hai to pudgaladravya astikAya kaise siddha hogA ? yadi pudgaladravya astikAya nahI hai to astikAyakI sakhyA 4 hI kahanA cAhiye, 5 nahI kahanA cAhiye ? uttara-pudgaladravya upacArase astikAya hai / sajAtIya aneka dravyokA eka piNDarUpa , skadha paryAya pudgaladravyokI hI sambhava hai, ataH yaha upacAra dravyame hI ho sakatA hai / ataH pudgaladravyako astikAya bhI mAnA hai aura bahupradezI bhI mAnA hai| prazna 27- amUrtatva dharma kina dravyome hai ? uttara- amUrtatva dharma pudgaladravyako choDakara zeSa 5 dravyome hai / kyoki ina pAMca dravyomeM rUpa, rasa, gadha, sparza, bilkula sambhava nahI hai / prazna 28-jaDatvadharma kina-kina dravyomeM hai ? Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 287 gAthA 58 uttara-jaDatvadharma jIvako choDakara, zeSa,5 dravyome hai| / prazna 26-astitvadharma kina dravyome hai ? / uttara-astitvadharma sabhI dravyome hai, kyoki sabhI dravya sattAvAna hai| prazna 30- vastutvadharma kina-kina dravyome hai ? , uttara- vastutvadharma sabhI dravyome hai, kyoMki pratyeka dravya apaneme apanI zaktiyoko basAye hai aura anya dravyokI zaktiyokA tyAga kiye hue hai| . prazna 31-dravyatvadharma kina-kina dravyome hai ? uttara-dravyatvadharma bhI saba dravyome hai / kyoki sabhI dravya pariNamanazIla honese apanI-apanI paryAyoko prakaTa karate rahate hai| . . / prazna 32-agurulaghutva dharma kina-kina dravyome hai ? uttara- agurulaghutva guNa bhI sarva dravyome hai, kyoki sabhI dravya SaDguNa hAnivRddhirUpa pariNamate hai| prazna 33- pradezavatva dharma kina-kina dravyome hai ? uttara-pradezavatva dharma bhI sarvadravyome hai| pradezake binA dravyakI sattA kahA~ rahegI? cAhe ekapradezI dravya ho, cAhe bahupradezI dravya ho, pradeza to unakA hotA hI hai|| prazna 34-- prameyatva dharma kina-kina dravyome hai ? uttara-prameyatva dharma bhI sarvadravyome pAyA jAtA hai, kyoki sabhI dravya kisI na kisIke dvArA jJeya, prameya hai| sarvajJadevake jJAname to sabhI dravya aura unakI samasta paryAye yugapata jJAta ho jAtI hai / pramANakA ce OE prazna 35- ukta prakArose dravyoke jJAna karanese lAbha kyA hotA hai ? uttara- anantadharmAtmaka svata siddha sadbhUta svatantrarUpI dravyoke paritAnase sayogabuddhi' nahI rahatI hai, ata 'pAkulatAkA ekamAtra kAraNabhUna moha bhI naSTa ho jAtA hai / mohake sarvathA naSTa honepara anantajJAna, anantadarzana, anantAnanda AdikA pUrNa svAbhAvika guNavikAsa ho jAtA hai / yahI sthiti sarvopari lAbha vAlI hai / prazna 36- kyA dravyasagrahake kartAko apanI kRtime kucha sazaya thA, jisase anya munIzvaro dvArA zuddha kiye jAnekI apekSA karanI paDI ? uttara- dravyasagrahake racayitA pUjya zrImannemicandra siddhAntidevako ina dravyo va tattvo ke niSayame gUDha zraddhA thI, sazayakA to avakAza hI nahI thA, parantu jJAnI janokI aura zrutadevatAkI bhaktime otaprota granthakartAne apanI laghutA aura bhakti pradarzita kI hai| prazna 37- "dosasacayacudA" isa padase kina dopose rahita muninAthakA grahaNa hai ? Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 dravyasagraha--praznottarI TIkA uttara- sahajasiddha paramAtmattva aura kAryaparamAtmatattva nathA kAryaparamAtmatattvakI prAptike upAyabhUta dravyasvarUpa, jIvAdi sAta tattvoke jJAname, jinake na to sazaya hai, na viparyayatA hai aura na anadhyavasAya hai tathA jinake rAgadveSAdi bhI ati mada hai, aise muninAtha rAga, dveSa, sazaya, viparyaya va anadhyavasAya-ina dopose rahita kahe gaye hai| prazna 38- "sudapuNNA" isa padase kaise zrutame pUrNa muninAthoko kahA gayA hai ? uttara--- athakartAke samayame upalabdha paramAgamake jJAnase pUrNa va usa paramAgamake jJAnake avalabanase sajAta nirapekSa nijazuddhAtmatattvake savedanase yukta muninAyoko "sudapuNNA" zabdase kahA gayA hai| aise muninAtha dravyasagrahakA zodhana karake, isa prakAra bhakti aura laghutA pradarzana karake athakartA zrImannemicandra siddhAntidevane mokSamArga ratnatrayakA pratipAdana karane vAle tIsare adhyAyako samAptike sAtha dravyasagraha nAmaka pratha sampUrNa kiyA / yaha TIkA san 1957 ke deharAdUna varSAyogame sampUrNa huI / // dravyasagraha-praznottarI TIkA smaapt| bhAratIya zrRti-darzana kendra jayapura Page #297 -------------------------------------------------------------------------- _