Book Title: Bruhad Dravya Sangraha
Author(s): Bramhadev
Publisher: Ganeshprasad Varni Digambar Jain Sansthan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004016/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRhadravya saMgrahaH ghudravyasaMgrahA saMskRti hindIbhASAnuvAdasahitA zrI gaNezavarNI digambara jaina anyamAlA tarakharI ( dhanavAda ) bihAra For Personal & Private Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM oM zrImannemicandrasiddhAntadevaviracita vRhadrvyasaMgrahaH tathA laghudravyasaMgrahaH zrIbrahmadevaviracita saMskRtavRttisahitaH evaM hindIbhASAnuvAdasamupetaH prakAzaka: zrI gaNeza varNI digambara jaina granthamAlA kharakharI (dhanavAda ) vihAra prathamAvRtti 1000 prati] [nichAvara 3 ru. 50 na.pai. For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAptisthAnazrI sikharacandra jaina, mantrIzrI gaNeza varNI di jaina granthamAlA, kharakharI (dhanavAda) vihAra zrI vIra-nirvANa saMvat 2485 vikrama saMvat 2015 IsvI san 1658 mudrakazrI kAzIrAma zarmA 'praphullita' sAhitya priMTiMga presa, dInAnAtha, shaarnpur| For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAtaH smarNiya adhyAtmika saMta pUjya zrI 105 kSullaka gaNeza prasAda jI varNoM For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -.09 1 [ prAkkathana ]. 00000000 800 vRhadravyasaMgraha yadyapi 58 gAthA kA choTA sA grantha hai, parantu viSayavivecana kI dRSTi se bahuta upayogI aura mahatvazAlI hai / isameM graMthakAra ne jaina siddhAnta evaM adhyAtma kA bahuta kucha sAra bhara diyA hai / 'jIva' kA nau adhikAroM meM vyavahAra evaM nizcaya naya dvArA jisa prakAra kathana isa grantha meM kiyA gayA hai, vaisA anyatra nahIM pAyA jAtA / isa grantha meM tIna adhikAra haiM / prathama adhikAra meM chaha dravya va paMcAstikAya kA, dUsare meM sAta tattva va nava padArtha kA aura tIsare meM nizcaya vyavahAra mokSamArga kA pratipAdana atyuttama zailI se kiyA gayA hai / saiddhAntika jJAna ke liye tattvArthasUtra kI bhAMti dravyasaMgraha bhI atyanta upayogI grantha hai aura zrI samayasAra Adi adhyAtma-pranthoM ke liye pravezikA hai / oo pra dravyasaMgraha ke racayitA zrI nemacandra siddhAntadeva eka mahAn AcArya aura siddhAnta va adhyAtma graMthoM ke pUrNa pAragAmI the, isI kAraNa 'siddhAntadeva ' unakI upAdhi thI / unake nizcit samaya kA ullekha nahIM milatA, kintu saMskRtaTIkAkAra zrI brahmadeva ke kathanAnusAra, zrI nemacandra AcArya rAjA bhoja ke samakAlIna 11 vIM zatAbdI ke mahAn vidvAn va kavi pratIta hote haiM / vRhadravyasaMgraha kI kevala prastuta saMskRta TIkA hI upalabdha hai / zrI brahmadeva ne yaha TIkA bahuta sundara, vistArapUrvaka evaM sapramANa likhI hai / TIkA meM granthoM ke uddharaNa tathA nAmollekha se siddha hotA hai ki Apa bahuzrutI vidvAn the / Apane zrI dhavala, jayadhavala, mahAvala Adi siddhAnta-graMthoM kA tathA zrI samayasAra Adi adhyAtma graMthoM kA gahana adhyayana aura manana kiyA thA arthAt Apa siddhAMta evaM adhyAtma ke pAragAmI the| Apako naya-granthoM kA bhI uccakoTi kA jJAna thA / Apane vyAkhyA praur3ha subodha evaM lalita saMskRta meM likhI hai| isa TIkA ke atirikta Apane paramAtma prakAza kI TIkA, tattvadIpaka, jJAnadIpaka, trivarNAcAra dIpaka, pratiSThAtilaka, vivAhapaTala, kathAkoSa Adi kI bhI racanA kI hai / ApakA nizcit samaya batAne yogya sAdhana upalabdha nahIM haiM, kintu aisA anumAnita kiyA gayA hai ki Apa 12 vIM - 13 vIM zatAbdI ke vidvAn the / zrI brahmadeva kI saMskRta TIkA tathA svargIya zrI paM0 javAharalAla kRta hindI anuvAda sahita yaha grantha do bAra rAyacandra pranthamAlA se prakAzita huA hai| tatpazcAt ukta saMskRtaTIkA tathA zrI paM0 ajitakumAra zAstrI - kRta hindI anuvAda sahita dehalI se prakAzita huA hai; kintu aba upalabdha nahIM hai aura svAdhyAya- premiyoM kI mA~ga hai, ataH prastuta saMskaraNa For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [gha] saMskRta TIkA tathA himdI anuvAda sahita " zrI gaNezavarNI di0 jaina graMthamAlA" ko ora se prakAzita kiyA gayA hai / 1 prAcIna hastalikhita pratiyoM se milAna karake pATha kA saMzodhana tathA chUTe hue pATha kI pUrti karadI gaI hai / chUTe hue pATha kisI-kisI sthala para 3-4 pRSTha pramANa the / anekAMta varSa 12, kiraNa 5 se 25-gAthA pramANa laghudravyasaMgraha bhI uddhRta karake artha sahita sammilita karadI gaI hai / prastuta saMskaraNa meM vistRta viSaya-sUcI, saMskRtaTIkA meM udghRta gAthA tathA zlokoM kI varNAnukrama sUcI (jisameM anya granthoM ke nAma, jahA~ para ukta gAthA yA zloka pAye jAte haiM, diye gaye haiM), pAribhASika zabda sUcI, vRhad va laghu dravyasaMgraha kI akArAdikrameNa gAthA sUcI aura pATha ke liye eka sthala para vRhad dravyasaMgraha kI samasta gAthAyeM dI gaI haiM / jisase grantha kI upayogitA meM vRddhi aura viSaya - anveSaNa meM suvidhA hogaI hai| isa granthamAlA ko zrImatI so0 puSpAdevI dharmapatnI lA0 haricandamala, bhariyA, ne 2500 ru0 tathA mahilA-samAja (gayA), ne 500ru0 pradAna kiye haiM / isa grantha ke saMzodhanaprakAzana meM bA0 RSabhadAsa (meraTha), lA0 arhadAsa, lA0 meharacanda, zrI ratnacanda mukhtAra va bA. nemacanda vakIla (sahAranapura), paM0 pannAlAla sAhityAcArya (sAgara), paM0 jugalakizora mukhtAra, vIrasevA - maMdira ( dehalI), paM0 sikharacaMda zAstrI (IsarI), paM0 saradAramala (siroMja), bhaiyA trilokacandra (khAtolI) tathA bra0 candanamala ne sahayoga diyA hai| zrI sukhanandanakumAra ( kumAra bradarsa) ne kAgajI suvidhA evaM zrI paM0 kAzIrAma zarmA 'praphullita' ( sAhitya priMTiMga presa) ne mudraNa saMbaMdhI hara prakAra kI suvidhA dI hai / granthamAlA ina sabhI sajjanoM kA AbhAra mAnatI hai / prUfa - saMzodhana kA kArya eka vicitra kalA hai, kAfI sAvadhAnI rakhane para bhI bhrama-vaza tathA dRSTi-doSa Adi kAraNoM se azuddhiyA~ raha gaI; jisakA kheda hai / kAgaja Adi kA mUlya bar3ha jAne para bhI isa grantha kA mUlya sarvasAdhAraNa ke hitArtha bahuta kama rakkhA gayA hai / AzA hai tatvAnveSI isase lAbhAnvita hoMge / dIpAvalI vIra ni0 saM0 2485 navambara, 1658 :: sikharacandra jaina, maMtrI, zrIgaNezavarNI di0 jaina granthamAlA kharakharI (dhanabAda) vihAra For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JOZNADZ zrI mati sau0 puSpAvatI dharmapatni zrI seTha haracanda mala jaina bhariyA, Apane zrI siddhacakra vidhAna ke avasara para 2500) ru0 zrI gaNeza varNI di0 jaina zAstramAlA ko pradAna kiyA / For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSaya-sUcI '* janagA viSaya pRSTha / viSaya prathamAadhikAra 1-73 jIva kA deha pramANapanA TIkAkAra kA maMgalAcaraNa sAta samudghAtoM kA lakSaNa grantha kI bhUmikA 1 sthAvara va trasa jIva viSaya-vibhAjana | jIva samAsa granthakAra kA maMgalAcaraNa | prANa 'vaMde' zabda kA nizcaya va vyavahAra se artha 4 | | caudaha mArgaNA va caudaha guNasthAna / sau indroM ke nAma 5 pratyeka guNasthAna kA lakSaNa asaMyata samyagdRSTi ekadeza jina 5 vainayika va saMzayamithyAdRSTiyoM kA samyagaahaMta ke prasAda se mokSamArga kI siddhi 6 mithyAdRSTi se antara iSTa, adhikRta va abhimata devatA avirata samyagdRSTi, nizcaya vyavahAra ko naya vivakSA se grantha kA prayojana sAdhya-sAdhaka mAnanevAlA tathA AtmaniMdA jIva ke upayoga Adi nau adhikAra 8 sahitaiMdriyasukhAnubhava karane vAlA 33,81 jIva kA karmodayavaza chaha dizA meM gamana 6 | dezavirati svAbhAvika sukha anubhava prANoMke kathana dvArA jIva kA lakSaNa 10,30.75 karane vAlA 33 nau dRSTAMta dvArA jIva kI siddhi 11 | kevalajJAna ke anantara hI mokSa kyoM nahIM 36 nayoM kA lakSaNa 12 | zuddha-azuddha pAriNAmika bhAva 38 mukhyatA se varNana meM anya viSaya gauNa 13 | siddhoMkA svarUpa, Urdhagamana svabhAva 40,211 darzanopayoga tathA usake bheda 13 | siddhoM ke ATha gaNoM kA vizeSa na 41 jIva kA svabhAva kevaladarzana, kintu sayogi guNasthAna ke anta samaya meM karmAdhIna se cakSudarzanI zarIra se UnatA 43, 212 cakSudarzanasaMvyavahArapratyakSa,nizcayase parokSa13 siddhoM ke Atma-pradeza samasta loka meM jJAnopayoga va usake bhedoM kA lakSaNa 14 kyoM nahIM phailate mithyAtva udaya se jJAna bhI ajJAna 14 saMkoca-vistAra karanA jIva-svabhAva nahIM 43 saMvyavahAra kA lakSaNa mukta hone ke sthAna para siddha nahIM rahate 44 zrutajJAna kathaMcit pratyakSa upayoga kA lakSaNa naya-vibhAga se siddhoM meM tIna prakAra se utpAda-vyaya 45 'sAmAnya' kA lakSaNa bahirAtmA kA lakSaNa 45, 81 upayoga kA lakSaNa antara-AtmA kA lakSaNa jIva amUrta va mUrta citta, doSa va AtmA kA lakSaNa jIva kA karttApana 20, 76, 81 paramAtmA kA lakSaNa azuddha nizcaya naya kA lakSaNa 21 | paramAtmA meM bahirAtmA va antarAtmA zakti jIva kA bhoktApana 22 rUpa se hai, vyakti rUpa se nahIM 47 For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ II] 63 46 vRhadravyasaMgrahaH [viSaya-sUcI viSaya pRSTha | viSaya guNasthAnoM meM bahirAtmA, antarAtmA va kAraNa samayasAra kA nAza, kArya samayaparamAtmA 47, sAra kA utpAda ajIva dravyakathana, mUrta amUrta vibhAga 48 kAla dravya kI siddhi upayoga 49 | alokAkAza ke pariNamana meM kAla tIna prakAra kI cetanA | kAraNa hai ajIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza va kAla dravya ke pariNamana meM kauna kAraNa 63 kAla kA lakSaNa anya dravya svapariNamana meM svayaM kAraNa ananta catuSTaya sarga jIvoM meM sAdhAraNa hai 46 kyoM nahIM baMdha avasthA meM guNoM kI azuddhatA 50 14 rajju gamana meM samaya-bheda kyoM nahIM 64 pudgala dravya kI vibhAva vyaMjana paryAya 50 apadhyAna kA lakSaNa vItarAgasamyaktva-nizcayasamyaktva bhASAtmaka zabda-akSarAtmaka.anAkSarAtmaka51 vItarAga-cAritra kA avinAbhUta 65 abhASAtmaka zabda-prAyogika va zrapika -1 paramAgama ke avirodha se vicAra - 65 jIva kA zabda-vyavahAra nayI apekSA 51 sarvajJa vacana meM vivAda nahIM karanA 65 dravya-baMdha, bhAva-baMdha | paMcAstikAya kA kathana 66,74,76 mahAskandha asti va kAya kA lakSaNa va kathana 67, 68 manuSya, nAraka Adi jIva kI vibhAva paMcAstikAyoM meM saMjJAdi se bheda 67 vyaMjana paryAya 52 paMcAstikAyoM meM astitva se abheda 67 dharmadravya gati meM sahakArI-kAraNa 53, 76 | 'siddhatva' zuddha dravya vyaJjana paryAya 67 siddhagati ke liye siddhabhagavAna sahakArI- | nizcaya meM sattA-kAya se dravya kA abheda 68 kAraNa ___54 | chahoM dravyoM kI pradeza saMkhyA adharmadravya sthiti meM sahakArIkAraNa 54,76 kala dravya ekapradezI kyoM svarUpa meM Thaharane ke liye siddha bhagavAna 'dravya' paryAya pramANa hai sahakArI kAraNa 55 | paramANu-gamana meM kAladravya sahakArI 70 AkAza-dravya avakAza dene meM sahakArI- paramANu upacAra se kAya kAraNa 55, 76 | jIva zuddha-ni- cayanaya se zuddha hai 71 karma-nAza sthAna para hI mokSa hotA hai 56 manuSya Adi paryAya vyavahAra naya se haiM 71 lokAkAza, alokAkAza 56 / kAlANu upacAra se bhI kAya nahIM 72 asaMkhyAtapradezI loka meM anaMta dravya kaise 57 | 'aNu' pudgalakI saMjJA, kAla aNu kaise 72 zuddha-nizcaya-naya zakti rUpa 58,77 paramANu zabda kA artha 72 vyavahAra-naya vyakti rUpa | pradeza kA lakSaNa tathA avagAhana zakti 72 vyavahAra naya se saba jIva zuddha nahIM 58 | eka nigoda-zarIra meM siddhoM se anantaguNe nizcaya va vyavahAra kAla 58, 134 | upAdAna kAraNa ke samAna kArya 61 loka sUkSma-bAdara pudgaloM se bharapUra 73 kAla dravya kI saMkhyA va nivAsa-kSetra 62 | amUrtika AkAza kI vibhAga-kalpanA 73 dha For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRhad dravya saMgrahaH [III pRSTha viSaya pRSTha 74-78 | jIva- pudgala - saMyoga se Asrava Adi 83 pariNAmI, zeSa apariNAmI 74, 75 jIvapudgalasaMyoga vinAza se saMvara Adi 83 pudgala mUrtika, zeSa mUrtika 74, 75 | jIva ajIva kI paryAya Asrava Adi 83 74, 75 | Asrava Adi 7 padArthoM kA lakSaNa 84 kSetravAna AkAza jIva pudgala sakriya, zeSa akriya 74, 75 U 76 76 76 karttA zeSa karttA kiMtu kAraNa 74, 76 jIvoM kA paraspara upakAra agurulaghu ke pariNAma svabhAva paryAya jIva ke zarIra, mana Adi kA karttA pudgala76 'gati' Adi ke 'kartA' dharmAdi 4 dravya jIva zuddha-nizcaya se dravya va bhAva puNyapApa kA karttA nahIM, azuddha-nizcaya se karcA 76 pudgalAdi apane pariNAmoM ke karttA chaha dravyoM kI sarvagatatA vyavahAra naya se dravyoM kA paraspara praveza 77 kauna jIva upAdaya hai 77 77 viSaya-sUcI ] viSaya cUlikA - tray zuddha-buddha-eka-svabhAva kA artha 'cUlikA' kA artha dUsarA adhikAra 77 78 78 jIva jIva ke pariNamana se AsravAdi 7 jIva ke paradravya janita upAdhi - gRhaNa jIva ke paraparyAya rUpa pariNamana nizcaya se jIva nijasvabhAva nahIM chor3atA 80 'paraspara sApekSatA' kathaMcit pariNAmitva 80 heya va upAdeya tatvoM kA kathana 81 76 - 156 | azubhopayoga 1 se 3 guNasthAna taka 64 64 64 zubhopayoga cauthe se chaTe guNasthAna taka 64 'zubhopayoga' zuddhopayoga kA sAdhaka zuddhopayoga (ekadeza- zuddhanizcaya) 7 se 12 guNasthAna taka 'zrAvaka' pA~caveM guNasthAnavarti guNasthAnoM meM prakRtiyoM kA saMvara 'zuddhopayoga' na to mithyAtva - rAgAdivat azuddha, na kevalajJAnAdi kI taraha zuddha 65 kevalajJAna kA kAraNa sAvaraNajJAna nigodiyA kA jJAna kSayopazamika kSayopazamikajJAna kevalajJAna kA aMza nahIM67 kSayopazama kA lakSaNa 66 66 67 bhavya kA lakSaNa sarvaghAti va dezaghAti sparddhaka va upazama 67 saMvara ke kAraNa yA bhAvasaMvara ke bheda ep ekadeza zuddha-nizcaya kA lakSaNa . zuddha pAriNAmika bhAva dhyeya hai, dhyAna nahIM-3 | nizcaya va vyavahAra vrata samiti Adi 66 it is nizcaya ratnatraya kA sAdhaka vyavahAra kauna jIva kisa tattva kA karttA 'samyagdRSTi' durdhyAna se vaJcanArtha va saMsAra - sthiti ke nAzArthaM puNyabaMdha karatA hai| -- kisa naya se jIva kisa tattva kA karttA parama zuddha-nizcaya se baMdhamokSa nahIM 8 81,82 bhAva va dravya Asrava bhAva Asrava ke bheda 82 82 86 midhyAtva Adi bhAva strava kA lakSaNa 86 'yoga' vIryAntarAya ke kSayopazama se 87 dravya Asrava jJAna ko AvRta karanevAlA jJAnAvaraNa, 61 baMdha, dravyabaMdha, bhAvabaMdha 86 prakRti, pradeza, sthiti, anubhAga baMdha AThoM karmoM kA svabhAva baMdha ke kAraNa Asrava va baMdha kA antara bhAvasaMvara, dravyasaMvara 82 82 82 60 61 60, 62 6.2 63 paramAtmA kA svarUpa 64, 68 azuddha-nizcaya 1 se 12 guNasthAna taka 64 64 For Personal & Private Use Only 65 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IV ] vRhadravyasaMgrahaH [viSaya-sUcI viSaya pRSTha | viSaya dasa dharmoM kA vizeSa kathana __EE 7 veM naraka vAlA punaH naraka jAtA hai 118 bhAvazuddhi Adi ATha zuddhi 100 naraka ke dukha 118 adhra va anuprekSA 103 | tiryaga loka kA kathana 116 azaraNa anuprekSA dvIpasamudroM kA AkAra, vistAra, saMkhyA 116 nizcayaratnatrayakAkAraNa parameSThiArAdhanA104 AvAsa, bhavana va pura kA lakSaNa 120 saMsArAnuprekSA va paMcaparAvartana 104 vyaMtara-bhavanavAsI kI bhavana-saMkhyA 120 svarga se cayakara mokSa jAne vAle jIva 105 manuSyaloka kA kathana 120 nityanigodiyA kabhI trasa nahIM hoMge 107 jambUdvIpa ke kSetra, parvata, hRda va nadI 121 ekatva anuprekSA 188 kSetra, parvata va hrada ke artha 121 'zarIra' zabda kA artha va svarUpa 108 bharatakSetra kA pramANa 124 nija-zuddhAtmabhAvanA se caramazarIrI ko mokSa, parvata, kSetra va hradoM kA pramANa . 124 acarama ko svarga va paramparA se mokSa108,106 uttara dizA ke kSetra, parvata, nadI 124 anyatva anuprekSA 106 vijayAdha va mlekSa khaMDoM meM caturthakAla 125 azuci anuprekSA 110 videha zabda kA artha 125 brahmacArI sadA pavitra 110 sumeru parvata kA kathana 125 janma se zUdra, kriyA se dvija brAhmaNa 110 gajadanta, yamakagiri, suvarNaparvata 126 saMyamarUpI jalabharI Atma-nadI meM snAna 110 bhogabhUmi ke bhoga, sukha, kalpavRkSa 126 AsravAnuprekSA,iMdriya,kaSAya,avrata,kriyA 111 nizcaya-vyavahAraratnatraya kedhAraka uttamapAtra126 . saMvara anuprekSA __. 112 AhAradAna kA phala 126 nirjarA anuprekSA nirjarA meM jina-vacana kAraNa videha kSetra kA vizeSa kathana . 127 'pUrNa' kA pramANa 130 dukhI dharma meM tatpara hotA hai lavaNasamudra meM 16000 yojanajala U~cAI130 saMvega va vairAgya kA lakSaNa | dhAtakI khaMDa 131 loka anuprekSA 113-143 | parvata va kSetroM ke AkAra loka kA AkAra va vistAra, vAtavalaya 113 | kAlodaka samudra va puSkaravara dvIpa 132 trasanAr3I, Urdha-adholoka kI U~cAI 114 mAnuSottara parvAta adholoka, naraka, bila saMkhyA 114 manuSya va tiyeca Ayu kA pramANa 133 7 pRthviyoM kI moTAI va vistAra 115 | svayaMbhUramaNa dvIpa meM nAgendra parvAta 133 citrApRthivI, paMka khara va abbahula bhAga 115 asaMkhyAta dvIpoM meM jaghanya bhogabhUmi 133 khara va paMka bhAgoM meM devoM kA nivAsa 116 | | aMtima dvIpa va samudra meM karmabhUmi 133 narakoM meM paTala va bile 116 madhyaloka meM akRtrima caityAlaya 133 narakoM meM zarIra kI U~cAI va Ayu 117 / jyotiSka loka 134 naraka saMbaMdhI gati Agati 118 'nimitta' candra, sUrya va kumbhakAra 134 pratyeka naraka meM utpanna hone ke vAra 118 ! candra aura sUrya kA cAra kSetra 135 112 113 113 131 132 For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 141 157 viSaya-sUcI] vRhadravyasaMgrahaH viSaya pRSTha viSaya 'cakravartI' sUrya meM jinavimba ke darzana 135 samyagdRSTi kA vItarAga-vizeSaNa kyoM 151 nakSatroM kA kathana 136 jitane aMzoM meM rAga utanA baMdha 152 divasa meM hAni vRddhi 137 sarAgI kA bhedavijJAna nirarthaka 152 Urddhaloka-kathana va svargoM ke nAma 138 divya va bhAva mokSa 152 vArtika kA lakSaNa 138 paramAtmA kA sukha 153 svargoM ke utsedha va indra saMsArI jIvoM ke bhI atIndriya sukha 154 mokSa-zilA va siddha sthAna 136, 140 nirantara karma baMdha va udaya, mokSa kaise 154 svargapaTala va vimAna saMkhyA 140 zrAtmA saMbaMdhI nau dRSTAMta 155 saudharma sambaMdhI vimAna 141 | niraMtara mokSa kiMtusaMsAra jIvazUnya nahIM 156 devoM kI Ayu puNya-pApa. zubha-azubhopayoga 156 nizcaya loka 142 puNya prakRtiyoM ke nAma pApa kA lakSaNa 143 SoDazabhAvanA va samyaktva kI mukhyatA 157 vodhi-durlabha anuprekSA 143 tIna mUr3hatA Adi 25 doSa 158 manuSya Adi kI uttarottara durlabhatA 143 | zrAgama-adhyAtma se samyaktva kA lakSaNa 158 viSaya kaSAyAdi kI bahulatA 143 bhakti va puNya se paramAtmapada kI prApti 158 vodhi va samAdhi kA lakSaNa 144 | samyagdRSTi kA svarga meM jIvana / dharma anuprekSA va dharma kA lakSaNa 144 mithyAdRSTi kA puNya baMdha 154 84 lAkha yoni 144 bhedAbheda ratnatraya ke dhAraka gaNadhara 156 dharma se abhyudaya sukha / tIsarA adhikAra 160-234 parISaha jaya . 146 vyavahAra va nizcaya mokSamArga 160 cAritra, usake bheda va lakSaNa nizcayava vyavahAramokSamArgasAdhyasAdhaka161 kauna cAritra kisa guNasthAna meM 147 nizcaya mokSAmArga zubhopayogarUpavyavahAraratnatraya se pApasaMvara148 ratnatrayamayI AtmA hI mokSa kA kAraNa 161 zuddhopayogarUpa nizcayaratnatraya se puNya-pApa / nizcayA~samyagdarzana-jJAna-cAritra 162 kA saMvara 148 vyavahAra samyagdarzana saMvara meM asamarthoM ke liye vrata Adi 148 samyagdarzana samyagjJAna ko kAraNa 163 363 matoM ke nAma 146 gautamagaNadhara,agnibhUta,vAyubhUtakIkathA164 yoga-kaSAya se baMdha, akaSAya se abaMdha 146 | abhavyasena muni 165 dravyabhAva va savipAka-avipAka nirjarA 146 | samyaktva binA tapa Adi vRthA 165 aMtaraMga bahiraMgatapa-svarUpa va sAdhya sAdhana 150 devamUr3hatA, lokamUr3hatA samayamUr3hatA 165 nirjarA saMvara pUrvaka 151 nizcaya se tIna mUr3ha rahitatA 166 sarAga sanyagdRSTi kI nirjarA se azubha- ATha mada 167 karmanAza,saMsArasthiti cheda,paraMparAmokSa 151 | mamakAra va ahaMkAra kA lakSaNa 167, 172 vItarAga samyagdRSTi kI nirjarA 151 | yaha anAyatana, anAyatana kA artha 167 156 131 For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ VI] bRhadravyasaMgrahaH [viSaya-sUcI viSaya pRSTha / viSaya niHzaMkita va vyavahAra niHzaMkita . 168 jJAna savikalpa-nirvikalpa va svaparaprakAzaka 181 jinendra meM asatyatA ke kAraNoM kA prabhAva168 'darzana' sAmAnyagrahaNa va sattAvalokana 183 vibhISaNa, devakI va vasudeva kI kathA 168 samyagdarzana rUvikalpa, darzana nirvikalpa 183. sAta bhaya 166 samyagdarzana va darzana meM antara 183 nizcaya niHzaMkita, vyavaha ra kAraNa 166 chadmasthoM ke darzana pUrvaka jJAna 184 niSkAMkSita va vyavahAra niSkAMkSita 166 | kevalI ke darzana va jJAna yugapata 184-185 sItA kI kathA | darzana kA lakSaNa sannikarSa 185 nizcaya niSkAMkSita ko vyahavAra kAraNa 170 liMgaja va zabdaja zrutajJAna / 185 nirvicikitsA va vyavahAra nirvicikitsA170 matijJAna pUrvAka zruta va manaHparyaya 185 dravya va bhAva nirvicikitsA 170, 171 matijJAna upacAra se darzana 185 nizcaya nirvicikitsA, vyavahAra kAraNa 171 | 'chamastha' kA artha / 185 amUDhadRSTi va vyavahAra amUDha dRSTi 171 tarka va siddhAMta se darzana kA lakSaNa 186 nizcaya amUr3haddaSTi, vyavahAra kAraNa 171 | jJAna para-prakAzaka, darzana sva-prakAzaka 187 saMkalpa vikalpa kA lakSaNa. 167, 172 sAmAnya vizeSAtmaka vastu 187 upagUhana tathA vyavahAra va nizcaya 172 sAmAnya grAhaka darzana to jJAna apramANa187 sthitikaraNa guNa, vyavahAra va nizcaya 173 'jJAna svarUpa AtmA' pramANa hai 187 moha karmodaya se mithyAtva va rAgAdi 173 'AtmA' sva-para sAmAnya vizeSa kA jJAtA 157 vAtsalya guNa, vyavahAra va nizcaya 173 | jJAna ko jAnane se darzanapara kA bhI jJAtA 185 akampanAcArya va viSNukumAra kathA 173 | | 'sAmAnya' kA artha 'AtmA' kaise 188 vajakaraNa va siMhodara kathA 174 tarka va siddhAnta se 'sAmAnya' kA artha 188 muni bhedAbheda ratnatraya ke ArAdhaka 174 samyagdarzana va samyagjJAna meM antara 186 zrAvaka bhedAbheda ratnatraya ke priya (premI)174 abheda se jJAna kI avasthA vizeSa samyaktva 186 prabhAvanA guNa, vyavahAra prabhAvanA 174 samyaktva va jJAna ke ghAtaka karma2 yA 1 160 nizcaya prabhAvanA, vyavahAra kAraNa 175 zuddhopayoga hI vItarAga cAritra 160 sarAgavyavahAra samyaktva sesAdhya, vItarAga vItarAgacAritra kA sAdhaka sarAgacAritra 160 cAritra kA avinAbhAvI, vItarAganizcaya samyaktva 160 | vyavahAra cAritra samyagdRSTi kahA~-kahA~ utpanna hotA hai abata dArzanika (samyagdRSTi) 161 kisa gati meM kaunasA samyaktva 177 / 'zrAvaka' paMcama guNasthAnavartI 161 samyagjJAna, vyavahAra va nizcaya 177 / 11 pratimAoM kA svarUpa 161 saMzaya, vibhrama, vimoha 178 sakalacAritra 162 'sAkAra' zabda kA artha 178 azubhopayoga va zubhopayoga kA lakSaNa 163 dvAdazAGga va aGga bAhya 176 nizcayacAritra, utkRSTacAritra 163 cAra anuyoga, anuyoga zabda kA artha 180 dvividha mokSamArga kA sAdhaka dhyAna 165 nizcaya samyagjJAna, vyavahAra sAdhana 180 dhyAna kA kathana 165 mAyA, mithyA, nidAna zalyoM kA svarUpa 181 | dhyAtA kA lakSaNa 166 176 / For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTa 167 18 viSaya-sUcI] vRhadvya saMgrahaH [ VII viSaya pRSTha / viSaya dhyAna kI siddhi kA upAya 166 anumAna, pakSa, hetu dRSTAnta Adi 206 ArtadhyAna ke bheda va svAmI hetudoSa 206 raudradhyAna ke bheda va svAmI 167 buddhihIna ko zAstra anupakArI 210 dharmadhyAna ke bheda tathA svAmI NamosiddhANaM kA dhyAna nizcaya kokAraNa211 dharmadhyAna se puNya, paramparA mokSa 168 siddhoM kA svarUpa tathA siddha nizcaya se cAroM dharmadhyAna ke lakSaNa / 168 nirAkAra, vyavahAra se sAkAraM 211, 212 zuddha nizcaya se jIva karmaphala rahita 168 siddha caramazarIra se kiMcita Una 212 zukladhyAna ke cAra bheda 166 | nizcaya paMcAcAra, vyavahAra kAraNa 212,214 pRthaktva-vitarka kA lakSaNa va svAmI 166 | AcArya-svarUpa va nizcaya paMcAcAra 213 sUkSma kriyApratipAti kA lakSaNa, svAmI 200 aMtaraMga tapa ko bahiraMgatapa kAraNa - 214 vyuparatakriyAnivRtti kA lakSaNa, svAmI200 | nizcaya svAdhyAya 214 adhyAtma bhASA se antaraMga-bahiraMga dharma upAdhyAya kA svarUpa 215 va zukladhyAna sAdhu kA svarUpa tathA bAhya-Abhyantara ekatva-vitarka kA lakSaNa va svAmI 200 | mokSamArga ke sAdhaka . 216 piNDastha Adi cAra dhyAna | vyavahAra va nizcaya ArAdhanA 216 rAga-dveSa-moha kA lakSaNa 201 nija zrAtmA hI paMcaparameSThI rUpa hai| rAga-dvaSa karmajanita yA jIvajanita 201 | dhyeya, dhyAtA va dhyAna kA lakSaNa nayavivakSA se rAga-dveSa kisa janita 202 | paMca-parameSThI dhyeya haiN| zuddha nizcaya naya kI apekSA 'azuddha nizcaya- niSpanna avasthA meM nija AtmA dhyeya 216 naya' vyavahAra | caubIsa parigraha 216 padasthadhyAna, parameSThi-vAcaka maMtra 202 / | nAnA padArtha dhyAna karane yogya 216 35, 16, 6, 5, 4, 2, 1 akSaroM ke maMtra 203 | vyavahAra ratnatraya ke anukUla nizcaya 'oM' pada kI siddhi 203 ratnatraya sarvapada, nAmapada, Adipada 203, 205 zuddhopayoga eka deza zuddha nizcaya 216 dhyAtA, dhyeya, dhyAna, dhyAnaphala parama dhyAna kA svarUpa va nAmAMtara 216 nizcaya dhyAna kA kAraNa zabhopayoga 204 tapa-zruta-vrata-dhArI hI dhyAtA 222 arihaMta kA svarUpa | tapa-zruta-vrata kA lakSaNa va bheda 223 arihaMta nizcaya se zarIra rahita dhyAna kI sAmagrI 223, 224 paramaudArika zarIra sAta dhAtu rahita 206 vrata se puNya, to dhyAna kA kAraNa kaise 224 18 doSoM ke nAma ... 206. mahAvrata bhI eka deza vrata kyoM 225 'arihaMta' zabda kA artha 206 tyAga kA lakSaNa sarvajJa kI siddhi 206 'mahAvrata ke tyAga' kA artha 225 dravya-kSetra-kAla-bhava-antarita padArtha 206 | nizcaya vrata 225 218 225 For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha 230 VIII] vRhadvyasaMgrahaH [viSaya-sUcI viSaya pRSTha / viSaya . bharata cakrI ne bhI vrata dhAre 25 zuddha-dravya kI zakti rUpa zuddha pAriNAmikapaMcama kAla meM dhyAna 226 bhAva-nizcayamokSa jIva meM pahale se utsarga va apavAda se dhyAna kA kathana 226 vidyamAna hai| 230 uttamasaMhanana va 14pUrva ke abhAva meM dhyAna226 jIva kA lakSaNa zuddhapAriNAmikabhAva dravyazrutajJAnAbhAva meM bhI aSTapravacanamAtra avinAzI bhAva-zruta se kevala-jJAnotpatti 227 'AtmA' zabda kA artha 231 zivabhUti munika dravyazrutajJAnAbhAva 227 'advata-jIva-vAda' kA khaMDana 232 12 veM guNasthAna meM jaghanya zrutajJAna 228 anantajJAna jIva kA lakSaNa 230, 232 paMcamakAla meM paramparA se mokSa 228 'adhyAtma' zabda kA artha 232 bhedAbheda ratnatrayakI bhAvanA se saMsAra graMthakAra kI antima bhAvanA 232 sthiti stoka 228 TIkAkAra kI bhAvanA 234 usI bhava meM mokSa hone kA niyama nahIM 228 alpazruta jJAna se dhyAna 228 laghu-dravya-saMgraha . 235-233 durdhyAna kA lakSaNa mokSa ke viSaya meM naya vicAra vRhad-dravya-saMgraha gAthAH 240-244 baMdhapUrvaka mokSa vR.dra.saM. gAthA varNAnukramikA 245 zuddha nizcaya naya se na baMdha, na mokSa 230 ladra.saM gAthA varNAnukramikA 246 dravya-bhAva mokSa jIva-svabhAva nahIM 230 saMketa-sUcI ___ 246 dravya va bhAva-mokSa kA phalabhUta ananta udadhRta padya varNAnukramikA 247-248 jJAna Adi jIva kA svabhAva 230, 232 / paryAyamokSa eka dezazuddhanizcayanaya se 230 pAribhASika zabda-sUcI 246-262 nizcaya-mokSa dhyeya hai, dhyAna nahIM 230 uddhata vAkya varNAnukramikA 262 ( For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhi-patra bhUla se, bhrama se tathA ajJAna se, jo azuddhi raha gaIM; unake liye ! yadyapi yaha 'zuddhi-patra' lagA diyA, zeSa karanA ThIka vijJoM ke liye // pRSTha paMkti azuddha 1 6 bhojadebA 24,18 dabbaM 10 ne 11 jo 2 2 3 4 4 8 sabbadA 5 3 rki , 5 6 bRnda' giddaTTha' 5 7 davbaM 5 10 cicjyotiH 5 10 jIjAdi 6 1,14 bRSabha 6 6 2 bRSabheNeti 6 vaptizca nirvighna 7 12 punastat 8 dubiyappo 6 karma 13 13 7 dabbaM NiddiThTham davvaM NiddiTTha N 14 7 24 adhidheya * 11 karmA va 23 nirmala; e 1 bhUtArtha e 2 bacana kAyavyA 6 13 kaMvala norvaM 10 1 idAnIM 10 6 AgamArthaH 10 10 bhinavAAdha 11 3 vIrya 11 13 adhyAtma 11 25 jIba zuddha bhojadevA davvaM X X duvippo karma savvadA kiM davvaM cijjyotiH jIvAdi vRSabha vRSabheNeti vAptizca nirvighnaM pRSTha paMkti azuddha 12 4 vtavahAra 12 5 padArthapuna punastatabhidheya karmA varNa nirmala bhUtArthaM 12 13 146,15 Taka 14 10 aThTha vRndagiddiTTha" 15 murtAmUrttam 15 12 saMvyabahAra 15 27, 28 caritra 16 4 svargApargA ... 7 SaTakaM 4 dvi vacanakAyavyA 22 kevala norva 23 idAnIM AgamArthaH bhirnavAdhi vIrya cakSurdarzana 8 10 karma 4 yadavadhiM 17 14 jIva 17 20 18 28 16 26 20 20 21 21 padArtha jo bhAvanA eka rUkhA, kar3A mRtaH * karma 1 27 "kriyA'rtika" 7 Nicchiyado 21 nau 8 kamma 1 NicchayaNado 24 2 cciya 24 12 nantaraM 25 2 samudghAta 25 17 anubhaba atha adhyAtma 26 6 samudUghAtaH jIva 26 11 khicchiyaNado For Personal & Private Use Only zuddha vyavahAra padArthaH puna SaTkaM dvi cakSurdarzana karma yadavadhi STa aTTha mUrttAmUrttaM saMvyavahAra cAritra svargApavarga jIva padArtha ko jo bhAvanA meM eka rUkhA, narama, kar3A mUrta:karma 'kriyArtika, cchiyado no kamma cchiyAyado cchiya antaraM samudghAta anubhava samudghAtaH linchayakhayo Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ XI . . . * * x >> * * iSvAkAra sahasrayojana ghaTa athaNa "sUtre trizata tAM vijJeyaH viMzatya pariveSTya merU sAnatkumAra brahmottara igatIsa zuddhi-patra] pRSTha paMkti azuddha 74 6 uttavaM 74 7 "pariNAma" 75 1 pariNamAbhyAM 80 5 pariNAmati 80 5 nizcapena 82 7 sabhyagdRSTastu 82 10 paramatthe 83 6 tA 88 12 vijJeyeH 10 3 pavesanaM 66 7 lakSaNa 66 2 tAsteyA . jJAna darzana 100 10 bhAvazudviH 104 26 dravyAsaMsAra 105 13 zreNya 106 11 madhyamAni 107 8 asthi 107 6 su paurA 108 6 paramobandhu 111 3 mAlavA 112 8 nirjarAnuprekSA 112 1. gale 114 7 madhya 115 5 ko'rtha ? 117 5 SaTakaM 116 4 pazcamANaNaM 116 5 mAsuro 120 6 sasudra120 12 saMkhye 121 2 vaMzA123 6 gajadanva 124 4 sahastrA 130 10 chaSpa""bodhavyA vRhadvyasaMgrahaH zuddha | pRSTha paMkti azuddha uttaraM (re) 131 3 ikSvAkAra "pariNAmi" 131 5 sahastrapariNAmAbhyAM 132 16 yojaga pariNamati 134 30 ghaTa nizcayena 136 3 candrAsya samyagadRSTastu 136 8 atthaeNa""suno paramatthe 136 triMzata 136 13 vizatya 137 10 pariveSTya pavesaNaM 136 1 meru lakSaNa 136 3 sanatkumAra tasteyA 140 4 brahmAottara jJAnadarzana 140 7 igattIsa bhAvazuddhiH 140 7 doNiedravyasaMsAra 140 23 anudizA zreNya 143 1 iMdiyavasadA madhyamAni 143 6 vodhi asthi 143 23 prANamukhatA supaurA 144 6 Niccadara paramo bandhu 145 4 ratnatrata 147 3 chedopasthAnam mAravA 147 16 pRvaktva galane 148 6 tAnI madhye 146 11 tassaDanaM ko'rthaH 1 . 150 2 ityAdhyAhAraH SaTkaM 151 1 jJAninAnAmapi 151 2 tatrauttaram masuro 151 4 kAranena samudra 152 8 hAraNaM saMkhyeya 152 20 rAga Adika vaMzA 153 4 tAthA gajadanta 153 13 sarvakAmu sahasrA 156 1 bhAvitakAla chappa"bodhavvA 156 7 SaSThama doSiNaeanudiza iMdiyavasadA ya bodhi parAGamukhatA Niccidara ratnatraya chedopasthApanam pRthaktva vyAkhyAnaM tAni tatsaDanaM ityadhyAhAraH jJAninAmapi tatrottaram kAraNena hAro *~* << n & n n n n 6 * >> << an in an * 6 6 << >> >> nijerAnuprekSA 158 7 vyAkhyAna tadyathA sarvakAlamu bhAvikAla SaSTha For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [zuddhi-patra uppAdavaehiM svazuddhAtma padArthakhedarahitatva yastu ananta baddha x] pRSTha paMkti azuddha 27 5 saMkhye pUrNa 27 6 pugdala 28 2 paMvakkhA 28 3 tejo 28 8 kama"mUtA 28 16 (ye saba haiM) 28 18 alpajJa, jIva 26 1 strIndrayAH 30 10 iMndiya 30 12 caturdaza 30 13 vaci 30 20 pAkhaMDI 31 1 ti massave 32 3 sAMsA32 7 aNiyaThiTha 32 8 yaa| 33 25 ? 34 6 evAtIva 34 12 paramAtmattvai 34 27 atIva 34 30 vAMchadirUpa 35 1 pazamakSapaNa 35 2 guNthAsana 35 6 dvAdaza 35 7 vicAra 35 10 vatino 35 15 kareNa 35 23 avicAra 36 7 gijane 38 6 dvayama 38 15 jo 38 17 mArgaNA bhI 36 14 ye 40 11 siddhAH & Ans *G an or * * 1 6 >> ** * n n n ne * vRhadravyasaMgrahaH zuddha / pRSTha paMkti azuddha saMkhyeya"pUrNa 40 12 uppAdaehiM pudgala 41 5 mvazuddhAtma paMcakkhA 42 2 padArthatejo 42 3 kheDharahitatva karma"bhUtA | 43 10 yantu ye saba haiM 43. 15 ananta alpajJa jIva, 44 2 vaddha strIndriyAH | 44 6 lAmbu iMdiya | 44 7 svabhAvoddhava caturdaza | 45 4 vyava vacI 46 : sugataH pAMkhar3I 46 16 "viSNu" timassa ve | 46 24 paramAtmA saMsAaNiyahi 47 12 mithyAsA y| 48 12 ruvAdi 46 5 cecanA evAtIta paramAtmatattve 53 1 lakSaNa 55 16 avasvA atIta 58 13 paramoho vAMchAdirUpa 56 4 sthiti pazamanakSapaNa 62 25 (parama guNasthAna 63 1 vyaya dhrauvyA dvAdaza vIcAra 65 6 pallavieNa vartino 65 11 vyAkhyAna karaNa 65 22 amAva avIcAra | 68 3 siddhayatI gijine 70 3 tiSThati 70 6 sahAkAri X 70 13 sabbaNhu mArgaNA meM bhI 71 10 paryAyayai x siddhA |74 5 cauvaro lAbu svabhAvorddha vyaya sugataH "viSNu" paramAtmA ziva hai| kAma krodhAdi ke jItane se mithyAtvasA rUvAdi cetanA lakSaNA avasthA paramaTTho sthitiH (parama vyayadhrauvyA palavieNa vyAkhyAna abhAva siddhayatI tiSThati dvayama sahakAri savvaNhu paryAya cauro For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tatti zeSAH XII ] vRhadravyasaMgrahaH [zuddhi-patra pRSTha paMkti azuddha pRSTha paMkti azuddha 205 10 kammo kammo 158 7 dezAntAra dezAntara 206 2 bhavAntaritAH / bhavAntaritA* 1566 saptattvA saptatattvA 206 31 x *'svabhAvAntaritAH' 161 2 titti itypipaatthH| 211 3 parameSThI parameSThi 163 13 zadRzaiH sahazaiH 213 10 caicanya caitanya 164 2 gotama gautama 214 7 sambadhaM sambandhaM 164 12 zeSaH 214 10 svAdhyAsta svAdhyAyasta 166 8 la-kSaNa lakSaNa 215 1 rayaNttaya rayagattaya 168 7 rAvaNA rAvaNa 215 5 bAhyabhyantara bAhyAbhyantara 171 1 bastrAprAvaraNaM 'vastrAprAvaraNaM 218 5 NicchiyaM NicchayaM 171 12 punastamyaiva punastasyaiva 218 14 parameSThiyA parameSThathA 171 31 x 1. 'vastraprAvaraNaM' ityapi pAThaH 218 17 bhagavAt bhagavAn 173 2 parityukta parityaktu 218 20 niHpRha niSpRha 173 7 paramAtva paramAtma 220 6 vivekI viveki 176 7 gatimutpanna gatisamutpanna 222 3 jJAnotpatti jJAnotpatti 176 7 prathamAnoyogo prathamAnuyogo 226 5 kasmAdita kasmAditi 180 13 badha""rUpaM, vadha rUpaM 228 13 mukta bhukte 182 11 zAstrA zAstrA 226 5 saMvere saMvare 185 7 manaH parpaya manaH paryaya 231 1 kameva kabhAvena 187 6 kANenA kAraNenA 232 6 lakSaNaM lakSaNaM 161 10 ghAdAdo ghAtAdau 233 15 parihArtha parihArArtha 164 14 dviyIya dvitIya 2356 padeza padeza (sa) 198 4 parama 236 18 prariNayANa pariNayANa 166 20 'pRthaktva 'pRthaktvavitarka 236 25 gacchAMtA gacchatA 200 15 sUkka sUkSma 238 16 biNimmukko viNimmukko 2036 ujhaayaa|munninno mAyA munninno| 236 21 ThANa ThANa (tANa) 204 13 parameSTinAM parameSThinAM 248 2/27 bhA.saM. 64 bhA.saM.664 noTa:-'va' ke sthAna para 'ba' aura 'ba' ke sthAna para 'va' tathA :' ke sthAna para "chapa gayA hai / bhASA TIkA meM gAthA ke uddhRta vAkyoM meM yadi azuddhi ho to unako gAthA anusAra zuddha karake par3hane kI kRpA kreN| INTELLEEEEEEEEEEE param +TO+ For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrInemicandrasiddhAntidevaviracitaH bRhadvya sNgrhH| [ saMskRtaTIkayA hindITIkayA ca sametaH ] ____zrIbrahmadevakRta-saMskRtaTIkA / praNamya paramAtmAnaM siddha trailokyavanditam / svAbhAvikacidAnandasvarUpaM nirmalAvyayam // 1 // zuddhajIvAdidravyANAM' dezakaM ca jinezvaram / dravyasaMgrahasUtrANAM vRttiM vakSye samAsataH // 2 // yugmam / atha mAlavadeze dhArAnAmanagarAdhipatirAjabhojadevAbhidhAnakalikAlacakravartisambandhinaH zrIpAlamahAmaNDalezvarasya sambandhinyAzramanAmanagare zrImunisuvratatIrthakaracaityAlaye zuddhAtmadravyasaMvittisamutpannasukhAmRtarasAsvAdaviparItanArakAdiduHkhabhayabhItasya paramAtmabhAvanotpannasukhasudhArasapipAsitasya bhedAbhedaratnatrayabhAvanApriya niHsImajJAnAdikazaktiyukta jo zuddha prabuddha vasukarmamukta hai / praNAma karatA hU~ jinendradeva ko triloka-vaMdya jo yuktiyukta hai / bhASArtha-triloka se baMdanIya, svAbhAvika caitanya (jJAna) va Ananda (sukha) mayI, karma rUpI mala se rahita, tathA avinazvara, aise siddha paramAtmA ko aura zuddha jIva Adi chaha dravyoM kA upadeza dene vAle zrI jinendra (arihanta ) bhagavAna ko namaskAra karake maiM (brahmadeva) dravyasaMgraha grantha ke sUtroM kI vRtti (TIkA) ko saMkSepa se kahUMgA // 1-2 // vRttyartha-mAlavA deza meM dhArA nagarI ke zAsaka kalikAlacakravartI bhojadeva' rAjA kA sambandhI 'zrIpAla' mahAmaNDalezvara (rAjya ke kucha aMza kA zAsaka) thaa| usa zrIpAla ke 'Azrama' nagara meM zrI munisuvratanAtha tIrthaGkara ke mandira meM 'soma' seTha ke liye 'zrInemicandra 1; 'tatvAnAm' iti pAThAntaram / For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2] 1 sya bhavyavarapuNDarIkasya bhANDAgArAdyanekaniyogAdhikArisomAbhidhAnarAjazreSThino nimitta zrInemicandra siddhAntadevaiH pUrvaM SaDviMzatigAthAbhirlaghudravyasaMgrahaM kRtvA pazcAdvizeSatastraparijJAnArthaM viracitasya vRhadravyasaMgrahasyAdhikArazuddhipUrvakatvena vyAkhyA vRttiH prArabhyate / tatrAdau "jIvamajIvaM dabbaM" ityAdi saptaviMzatigAthAparyantaM SaDdravyapaJcAstikAyapratipAdakanAmA prathamo'dhikAraH / tadanantaraM "AsavabaMdhaNa" ityAdyekAdazagAthAparyantaM saptatantvanavapadArtha pratipAdanamukhyatayA dvitIyo mahAdhikAraH / tataH paraM "sammadda' saNaNANaM" ityAdiviMzatigAthAparyantaM mokSamArgakathanamukhyatvena' tRtIyo'dhikArazca / ityaSTAdhikapaJcAzadgAthAbhiradhikAratrayaM jJAtavyam / vRhad dravyasaMgraha siddhAnta cakravartI ne laghu dravyasaMgraha kA pahale 26 gAthAoM meM nirmANa kiyA thA / vaha soma seTha ne zuddha Atma- dravya ke saMvedana se utpanna honevAle sukhAmRta rasa ke AsvAda se viparIta jo narakAdi ke dukha se bhayabhIta thA aura paramAtmA kI bhAvanA se pragaTa hone vAle sukharUpI amRta rasa kA pyAsA thA, bheda-bheda rUpa ratnatraya ( nizcaya vyavahAra rUpa ratnatraya - samyag darzana, samyagjJAna, samyakcAritra ) bhAvanA kA bahuta premI thA, bhavya janoM meM zreSTha rAjakoSa (rAja- khajAne ) kA koSAdhyakSa ( khajAnacI ) Adi aneka rAja - kAryoM kA adhikArI thA / phira zrI nemicandra siddhAnta cakravartI ne usa laghu dravyasaMgraha ko vizeSa tattvajJAna karAne ke liye bar3hAkara 58 gAthAoM meM racA, usa bar3e dravyasaMgraha ke adhikAroM kA vibhAjana karate huye maiM ( brahmadeva ) vRtti Arambha karatA hU~ / usa vRhadravya saMgrahanAmaka zAstra meM pahale "jIvamajIvaM davbaM" isa gAthA se lekara " jIvadiyaM zrAyAsa" isa sattAIsavIM gAthA taka jIva 9; pudgala 2: dharma 3; adharma 4; AkAza 5 aura kAla 6 ina chaH dravyoM kA tathA jIva 1; pudgala 2; dharma 2; adharma 4 aura AkAza 5 ina pA~coM astikAyoM kA varNana karane vAlA SaDdravya paMcAstikAyapratipAdaka nAmaka pahalA adhikAra hai| isake bAda "AsavabaMdharaNasaMvara" isa gAthA se lekara "suhAsuhabhAvajuttA" isa ar3atIsavIM gAthA taka jIva 9; ajIva 2; Asrava 3; baMdha 4: saMvara 5; nirjarA 6 aura mokSa 7 ina sAtoM tatvoM kA aura jIva 1; ajIva 2: Asrava 3; baMdha 4; saMvara 5; nirjarA 6; mokSa 7; puNya aura pApa 6 ina nava padArthoM kA mukhyatA se pratipAdana karane vAlA "saptatattvanavapadArthapratipAdaka" nAmaka dUsarA mahA adhikAra hai / tadanantara "samma saraNaraNANaM" isa gAthA se lekara agalI bIsa gAthAoM taka mukhyatA se mokSamArga kA varNana karane vAlA tIsarA adhikAra hai / isa prakAra aTThAvana gAthAoM dvArA tIna adhikAra jAnane cAhiyeM / 1; 'mukhyatayA' iti pAThAntaram / For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3 prathamAdhikAraH tatrApyAdau prathamAdhikAre caturdazagAthAparyantaM jIvadravyavyAkhyAnam / tataH paraM "ajjIbo puNa Neo" ityAdi gAthASTakaparyantamajIvadravyakathanam / tataH paraM "evaM chanbheyamidaM" evaM sUtrapaJcakaparyantaM paJcAstikAyavivaraNam / iti prathamAdhikAramadhye'ntarAdhikAratrayamavaboddhavyam / tatrApi caturdazagAthAsu madhye namaskAramukhyatvena prathamagAthA / jIvAdinavAdhikArasUcanarUpeNa "jIvo uvogamao" ityAdi dvitIyasUtragAthA / tadanantaraM navAdhikAravivaraNarUpeNa dvAdazasUtrANi bhavanti / tatrApyAdau jIvasiddhayartha "tikkAle cadupANA" itiprabhRtisUtramekam , tadanantaraM jJAnadarzanopayogadvayakathanArtha "uvaaogo dubiyappo" ityAdigAthAtrayam , tataH paramamUtvakathanena "baeNarasapaMca" ityAdisUtramekam , tato'pi karmakata tvapratipAdanarUpeNa "puggalakammAdINaM" itiprabhRtisUtramekam , tadanantaraM bhoktRtvanirUpaNArthaM "vavahArA suhadukvaM' ityAdisUtramekam , tataH paraM svadehapramitisiddha yartha "aNugurudehapamANo" itiprabhatisUtramekam , tato'pi saMsArijIvasvarUpakathanena una tInoM adhikAroM meM bhI Adi kA jo pahalA adhikAra hai usa meM 14 gAthA dvArA "NikammA aThuguNA" isa gAthA taka jIvadravya kA vyAkhyAna hai / usake Age "ajjIvo puNa Neo" isa gAthA me lekara "loyA yAsapadese" gAthA taka kI ATha gAthAoM meM ajIvadravya kA varNana hai / tadanantara "evaM chacbheyamidaM" isa gAthA se lekara pA~ca gAthAoM meM "jAvadiyaM AyAsaM' isa gAthA taka pA~ca astikAyoM kA varNana karane vAlA tIsarA antarAdhikakAra hai / isa taraha prathama adhikAra meM tIna antarAdhikAra samajhane cAhiye / prathama adhikAra ke pahale antarAdhikAra meM jo caudaha gAthAe~ haiM unameM namaskAra kI mukhyatA se pahalI gAthA hai / jIva Adi nava 6 adhikAroM ke sUcanA rUpa se "jIvo uvayogamao" dasarI satra gAthA hai| isake pazcAt nau adhikAroM kA vizeSa varNana karane rUpa bAraha gAthAe~ haiM / una 12 sUtroM meM bhI prathama hI jIva kI siddhi ke liye "tikAle cadupANA" ityAdi eka gAthA hai / isake bAda jJAna aura darzana ina donoM upayogoM ko kahane ke liye "uvogo duviyappo" ityAdi tIna gAthA sUtra haiN| tadanantara jIva kI amUrttatA kA kathana rUpa "varaNarasapaMcagaMdhA" eka gAthAsUtra hai / tatpazcAt jIva ke karmakatA kA pratipAdana karane rUpa "puggalakammAdINaM" eka gAthAsUtra hai / isake pIche jIva ke karmaphaloM ke bhoktApane kA kathana karane ke liye "vavahArA suhadukkhaM" ityAdika eka gAthA hai / usake pIche jIva ko apane deha-pramANa siddha karane ke liye "aNugurudehapamANo" eka gAthAsUtra hai| isake bAda saMsArI jIva ke svarUpa kA kathana karane rUpa "puDhavijala teuvAU" Adi tIna gAthAsUtra haiN| isake anantara "NikammA aSTaguNA" gAthA ke pUrvArdha meM jIva ke siddha For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4] bRhadravyasaMgrahaH [ gAbhA 1 " puDha vijalateuvAU" ityAdigAthAtrayam, tadanantaraM "NikkammA aTThaguNA " iti prabhRtigAthApUrvArdhena siddhasvarUpakathanam uttarArdhena punarUrdhvagatisvabhAvaH / iti namaskArAdicaturdazagAthAmelApakena prathamAdhikAre samudAyapAtanikA / athedAnIM gAthApUrvArdhena sambandhA'bhidheyaprayojanAni kathayAmyuttarArdhena ca maGgalArthamiSTadevatAnamaskAraM karomItyabhiprAyaM manasi dhRtvA bhagavAn sUtramidaM pratipAdayati jIvamajIvaM dabbaM jiNavaravasaheNa jeNa siddiham | deviMdavidavaMda vaMde taM sabbadA sirasA // 1 // jIvamajIvaM dravyaM jinavaravRSabheNa mena nirdiSTam / devendravRndavaMdyaM vande taM sarvadA zirasA // 1 // vyAkhyA- 'vaMde' ityAdikriyAkArakasambandhena padakhaNDanArUpeNa vyAkhyAnaM kriyate / 'vaMde' ekadezazuddha nizcayanayena svazuddhAtmArAdhana lakSaNabhAvastavanena tathA adbhUtavyavahAranayena tatpratipAdaka va canarUpadravyastavanena ca 'baMde' namaskaromi / svarUpa kA kathana kiyA hai aura uttarArdha meM jIva ke Urdhvagamana svabhAva kA varNana kiyA hai / isa prakAra namaskAragAthA se lekara jo caudaha gAthAsUtra haiM, unakA mela karane se prathama adhi kAra meM samudAya rUpa se pAtanikA kA kathana hai / gAthA ke pUrvArdha dvArA sambandha, abhidheya tathA prayojana kahatA hUM, aura gAthA ke uttarArdha se maGgala ke liye iSTa devatA ko namaskAra karatA hU~, isa abhiprAya ko mana meM rakhakara bhagavAna "zrInemicandra AcArya " prathama sUtra kahate haiM gAthArtha - maiM ( nemicandra zrAcArya) jisa jinavaroM meM pradhAna ne jIva aura ajIva dravya kA varNana kiyA, usa devendrAdikoM ke samUha se vaMdita tIrthaGkara paramadeva ko sadA mastaka jhukAkara namaskAra karatA hUM // 1 // -: bRtyarthaH - 'vaMde' ityAdi padoM kA kriyAkArakabhAvasaMbandha se padakhaMDanA rItidvArA vyAkhyAna kiyA jAtA hai / "vaMde" eka deza zuddha nizcayanaya kI apekSA se nija-zuddha AtmA kA ArAdhana karane rUpa bhAvastavana se aura asadbhUta vyavahAranaya kI apekSA usa nija-zuddha AtmA kA pratipAdana karane vAle vacanarUpa dravyastavana se namaskAra karatA hUM / tathA paramazuddha nizcayanaya se bandhavandaka bhAva nahIM hai / (arthAt ekadeza zuddha nizcayanaya aura For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 1 ] prathamAdhikAraH [ 5 1 "" paramazuddhanizcayana yena punarvadya vandakabhAvo nAsti / sa kaH kartA ? ahaM nemicandrasiddhAntidevaH / kathaM vande ? " savvadA " sarvakAlam / kena ? " sirasA " uttamAGga ena / "taM" karmmatApannaM / taM kaM ? vItarAgasarvajJam / kiM viziSTam 1 'deviMdabiMdavaMda' mokSapadAbhilASida vendrAdivandyam, "bhavaNAlayacAlIsA vitaradevAraNa hoMti battIsA / kappAmaracauvIsA caMdo sUro kharo tiriyo || 1 ||" iti gAthAkathitalakSaNendrANAM zatena vanditaM' devendra vRndavandyam / " jeNa" yena bhagavatA | kiM kRtaM ? " giddaTTha" nirdiSTaM kathitaM pratipAditam / kiM ? " jIvamajIvaM dabbaM" jIvAjIvadravyadvayam / tadyathA, sahajazuddha caitanyAdilakSaNaM jIvadravyaM tadvilakSaNaM pudgalAdipaJcabhedamajIvadravyaM ca tathaiva viccamatkAralakSaNazuddhajIvAstikAyAdi paJcAstikAyAnAM, paramaci jyotiHsvarUpa zuddha trIjAdisaptataccAnAM nirdoSaparamAtmAdinavapadArthAnAM ca svarUpamupadiSTam | punarapi kathambhUtena bhagavatA ? " jiNavaravasaheNa " jita - mithyAtvarAgAditvena ekadeza jinA : asaMyatasamyagdRSTyAdayasteSAM varAH gaNadhara - 1 , asadbhUta vyavahAranaya kI apekSA se jinendradeva vandanIya haiM aura maiM vandanA karane vAlA hUM kintu paramazuddha nizcayanaya kI apekSA vandyavandaka bhAva nahIM hai, kyoMki jinendra bhagavAn aura merA AmA samAna hai / ) vaha namaskAra karane vAlA kauna hai ? maiM dravyasaMgraha grantha kA nirmAtA zrI nemicandra siddhAntadeva hUM / kaise namaskAra karatA hUM ? "saccadA" sadA, "zirasA" zira jhukA karake namaskAra karatA hUM / "taM" vandanA kriyA ke karmapane ko prApta / kisako namaskAra karatA hUM ? usa vItarAgasarvajJa ko / vaha vItarAgasarvajJa deva kaisA hai ? " deviMdaviMda vaMda" mokSa pada ke abhilApI devenAdi se vandanIka hai / 'bhavanavAsI devoM ke 40 indra, vyantara devoM ke 32 indra; kalpavAsI devoM ke 24 indra jyotiSka devoM ke candra aura sUrya ye 2 indra, manuSyoM kA 1 indra -- cakravartI tathA tiryaJcoM kA 1 indra siMha aise saba mila kara 100 indra haiM / / 1 / / ' isa gAthA meM kahe 100 indroM se vaMdanIya hai / jisa bhagavAn ne kyA kiyA hai ? "giTTi" kahA hai| kyA kahA hai ? "jIvamajIvaM davbaM" jIva aura ajIva do dravya kahe haiN| jaise ki svAbhAvika zuddha caitanya Adi lakSaNavAlA jIva dravya hai, aura isase vilakSaNa guNI yAnI - acetana 1 pudgala; 2 dharma; 3 adharma, 4 AkAza aura 5 kAla, ina pAMca bhedoM vAlA ajIva dravya hai / tathA cit camatkArarUpa lakSaNavAlA zuddha jIva-astikAya evaM pudgala, dharma, adharma aura AkAza ye pA~ca astikAya haiM / paramajJAna-jyoti-svarUpa zuddha jIva tathA ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ye sAta tatva haiM aura doSarahita paramAtmA jIva Adi nau padArtha haiM; una sabakA svarUpa kahA hai / punaH ve bhagavAn kaise haiM ? "jiraNavaravasa he " mithyAtva tathA rAga Adi ko jItane ke kAraNa asaMyatasamyagdRSTi Adi ekadezI jina haiM, 1; 'baMdyatvAt' iti pAThAntam / 2; 'kathambhUtena ? tena bhagavatA jiraNavarabasahegA' iti pAThAntaram / For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadrvyasaMgrahaH [ gAthA 1 devAsteSAM jinavarANAM vRSabhaH pradhAno jinavarabRSabhastIrthakaraparamadevastena jinavaravRSabheNeti / atrAdhyAtmazAstra yadyapi siddhaparameSThinamaskAra ucitastathApi vyavahAranayamAzritya pratyupakArasmaraNArthamahatparameSThinamaskAra eva kRtaH / tathA cokta"zreyomArgasya saMsiddhiH prasAdAtparameSThinaH / ityAhustadguNastotraM zAstrAdau munipuGgavAH // 1 // " atra gAthAparArdhena-"nAstikatvaparihAraH ziSTAcAraprapAlanam / puNyAvaptizca nirvighna zAstrAdau tena saMstutiH // 2 // " iti zlokakathitaphalacatuSTayaM samIkSamANA granthakArAH zAstrAdau tridhA devatAyai tridhA namaskAraM kurvanti / tridhA devatAkathyate / kena prakAreNa ? iSTAdhikRtAbhimatabhedena / iSTaH svakIyapUjyaH (1) / adhikRtaH-granthasyAdau prakaraNasya vA namaskaraNIyatvena vivakSitaH (2) / abhimataH-sarveSAM lokAnAM vivAdaM vinA sammataH (3) / ityAdimaGgalavyAkhyAnaM sUcitam / maGgalamityupalakSaNam / ukta ca-maGgalaNimittaheu parimANaM NAma taha ya kattAraM / vAgariya chappi pacchA vakkhANau satthamAyario // 1 // " unameM jo vara-zreSTha haiM ve jinavara yAnI gaNadharadeva haiM, una jinavaroM-gaNadharoM meM bhI jo pradhAna hai; vaha jinavarabRSabha' arthAt tIrthakara paramadeva haiN| una jinendra bhagavAna ke dvArA kahe gaye haiM, iti / AdhyAtmika zAstra meM yadyapi siddha parameSThiyoM ko namaskAra karanA ucita hai to bhI vyavahAranaya kA avalambana lekara jinendra ke upakAra-smaraNa karane ke liye arhataparameSThI ko hI namaskAra kiyA hai| aisA kahA bhI hai ki "arhatparameSThI ke prasAda se mokSa-mArga kI siddhi hotI hai / isaliye pradhAna muniyoM ne zAstra ke prArambha meM arhatparameSThI ke guNoM kI stuti kI hai // 1 // " yahAM gAthA ke uttarArdha se "1 nAstikatA kA tyAga; 2 sabhya puruSoM ke AcaraNa kA pAlana; 3 puNya kI prApti aura 4 vighna-vinAza, ina cAra lAbhoM ke liye zAstra ke Arambha meM iSTadeva kI stuti kI jAtI hai // 1 // " isa taraha zloka meM kahe hue cAra phaloM ko dekhate hue zAstrakAra tIna prakAra ke devatA ke liye mana, vacana aura kAya dvArA namaskAra karate haiM / tIna prakAra ke devatA kahe jAte haiN| kisa prakAra ? iSTa; adhikRta aura abhimata ye tIna bheda haiM / 'iSTa'-apane dvArA pUjya vaha iSTa hai (1) / 'adhikRta'-grantha athavA prakaraNa ke Adi meM namaskAra karane ke liye jisa kI vivakSA kI jAtI hai vaha adhikRta hai (2) / 'abhimata'-vivAda binA saba logoM ko sammata ho; vaha abhimata hai (3) / isa taraha maGgala kA vyAkhyAna kiyaa| yahA~ maGgala yaha upalakSaNa pada hai / kahA bhI hai ki "AcArya 1 maGgalAcaraNa; 2 zAstra banAne kA nimitta-kAraNa; 3 zAstra kA prayojana; 4 zAstra kA parimANa yAnI zlokasaMkhyA: 5 zAstra kA nAma aura zAstra kA kartA, ina chaH adhikAroM ko batalA karake zAstra kA For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 1] prathamAdhikAraH "vakkhANau" vyaakhyaatu| sa kaH ? "Ayario" AcAryaH / kaM ? "satthaM" zAstraM / "pacchA" pazcAt / kiM kRtvA pUrva ? "vAgariya" vyAkRtya vyAkhyAya / kAn ? "chappi" SaDapyadhikArAn / kathaMbhUtAn ? "maGgalaNimittaheu parimANaM NAma taha ya kattAraM" maGgalaM nimicaM hetu parimANaM nAma katR saMjJAmiti / iti gAthAkathitakrameNa maGgalAyadhikAraSaTkamapi jJAtavyam / gAthApUrvArdhena tu sambandhAbhidheyaprayojanAni sUcitAni / kathamiti cet?- vizuddhajJAnadarzanasvabhAvaparamAtmasvarUpAdivivaraNarUpo vRttigrantho vyAkhyAnam / vyAkhyeyaM tu tatpratipAdakasUtram / iti vyAkhyAnavyAkhyeyasambandho vijJeyaH / yadeva vyAkhyeyasUtramukta tadevAbhidhAnaM vAcakaM pratipAdakaM bhaeyate, anantajJAnAdyanantaguNAdhAraparamAtmAdisvabhAvo'bhidheyo vAcyaH pratipAdyaH / ityabhidhAnAbhidheyasvarUpaM bodhavyam / prayojanaM tu vyavahAreNa padravyAdiparijJAnam , nizcayena nijaniraJjanazuddhAtmasaMvittisamutpannanirvikAraparamAnandaikalakSaNasukhAmRtarasAsvAdarUpaM svasaMvedanajJAnam / paramanizcayena punastat phalarUpA kevalajJAnAdyanantaguNAvinAbhUtA nijAtmopAdAnasiddhAnantasukhAvAptiriti / evaM namaskAragAthA vyAkhyAtA / atha namaskAragAthAyAM prathamaM yadukta jIvadravyaM tatsambandhe navAdhikArAn vyAkhyAna kare // 1 // " isa gAthA meM kahe. hue maGgala Adi 6 adhikAra bhI jAnane cAhiye / gAthA ke pUrvArdha se sambandha, abhidheya tathA prayojana sUcita kiyA hai / kaise sUcita kiyA hai ? isakA uttara yaha hai ki nirmala jJAna darzanarUpa svabhAva-dhAraka jo paramAtmA hai, usake svarUpa ko vistAra se kahane vAlI jo vRtti hai. vaha to vyAkhyAna hai aura usake pratipAdana karane vAle jo gAthA sUtrarUpa haiM vaha vyAkhyeya ( vyAkhyA karane yogya ) haiM / isa prakAra vyAkhyAnavyAkhyeyarUpa "sambandha" jAnanA cAhiye / aura jo vyAkhyAna karane yogya sUtra hai vahI abhidhAna arthAt vAcaka kahalAtA hai| tathA ananta jJAnAdi ananta guNoM kA AdhAra jo paramAtmA Adi kA svabhAva hai vaha abhidheya hai arthAt kathana karane yogya viSaya hai / isa prakAra "abhidhAna-adhidheya kA" svarUpa jAnanA cAhiye / vyavahAranaya kI apekSA se 'padravya Adi kA jAnanA' isa grantha kA prayojana hai| aura nizvayanaya se apane nirlepa zuddha AtmA ke jJAna se pragaTa huA jo vikArarahita parama AnandarUpI amRta rasa kA AsvAdana karane rUpa jo svasaMvedana jJAna hai, vaha isa grantha kA prayojana hai| parama nizcayanaya se usa AtmajJAna ke phalarUpa-kevalajJAna Adi ananta guNoM ke binA na hone vAlI aura nija AtmArUpa upAdAna kAraNa se siddha hone vAlI aisI jo ananta sukha kI prApti hai, vaha isa grantha kA prayojana hai / isa taraha pahalI namaskAra-gAthA kA vyAkhyAna kiyA hai / aba 'namaskAragAthA meM jo prathama hI jIvadravya kahA gayA hai, usa jIvadravya ke For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRhadrvya saMgraha [ gAthA 2 saMkSepeNa sUcayAmIti abhiprAyaM manasi sampradhArya kathanasUtramiti nirUpayati : jIvo uvogamatro amutti kattA sadehaparimANo / bhottA saMsArattho siddho so vissasoDDhagaI // 2 // jIvaH upayogamayaH amUrtiH kartA svadehaparimANaH / bhoktA saMsArasthaH siddhaH saH vinasA UrdhvagatiH // 2 // vyAkhyA-"jIvo" zuddhanizcayanayenAdimadhyAntavarjitasvaparaprakAzakAvinazvaranirupAdhizuddhacaitanyalakSaNanizcayaprANena yadyapi jIvati, tathApyazuddhanayenAnAdikarmavandhavazAdazuddhadravyabhAvaprANairjIvatIti jIvaH / "uvogamatro" zuddhadravyArthikanayena yadyapi sakalavimalakevalajJAnadarzanopayogamayastathApyazuddhanayena kSAyopazamikajJAnadarzananivRttatvAt jJAnadarzanopayogamayo bhavati / "amutti" yadyapi vyavahAreNa mUrtakAdhInatvena sparzarasagandhavarNavatyA mUrtyA sahitatvAnmUstathApi paramArthenAmUrtAtIndriyazuddhabudhaikasvabhAvatvAdamUrtaH / "kattA" yadyapi sambandha meM nau adhikAroM ko maiM saMkSepa se sUcita karatA huuN|' isa abhiprAya ko mana meM dhAraNa karake zrInemicandra AcArya jIva Adi nau adhikAroM ko kahane vAle sUtra kA nirUpaNa karate haiM : gAthArtha jo jItA hai; upayogamaya hai; amUrtika hai; kartA hai; apane zarIra ke barAbara hai; bhoktA hai; saMsAra meM sthita hai, siddha hai aura svabhAva se Urdhvagamana karane vAlA hai, vaha jIva hai / / 2 // vRttyarthaH-"jIvo" yaha jIva yadyapi zuddhanizcayanaya se Adi, madhya aura anta se rahita, nija tathA anya kA prakAzaka, avinAzI upAdhirahita aura zuddha caitanya lakSaNavAle nizcaya prANate jItA hai, tathApi azuddhanizcayanaya kI apekSA anAdikarmabandhana ke vaza azuddha dravyaprANa aura bhAvaprANa se jItA hai; isaliye jIva hai / "uvogamao" yadyapi zuddhadravyArthikanaya se pUrNa nirmala; kevala jJAna va darzana do upayogamaya jIva hai; to bhI azuddhanaya se jJAyopazamika-jJAna aura darzana se banA huA hai| isa kAraNa jJAnadarzanopayogamaya hai / "amutti" yadyapi jIva vyavahAranayase mUrtikakarmoM ke adhIna hone se sparza, rasa, gaMdha aura varNavAlI mUrtise sahita hone ke kAraNa mUrtika hai; to bhI nizvayanaya se amUrtika, indriyoM ke agocara, zuddha, buddharUpa eka svabhAva kA dhAraka hone se amUrtika hai| "kattA" yadyapi yaha jIva nizcayanaya se kriyArahita, TaMkotkIrNa-avicala jJAyaka eka svabhAva kA dhAraka hai; tathApi vyavahAranayase mana, vacana, kAya ke byApAra ko utpanna karane vAle karmoM se For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 2] prathamAdhikAraH bhUtArthanayena niSkriyaTaGkotkIrNajJAyakaikasvabhAvo'yaM jIvaH tathApyabhUtArthanayena manovacanakAyabyApArotpAdakakarmasahitatvena zubhAzubhakarmakatvAt krtaa| "sadehaparimANo" yadyapi nizcayena mahajazuddhalokAkAzapramitAsaMkhyeyapradezastathApi vyavahAreNAnAdikarmabandhAdhInatvena zarIranAmakarmodayajanitopasaMhAravistArAdhInatvAt ghaTAdibhAjanasthapradIpavat svadehaparimANaH / "bhottA" yadyapi zuddhadravyArthikana yena rAgAdivikalpopAdhirahitasvAtmotthasukhAmRtabhoktA, tathApyazuddhanayena tathAvidhasukhAmRtabhojanAbhAvAccha bhAzubhakarmajanitasukhaduHkhabhokta tvAdbhoktA / "saMsArattho" yadyapi zuddhanizvayanayena niHsaMmAranityAnandaikasvabhAvastathApyazuddhanayena dravyakSetrakAlabhagabhAvapazcaprakArasaMsAre tiSThatIti saMmArasthaH / "siddho" vyavahAreNa svAtmopalabdhilakSaNasiddhatvapratipakSabhUtakarmodayena yadyapyasiddhastathApi nizcayanayenAnantajJAnAnantaguNasvabhAvatvAt siddhH| "so" sa evaM guNaviziSTo jIvaH / "vissasoDDhagaI" yadyapi vyavahAreNa caturgatijanakakarmodayavazenoddha dhistiryaggatisvabhAvastathApi nizcayena kevalajJAnAdyanantaguNAvAptilakSaNamokSagamanakAle visrasA svabhAvenoddharvagatizceti / atra padakhaNDanArUpeNa zabdArthaH kathitaH, zuddhAzuddhanayadvayavibhAgena sahita hone ke kAraNa zubha aura azubha kA~kA karanevAlA honese kartA hai / "sadehaparimANo" yadyapi jIva nizcayanaya se lokAkArA ke pramANa asaMkhyAta svAbhAvika zuddha pradezoM kA dhAraka hai, to bhI vyavahAra se anAdi karmabaMdhavazAt zarIra karma ke udaya se utpanna, saMkoca tathA vistAra ke adhIna hone se, ghaTa Adi meM sthita dIpaka kI taraha, apane deha ke barAbara hai ! "bhottA" yadyapi jIva zuddha dravyArthikanaya se rAgAdivikalpa rUpa upAdhiyoM se rahita tathA apanI AtmA se utpanna sukha rUpI amRta kA bhogane vAlA hai, to bhI azuddhanaya kI apekSA usa prakAra ke sukha amRta bhojana ke prabhAva se zubha karma se utpanna sukha aura azubha karma se utpanna dukha kA bhogane vAlA hone ke kAraNa bhoktA hai / "saMsArattho" yadyapi jIva zuddha nizcayanaya se saMsAra rahita hai aura nitya Ananda eka svabhAva kA dhAraka hai, phira bhI azuddhanaya kI apekSA dravya, kSetra, kAla, bhava, bhAva ina pA~ca prakAra ke saMsAra meM rahatA hai; isa kAraNa saMmArastha hai / "siddho" yaddhapi yaha jIva vyavahAranaya se nija-AtmA kI prAptisvarUpa jo siddhatva hai usake pratipakSI karmoM ke udaya se prasiddha hai; tobhI nizcayanaya se ananta jJAna aura ananta-guNa-svabhAva hone se siddha hai / "so" vaha isa prakAra ke guNoM se yukta jIva hai / "vissasoDaDhagaI" yadyapi vyavahAra se cAra gatiyoM ko utpanna karane vAle karmoM ke udaya-vaza U~cA, nIcA tathA tirachA gamana karanevAlA hai, phira bhI nizcayanaya se kevala jJAna Adi ananta guNoM kI prApti svarUpa jo mokSa hai usameM pahu~cane ke samaya svabhAva se Urdhvagamana karane vAlA hai / yahA~ para khaMDAnvaya ke DhaMga se zabdoM kA artha kahA; tathA zuddha, azuddha nayoM ke vibhAga se naya kA artha bhI kahA hai / aba mata kA artha kahate haiN| cArvAka ke liye For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 ] vRhadravyasaMgraha [ gAthA 3 , nayArtho'pyuktaH / idAnIM matArthaH kathyate / jIvasiddhizcArvAkaM prati, jJAnadarzanopayogalakSaNaM naiyAyikaM prati, amUrtajIvasthApanaM bhaTTacArvAkadvayaM prati karmakartRsvasthApanaM sAMkhyaM prati, svadehapramitisthApanaM naiyAyikamImAMsaka sAMkhyatrayaM prati, karmabhokta tvavyAkhyAnaM bauddha prati, saMsArasthavyAkhyAnaM sadAzivaM prati, siddhatvavyAkhyAnaM bhaTTacArvAkadvayaM prati UrdhvagatisvabhAvakathanaM mANDalika granthakAraM prati, iti matArtho jJAtavyaH / zrAgamArthaH punaH " zrastyAtmAnAdibaddhaH" ityAdi prasiddha eva / zuddhanayAzritaM jIvasvarUpamupAdeyam zeSaM ca yam / iti heyopAdeyarUpeNa bhAvArtho'pyavaboddhavyaH / evaM zabdanayamatAgamabhAvArtho yathAsambhavaM vyAkhyAnakAle sarvatra jJAtavyaH / iti jIvAdinavAdhikArasUcanasUtragAthA || 2 || , ataH paraM dvAdazagAthAbhinavAdhikArAn vivRNoti tatrAdau jIvasvarUpaM kathayatiH " tikkAle cadupANA indiyavala mAuANapANo ya / vavahArA so jIvo NicchayaNapado du cedaNA jassa // 3 // trikAle catuHprAraNA indriyaM balaM AyuH AnaprANazca / vyavahArAt sa jIvaH nizcayanayatastu cetanA yasya // 3 // jIva kI siddhi kI gaI hai| naiyAyika ke liye jIva kA jJAna tathA darzana upayogamaya lakSaNa kA kathana hai / bhaTTa tathA cArvAka ke prati jIva kA amUrta sthApana hai, 'AtmA karma kA kartA hai' aisA kathana sAMkhya ke prati hai / 'AtmA apane zarIra pramANa hai', yaha kathana naiyAyika, mImAMsaka aura sAMkhya ina tInoM ke prati hai / 'AtmA karmoM kA bhoktA hai' yaha kathana bauddha ke prati hai / 'AtmA saMsArastha hai' aisA varNana sadAziva ke liye hai / 'AtmA siddha hai' yaha kathana bhaTTa aura cArvAka ke prati hai / 'jIva kA Urdhvagamana svabhAva hai' yaha kathana maNDalIka matAnuyAyI ke liye hai / isa taraha mata kA artha jAnanA cAhiye / 'anAdikAla se karmoM se ba~dhA huA AtmA hai' ityAdi Agama kA artha to prasiddha hI hai / zuddha naya ke Azrita jo jIva kA svarUpa hai vaha to upAdeya yAnI -- prahaNa karane yogya hai aura zeSa saba tyAjya hai / isa prakAra heyopAdeyarUpa se bhAvArtha bhI samajhanA cAhiye / isa taraha zabda; naya; mata; AgamArtha; bhAvArtha yathAsambhava vyAkhyAna ke samaya meM saba jagaha jAnanA cAhiye / isa taraha jIva Adi nau adhikAroM ko sUcita karane vAlI yaha dUsarI gAthA hai || 2 || aba isake Age 12 gAthAoM dvArA nau adhikAroM kA vivaraNa kahate haiM / unameM pahale jIva kA svarUpa kahate hai: - gAthArtha - tIna kAla meM indriya; bala; Ayu; zvAsa-nizvAsa ina cAroM prANoM ko jo dhAraNa karatA hai vyavahAranaya se vaha jIva hai / nizcayanaya se jisake cetanA hai. vahI jIva hai / 3 / For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 3 ] prathamAdhikAraH [11 vyAkhyA- "nikAle cadupANA" kAlatraye catvAraH prANA bhavanti / te ke "iMdiyabalamAuprANapANo ya" atIndriyazuddhacaitanyaprANAtpratizatrupakSabhUtaH kSAyopazamika indriyaprANaH, anantavIryalakSaNabalaprANAdanantaikabhAgapramitA manopacanakAyabalaprANAH, anAdyanantazuddhacaitanyaprANaviparItatadvilakSaNAH sAdiH sAntavAyuH prAya:, ucchvAsaparAvartotpannakhedarahitavizuddhacitprANAdviparItasadRza AnapAnaprANaH / "vavahArA so jIvo" itthaMbhUtaizcaturbhidra vyabhAvaprANairyathAsaMbhavaM jIvati jIviSyati jIvitapUrvo vA yo vyavahAranayAtsa jIvaH, dravyendriyAdidravyaprANA anupacaritAsa tavyavahAreNa, bhAvendriyAdiH kSAyopazamikabhAvaprANAH punarazuddhanizcayena, sattAcaitanyacodhAdiH zuddhabhAvaprANA: nizcayeneti / "NicchayaNayado du cedaNA jassa" zuddhanizcayanayataH sakAzAdupAdeyabhUtA zuddhacetanA yasya sa jIvaH; evaM "vaccharakkhabhavasAriccha, saggaNirayapiyarAya / cullayahaMDiya puNa maDau Nava diTThatA jAya // 1 // " iti dohakakathitanavadRSTAntaizcArvAkamatAnusAriziSyasaMbodhanArtha jIvasiddhivyAkhyAnena gAthA gatA / adhyAtmabhASayA nayalakSaNaM kathyate / sarvejIvAH zuddhabudhaikasvabhAvA; iti zuddhanizcayanayalakSaNam / rAgAdaya vRttyarthaH-"tikAle cadupANA" tIna kAla meM jIva ke cAra prANa hote haiN| ve kauna se ? "iMdiyavalamAuANapANo ya" indriyoM ke agocara jo zuddha caitanya prANa hai usake pratipakSabhUta kSAyopazamika (kSayopazama se hone vAle) indriya prANa hai, ananta-vIryarUpa jo balaprANa hai usake anantaveM bhAga ke pramANa manovala, vacanabala aura kAyabala prANa haiM; anAdi, ananta tathA zuddha jo caitanya prANa hai usase viparIta evaM vilakSaNa sAdi (Adi sahita) aura sAnta (anta sahita) Ayu prANa hai; zvAsocchvAsa ke Ane jAne se utpanna kheda se rahita jo zuddha cit-prANa hai usase viparIta zvAsocchavAsa prANa hai / "vabahArA sojIvo" vyavahAranaya se, isa prakAra ke cAra dravya va bhAva prANoM se jo jItA hai; jIvegA yA pahale jI cukA hai, vaha jIva hai| anupacarita asadbhata vyavahAranaya kI apekSA dravyendriya Adi dravya prANa haiM; aura azuddha nizcayanaya se bhAvendriya Adi kSAyopazamika bhAvaprANa haiM; aura nizcayanaya se sattA, caitanya, bodha Adi zuddhabhAva jIba ke prANa haiM / "NicchayaNayado du cedaNA jassa" zuddha nizcayanaya kI apekSA upAdeyabhUta yAnI grahaNa karane yogya zuddha cetanA jisake ho vaha jIva hai| "vaccha rakkha bhavasAriccha saggaNiraya 'piyarAya / cullaya haMDaya puNa maDau Nava ditA jAya / " 1. vatsa-janma lete hI bachar3A pUrvajanma ke saMskAra se, binA sikhAye apane Apa hI mAtA ke stana pIne lagatA hai / 2. akSaraakSaroM kA uccAraNa jIva jAnakArI ke sAtha AvazyakatAnusAra karatA hai; jar3a padArthoM meM zabda uccAraNa meM yaha vizeSatA nahIM hotI / 3. bhava-AtmA yadi eka sthAyI padArtha na ho to janma-grahaNa kisakA hogA ? 4. sAdRzya-AhAra, parigraha, bhaya, maithuna, harSa, viSAda For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadravyasaMgrahaH 12 ] [ gAthA 3 eva jIvAH ityazuddhanizcayanayalakSaNam / guNaguNinorabhedo'pi bhedopacAra iti sadbhUtavyavahAralakSaNam / bhede'pi satyabhedopacAra ityasadbhUtavyavahAralakSaNaM ceti / tathA hi-jIvasya kevalajJAnAdayo guNA ityanupacaritasaMjJA zuddhasadbhUtavyavahAralakSaNam / jovasyamatijJAnAdayo vibhAvaguNA ityupacaritasaMjJA'zu ddhasadbhUtavtavahAralakSaNam / 'madIyodehamityAdi' saMzleSasaMbandhasahitapadArthapunaranupacaritasaMjJA'sadbhUtavyavahAralakSaNam / yatra tu saMzleSasaMbandhonAsti tatra 'madIya : putra ityAdi' upacaritAbhidhAnAmadbhatavyavahAralakSaNamiti nayacakra mUlabhUtam / saMkSepeNanayaSaTakaM jJAtavya miti // 3 // atha gAthAtrayaparyantaM jJAnadarzanopayogadvayaM kathyate / tatra prathamagAthAyAM mukhyavRtyA darzanopayogavyakhyAnaM karoti / yatra mukhyatvamiti vadati tatra ethA Adi saba jIvoM meM eka samAna dRSTigocara hote haiN| 5-6. svarga-naraka-jIva yadi svataMtra padArtha na ho to svarga meM jAnA tathA naraka meM jAnA kisake siddha hogaa| 7. pitara-aneka manuSya mara kara bhUta Adi ho jAte haiM aura phira apane putra, patnI Adi ko kaSTa, sukha Adi dekara apane pUrva bhava kA hAla batAte haiM / 8. cUlhA haMDI-jIva yadi pRthvI, jala, agni, vAyu, AkAza ina pAMca bhUtoM se bana jAtA ho to dAla banAte samaya cUlhe para rakkhI huI haMDiyA meM pAMcoM bhUta padArthoM kA saMsarga hone ke kAraNa vahA~ bhI jIva utpanna ho jAnA cAhiye, kintu aisA hotA nahIM hai / 6. mRtaka-murdA zarIra meM pAMcoM bhUta padArtha pAye jAte haiM; kintu phira bhI usameM jIva ke jJAna Adi nahIM hote| isa taraha jIva eka pRthaka svatantra padArtha siddha hotA hai / isa dohe meM kahe hue nau dRSTAntoM dvArA cArvAkamatAnuyAyI ziSyoM ko samajhAne ke lie jIva kI siddhi ke vyAkhyAna se yaha gAthA samApta huii| aba adhyAtama bhASA dvArA naya kA lakSaNa kahate haiN| "saba jIva zuddha buddha eka svabhAva vAle haiN|" yaha zuddha nizcaya naya kA lakSaNa hai / "rAgAdi hI jIva haiM" yaha azuddha nizcaya naya kA lakSaNa hai / "guNa aura guNoM kA abheda hone para bhI bheda kA upacAra karanA" yaha sadbhUta vyavahAra naya kA lakSaNa hai / 'bheda hone para bhI abheda kA upacAra" yaha asadbhata vyavahAra naya kA lakSaNa hai / vizeSa isa prakAra hai-'jIva ke kevala jJAna Adi guNa hai' yaha anupacarita zuddha sadbhata vyavahAra naya kA lakSaNa hai| jIva ke matijJAnAdi vibhAva guNa hai' yaha upacarita azuddha sadbhata vyavahAra naya hai / 'saMzleSa saMbaMdha sahita padArtha zarIrAdi mere haiN| anupacarita asadbhata vyavahAra naya kA lakSaNa hai / 'jinakA saMzleSa saMbaMdha nahIM haiM, aise putra Adi mere haiM' yaha upacarita asadbhata vyavahAra naya kA lakSaNa hai| yaha naya cakra kA mUla hai| saMkSepa meM yaha chaha naya jAnanI cAhie // 3 // aba tIna gAthA paryanta jJAna tathA darzana ina do upayogoM kA varNana karate haiN| unameM bhI pahalI gAthA meM mukhya rUpa se darzanopayoga kA vyAkhyAna karate haiM / jahA~ para yaha kathana ho For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 4 ] prathamAdhikAraH saMbhavamanyadapi vivakSitaM labhyata iti jJAtavyam : uvaoogo dRviyappo daMsaNaNAraNaM ca daMsaNaM cadudhA / cakkhu cakkhU hI daMsaNamadha kevalaM yaM // 4 // upayogaH dvivikalpaH darzanaM jJAnaM ca darzanaM caturdhA | cakSuH zracakSuH zravadhiH darzanaM atha kevalaM jJeyam // 4 // vyAkhyA - " uvogo duviyappo" upayogo dvivikalpaH "daMsaNagANaM ca" nirvikalpakaM darzanaM savikalpakaM jJAnaM ca punaH "daMsaNaM cadudhA" darzanaM caturdhA bhavati "cakkhu cakkhU ohI daMsaNamadha kevalaM geyaM" caturdarzanama caturdarzanamavadhidarzana matha ho kevaladarzanamiti vijJeyam / tathAhi - zrAtmA hi jagattrayakAlatrayavarttisamastavastusAmAnya grAhakasakalavimala kevala darzanasvabhAvastAvat pazcAdanAdikarmabandhAdhInaH san cakSurdarzanAvaraNakSayopazamAdvahiraGgadravyendriyAlambanAcca mUrta sattAsAmAnyaM nirvikalpam saMvyavahAreNa pratyakSamapi nizcayena parokSarUpeNaikadezena yatpazyati taccaturdarzanaM / tathaiva sparzanarasanaprANazrotrendriyAvaraNa kSayopazamatvAtsva kI yasvakIya [ 13 ki 'amuka viSaya kA mukhyatA se varNana karate haiM; vahA~ para gauNatA se anya viSaya kA bhI yathAsaMbhava kathana prApta hotA hai' yaha jAnanA cAhiye: gAthArtha:- upayoga do prakAra kA hai-darzana aura jnyaan| unameM darzanopayoga catudarzana, . acakSudarzana avadhidarzana aura kevaladarzana aise cAra prakAra kA jAnanA cAhiye // 4 // vRttyarthaH - upayoga do prakAra kA hai-darzana aura jJAna / darzana to nirvikalpaka hai aura jJAna savikalpaka hai / darzanopayoga cAra prakAra kA hotA hai - catudarzana cakSudarzana, avadhidarzana tathA kevaladarzana, aisA jAnanA cAhiye / vizeSa vivaraNa:- AtmA tIna loka aura bhUta, bhaviSyat tathA varttamAna ina tInoM kAloM meM rahane vAle saMpUrNa dravya sAmAnya ko grahaNa karane vAlA jo pUrNa nirmala kevaladarzana svabhAva hai usakA dhAraka hai; kintu zranAdi karmabandha ke adhIna hokara cakSudarzanAvaraNa ke kSayopazama se tathA bahiraMga dravyendriya ke Alambana se mUrtika padArtha ke sattA sAmAnya ko jo ki saMvyavahAra se pratyakSa hai kintu nizcaya se parokSarUpa hai usako eka deza se vikalparahita jo dekhatA hai vaha cakSudarzana hai; usI taraha sparzana, rasanA, prANa tathA karNaindriya ke AvaraNa ke kSayopazama se aura apanI-apanI bahiraMga dravyendriya ke Alambana se mUrtika sattAsAmAnya ko parokSarUpa eka deza se jo vikalparahita dekhatA hai vaha catudarzana hai / aura isI prakAra mana indriya ke AvaraNa ke kSayopazama se tathA sahakArI kAraNa rUpa jo For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14] bRhadrvyasaMgrahaH [ gAthA 5 bahiraGgadravyendriyAlambanAcca mRtaM sattAsAmAnya vikalparahitaM parokSarUpeNekadezena yatpazyati tadacakSurdarzanam / tathaiva ca manaindriyAvarasmakSayopazamAtsahakArikAraNabhUtASTadalapamAkAradravyamano'valambanAcca mUrtAmUrcasamastavastugatasattAsAmAnyaM vikanparahitaM parokSarUpeNa yatpazyati tanmAnasamacakSurdarzanam / sa evAtmA yadavadhidarzanAvaraNakSayopazamAnmUvastugatasattAsAmAnyaM nirvikalparUpeNekadezapratyakSeNa yatpazyati tadavadhidarzanam / yatpunaH sahajazuddhasadAnandaikarUpaparamAtmatatvasaMvittiprAptivalena kevaladarzanAvaraNakSaye sati mUrtAmUrcasamastavastugatamattAsAmAnyaM vikalparahitaM sakalapratyakSarUpeNaikasamaye pazyati tadupAdeyabhUtaM kSAyika kevaladarzanaM jnyaatvymiti|4| athASTakavikalpaM jJAnopayogaM pratipAdayati : NANaM ahaviyappaM madisudizrohI aNANaNANANi / maNapajjayakevalamavi paccakkhaparokkhabheyaM ca / / 5 jJAnaM aSTavikalpaM matizrutAvadhayaH ajJAnajJAnAni / manaHparyayaH kevalaM api pratyakSaparokSabhedaM ca // 5 // vyAkhyA-"gANaM ahaviyappaM" jJAnamaSTavikalpaM bhavati / "madisudimohIaNANaNANANi" atrASTakavikalpamadhye matizrutAvadhayo mithyAtvodayavazAdviparItAbhinivezarUpANyajJAnAni bhavanti tAnyeva zuddhAtmAditattvaviSaye ATha pAMkhar3I ke kamala ke AkAra dravya mana hai usake avalambana se mUrta tathA amUrta samasta dravyoM meM vidyamAna sattAsAmAnya ko parokSa rUpa se vikalparahita jo dekhalA hai vaha mAnasa acakSudarzana hai / vahI AtmA avadhidarzanAvaraNa ke kSayopazama se mUrta vastu meM sattAsAmAnya ko eka deza pratyakSa se vikalparahita jo dekhatA hai, vaha avadhidarzana hai / tathA sahaja zuddha avinAzI Ananda rUpa eka svarUpa kA dhAraka paramAtma tatva ke jJAna tathA prApti ke bala se kevala-darzanAvaraNa ke kSaya hone para samasta mUrta, amUrta vastu ke sattAsAmAnya ko sakala pratyakSa rUpa se eka samaya meM vikalparahita jo dekhatA hai usako upAdaya rUpa kSAyika kevaladarzana jAnanA cAhiye // 4 // aba ATha bheda sahita jJAnopayoga pratipAdana karate haiM: gAthArthaH- kumati, kuzruta, kuavadhi, mati, zruta, avadhi, manaHparyaya aura kevala aise ATha prakAra kA jJAna hai| inameM kuavadhi, avadhi, manaHparyaya tathA kevala ye cAra pratyakSa haiM aura zeSa cAra parokSa haiM // 5 // vRttyarthaH-"NANaM aTThaviyappaM" jJAna ATha prakAra kA hai / "madisudiohI aNANaNANANi" una ATha prakAra ke jJAnoM meM mati, zruta tathA avadhi ye tIna mithyAtva For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 5] prathamAdhikAraH [15 viparItAbhinivezarahitatvena samyagdRSTijIvasya samyagjJAnAni bhavanti / "maNApajjavakevalamavi" manaH paryayajJAnaM kaMvalajJAnamapyevamaSTavidhaM jJAnaM bhavati / "paccakvaparokkhabheyaM ca" pratyakSaparokSabhedaM ca / avadhimana:paryadvayamekadezapratyakSaM vibhaGgAvadhirapi dezapratyakSaM, kevalajJAnaM sakalapratyakSa zeSacatuSTayaM parokSamiti / itovistara:-AtmA hi nizcayanayena sakalavimalAkhaNDakapatyakSapUtibhAsamayakevalajJAnarUpastAvat / sa ca vyavahAreNAnAdikarmabandhapUcchAditaH san matijJAnAvaraNIyakSayopazamAdvIryAntarApakSayopazamAcca bahiraGgapaJcendriyabhano'va - lambanAcca murtAmam vastvekadezena vikalpAkAreNa parokSarupeNa sAMvyavahArikapatyakSarUpeNa vA yajjAnAti tatvAyopazamikaM matijJAnam / kiJca chamasthAnAM vIryAntarAyakSayopazamaH kevalinAM tu niravazeSakSayo jJAnacAritrAdyutpattI sahakArI sarvatra jJAtavyaH / saMvyavahAralakSaNaM kathyate-samIcIno vyavahAraH saMvyavahAraH / pavRttinivRttilakSaNaH saMvyavahAro bhaeyate / saMvyavahAre bhavaM sAMvyavahArikaM pratyakSam / yathA ghaTarUpamidaM mayA dRSTamityAdi / tathaiva zrutajJAnA ke udaya ke vaza se viparItAbhiniveza rUpa ajJAna hote haiM isIse kumati, kuzruta tathA kuavadhi [vigAvadhi inake nAma haiM; tathA ve hI mati, zruta tathA avadhi jJAna AtmA Adi tattva ke viSaya meM viparIta zraddhA na hone ke kAraNa samyagdRSTi jIva ke samyagjJAna hote haiM / isa taraha kumati Adi tIna ajJAna aura mati Adi tIna jJAna; jJAna ke ye 6 bheda hue tathA "maNapajjavakevalamapi" manaHparyaya aura kevala jJAna ye donoM milakara jJAna ke saba ATha bheda hue / "paJcakkhaparokkhabheyaM ca" pratyakSa aura parokSa bheda rUpa hai| ina AThoM meM avadhi aura manaHparyaya ye donoM tathA vibhaMgAvadhi to deza pratyakSa hai aura kevala jJAna sakala pratyakSa hai; zeSa kumati, kuzruta, mati aura zruta ye cAra parokSa haiN| vistAra-jaise AtmA nizcayanaya se pUrNa, vimala akhaMDa eka pratyakSa kevala jJAnasvarUpa hai / vahI AtmA vyavahAranaya se anAdikAlIna karmabandha se AcchAdita huA, matijJAna ke AvaraNa ke kSayopazama se tathA vIryAntarAya ke kSayopazama se aura bahiraMga pAMca indriya tathA mana ke avalambana se mUrta aura amUrta vastu ko eka deza se vikalpAkAra parokSa rUpa se athavA saMvyavahArika pratyakSa rUpa se jo jAnatA hai vaha kSAyopazamika "matijJAna" hai| chadmasthoM ke to vIryAntarAya kA kSayopazama sarvatra jJAna caritra Adi kI utpatti meM sahakArI kAraNa hai aura kevaliyoM ke vIryAntarAya kA sarvathA kSaya, jJAna caritra Adi kI utpatti meM sarvatra sahakArI kAraNa hai; aisA sarvatra jAnanA cAhie / aba sAMvyavahArika pratyakSa kA lakSaNa kahate hai--samIcIna arthAt ThIka jo vyavahAra hai vaha saMvyavahAra kahalAtA hai; saMvyavahAra kA lakSaNa pravRtti nivRtti rUpa hai / saMvyavahAra meM jo ho so sAMvyavahArika pratyakSa hai| jaiseyaha ghaTakA rUpa maiMne dekhA ityaadi| aise hI zrutajJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se aura For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRhadrvya saMgrahaH [ gAthA 5 varaNakSayopazamAnnAindriyAvalambanAcca prakAzopAdhyAyAdibahiraGgasahakArikAraNAcca mUrtAmavastulokAlokavyAptijJAnarUpeNa yadaspaSTaM jAnAti tatparokSaM zrutajJAnaM bhaNyate / kiJca vizeSaH-zabdAtmakaM zrutajJAnaM parokSameva / tAvat , svargApapargAdibahirviSayaparicchittiparijJAnaM vikalparUpaM tadapi parokSa, yatpunarabhyantare sukhaduHkhavikalparUpo'hamananta jJAnAdirUpo'hamiti vA tadIpat parokSam ; yacca nizcayabhAvazrutajJAnaM tacca zuddhAtmAbhimukhasukhasaMvittisvarUpaM svasaMviSayAkAreNa savikalpamapIndriyamanojanitarAgAdivikalpajAlarahitatvena nirvikalpam , abhedanayena tadevAtmazabdavAcyaM vItarAgasamyakcAritrAvinAbhUtaM kevalajJAnApekSayA parokSamapi saMsA / kSAyikajJAnAbhAvAt kSAyopazamikamapi pratyakSamabhidhIyate / atrAha ziSyaH-Aye parokSa miti tattvArthasUtre matizrutadvayaM parokSaM bhaNitaM tiSThati kathaM pratyakSaM bhavatIti ? parihAramAha-tadutsargavyAkhyAnam , idaM punarapavAdavyAkhyAnam , yadi tadutsargavyAkhyAnaM na bhavati tarhi matijJAnaM kathaM no indriya mana ke avalambana se prakAza aura adhyApaka Adi bahiraMga sahakArI kAraNa ke saMyoga se mUrti tathA amUrtika vastu ko; loka tathA aloka ko vyApti rUpa jJAna se jo aspaSTa jAnatA hai usako parokSa "zra tajJAna" kahate haiN| isameM vizeSa yaha hai ki zabdAtmaka jo zrutajJAna hai vaha to parokSa hai hI; tathA svarga, mokSa Adi bAhya viSayoM kA bodha karAne vAlA vikalparUpa jo jJAna hai vaha bhI parokSa hai aura jo Abhyantara meM sukha duHkha vikalparUpa maiM hUM athavA maiM ananta jJAna Adi rUpa hUM; ityAdika jJAna hai vaha ISat (kiMcita) parokSa hai / tathA jo nizcaya bhAvazruta jJAna hai vaha zuddha AtmA ke abhimukha (sanmukha) hone se sukhasaMvitti-sukhAnubhava-svarUpa hai aura vaha nija AtmajJAna ke AkAra se savikalpa hai to bhI indriya tathA mana se utpanna jo rAgAdi vikalpasamUha haiM, unase rahita hone ke kAraNa nirvikalpa hai; aura abheda naya se vahI jJAna 'AtmA' zabda se kahA jAtA hai tathA vaha vItarAga samyak cAritra ke binA nahIM hotA; vaha jJAna yadyapi kevala jJAna kI apekSA parokSa hai, tathApi saMsAriyoM ko kSAyika jJAna kA abhAva hone se kSAyopazamika hone para bhI "pratyakSa" kahalAtA hai| yahAM para ziSya zaMkA karatA hai ki "Adya parokSam" isa tattvArthasUtra meM mati aura zru ta ina donoM jJAnoM ko parokSa kahA hai phira zru tajJAna pratyakSa kaise ho sakatA hai ? aba zaMkA kA uttara dete haiM ki tatvArtha sUtra meM jo zrata ko parokSa kahA hai so utsarga vyAkhyAna hai aura 'bhAva zrutajJAna pratyakSa hai' yaha apavAda kI apekSA se kathana hai / yadi tattvArthasUtra meM utsarga kA kathana na hotA to tattvArthasUtra meM matijJAna parokSa kaise kahA jAtA ? aura yadi vaha sUtra meM parokSa hI kahA gayA hai to tarkazAstra meM sAMvyavahArika pratyakSa For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 6] prathamAdhikAraH [ 17 tattvArthe parokSaM bhaNitaM tiSThati / tarkazAstre sAMvyavahArika pratyakSaM kathaM jAtam / yathA apavAdavyAkhyAnena matijJAnaM parokSamapi pratyakSajJAnam , tathA svAtmAbhimukhaM bhAvazrutajJAnamapi parokSaM satpratyakSa bhaNyate / yadi punarekAntena parokSaM bhavati tarhi sukhaduHkhAdisaMvedanamapi parokSa prAmoti, na ca tathA / tathaiva ca sa evAtmA, avadhijJAnAvaraNIyakSayopazamAnmU vastu yadekadezapratyakSeNa savikalpaM jAnAti tadavadhijJAnam / yatpunarmana:paryayajJAnAvaraNakSayopazamAdvIryAntarAyakSayopazamAcca svakIyamano'valambanena parakIyamanogataM mUrtamarthamekadezapratyakSeNa savikalpaM jAnAti tadIhAmatijJAnapUrvakaMmanaHparyayajJAnam / tathaiva nijazuddhAtmatattvasamyakzraddhAnajJAnAnucaraNalakSa kAnadhyAnena kevalajJAnAvaraNAdighAticatuSTayataye sati yatsamutpadyate tadeka samaye samastadravyakSetrakAlabhAvagrAhakaM sarvaprakAropAdeyabhUtaM kevalajJAnamiti // 5 // atha zAnadarzanopayogadvayavyAkhyAnasya nayavibhAgenopasaMhAraH kathyate : aTTa cadu NANadaMsaNa sAmagaNaM jIvalakkhaNaM bhaNiyaM / vavahArA suddhaNayA suddhaM puNa daMsaNaM gANaM // 6 // aSTacaturjJAnadarzane sAmAnya jIvalakSaNaM bhaNitam / vyavahArAt zuddhanayAt zuddhaM punaH darzanaM jJAnam // 6 // kaise huA ? isalie jaise apavAda vyAkhyAna se parokSarUpa matijJAna ko bhI sAMvyavahArika pratyakSa kahA hai vaise hI apane AtmA ke sanmukha jo bhAva ta jJAna hai vaha parokSa hai to bhI usako pratyakSa kahA jAtA hai| yadi ekAnta se ye mati, zru ta donoM parokSa hI hoM to sukhaduHkha Adi kA jo svasaMvedana-svAnubhava hai vaha bhI parokSa hI hogaa| kintu vaha svasaMvedana parokSa nahIM hai / usI taraha vahI AtmA avadhijJAnAvaraNa ke kSayopazama se mUrtika padArtha jo eka deza pratyakSa dvArA savikalpa jAnatA hai vaha "avadhijJAna" hai / tathA jo manaHparyayajJAnAvaraNa ke kSayopazama se, vIryAntarAya ke kSayopazama se apane mana ke avalambana dvArA para ke mana meM prApta hue mUrta padArtha ko eka deza pratyakSa se savikalpa jAnatA hai vaha IhA matijJAna pUrvaka "manaHparyaya jJAna" hai / evaM apane zuddha Atma-dravya ke yathArtha zraddhAna jJAna aura AcaraNa rUpa ekAgra dhyAna dvArA kevala jJAnAvaraNAdi cAra ghAtiyA karmoM ke naSTa hone para jo utpanna hotA hai vaha eka samaya meM samasta dravya, kSetra, kAla tathA bhAva ko grahaNa karane vAlA aura saba prakAra se upAdeya (grahaNa karane yogya) "kevala jJAna" hai // 5 // ___ aba jJAna, darzana donoM upayogoM ke vyAkhyAna kA naya-vibhAga dvArA upasaMhAra kahate haiM: ___ gAthArthaH--vyavahAranaya se ATha prakAra ke jJAna aura cAra prakAra ke darzana kA jo dhAraka hai vaha sAmAnya rUpa se jIva kA lakSaNa hai aura zuddha naya kI apekSA jo zuddha zAna, darzana hai vaha jIva kA lakSaNa kahA gayA hai / For Personal & Private Use Only www.jajnelibrary.org Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 ] bRhad dravya saMgrahaH [ gAthA 6 vyAkhyA - "aTu cadu NANa daMsaNa sAmaraNaM jIvalakkhaNaM bhaNiyaM " aSTavidhaM jJAnaM caturvidhaM darzanaM sAmAnyaM jIvalakSaNaM bhaNitam / sAmAnyamiti ko - 'rthaH saMsArijIvamukta jIvavivakSA nAsti, athavA zuddhAzuddhajJAnadarzanavivakSA nAsti / tadapi kathamiticed 9 vivakSAyA abhAva: sAmAnyalakSaNamiti vacanAt / kasmAt sAmAnyam jIvalakSaNaM bhaNitam ? " vavahArA" vyavahArAt vyavahAranayAt / atra kevalajJAnadarzanaM prati zuddhamadbhUtazabdavAcyo'nupacaritasadbhUtavyavahAraH, chadmasthajJAnadarzanAparipUrNApekSayA punarazuddhasadbhUta zabdavAcya upacaritasadbhUtavyavahAraH, kumatikuzrutavibhaGgatraye punarupa caritAsad bhUtavyavahAraH / " suddhaNayA suddhaM puNa daMsaNaM gANaM" zuddhanizcayanayAtpunaH zuddhamakhaeDaM kevalajJAnadarzanadvayaM jIvalakSaNamiti / kizca jJAnadarzanopayogavivakSAyAmupayogazabdana vivakSitArthaparicchittilakSaNo'rthagrahavyApAro gRhyate / zubhAzubhazuddhopayogatrayavivacAyAM punarupayogazabdena zubhAzubhazuddhabhAvanaikarUpamanuSThAnaM jJAtavyamiti / atra sahajazuddhanirvikAraparamAnandai kalA vRttyarthaH- "TUTha cadu AraNa daMsaNa sAmaraNaM jIvalakkhaNaM bhaNiyaM" ATha prakAra kA jJAna tathA cAra prakAra kA darzana sAmAnya rUpa se jIva kA lakSaNa kahA gayA hai| yahA~ para sAmAnya isa kathana kA yaha tAtparya hai ki isa lakSaNa meM saMsArI tathA mukta jIva kI vivakSA nahIM hai, athavA zuddha azuddha jJAna darzana kI bhI vivakSA nahIM hai / so kaise ? isa zaMkA kA uttara yaha hai ki "vivakSA kA abhAva hI sAmAnya kA lakSaNa hai" aisA kahA hai| kisa apekSA se jIva kA sAmAnya lakSaNa kahA hai ? isakA uttara yaha hai ki "vahArA" arthAt vyavahAra naya kI apekSA se kahA hai / yahA~ kevala jJAna, kevala darzana ke prati zuddha- sadbhata zabda se vAkya ( kahane yogya) anupacarita - sadbhUta vyavahAra hai aura chadmastha ke apUrNa jJAna darzana kI apekSA se azuddha sadbhata zabda se vAcya upacarita - sadbhata vyavahAra hai; tathA kumati kuzruta tathA kuavadhi inameM upacarita asadbhatavyavahAra naya hai / "suddhagayA suddha puraNa daMsaNaM gANaM" zuddha nizcayanaya se zuddha khaMDa kevala jJAna tathA kevala darzana ye donoM jIva ke lakSaNa haiM / yahA~ jJAna darzanarUpa upayoga kI vivakSA meM upayoga zabda se vivakSita padArtha ke jAnane rUpa vastu ke grahaNa rUpa vyApAra kA grahaNa kiyA jAtA hai| aura zubha, azubha tathA zuddha ina tInoM upayogoM kI vivakSA meM upayoga zabda se zubha, azubha tathA zuddha bhAvanA eka rUpa anuSThAna jAnanA cAhiye / yahA~ sahaja zuddha nirvikAra paramAnanda rUpa sAkSAt upAdeya jo akSaya sukha hai usakA upAdAna kAraNa hone se kevala jJAna aura kevala darzana ye donoM upAdeya haiN| isa prakAra naiyAyika ke prati guNa, guNI arthAt jJAna For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 7 ] prathamAdhikAraH [ 16 Nasya sAtAdupAdeyabhUtasyAkSayasukhasyopAdAnakAraNatvAt kevalajJAnadarzanadvayamupAdeyamiti / evaM naiyAyikaM prati guNaguNibhedaikAntanirAkaraNArthamupayogavyAkhyAnena gAthAtrayaM gatam // 6 // athAmUrtAtIndriyanijAtmadravyasaMvittirahitena mRttapaJcendriyaviSayAsaktena ca yadupArjitaM mUrta karma tadudayena vyavahAreNa mUrto'pi nizcayenAmUtoM jISa ityupadizati : varuNa rasa paMca gaMdhA do phAsA aTTa NicchayA jIve / yo saMti amutti tado vavahArA mutti baMdhAdo // 7 // varNAH rasA: paMca gandhau dvau sparzAH aSTau nizcayAt jIve / no saMti amUttiH tataH vyavahArAt mUttiH bandhataH // 7 // vyAkhyA- "varaNa rasa paJca gaMdhA do phAsA aTTa NicchayA jIve No saMti" zvetapItanIlAruNakRSNasaMjJAH paJca varNAH, tiktakaTukaSAyAmlamadhurasaMjJAH paJca rasAH, sugandhadurgandhasaMjJau dvau gandhau, zItoSNasnigdharUtamRdukarkazagurulaghusaMjJA aSTau sparzAH, "NicchayA" zuddhanizcayanayAt zuddhabuddhaikasvabhAve zuddhajIve na aura AtmA ina donoM ke ekAnta rUpa se bheda ke nirAkaraNa ke liye upayoga ke vyAkhyAna dvArA tIna gAthA samApta huI // 6 // - ava amUrtika tathA atIndriya nija AtmA ke jJAna se rahita hone ke kAraNa tathA mUrta jo pAMcoM indriyoM ke viSaya haiM unameM Asakti ke dvArA jIva ne jo mUrtika karma upArjana kiyA hai usake udaya me vyavahAra naya kI apekSA se jIva mUrtika hai tathApi nizcayanaya se amUrtika hai aisA upadeza dete haiM: gAthArthaH-nizcayanaya se jIva meM pA~ca varNa, pA~ca rasa, do gaMdha aura ATha sparza nahIM haiN| isaliye jIva amUrtika hai aura vyavahAranaya kI apekSA karma-baMdha hone ke kAraNa jIva mUrtika hai // 7 // vRttyarthaH-"vaNNa rasa paMca gaMdhA do phAsA aTTha NicchayA jIve No saMti" sapheda, pIlA, nIlA, lAla tathA kAlA ye pAMca varNa; caraparA, kaDuA, kaSAyalA, khaTTA aura mIThA ye pAMca rasa; sugandha aura durgandha ye do gandha tathA ThaMDA, garma, cikanA, rUkhA, kar3A, bhArI aura halakA yaha ATha prakAra ke sparza zuddha nizcayanaya se zaddha-buddha svabhAva-dhAraka zuddha jIva meM nahIM haiM / "amutti tado" isa kAraNa yaha jIva amUrtika hai arthAt mUrti-rahita hai| For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20] vRhadrvya saMgraha [ gAthA = santi / "amutti tado" tataH kAraNAdamUrtaH / yadyamastihiM tasya kathaM karmabandha iti cet ? "vavahArA mutti" anupacaritAsadbhUtavyavahArAnmarto yataH / tadapi kasmAt ? ' baMdhAdo" anantajJAnAdyupalambhalakSaNamokSAvilakSaNAdanAdikarmavandhanAditi / tathA coktam - kathaMcinmUrtAmartajIvalakSaNam- "baMdhaM paDi eyatta lakkhaNado havadi tassa bhieNatta / tamhA amuttibhAvo NegaMto hodi jIvassa // 1 // " ayamatrArthaH--yasyaivAmarta syAtmanaH prAptyabhAvAdanAdisaMsAre bhramito'yaM jIvaH sa evAmA mUrtapaJcendriyaviSayatyAgena niraMtaraM dhyAtavyaH / iti bhaTTacAkimataM pratyamatajIvasthApanamukhyatvena sUtraM gatam // 7 // atha niSkriyAmaTikotkIrNajJAyakaikasvabhAvena karmAdika tvarahito'pi jIvo vyavahArAdinayavi bhAgena kartA bhavatIti kathayati : puggalakammAdINaM kattA vavahArado du Nicchayado / cedaNakammANAdA suddhaNayA suddhabhAvANaM // 8 // pudgala karmAdInAM karttA vyavahArataH tu nizcayataH / cetana karmaNAM AtmA zuddhanayAt zuddhabhAvAnAm // 8 // zaMkAH-yadi jIva amUrtika hai to isa jIva ke karma kA ba~dha kaise hotA hai ? uttaraH-"vavahArA mutti" kyoMki anupacaritaasadbhUtavyavahAranaya se jIva mUttika hai; ataH karma-ba~dha hotA hai| zaMkA:-jIva mUrta bhI kisa kAraNa se hai ? uttara:-'-'baMdhAdo" anaMtajJAna Adi kI prApti rUpa jo mokSa hai usa mokSa se viparIta anAdi karmoM ke bandhana ke kAraNa jIva mUrta hai| kathaMcit mUrta tathA kathaMcit amUrta jIva kA lakSaNa hai / kahA bhI hai :-karmabaMdha ke prati jIva kI ekatA hai aura lakSaNa se usa karmabaMdha kI bhinnatA hai isaliye ekAnta se jIva ke amUrtabhAva nahIM hai / 1 / isakA tAtparya yaha hai ki jisa amUrta AtmA kI prApti ke abhAva se isa jIva ne anAdi saMsAra meM bhramaNa kiyA hai usI amUrtika zuddhasvarUpa AtmA ko mUrta pAMcoM indriyoM ke viSayoM kA tyAga karake dhyAna karanA cAhiye / isa prakAra bhaTTa aura cArvAka ke prati jIva ko mukhyatA se amUrta siddha karane vAlA sUtra kahA // 7 // aba "kriyA-zUnya amUrtika" TaMkotkIrNa (TAMkI se ukerI huI mUrti samAna avicala ) jJAyaka eka svabhAva se jIva yadyapi karma Adi ke karttApane se rahita hai phira bhI vyavahAra zrAdi naya kI apekSA kartA hotA hai, aisA kahate haiM:____ gAthArthaH-AtmA vyavahAranaya se pudgala karma Adi kA kartA hai; nizcayanaya se cetana karma kA kartA hai aura zaddha naya kI apekSA se zuddha bhAvoM kA kartA hai // 8 // For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [21 gAthA ] prathamAdhikAraH vyAkhyA-atra sUtre bhinnaprakramarUpavyavahitasambandhena madhyapadaM gRhItvA vyAkhyAnaM kriyate / "zrAdA" prAtmA "puggalakammAdINaM kattA vabahArado du" pudgalakarmAdInAM kartA vyavahAratastu punaH, tathAhi-manovacanakAyavyApArakriyArahitanijazuddhAtmatattvabhAvanAzUnyaH sannanupacaritAsadbhUtavyavahAreNa jJAnAvaraNAdidravyakarmaNAmAdizabdenaudArikavaikriyikAhArakazarIratrayAhArAdiSaTparyAptiyogyapudgalapiNDarUpanokarmaNAM tathaivopacaritAsadbhutavyavahAreNa bahirviSayaghaTapaTAdInAM ca kartA bhavati / "Nicchiyado cedaNakammANAdA" nizcayanayatazcetanakarmaNAM tadyathA rAgAdivikalpopAdhirahitaniSkriyaparamacaitanyabhAvanArahitena yadupArjitaM rAgAdyutpAdakaM karma tadudaye sati niSkriyanirmalasvasaMvittimalabhamAno bhAvakarmazabdavAcyarAgAdivikalparUpacetanakarmaNAmazuddhanizcayena kartA bhavati / azuddhanizcayasyArthaH kathyate-karmopAdhisamutpannatvAdazuddhaH, tatkAle tatAyaH piNDavattanmayatvAcca nizcayaH, ityubhayamelApakanAzuddhanizcayo bhaeyate / "suddhaNayA suddhabhAvANaM" zubhAzubhayogatrayavyApArarahitena zuddhabuddhakasvabhAvena yadA pariNamati tadAnantajJAnasukhAdizuddhabhAvAnAM chamasthAvasthAyAM bhAvanArUpeNa vivakSitaikadezazaddhanizcayena vRttyarthaH-isa sUtra meM bhinna prakramarUpa vyavahita saMbandha se bIca ke pada ko grahaNa karake vyAkhyAna kiyA jAtA hai / "AdA" AtmA "pugalakammAdINaM kattA vavahArado du" vyavahAra naya kI apekSA se pudgala karma Adi kA kartA hai| jaise-mana, vacana tathA zarIra kI kriyA se rahita nija zuddha Atmatattva kI jo bhAvanA hai usa bhAvanA se zUnya hokara anupacarita asadbhata vyavahAra naya kI apekSA jJAnAvaraNa Adi dravya karmoM kA tathA Adi zabda se audArika, vaikriyika aura AhAraka rUpa tIna zarIra tathA AhAra Adi 6 paryAptiyoM ke yogya jo pudgala piMDa rUpa nau karma haiM unakA tathA upacarita asadbhata vyavahAra naya se bAhya viSaya ghaTa, paTa Adi kA bhI yaha jIvakartA hotA hai / "NicchayaNayado cedaNakammaNAdA" aura nizcaya naya kI apekSA se yaha AtmA cetana karmoM kA kartA hai| vaha isa taraha-rAga Adi vikalpa upAdhi se rahita niSkriya, paramacaitanya bhAvanA se rahita hone ke kAraNa jIva ne rAga Adi ko utpanna karane vAle karmoM kA jo urpAjana kiyA hai una karmoM kA udaya hone para niSkriya aura nirmala AtmajJAna ko nahIM prApta hotA huA yaha jIva bhAvakarma isa zabda se vAcya jo rAgAdi vikalpa rUpa cetana-karma haiM unakA azuddha nizcaya naya se karttA hotA hai / azuddha nizcaya kA artha yaha hai-karma-upAdhi se utpanna hone se azuddha kahalAtA hai aura usa samaya agni meM tape hue lohe ke gole ke samAna tanmaya (usI rUpa) hone se nizcaya kahA jAtA hai, isa rIti se azuddha aura nizcaya ina donoM ko milAkara azuddha nizcaya kahA jAtA hai / "suddhaNayA suddhabhAvANAM" jaba jIva zubha, azubha For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22] vRhad dravya saMgrahaH [ gAthA 6 1 kartA, muktAvasthAyAM tu zuddhanayeneti / kintu zuddhAzuddhabhAvAnAM pariNamamAnAnAm eva kartRtvaM jJAtavyam, na ca hastAdivyApArarUpANAmiti / yato hi nityaniraJjananiSkriyanijAtmasvarUpa bhAvanArahitasya karmAdikartRtvaM vyAkhyAtam, tatastatraiva nijazuddhAtmani bhAvanA kartavyA / evaM sAMkhyamataM pratyekAntAkatu tvanirAkaraNAkhyatvena gAthA gatA // 8 // atha yadyapi zuddha nayena nirvikAra paramAhlAdai kalakSaNa sukhAmRtasya bhoktA tathApyazuddhanayena sAMsArika sukhaduHkhasyApi bhoktAtmA bhavatItyAkhyAti : vavahArA suhadukkhaM puggalakamma phalaM parbhujedi / AdA vicchayado cedabhAvaM khudassa || 6 // vyavahArAt sukhaduHkhaM pudgalakarmaphalaM prabhuGkte / AtmA nizcayanayataH cetanabhAvaM khalu zrAtmanaH // 6 // vyAkhyA - "vavahArA suhadukkhaM puggalakammapphalaM parbhujedi" vyavahArAt sukhaduHkharUpaM pudgalakarmaphalaM prabhuMkte / sa kaH karttA ? " zradA" AtmA / mana, vacana, kAya ina tInoM yogoM ke vyApAra se rahita zuddha, buddha, eka svabhAva se pariNamana karatA hai taba anaMta jJAna, sukha Adi zuddha bhAvoM kA chadmastha avasthA meM bhAvanA rUpa se vivakSita eka deza zuddha nizcaya naya se karttA hotA hai aura mukta avasthA meM zuddha nizcaya naya se anaMtajJAnAdi zuddha bhAvoM kA kartA hai| kintu pariNamana karate hue zuddha, azuddha bhAvoM kA kartRtva jIva meM jAnanA cAhiye aura hasta Adi ke vyApAra rUpa pariNamanoM kA kartApana na samajhanA caahie| kyoMki nitya; niraMjana; niSkriya aise apane AtmasvarUpa kI bhAvanA se rahita jIva ke karma Adi kA kartRtva kahA gayA hai; isaliye usa nija zuddha AtmA hI bhAvanA karanI cAhiye / isa taraha sAMkhyamata ke prati " ekAnta se jIva karttA nahIM hai" isa mata ke nirAkaraNa kI mukhyatA se gAthA samApta huI / / 8 / / yadyapi AtmA zuddha naya se vikArarahita parama Ananda rUpa lakSaNa vAle aise sukha rUpI amRta ko bhogane vAlA hai to bhI azuddha naya se sAMsArika sukha-duHkha kA bhI bhogane vAlA hai, aisA kahate haiM: gAthArtha :- vyavahAra naya se AtmA sukha-duHkha rUpa pudgala karmoM ke phala ko bhogatA hai aura nizcaya naya se apane cetana bhAva ko bhogatA hai // 6 // vRttyarthaH -- "vavahArA sahadukkhaM puggalakammaphalaM pabhujedi" vyavahAra naya kI apekSA For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA ] prathamAdhikAraH [23 "NicchayaNado cedaNabhAvaM Adamsa" nizcayanayatazcetanabhAvaM bhuMkte / "khu" sphuTam / kasya sambandhinamAtmanaH svasyeti / tadyathA-AtmAhi nijazuddhAtmasaMvitti samudbhUtapAramArthikasukhasudhArasabhojanamalabhamAna upacaritAsadbhUtavyavahAreNeSTAniSTapaJcendriyaviSayajanitasukhaduHkhaM bhuMkta tathaivAnupacaritAsa bhUtavyavahAreNAbhyantare sukhaduHkha janakaM dravyakarmarUpaM sAtAsAtodayaM bhuMkte / sa evAzuddhanizcayanayena harSaviSAdarUpaM sukhaduHkhaM ca bhuMkte / zuddhanizcayanayena tu paramAtmasvabhAvasamyazraddhAnajJAnAnuSThAnotpannasadAnandaikalakSaNaM sukhAmRtaM bhuMkta iti / atra yasyaiva svAbhAvikasukhAmRtasya bhojanAbhAvAdindriyasukhaM bhujonaH san saMsAre paribhramati tadevAtIndriyasukhaM sarvaprakAreNopAdeyamityabhiprAyaH / evaM kartA karmaphalaM na bhuMkta iti bauddhamataniSedhArtha bhoktRtvavyAkhyAnarUpeNa sUtraM gatam // 6 // atha nizcayena lokapramitAsaMkhyeyapradezamAtro'pi vyavahAreNa dehamAno jIva ityAvedayati : se sukha-duHkha rUpa pudgala karma phaloM ko bhogatA hai| vaha karma phaloM kA bhoktA kauna hai ? "zrAdA" AtmA / "NicchayaNayado cedaNabhAva khu Adassa" aura nizcaya naya se to spaSTa rIti se cetana bhAva kA hI bhoktA AtmA hai / vaha cetana bhAva kisa sambandhI hai ? AtmA kA apanA hI hai / vaha aise-apane zuddha Atmaanubhava se utpanna pAramArthika sukharUpa amRta rasa kA bhojana na prApta karatA huA AtmA, upacarita asadbhata vyavahAra naya se iSTa, aniSTa pAMcoM indriyoM ke viSayoM se utpanna sukha-duHkha ko bhogatA hai; usI taraha anupacarita asadbhUta vyavahAra naya se antaraMga meM sukha-duHkha ko utpanna karane vAle dravya karma rUpa sAtA-asAtA ke udaya ko bhogatA hai / tathA azuddha nizcaya naya se vaha hI AtmA harSa, viSAda rUpa sukhaduHkha ko bhogatA hai aura zuddha nizcaya naya se to paramAtmasvabhAva ke samyak zraddhAna, jJAna aura AcaraNa se utpanna avinAzI Ananda rUpa vAle sukhAmRta ko bhogatA hai| yahA~ para jisa svAbhAvika sukhAmRta ke bhojana ke abhAva se AtmA indriyoM ke sukhoM ko bhogatA huzrA saMsAra meM bhramaNa karatA hai, vahI atIndriya sukha saba prakAra se grahaNa karane yogya hai, aisA abhiprAya hai / isa prakAra "kartA karma ke phala ko nahIM bhogatA hai" isa bauddha mata kA khaMDana karane ke liye "jIva karmaphala kA bhoktA hai" yaha byAkhyAna rUpa sUtra samApta huaa| "AtmA yadyapi nizcaya naya se lokAkAza ke barAbara asaMkhyAta pradezoM kA dhAraka hai phira bhI vyavahAra naya se apanI deha ke barAbara hai" yaha batalAte haiM: For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRhadrvya saMgrahaH [gAthA 10 aNugurudehapamANo uvasaMhArappasappado cedA / asamuhado vavahArA NiccayaNayado asaMkhadeso vA // 10 // aNugurudehapramANaH upasaMhAraprasaptaH cetayitA / asamudghAtAt vyavahArAt nizcayanayataH asaMkhyadezo vA // 10 // vyAkhyA- "aNugurudehapamANo" nizcayenasvadehAdbhinnasya kevalajJAnAdhanantaguNarAzerabhinnasya nijazuddhAtmasvarUpasyopalabdherabhAvAttathaiva dehamamatvamUlabhUtAhArabhayamaithunapaggrihasaMjJAprabhRtisamastarAgAdivibhAvAnAmAsaktisadbhAvAcca yadupArjitaM zarIranAmakarma tadudaye sati aNugurudehapramANeo bhavati / sa kaH kartA ? "cedA" cetayitA jIvaH / kasmAt ? "uvasaMhArappasappado" upasaMhAraprasarpataHzarIranAmakarmajanitavistAgepasaMhAradharmAbhyAmityarthaH / ko'tra dRSTAntaH 1 yathA pradIpo mahadbhAjanapracchAditastadbhAjanAntaraM sarva prakAzayati laghubhAjanapracchAditastadbhAjanAnantaraM prakAzayati / punarapi kasmAt ? 'asamuhado' asamudghAtAt vedanAkaSAya gAyArthaH-samudghAta ke binA yaha jIva vyavahAra naya se saMkoca tathA vistAra se apane choTe aura bar3e zarIra ke pramANa rahatA hai aura nizcaya naya se asaMkhyAta pradezoM kA dhAraka hai // 10 // vRttyarthaH-"aNugurudehaparANo" nizcaya naya se apane deha se bhinna tathA kevala jJAna Adi ananta guNoM kI rAzi se abhinna, aise zuddha AtmasvarUpa kI prApti ke abhAva se tathA deha kI mamatA ke mUla bhUta AhAra, bhaya, maithuna, parigraha rUpa saMjJA Adi; samasta rAga Adi vibhAvoM meM Asakti ke hone se jIva ne jo zarIra nAmakarma upArjana kiyA usakA udaya hone para apane choTe tathA bar3e deha ke barAbara hotA hai| prazna:-zarIra pramANa vAlA kauna hai ? uttara:--"cedA" cetana arthAt jIva hai / praznaH-kisa kAraNa se ? uttaraH- "uvasaMhArappasappado" saMkoca tathA vistAra svabhAva se / yAnI-zarIra nAma karma se utpanna huA vistAra tathA saMkoca rUpa jIva ke dharma haiM; unase yaha jIva apane deha ke pramANa hotA hai / praznaH-yahA~ dRSTAnta kyA hai ? uttaraH-jaise dIpaka kisI bar3e pAtra se Dhaka diyA jAtA hai to dIpaka usa pAtra ke bhItara prakAzita karatA hai aura yadi choTe pAtra meM rakha diyA jAtA hai to usa pAtra ke bhItara prakAzita karatA hai / prabhaH---phira anya kisa kAraNa se yaha jIva dehapramANa hai ? uttaraH-"asamuhado" samudghAta ke na hone se / vedanA, kapAya, vikriyA, mAraNAntika. taijasa, AhAraka aura kevalI nAmaka sAta samudghAtoM ke na hone se jIva zarIra ke barAbara hotA hai / (samudghAta kI dazA meM to jIva deha se bAhara bhI rahatA hai kintu samudghAta ke binA dehapramANa hI rahatA hai)| sAta samudghAtoM kA lakSaNa isa prakAra For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 10 ] prathamAdhikAraH [ 25 vikriyAmAraNAntikataijasAhAraka kevali saMjJasaptasamudghAtavarjanAt / tathA cokta N saptasamuddhAtalakSaNam - "veyaNaka sAyaveucciyamAraNaMti samugdhAdo / tejAhAro chaTTo sattamao kaMvalINaM tu // 1 // " tadyathA - "mUla sarIramachaMDiya uttaradehassa jIva piMDassa / NiggamaNaM dehAdo havadi samugdhAdayaM gAma // 1 // " tIvravedanAnubhavAnmUlazarIramatyaktvA AtmapradezAnAM bahirnirgamana miti vedanAM samudghAtaH / 1 / tIvrakaSAyodayAnmUlazarIramatyaktvA parasya ghAtArthamAtmapradezAnAM bahirgamana miti kaSAyasamudghAtaH / 2 / mUlazarIramaparityajya kimapi vikatu' mAtmapradezAnAM bahirgamana miti vikriyAsamudghAtaH / 3 / maraNAntasamaye mUlazarIramaparityajya yatra kutracihnaddhamAyustatpradezaM sphuTitumAtma pradezAnAM bahirgamana miti mAraNAntikasamudghAtaH / 4 / svasya manoniSTajanakaM kiJcitkAraNAntaramavalokya samutpannakrodhasya saMyamanidhAnasya mahAmunermUlazarIramaparityajya sindUrapuJjaprabho dIrghatvena dvAdazayojanapramANaH sUcyaGga ulasaMkhyeyabhAgamUlavistAro navayojanAgravistAraH kAhalAkRtipuruSo vAmaskandhAnnirgatya vAmapradakSiNena hRdaye nihitaM viruddhaM vastu bhasmasAtkRtya tenaiva kahA hai - "1. vedanA; 2. kaSAya; 3. vikriyA; 4. mAraNAntika; 5. taijasa; 6. AhAra aura 7. kevalI ye sAta samudghAta haiM / " inakA svarUpa yoM hai- "apane mUla zarIra ko na chor3ate hue jo AtmA ke kucha pradeza deha se bAhara nikala kara uttaradeha ke prati ja.te haiM usako samudghAta kahate haiM / " tIvra pIr3A ke anubhava se mUla zarIra na chor3ate hue jo AtmA ke pradeza kA zarIra se bAhara nikalanA, so "vedanA" samudvAta hai / 1 / tIvra krodhAdika kapaya ke udaya se apane dhAraNa kiye hue zarIra ko na chor3ate hue jo AtmA ke pradeza dUsare ko mArane ke liye zarIra ke bAhara jAte haiM usako "kapAya" samudghAta kahate haiM / 2 / kisI prakAra kI vikriyA (choTA yA bar3A zarIra athavA anya zarIra) utpanna karane ke liye mUla zarIra ko na tyAga kara jo AtmA ke pradezoM kA bAhara jAnA hai usako "vikriyA" sanughAta kahate haiM / 3 / maraNa ke samaya meM mUla zarIra ko na tyAga kara jahA~ isa AtmA AgAmI bA~dhI hai usake chUne ke liye jo Atma-pradezoM kA zarIra se bAhara nikalanA so " mAraNAntika" samudghAta hai | 4 | apane mana ko aniSTa utpanna karane vAle kisI kAraNa ko dekhakara krodhita saMyama ke nidhAna mahAmuni ke bAe~ kandhe se sindUra ke Dhera jaisI kAnti vAjA; bAraha yojana lambA, sUcyaMgula ke saMkhyAta bhAga pramANa mUla-vistAra aura nau yojana ke a-vistAra vAlA; kAhala (vilAva) ke AkAra kA dhAraka puruSa nikala karake bAya pradakSiNA dekara muni jisa para krodhI ho usa viruddha padArtha ko bhasma karake aura usI ke sAtha Apa bhI bhasma ho jaave| jaise dvIpAyana muni ke zarIra se putalA nikalakara dvArikA nagarI ko bhasma karane ke bAda uso ne dvIpAyana muni ko bhasma kiyA aura vaha For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26] bRhadravyasaMgrahaH [gAthA 10 saMyaninA saha sa ca bhasma jati dvIpAyanavat , asAvazubhastejaH samudghAtaH / lokaM vyAdhidurbhikSAdipIDitamaklokya samutpannakRpasya paramasaMyamanidhAnasya maharSemUlazarIramaparityajya zubhrAkRtiH prAguktadehapramANaH puruSo dakSiNapradakSiNena vyAdhidurbhikSAdikaM mphoTayitvA punarapi svasthAne pravizati, asau zubharUpastejaH samudghAtaH / 5 / samutpannapadapadArthabhrAnteH paramarddhisaMpannasya maharSalazarIramaparityajya zuddhasphaTikAkRtirekahastapramANaH puruSo mastakamadhyAnnirgatya yatra kutracidantamahUrtamadhye kevalajJAninaM pazyati tadarzanAcca svAzrayasya muneH padapadArthanizcayaM samutpAdya punaH svasthAne pravizati, asAvAhArasamudghAtaH / 6 / saptamaH kevalinAM daNDakapATapratarapUraNaH so'yaM kevalisamudghAtaH / 7 / nayavibhAgaH kathyate-- "vavahArA" anupacaritAsadbhutavyavahAranayAt / "NicchiyaNado asaMkhadeso vA" nizcayana yato lokAkAzamitAsaMkhyeyapradezapramANaH / 'vA' zabdena tu svasaMvittisamutpanna kevalajJAnotpattiprastAve jJAnApekSayA putalA zrApa bhI bhasma ho gayA / so "azubha tejasa" samudghAta hai| tathA jagat ko roga, durbhikSa Adi se duHkhita dekhakara jisako dayA utpanna huI aise parama saMyamanidhAna mahARSi ke mUla zarIra ko na tyAga kara pUrvokta deha ke pramANa; saumya AkRti kA dhAraka puruSa dAe~ kandhe se nikala kara dakSiNa pradakSiNA karake roga, durbhikSa Adi ko dUra kara phira apane sthAna meM Akara praveza kara jAve vaha "zubha taijasa samudghAta" hai / 5 / pada aura padArtha meM jisako kucha saMzaya utpanna huA ho, usa parama Rddhi ke dhAraka maharSi ke mastaka meM se mUla zarIra ko na chor3akara, nirmala sphaTika ke raMga kA eka hAtha kA putalA nikala kara antarmuhUrta meM jahA~ kahIM bhI kevalI ko dekhatA hai taba una kevalI ke darzana se apane Azraya muni ko pada aura padArtha kA nizcaya utpanna karAkara phira apane sthAna meM praveza kara jAve, so "AhAraka samudghAta" hai / 6 / kevaliyoM ke jo daMDa kapATa pratara loka pUrNa hotA hai. so sAtavAM kevali samudghAta hai| 7 / aba nayoM kA vibhAga kahate haiN| "vavahArA" anupacarita asadbhUta vyavahAra naya se jIva apane zarIra ke barAbara hai tathA "NicchayaNayado asaMkhadeso vA" nizcaya naya se lokAkAza pramANa jo asaMkhya pradeza haiM una pramANa asaMkhyAta pradezoM kA dhAraka yaha AtmA hai| "asaMkhadeso vA" yahA~ jo 'vA' zabda diyA hai usa zabda se granthakartA ne yaha sUcita kiyA hai ki svasaMvedana (AtmaanubhUti) se utpanna hue kevala jJAna kI utpatti kI avasthA meM jJAna kI apekSA se vyavahAra naya dvArA AtmA loka; aloka vyApaka hai / kintu naiyAyika, mImAMsaka tathA sAMkhya mata anuyAyI jisa taraha AtmA ko pradezoM kI apekSA se vyApaka For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 1.] prathamAdhikAraH vyavahAranayena lokAlokavyApakaH, na ca pradezApekSayA naiyAyikamImAMsakasAMkhyamatavat / tathaiva paJcendriyamanoviSayavikalparahitasamAdhikAle svasaMvedanalakSaNayodhasadbhAve'pi bahirviSayendriyabodhAbhAvAjjaDaH, na ca sarvathA sAMkhyamatavat / tathA rAgAdivibhAvapariNAmApekSayA zUnyo'pi bhavati, na cAnantajJAnAdyapekSayA bauddhamatavat / kiJca-aNumAtrazarIrazabdenAtra utsedhadhanAGgulAsaMkhyebhAgapramitaM labdhyapUrNasUkSmanigodazarIraM grAhyam , na ca pugdalaparamANuH / guruzarIrazabdena ca yojanasahasraparimANaM mahAmatsyazarIraM madhyamAvagAhena madhyamazarIrANi ca / idamatratAtparyam-dehamamatvanimizena dehaM gRhItvA saMsAre paribhramati tena kAraNena dehAdimamatvaM tyaktvA nirmohanijazuddhAtmani bhAvanA kartavyeti / evaM svadehamAtravyAkhyAnena gAthA gatA // 10 // ataH paraM gAthAtrayeNa nayavibhAgena saMsArijIvasvarUpaM tadavasAne zuddhajIvasvarUpaM ca kathayati / tadyathA : mAnate haiM, vaisA nahIM hai / isI taraha pAMcoM indriyoM aura mana ke viSayoM ke vikalpoM se rahita jo dhyAna kA samaya hai usa samaya Atma-anubhava rUpa jJAna ke vidyamAna hone para bhI bAharI viSaya rUpa indriya jJAna ke abhAva se prAtmA jar3a mAnA gayA hai parantu sAMkhya mata kI taraha aAtmA sarvathA jar3a nahIM hai| isI taraha AtmA rAga dvaSa Adi vibhAva pariNAmoM kI apekSA se ( unake na hone se ) zUnya hotA hai, kintu bauddha mata ke samAna ananta jJAnAdi kI apekSA zUnya nahIM hai| vizeSa-aNumAtra zarIra AtmA hai, yahA~ aNu zabda se utsedhadhanAMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga parimANa jo labdhi-aparyAptaka sUkSma-nigoda zarIra hai, usa zarIra kA grahaNa karanA cAhiye kintu pudgala paramANu kA grahaNa na karanA cAhiye / evaM guru zarIra zabda se eka hajAra yojana pramANa jo mahAmatsya kA zarIra hai usako grahaNa karanA cAhiye, aura madhyama avagAhanA se madhyama zarIroM kA grahaNa hai / tAtparya yaha hai-jIva deha ke sAtha mamatva ke nimitta se deha ko grahaNa kara saMsAra meM bhramaNa karatA hai, isaliye deha Adi ke mamatva ko chor3akara nirmoha apane zuddha AtmA meM bhAvanA karanI caahiye| isa prakAra 'jIva svadeha-mAtra hai' isa vyAkhyAna se yaha gAthA samApta huI / / 10 / / aba tIna gAthAoM dvArA naya vibhAga pUrvaka saMsArI jIva kA svarUpa aura usake anta meM zuddha jIva kA svarUpa kahate haiM For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 ] bRhadrvya saMgrahaH [gAthA 11 puDhavijalateyavAU vaNNaphaphadI vivihathAvareiMdI / vigatigacadupaMcakkhA tasajIvA hoMti saMkhAdI // 11 // pRthivIjalatejovAyuvanaspatayaH vividhasthAvarai kendriyAH / dvikatrikacatuHpaJcAkSAH trasajIvAH bhavanti zaMkhAdayaH // 11 // vyAkhyA- "hoti" ityAdivyAkhyAnaM kriyate / "hoti" atIndriyAmUrtanijaparamAtmasvabhAvAnubhUtijanitasukhAmRtarasasvabhAvamalabhamAnAstucchamapIndriyasukha - mabhilaSanti chaasthAH, tadAsaktAH santa ekendriyAdijIvAnAM ghAtaM kurvanti tenopArjitaM yattrasasthAvaranAmakarma tadudayena jIvA bhavanti / kathaMmatA bhavanti ? "puDhavijalateyavAU vaNaphphadI vivihathAvareiMdI" pRthivyapte jovAyuvanaspatayaH / katisaMkhyApetA ? vividhA aagmkthitsvkiiysvkiiyaantrbhedairbhuvidhaaH| sthAvaranAmakarmodayena sthAvarA, ekendriyajAtinAmakarmodayena sparzanendriyayuktA ekendriyAH, na kevalamitthaM bhUtAH sthAvarA bhavanti / "vigatigacadupaMcakkhA tasajIvA" dvitricatuH paJcAkSAstrasanAmakarmodayena trasajItA bhavanti / te ca kathaMbhUtAH ? "saMkhAdaH" shngkhaadyH| sparzanarasanendriyadvayayuktAH zaGkhazuktikRmyAdayo dvIndriyAH / sparzanarasanaghrANendriyatraya gAthArthaH-pRthvI, jala, agni, vAyu aura vanaspati ina bhedoM se nAnA prakAra ke sthAvara jIva haiM aura (ye saba eka sparzana indriya ke hI dhAraka haiM) tathA zaMkha Adi do, tIna, cAra aura pAMca indriyoM ke dhAraka trasa jIva hote haiM / 11 / vRttyarthaH-yahA~ hoti' Adi padoM kI vyAkhyA kI jAtI hai| 'hoti' alpajJa, jIva atIndriya amUrtika apane paramAtma svabhAva ke anubhava se utpanna sukharUpI amRta rasa ko na pA karake, indriyoM se utpanna tuccha sukha kI abhilASA karate haiN| usa indriyajanita sukha meM Asakta hokara ekendriya Adi jIvoM kA ghAta karate haiM; usa jIva-ghAta se upArjana kiye trasa, sthAvara nAma karma ke udaya le svayaM trasa, sthAvara hote haiN| kisa prakAra hote haiM ? "puDhavijalayateyavAU vaNapphadIvivihathAvareindI" pRthivI, jala, teja, vAyu tathA vanaspati jIva hote haiM / ve kitane haiM ? aneka prakAra ke haiM / zAstra meM kahe hue apane 2 avAntara bheda se bahuta prakAra ke haiM / sthAvara nAma karma ke udaya se sthAvara, ekendriya jAti karma ke udaya se sparzana indriya sahita ekendriya hote haiN| isa prakAra se kevala sthAvara hI nahIM hote balki "vigatigacadupaMcakkhA tasajIvA" do, tIna, cAra tathA pA~ca indriyoM vAle trasa nAma karma ke udaya se sa jIva bhI hote haiM / ve kaise haiM ? "saMkhAdI" zaMkha Adi / sparzana aura rasanA ina do indriyoM vAle zaMkha, kRmi, sIpa Adi do indriya jIva haiN| sparzana, rasanA tathA prANa ina For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 12] prathamAdhikAraH [ 26 yuktAH kunthupipIlikAyUkAmatkuNAdayastrIndrayAH, sparzanarasanaghrANacakSurindriyacatuSTayayuktA daMzamazakamakSikAbhramarAdayazcaturindriyAH, sparzanarasanaghANacakSuHzrotrendri. yapaJcayuktA manuSyAdayaH paJcendriyA iti / ayamatrArtha:-vizuddhajJAnadarzanasvabhAvanijaparamAtmasvarUpabhAvanotpannapAramArthikasukhamalabhamAnA indriyasukhAsaktA ekendriyAdijIvAnAM vadhaM kRtvA trasasthAvarA bhavantItyuktaM pUrva tasmAttrasasthAvarotpattivinAzArtha tatraiva paramAtmani bhAvanA karttavyeti / 11 / / tadeva trasasthAvaratvaM caturdazajIvasamAsarUpeNa vyaktIkaroti : samaNA amaNA NeyA paMciMdiya NimmaNA pare savve / bAdarasuhameiMdI savve pajatta idarA ya // 12 // samanaskAH amanaskAH jJeyAH paMcendriyAH nirmanaskAH pare sarve / bAdarasUkSmaikendriyAH sarve paryAptAH itare ca // 12 // vyAkhyA:-"samaNA amaNA" samastazubhAzubhavikalpAtItaparamAtmadravyavila tIna indriyoM vAle kunthu, pipIlikA (kIr3I), jU, khaTamala Adi tIna indriya jIva haiN| sparzana, rasanA, ghrANa aura netra ina cAra indriyoM vAle DAMsa, macchara, makkhI. bhauMrA, vara Adi caturindriya jIva haiN| sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura karNa ina pAMcoM indriyoM vAle manuSya Adi paMcendriya jIva haiN| sArAMza yaha hai ki nirmala jJAna, darzana svabhAva nija paramAtmasvarUpa kI bhAvanA se utpanna jo pAramArthika sukha hai usako na pAkara jIva indriyoM ke sukha meM Asakta hokara jo ekendriyAdi jIvoM kI hiMsA karate haiM usase trasa tathA sthAvara hote haiM, aisA pahale kaha cuke haiM, isa kAraNa trasa, sthAvaroM meM jo utpatti hotI hai, usako miTAne ke liye usI pUrvokta prakAra se paramAtmA meM bhAvanA karanI cAhiye / / 11 // aba usI trasa tathA sthAvara pana ko 14 jIvasamAsoM dvArA prakaTa karate haiM: gAthArthaH-paMcendriya jIva saMjJI aura asaMjJI aise do taraha ke jAnane cAhiye, zeSa saba jIva mana rahita asaMjJI haiM / ekendriya jova bAdara aura sUkSma do prakAra ke haiN| aura ye saba jIva paryApta tathA aparyApta hote haiM / (paMcendrisaMjJI, paMcendriya asaMjJI, do-indriya, te-indriya, cau-indriya, sUkSma ekendriya, bAdara ekendriya ina sAtoM ke paryApta aparyApta ke bheda se jIva samAsa 14 hote haiN)||| 12 / / vRttyarthaH--"samaNAM amaNA" samasta zubha azubha vikalpoM se rahita jo paramAtmarUpa For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 ] vRhadravyasaMgraha [gAthA 12 kSaNaM nAnAvikalpajAlarUpaM mano bhaNyate, tena saha ye vartante te samanaskAH saMjhinaH, tadviparItA amanaskA asaMjJinaH / "NeyA" jJeyA jnyaatvyaaH| "paMciMdiya" te saMjJinastathaivAsaMjJinazca paJcendriyAH / evaM saMsyasaMjJipaJcendriyAstiryazca eva, nArakamanuSyadevAH saMjJipaJcendriyA eva / "NimmaNA pare savve" nirmanaskAH paJcendriyAtsakAzAt pare sarve dvitricaturindriyAH / "bAdarasuhameiMdI" bAdarasUkSmA ekendriyAste'pi yadaSTapatrapadmAkAraM dravyamanastadAdhAraNa zikSAlApopadezAdigAhakaM bhAvamanazceti tadubhayAbhAvAdasaMjJina eva / "savve pajjatta idarA ya" evamuktaprakAreNa saMjhyasaMjJirUpeNa paJcendriyadvayaM dvitricaturindriyarUpeNa vikalendriyatrayaM bAdarasUkSmarUpeNaikendriyadvayaM ceti sapta bhedaaH| "AhArasarIriMdiya pajjattI ANapANabhAsamaNo / cattAripaMcachappiyaeiMndiyaviyalasaeiNasaeNINaM / 1 / " iti gAthAkathitakrameNa te sarve pratyekaM svakIyasvakIyaparyAptisaMbhavAtsapta paryAptAH saptAparyAptAzca bhavanti / evaM caturdazajIvasamAsA jJAtavyAsteSAM ca "iMdiyakAyAUNiya puNNApuraNesu puNNage ANA / veiMdiyAdipurANe vacimaNo saeiNa dravya usase vilakSaNa aneka taraha ke vikalpajAlarUpa mana hai, usa mana se sahita jIva ko 'samanaskasaMjJI' kahate haiN| tathA mana se zUnya amanaska yAnI asaMjJI 'aiyA" jAnane cAhiye / 'paMciMdiyA" paMcendriya jIva saMjJI tathA asaMjJI donoM hote haiN| aise saMjJI tathA asaMjJI ye donoM paMcendriya tiryaJca hI hote haiM / nArakI, manuSya aura deva saMjJIpaMcendriya hI hote haiN| "NimmaNA pare savve" paMcendriya se bhinna anya saba dvIndriya, trIndriya aura cArandriya jIva mana rahita asaMjJI hote haiN| "bAdarasuhameidI" bAdara aura sUkSma jo ekendriya jIva haiM, ve bhI ATha pAkhaMDI ke kamala ke AkAra jo dravya mana aura usa dravya mana ke adhAra se zikSA, vacana, upadeza Adi kA grAhaka bhAvamana, ina donoM prakAra ke mana na hone se asaMjJI hI haiN| "savye pajjatta idarA ya" isa taraha ukta prakAra se saMjJI aura asaMjJI donoM paMcendriya aura dvIndriya, trIndriya aura caturindriya rUpa vikalatraya tathA bAdara sUkSma do taraha ke ekendriya ye sAta bheda hue| AhAra, zarIra, indriya, zvAsocchavAsa, bhASA tathA mana ye 6 paryAptiyAM haiN| inameM se ekendriya jIva ke AhAra, zarIra, sparzanendriya tathA zvAsocchavAsa ye ca.ra paryAptiyAM hotI haiN| vikalendriya (do indriya, tIna indriya, cAra indriya) tathA asaMjJI paMcendriya jIvoM ke mana ke binA pAMca paryAptiyAM hotI hai aura saMjJI paMcendriya ke chahoM paryAptiyAM hotI haiN| isa gAthA meM kahe hue krama se ve jIva apanI-apanI paryAptiyoM ke pUrNa hone se sAtoM paryApta hai aura apanI paryAptiyAM pUrI na hone kI dazA meM sAtoM aparyApta bhI hote haiN| aise caudaha jIva samAsa jAnane cAhiye / 'indriya, kAya, Ayu ye tIna prANa, paryApta aura For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 13 ] prathamAdhikAraH [ 31 puNNena | 1 | dasa saraNINaM pANA sesegUgaMti massave UragA / pajjatesidaresu ya sataduge se sagegUNA | 2|" iti gAthAdvayakathitakrameNa yathAsaMbhavamindriyAdidazaprANAzca vijJeyAH / atraitebhyo bhinnaM nijazuddhAtmatattvamupAdeyamiti bhAvArthaH // 12 // atha zuddha pAriNAmikaparamabhAvagrAha keNa zuddhadravyArthikanayena zuddhabuddhaikasvabhAvA zrapi jIvAH pazcAdazuddhanayena caturdazamArgaNAsthAna caturdazaguNasthAnasahitA bhavantIti pratipAdayati : maggaNaguNaThANehi ya caudasahi havaMti taha asuddhagayA / viNyA saMsArI savve suddhA hu suddhagayA // 13 // mArgaNAguNasthAnaiH caturdazabhiH bhavanti tathA azuddhanayAt / vijJeyAH saMsAriNaH sarvve zuddhAH khalu zuddhanayAt // 13 // vyAkhyAH-"maggaNaguNaThANehi Ya havaMti taha viNNeyA" yathA pUrvasUtrodi I aparyApta donoM hI ke hote haiM / zvAsocchavAsa paryApta ke hI hotA hai / vacana bala prANa paryAptadvandriya Adi ke hI hotA hai / manobala prAraNa saMjJIparyApta ke hI hotA hai | 1 | 'paryApta avasthA meM saMjJI paJcendriyoM ke 10 prANa, asaMjJI paMcendriyoM ke mana ke binA 6 prANa, cauindriyoM ke mana aura karNa indriya ke binA prANa, tIna indriyoM ke mana, karNa aura cakSu ke binA 7 prANa, do indriyoM ke mana, karNa, cakSu aura vrANa ke binA 6 prANa aura ekendriyoM ke mana, karNa, cakSu, ghrANa, rasanA tathA vacana bala ke binA 4 prANa hote haiM / aparyApta jIvoM meM saMjJI tathA asaMjJI ina donoM paMcendriyoM ke zvAsocchavAsa, vacanabala aura manobala ke binA 7 prAraNa hote haiM aura cauindriya se ekendriya taka krama se eka eka prANa ghaTatA huA hai / 2 / ' ina do gAthAoM dvArA kahe huye krama se yathAsaMbhava indriyAdika daza prANa samajhane cAhiyeM / abhiprAya yaha hai ki ina paryAptiyoM tathA prANoM se bhinna apanA zuddha AtmA hI upAdeya hai / / 12 / / aba zuddha pAriNAmika parama bhAva kA grAhaka jo zuddha dravyArthika naya hai usakI apekSA saba jIva zuddha buddha eka svabhAva ke dhAraka haiM to bhI azuddhamaya se caudaha mArgaNA sthAna aura caudaha guNasthAnoM sahita hote haiM, aisA batalAte haiM : gAthArtha - saMsArI jIva azuddha naya kI dRSTi se caudaha mArgaNA tathA caudaha guNa sthAnoM ke bheda se caudaha 2 prakAra ke hote haiM aura zuddhanaya se sabhI saMsArI jIva zuddha haiM / vRttyarthaH - "maggaNaguraNaThA rohi ya havaMti taha viraNeyA" jisa prakAra pUrva gAthA meM For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 ] bRhadravyasaMgrahaH [gAthA 13 tacaturdazajIvasamAsaibhavanti mArgaNAguNasthAnaizca tathA bhavanti saMbhavantIti vijJeyA jJAtavyAH / katisaMkhyopetaiH ? "caudasahi" pratyekaM cturdshbhiH| kasmAt ? "asuddhaNayA" azuddhanayAta sakAzAt / itthaMbhUtAH ke bhavanti ? "saMsArI" sAMsArijIvAH / "savve suddhA hu suddhaNayA" ta eva sarve saMsAriNaH zuddhAH sahajazuddhajJAyakaikasvabhAvAH / kasmAt ? zuddhanayAt zuddhanizcayanayAditi / athAgamaprasiddhagAthAdvayena guNasthAnanAmAni kathayati / "miccho sAsaNa misso aviradasammo ya desavirado ya / virayA pamatta iyaro apunya aNiya ThiThTha suhamo ya / 1 / uvasaMta . khINamoho sajogikevalijiNo ajogI yaa| caudasa guNaThANANi ya kameNa siddhA ya NAyavyA / 2 / " idAnIM teSAmeva guNasthAnAnAM pratyekaM saMkSepalakSaNaM kathyate / tathAhi - sahajazuddhakevalajJAnadarzanarUpAkhaNDekapratyakSapratibhAsamayanijaparamAtmaprabhRtiSaDdravyapaJcAstikAyasaptatatvanavapadArtheSu mUDhatrayAdipaJcaviMzatimalarahitaM vItarAgasarvajJapraNItanayavibhAgena yasya zraddhAnaM nAsti sa mithyAdRSTibhavati / pASANarekhAsadRzAnantAnubandhikrodhamAnamAyAlobhAnyatarodayena prathamopazamikasamyaktvAtpatito kahe hue 14 jIva samAsoM se jIvoM ke 14 bheda hote haiM usI taraha mArgaNA aura guNasthAnoM se bhI hote haiM, aisaH jAnanA cAhiye / mArgaNA aura guNasthAnoM se kitanI saMkhyA vAle hote haiM ? "caudasahi" pratyeka se 14-14 saMkhyA vAle haiN| kisa apekSA se ? "asuddhaNayA" azuddha nayakI apekSA se / mArgaNA aura guNasthAnoM se azuddha nayakI apekSA caudaha-caudaha prakAra ke kauna hote haiM ? "saMsArI" saMsArI jIva hote haiN| "savve suddhA hu suddhaNayA" vehI sava saMsArI jIva zuddha yAnI-svAbhAvika zuddha jJAyaka rUpa eka-svabhAva-dhAraka haiM / kisa apekSA se ? zuddha naya se arthAt zuddha nizcaya naya kI apekSA se| __ aba zAstraprasiddha do gAthAoM dvArA guNasthAnoM ke nAma kahate haiM / "mithyAtva 1,sAsAdana 2, mizra 3, aviratasamktva 4, dezavirata 5, pramattavirata 6, apramattavirata 7, apUrvakaraNa 8, anivRttikaraNa 6, sUkSmasAMparAya 10, upazAntamoha 11, kSINamoha 12, sayogikevalI 13 aura ayogikevalI 14 isa taraha krama se caudaha guNasthAna jAnane cAhiye / 2 / " aba ina guNasthAnoM meM se pratyeka kA saMkSepa se lakSaNa kahate haiN| vaha isa prakAra svAbhAvika zuddha kevala jJAna kevala darzana rUpa akhaMDa eka pratyakSa pratibhAsamaya nijaparamAtmA Adi SaTa dravya, pA~ca astikAya, sAta tatva aura nava padArthoM meM tIna mUDhatA Adi paJcIsa doSa rahita vItarAga sarvajJadvArA kahe hue nayavibhAga se jisa jIva ke zraddhAna nahIM hai vaha jIva "mithyAddaSTi" hotA hai / 1 / pASANarekhA (patthara meM ukerI huI lakIra ) ke samAna jo anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA aura lobha meM se kisI eka ke udaya se prathama-aupazamika samyaktva se, girakara jaba taka mithyAtva ko prApta na ho, taba taka samyaktva aura mithyAtva For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 13 ] prathamAdhikAraH [ 33 mithyAtvaM nAdyApi gacchatItyantarAlavarttI sAsAdanaH / nijazuddhAtmAditattvaM vItarAsarvajJapraNItaM parapraNItaM ca manyate yaH sa darzanamohanIya bhedamizrakarmodayena dadhigumizrabhAvavat mizraguNasthAnavatrttI bhavati / atha mataM - yena kenApyekena mama devena prayojanaM tathA sarve devA vandanIyA na ca nindanIyA ityAdivainayikamithyAdRSTiH saMzaya mithyAdRSTirvA tathA manyate tena saha samyagmithyAdRSTeH ko vizeSa iti ? atra parihAra : - "sa sarvadeveSu sarvasamayeSu ca bhaktipariNAmena yena kenApyekena mama puNyaM bhaviSyatIti matvA saMzayarUpeNa bhaktiM kurute nizcayo nAsti / mizrasya punarubhayatra nizcayo'stIti vizeSaH / " svAbhAvikAnantajJAnAdyanantaguNAdhArabhUtaM nijaparamAtmadravyamupAdeyam, indriyasukhAdiparadravyaM hi heyamityarhatsarvajJapraNIta nizcayavyavahAranayasAdhyasAdhakabhAvena manyate paraM kintu bhUmirekhAdisadRzakrodhAdidvitIyakaSAyodayena mAraNanimitta talavaragRhItataskaravadAtmanindAsahitaH sannindriyasukhamanubhavatItyaviratasamyagdRSTerlakSaNam / yaH pUrvoktaprakAreNa samyagdRSTiH san bhUmirekhAdisamAnakrodhAdidvitIyakapAyodayAbhAve satyabhyantare nizcayana yenaikadezarAgAdirahitasvAbhAvika sukhAnubhUtilakSaNeSu vahirviSayeSu punarekadezahiMsAnRtAsteyAbrahmaparigrahani ina donoM ke bIca ke pariNAma vAlA jIva "sAsAdana" hotA hai / 2 / jo apane zuddha AtmA Adi tatvoM ko vItarAga sarvajJa ke kahe anusAra mAnatA hai aura anya mata ke anusAra bhI mAnatA hai vaha mizradarzanamohanIya karma ke udaya se dahI aura gur3a mile hue padArtha kI bhAMti "mizraguraNa sthAna vAlA" hai / 3 / zaMkA - " cAhe jisase ho mujhe to eka deva se matalaba hai athavA saba hI deva vandanIya haiM, nindA kisI bhI deva kI na karanI cAhiye" isa prakAra vainayika aura saMzaya midhyAdRSTi mAnatA hai; taba unameM tathA mizraguNasthAnavarttI samyagamidhyAdRSTi meM kyA antara hai ? isakA uttara yaha hai ki - vainayika mithyA dRSTi tathA saMzaya midhyAdRSTi to sabhI devoM meM tathA saba zAstroM meM se kisI eka kI bhakti ke pariNAma se mujhe puNya hogA aisA mAnakara saMzaya rUpa se bhakti karatA hai; usako kisI eka deva meM nizcaya nahIM hai / aura mizraguraNasthAnavarttI jIva ke donoM meM nizcaya hai / basa, yahI antara hai ? jo "svAbhAvika ananta jJAna Adi ananta guNa kA AdhArabhUta nija paramAtmadravya upAdeya hai tathA indriya sukha Adi paradravya tyAjya haiM" isa taraha sarvajJa devapraNIta nizcaya va vyavahAra naya ko sAdhya-sAdhaka bhAva se mAnatA hai, parantu bhUmi kI rekhA ke samAna krodha Adi apratyAkhyAnakaSAya ke udaya se; mArane ke liye kotavAla se pakar3e hue cora kI bhAMti AtmanindAdi sahita hokara indriya-sukha kA anubhava karatA hai; yaha "avirata samyagdRSTi" cauthe guNa sthAnavarttI kA lakSaNa hai / 4 / pUrvokta prakAra se samyagdRSTi kara bhUmi rekhAdi ke samAna krodhAdi apratyAkhyAnAvaraNa dvitIya kaSAyoM ke udaya kA For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 ] vRhadravyasaMgrahaH . [gAthA 13 vRttilakSaNeSu "dasaNavayasAmAiyaposahasacittarAibhatte y|vmhaarNbhpriggh aNumaNa udiTTha desavirado ya / 1 / " iti gAdhAkathitaikAdazanilayeSu vartate sa paJcamaguNasthAnavartI zrAvako bhvti| 5 / sa eva sadRSTidhUlirekhAdisadRzakrodhAditRtIyakaSAyodayAbhAve satyabhyantare nizcayanayena rAgAdhupAdhirahitasvazuddhAtmasaMvittisamutpannasukhAmRtAnubhavalakSaNeSu bahirviSayeSu punaH sAmastyena hiMsAnRtasteyAbrahmaparigRhanivRttilakSaNeSu ca paJcamahAvrateSu vartate yadA tadA duHsvapnAdivyaktAvyaktapramAdasahito'pi SaSThaguNasthAnavartI pramattasaMyato bhavati / 6 / sa eva jalarekhAdisadRzasaMjvalanakaSAyamandodaye sati niSpramAdazuddhAtmasaMvittimalajanakavyaktAvyaktapramAdarahitaH sansaptamaguNasthAnavartI apramatasaMyato bhavati / 7 / sa evAtIvasaMjvalanakaSAyamandodaye satyapUrvaparamAlAdaikasukhAnubhUtilakSaNApUrvakaraNopazamakakSapakasaMjJo'STamaguNasthAnavI bhavati / 8 / dRSTazrutAnubhUtabhogAkAMkSAdirUpasamastamaGkalpavikalparahitanijanizcalaparamAtmavaikAgadhyAnapariNAmena kRtvA yeSAM jIvAnAmekasamaye ye parasparaM pRthakka nAyAnti te varNasaMsthAnAdibhede'pyanivRttikaraNaupaza abhAva hone para antaraMga meM nizcaya naya se eka deza rAga Adi se rahita svAbhAvika sukha ke anubhava lakSaNa tathA bAhya viSayoM meM hiMsA; jhUTha; corI; abrA aura parigraha inake eka deza tyAga rUpa pA~ca aNuvratoM meM aura 'darzana; vrata; sAmayika propadha; sacittavirata; rAtribhukti tyAga; brahmacarya; Arambha tyAga; parigraha tyAga; anumati tyAga aura uddiSTa tyAga / / " isa gAthA meM kahe hue zrAvaka ke ekAdaza sthAnoM meM se kisI eka meM bartane vAlA hai vaha "paMcama guNasthAnavI zrAvaka" hotA hai / 5 / jaba vahI samyagdRSTi; dhUli kI rekhA ke samAna krodha Adi pratyAkhyAnAvaraNa tIsarI kaSAya ke udaya kA abhAva hone para nizcaya naya se aMtaraMga meM rAga Adi upAdhi-rahita; nija-zuddha anubhava se utpanna sukhAmRta ke anubhava lakSaNa rUpa aura bAharI viSayoM meM sampUrNa rUpa me hiMsA; asatya; corI; abrahma aura parigraha ke tyAga rUpa aise pA~ca mahAvratoM kA pAlana karatA hai; taba vaha bure svapna Adi prakaTa tathA aprakaTa pramAda sahita hotA huA chaThe guNasthAnavartI 'pramattasaMyata" hotA hai / 6 / vahI; jalarekhA ke tulya saMjvalana kaSAya kA manda udaya hone para pramAda rahita jo zuddha AtmA kA anubhava hai usameM mala utpanna karane vAle vyakta avyakta pramAdoM se rahita hokara; saptama guNasthAnavartI "apramattasaMyata" hotA hai / 7 / vahI; atIva saMjvalana kaSAya kA manda udaya hone para; apUrva paramaAlhAda eka sukha ke anubhava rUpa 'apUrvakaraNa meM upazamaka yA kSapaka nAmaka aSTama guNasNAnavI" hotA hai / 8 / dekhe, sune aura anubhava kiye hue bhogoM kI vAMchadirUpa saMpUrNa saMkalpa tathA vikalpa rahita apane nizcala paramAtmasvarUpa ke ekAgra dhyAna ke pariNAma se jina jIvoM ke eka samaya meM paraspara antara nahIM hotA ve varNa tathA saMsthAna For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 13 ] vRhadrvyasaMgrahaH [ 35 mikakSapakasaMjJA dvitIyakaSAyAdyakaviMzatibhedabhinnacAritramohaprakRtInAmupazamakSapaNasamarthA navamaguNthAsanavartino bhavanti / hai / sUkSmaparamAtmatatvabhAvanAbalena sUkSmakRSTigatalobhakaSAyasyopazamakA: kSapakAzca dazamaguNasthAnavartino bhavanti / 10 / paramopazamamUrtinijAtmasvabhAvasaMvittibalena sakalopazAntamohA ekAdazaguNasthAnavartino bhavanti / 11 / upazamazreNivilakSaNena kSapakazreNimArgeNa niSkaSAyazudvAtmabhAvanAvalena kSINakaSAyA dvAdazaguNAsthAnavartino bhavanti / 12 / mohakSapaNAnantarama-tamahUrta jhAlaM svazuddhAtmasaMvittilakSaNaikatvavitarkAvicAradvitIyazukladhyAne sthitvA tadantyasamaye jJAnAvaraNadarzanAvaraNAntarAyatrayaM yugapadekasamayena nirmanya meghapaJjaravinirgatadinakara iva sakalavimalakevalajJAnakiraNairlokAlokaprakAzakAstrayodazaguNasthAnavatino jinabhAskarA bhvnti| 13 / manovacanakAyavargaNAlambanakarmAdA nimi tAtma pradezaparispandalakSaNayogarahitAzcaturdazaguNAsthAnava rti - no'yoginiyA bhavanti / 14 / tAzca nizcayaratnatrayAtmakakAraNabhUtasamayasArasaMzena paramayathAkhyAtacAritreNa caturdazaguNasthAnAtItAH jJAnAvaraNAdyaSTakarmarahitAH samyaktvAdyaSTaguNAntarbhUtanirnAmanirgotrAdyanantaguNAH siddhAH bhavanti / ke bheda hone para bhI anivRttikaraNa upazamaka kSapaka saMjJA ke dhAraka; apratyAkhyAnAvaraNa dvitIya kaSAya Adi ikkIsa prakAra kI cAritramohanIya karma kI prakRtiyoM ke upazamana aura kSapaNa meM samartha "navama guNasthAnavartI" jIva haiM / / / sUkSma paramAtmatattva bhAvanA ke bala se jo sUkSma kRSTi rUpa lobha kaSa.ya ke upazamaka aura kSapaka haiM ve dazama "guNasthAnavartI" haiN| 10 / parama upazamamUrti nija AtmA ke svabhAva anubhava ke bala se sampUrNa moha ko upazama karane vAle gyArahaveM "guNasthAnavartI" hote haiM / 11 / upazamazreNI se bhinna kSapaka zreNI ke mArga se kaSAya rahita zuddha AtmA kI bhAvanA ke bala se jinake samasta kaSAya naSTa ho gaye haiM ve bArahaveM "guNasthAnavartI" hote haiM / 12 / moha ke nAza hone ke pazcAt antamuhUrta kAla meM hI nija zuddha AtmAnubhava rUpa ekatva vitarka avicAra nAmaka dvitIya zukla dhyAna meM sthira hokara usake antima samaya meM jJAnAvaraNa; darzanAvaraNa tathA antarAya ina tInoM ko eka sAtha eka kAla meM sarvathA nimUla karake meghapaTala se nikale hue sUrya ke samAna sampUrNa nirmala kevalaM jJAna kiraNoM se loka aloka ke prakAzaka terahaveM "guNasthAnavartI" jina bhAskara (sUrya) hote haiM / 13 / aura mana, vacana, kAyavargaNA ke avalambana se karmoM ke grahaNa karane meM kAraNa jo AtmA ke pradezoM kA parispanda rUpa yoga hai usase rahita caudahaveM "guNasthAnavartI" "ayogI jina" hote haiM / 14 / tadantara nizcaya ratnatrayAtmaka kAraNabhUta samayasAra nAmaka jo parama yathAkhyAta cAritra hai usase pUrvokta caudaha guNasthAnoM se rahita, jJAnAvaraNa Adi aSTa karmoM se rahita tathA samyaktva Adi aSTa guNoM meM garbhita nirnAma (nAma rahita) nirgotra (gotra rahita) Adi, ananta guNa sahita siddha hote haiN| For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadravya saMgrahaH [ gAthA 13 -- atrAha ziSyaH - kevalajJAnotpattau mokSakAraNabhUtaratnatrayaparipUrNatAyAM satyAM tasminneva kSaNe mokSeNa bhAvyaM sayogyayogijinaguNasthAnadvaye kAlo nAstIti parihAramAha -- yathAkhyAtacAritraM jAtaM paraM kintu paramayathAkhyAtaM nAsti / atra dRSTAntaH / yathA - cauravyApArAbhAve'pi puruSasya caurasaMsargo doSa janayati tathA cAritra vinAzaka cAritramohodayAbhAve'pi sayogikevalinAM niSkriyazuddhAtmAcaraNavilakSaNo yogatrayavyApArazcAritramalaM janayati, yogatrayagate punarayogijane caramamamayaM vihAya zeSAghAtikarma tIvrodayazcAritramalaM janayati, caramasamaye tu mandodaye sati cAritralAbhAvAt mokSaM gacchati / iti caturdazaguNasthAnavyAkhyAnaM gatam / idAnIM mArgaNAH kathyante / "gai iMdiyesu kAye joge veda kasAyagAya / saMyama daMsaNa lessA bhaviyA samattasari hAre / 1 / " iti gAthAkathitakrameNa gatyAdicaturdazamArgaNA jJAtavyAH / tadyathA - svAtmopalabdhisiddhivilakSaNA nArakatiryaGmanuSyadevagatibhedena caturvidhA gatimArgaNA bhavati / 1 / atIndriyazuddhAtmatatvapratipakSamatA ke dvitricatuHpaJcendriyabhedena paJcaprakArendri 36 ] yahA~ ziSya pRchatA hai ki kevala jJAna ho jAne para jaba mokSa ke kAraNa bhUtaratnatraya kI pUrNatA ho gaI to usI samaya mokSa honA cAhiye, sayogI aura ayogI ina do guNa sthAnoM meM rahane kA koI samaya hI nahIM hai ? isa zaMkA kA parihAra karate haiM ki kevala jJAna ho jAne para yathAkhyAta cAritra to ho jAtA hai kintu parama yathAkhyAta cAritra nahIM hotA hai / yahA~ dRSTAnta hai - jaise koI manuSya corI nahIM karatA, kintu usako cora ke saMsarga kA doSa lagatA hai, usI taraha sayoga kevaliyoM ke cAritra ke nAza karane vAle cAritramoha ke udaya kA abhAva hai to bhI niSkriya zuddha AtmA ke AcaraNa se vilakSaNa jo tIna yogoM kA vyApAra hai vaha cAritra meM dUSaNa utpanna karatA hai / tInoM yogoM se rahita jo ayogI jina haiM unake anta samaya ko chor3akara zeSa 1 aghAtiyA karmoM kA tIvra udaya cAritra meM dUSaraNa utpanna karatA hai aura antima samaya meM aghAtiyA karmoM kA manda udaya hone para cAritra meM doSa kA abhAva ho jAne se yogI jina mokSa ko prApta ho jAte haiN| isa prakAra caudaha guNasthAnoM kA vyAkhyAna samApta huA / caudaha mArgaNAoM ko kahate haiM "gati, indriya, kAya, yoga, veda, kaSAya, jJAna, saMyama, darzana, lezyA, bhavyatva, samyaktva, saMjJA tathA AhAra / 1 / " isa taraha krama se gati Adi caturdaza mArgaNA jAnanI cAhiye / nija AtmA kI prApti se vilakSaNa nAraka, tiryaka manuSya tathA devagati bheda se gatimArgaNA cAra prakAra kI hai- 1. atIndriya; zuddha Atmatattva ke pratipakSabhUta ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya tathA paMcendriya bheda se For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 13] prathamAdhikAraH yamArgaNA / 2 / azarIrAtmatattvavisadRzI pRthivyaptejovAyuvanaspatitrasakAyabhedena SaDbhedA kAyamArgaNA / 3 / nirvyApArazuddhAtmapadArthavilakSaNamanovacanakAyayogabhedena tridhA yogamArgaNA, athavA vistareNa satyAsatyobhayAnubhayabhedena caturvidho manoyogo vacanayogazca, audArikaudArikamizravaikriyikavaikriyikamizrAhArakAhArakamizrakArmaNakAyabhedena saptavidho kAyayogazceti samudAyena paJcadazavidhA vA yogamArgaNA / 4 / vedodayodbhavarAgAdidoSarahitaparamAtmadravyAdbhinnA strIpuMnapuMsakabhedena tridhA vedamArgaNA / 5 / niSkaSAyazuddhAtmasvabhAvapratikUlakrodhalobhamAyAmAnabhedena caturvidhA kaSAyamArgaNA, vistareNa kaSAyanokaSAyabhedena paJcaviMzatividhA vA / 6 / matyAdisaMjJApaJcakaM kumatyAdyajJAnatrayaM cetyaSTavidhA jJAnamArgaNA / 7 / sAmAyikacchedopasthApanaparihAravizuddhisUkSmasAMparAyayathAkhyAtabhedana cAritraM paJcavidham , saMyamAsaMyamastathaivAsaMyamazceti pratipakSadvayena saha saptaprakArA saMyamamArgaNA / 8 / cakSuracakSuravadhikevaladarzanabhedena caturvidhA darzanamArgaNA / 6 / kaSAyodayaraJjita indriyamArgaNA pA~ca prakAra kI haiM / 2 / zarIra rahita zrAtmatattva se bhinna pRthivI; jala; agni; vAyu; vanaspati aura trasa kAya ke bheda se kAyamArgaNA chaha taraha kI hotI hai| / 3 / vyApAra rahita zuddha Atmatattva se vilakSaNa manoyoga; vacanayoga tathA kAyayoga ke bheda se yogamArgaNA tIna prakAra kI hai athavA vistAra se satyamanoyoga; asatyamanoyoga; ubhayamanoyoga aura anubhayamanoyoga ke bheda se cAra prakAra kA manoyoga hai| aise hI satya; asatya; ubhaya; anubhaya ina cAra bhedoM se vacanayoga bhI cAra prakAra kA hai evaM audArika; audArikamizra; vaikriyika; vaikriyikamizra; AhAraka; AhArakamizra aura kArmaNa aise kAyayoga sAta prakAra kA hai| saba milakara yogamArgaNA 15 prakAra kI huii| 4 / veda ke udaya se utpanna hone vAle rAga.dika doSoM se rahita jo paramAtmadravya hai usase bhinna strIveda; puveda aura napusakaveda aise tIna prakAra kI vedamArgaNA hai / 5 / kaSAya rahita zuddha AtmA ke svabhAva se pratikUla krodha; mAna; mAyA; lobha bhedoM se cAra prakAra kI kaSAyamArgaNA hai| vistAra se anantAnubandhI; apratyAkhyAnAvaraNa; pratyAkhyAnAvaraNa tathA saMjvalana bheda se 16 kaSAya aura hAsyAdika bheda se : nokaSAya ye saba milakara paJcIsa prakAra kI kaSAyamArgaNA hai| 6 / mati; zruta; avadhi; manaHparyaya aura kevala; pAMca jJAna tathA kumati; kuzru ta aura vibhaMgAvadhi ye tIna ajJAna isa taraha 8 prakAra kI jJAnamArgaNA hai / 7 / sAmAyika; chedopasthApana; parihAravizuddhi; sUkSmasAMparAya aura yathAkhyAta ye pAMca prakAra kA cAritra aura saMyamAsaMyama tathA asaMyama ye do pratipakSI; aise saMyamamArgaNA sAta prakAra kI hai| 8 / cakSu; acakSu; avadhi aura kevaladarzana ina bhedoM se darzanamArgaNA cAra prakAra kI hai| hai / kaSAyoM ke udaya se raMgI huI jo mana, vacana; kAya kI pravRtti hai usase bhinna jo paramAtmadravya hai; usa paramAtmadravya se virodha karane vAlI kRSNa; nIla; kApota; pIta; padma aura zukla aise 6 For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 ] bRhadravya saMgrahaH [ gAthA 13 yogapravRttivisadRzaparamAtmadravyapratipanthinI' kRSNanIlakApotatejaHpadmazuklabhedena SaDvidhA lezyAmArgaNA / 10 / bhavyAbhavyabhedena dvividhA bhavyamArgaNA / 11 / atrAha ziSyaH-zuddhapAriNAmikaparamabhAvarUpazuddhanizcayena guNasthAnamArgaNAsthAnarahitA jIvA ityukta pUrvam , idAnIM punarbhavyAbhavyarUpeNa mArgaNAmadhye'piM pAriNAmikabhAvo bhaNita iti pUrvAparavirodhaH ? atra parihAramAha-pUrva zuddhapAriNAmikabhAvApekSayA guNasthAnamArgaNAniSedhaH kRtaH, idAnIM punarbhavyAbhavyatvadvayamazuddhapAriNAmikabhAvarUpaM mArgaNAmadhye'pi ghaTate / nanu-zuddhAzuddhabhedena pAriNAmikabhAvo dvividho nAsti kintu zuddha eva ? naivaM yadyapi sAmAnyarUpeNotsargavyAkhyAnena zuddhapAriNAmikabhAvaH kathyate tathApya pavAdavyAkhyAnenAzuddhapAriNAmikabhAvo'pyasti / tathAhi-"jIvabhavyAbhavyatvAni ca" iti tattvArthasUtre tridhA pAriNAmikabhAvo bhaNitaH, tatra zuddhacaitanyarUpaM jIvatvamavinazvaratvena zuddhadravyAzritatvAcchuddhadravyArthikasaMjJaH zuddhapAriNAmikabhAvo bhaeyate, yatpunaH karmajanitadazaprANarUpaM prakAra kI lezyAmArgaNA hai / 10 / bhavya aura abhavya bheda se bhavyamArgaNA do prakAra kI hai / 11 / ___ yahAM ziSya prazna karatA hai ki-"zuddhapAriNAmika paramabhAvarUpa jo zuddha nizcayanaya kI apekSA se jIva guNasthAna tathA mArgaNAsthAnoM se rahita hai" aisA pahale kahA gayA hai aura aba yahA~ bhavya abhavya rUpa se mArgaNA bhI apane pAriNAmika bhAva kahAH so yaha to pUrvAparavirodha hai ? aba isa zaMkA kA samAdhAna karate haiM-pUrva prasaMga meM to zuddha pAriNAmika bhAva kI apekSA se guNasthAna aura mArgaNA kA niSedha kiyA hai aura yahA~ para azuddha pAriNAmika bhAva rUpa se bhavya tathA abhavya ye donoM mArgaNA meM bhI ghaTita hote haiN| yadi kadAcit aisA kaho ki "zuddha azuddha bheda se pAriNAmika bhAva do prakAra kA nahIM hai kintu pAriNa.mika bhAva zuddha hI hai" to vaha bhI ThIka nahIM; kyoMki, yadyapi sAmAnya rUpa se pAriNAmika bhAva zuddha hai, aisA kahA jAtA hai, tathApi apavAda vyAkhyAna se azuddha pAriNAmika bhAva bhI hai| isI kAraNa "jIvabhavyAbhavyatvAni ca" (a.2 su. 7) isa tattvArthasUtra meM jIvatva, bhavyatva tathA abhavyatva ina bhedoM se pAriNAmika bhAva tIna prakAra kA kahA hai| unameM zuddha caitanyarUpa jo jIvatva hai vaha avinazvara hone ke kAraNa zuddha dravya ke Azrita hone se zuddha dravyArthikanaya kI apekSA zuddha pAriNAmika bhAva kahA jAtA hai / tathA jo karma se utpanna daza prakAra ke prANoM rUpa jIvatva hai vaha jIvatva, bhavyatva tathA abhavyatva bheda se tIna taraha kA hai aura ye tInoM vinAzazIla hone ke kAraNa paryAya ke 1. "pratipakSI" iti pAThAntaraM For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 13 ] prathagAdhikAraH [36 jIvatvaM, bhavyatvam , abhavyatvaM ceti trayaM, tadvinazvaratvena paryAyAzritatvAtparyAyArthikasaMjJamtvazuddhapAriNAmikabhAva ucyate / azuddhatyaM kathamiti cet ? yadyapyetadazuddhapAriNAmikatrayaM vyavahAreNa saMsArijIve'sti tathApi 'savve suddhA hu suddhaNayA" iti vacanAcchuddhanizcayena nAsti trayaM, muktajIve punaH sarvathaiva nAsti, iti hetorazuddhatvaM bhaNyate / tatra zudbhAzuddhapAriNAmikamadhye zuddhapAriNAmikabhAvo dhyAnakAle dhyeyarUpo bhavati dhyAnarUpo na bhavati, kasmAt dhyAnaparyAyasya vinazvaratvAt , zuddhapAriNAmikamtu dravyarUpatvAdavinazvaraH, iti bhaavaarthH| aupazamikakSAyopazamikakSAyikasamyaktvabhedena tridhA samyaktvamArgaNA mithyAdRSTimAsAdanamizrasaMjJavipakSatrayabhedena saha SaDvidhA jJAtavyA / 12 / saMjJitvAsaMjJitva visadRzaparamAtmasvarUpAdbhinnA saMjhyasaMjJibhedena dvidhA saMjJimArgaNA / 13 / AhArakAnAhArakajIvabhedenAhArakamArgaNApi dvidhA / 14 / iti caturdazamArgaNAsvarUpaM jJAtavyam / evaM "puDhavijalateyavAU" ityAdigAthAdvayena, tRtIyagAthApAdatrayeNa ca "guNajIvApajjattI pANA saraNA ya maggaNAoya / uvaogovi ya kamaso vIsaM tu parUvaNA - --- Azrita hone se ye paryAyArthika naya kI apekSA azuddha pAriNAmika bhAva kahe jAte haiN| "isakI azuddhatA kisa prakAra se hai ?'' isa zaMkA kA uttara yaha hai / yadyapi ye tInoM azuddha pAriNAmika vyavahAranaya se saMsArI jIva meM haiM, tathApi "savvesuddhA hu suddhaNayA" isa vacana se ye tInoM bhAva zuddha nizcayanaya kI apekSA nahIM haiM, aura mukta jIvoM meM to sarvathA hI nahIM hai| isa kAraNa unakI azuddhatA kahI jAtI hai| una zuddha tathA azuddha pAriNAmika bhAva meM me jo zuddha pAriNAmika bhAva hai vaha dhyAna ke samaya dhyeya (dhyAna karane yogya ) hotA hai, dhyAnarUpa nahIM hotA / kyoMki, dhyAna paryAya vinazvara hai; aura zuddha pAriNAmika dravyarUpa hone ke kAraNa avinAzI hai, yaha sArAMza hai / samyaktva ke bheda se samyaktvamArgaNA tIna prakAra kI hai / aupazamika, kSAyopazamika tathA kSAyika / aura mithyAdRSTi, sAsAdana aura mizra ina tIna vipakSa bhedoM ke sAtha chaha prakAra kI bhI samyaktvamArgaNA jAnanI cAhie / 12 / saMjJitva tathA asaMjJitva se vilakSaNa paramAtmasvarUpa se bhinna saMjJimArgaNA 'saMjJI tathA asaMjJI bheda se' do prakAra kI hai / 13 / ahAraka anAhAraka jIvoM ke bheda se AhAramArgaNA bhI do prakAra kI hai / 14 / isa prakAra caudaha mArgaNAoM kA svarUpa jAnanA cAhiye / isa rIti se "puDhavijalateyavAU" ityAdi do gAthAoM aura tIsarI gAthA "NikammA aTThaguNA" ke tIna padoM se "guNasthAna, jIva samAsa, paryApti, prANa, saMjJA caudaha mArgaNA aura upayogoM se isa prakAra kramazaH bIsa prarUpaNA kahI haiN| 1 / " ityAdi gAthA meM kahA huA svarUpa dhavala, jayadhavala aura mahAdhavala prabandha nAmaka jo tIna siddhAnta grantha hai unake bIja-pada kI sUcanA granthakArane kI hai / 'savve suddhA hu suddhaNayA" isa tRtIya For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRhadravyasaMgraha 40] [gAthA 14 bhaNiyA / 1 / " iti gAthAprabhRtikathitamvarUpaM dhavalajayadhavalamahAdhavala prabandhAbhidhAnasiddhAntatrayabIjapadaM sUcitam / "savve suddhA hu suddhaNayA" iti zuddhAtmatattvaprakAzakaM tRtIyagAthAcaturthapAdena paJcAstikAyapravacanasArasamayasArAbhidhAnaprAbhRtatrayasyApi bIjapadaM sUcitamiti / atra guNasthAnamArgaNAdimadhye kevalajJAnadarzanadvayaM kSAyikasamyaktvamanAhArakazuddhAtmasvarUpaM ca sAkSAdupAdeyaM, yatpunazca zuddhAtmasamyazraddhAnajJAnAnucaraNalakSaNaM kAraNasamayasArasvarUpaM tattasyaivopAdeyabhUtasya vivakSitaikadezazuddhanayena sAdhakatvAtpAramparyeNopAdeyaM zeSaM tu heyamiti / yaccAdhyAtmagranthasya bIjapadabhUtaM zuddhAtmasvarUpamukta tatpunarupAdeyameva / anena prakAreNa jIvAdhikAramadhye zuddhAzuddhajIvakathanamukhyatvena saptamasthale gAthAtrayaM gatam / / 13 // athedAnI gAthApUrvArdaina siddhasvarUpamuttarArddhana punarUdhvaMgatisvabhAvaM ca kathayati : NikkammA aTThaguNA kiMcUNA caramadehado siddhAH / loyaggaThidA NiccA uppAdaehiM saMjuttA // 14 // niSkANaH aSTaguNAH kiMcidUnAH caramadehataH siddhaaH| lokAyasthitAH nityAH utpAdavyayAbhyAM saMyuktAH // 14 // gAthA ke cauthe pAda se zuddha Atmatattva ke prakAzaka paMcAstikAya, pravacanasAra aura samayasAra ina tInoM prAbhRtoM kA bIjapada sUcita kiyA hai / yahAM guNasthAna aura mArgaNAoM meM kevalajJAna aura kevaladarzana ye donoM tathA kSAyika samyaktva aura anAha raka zuddha AtmA ke svarUpa haiM, ataH sAkSAt upAdeya haiM; aura jo zuddha AtmA ke samyakadvAna. jJAna aura AcaraNa rUpa kAraNa samayasAra hai vaha usI upAdeya-bhUtakA vivakSita eka deza zuddhanaya dvArA sAdhaka hone se paramparA se upAdeya haiM, isake sivAya aura saba heya haiM / aura jo adhyAtma grantha kA bIja-padabhUta zuddha AtmA kA svarUpa kahA hai vaha to upAdeya hI hai| isa prakAra jIvAdhikAra meM zuddha, azuddha jIva ke kathana kI mukhyatA se saptama sthala meM tIna gAthA samApta huI / / 13 // aba nimnalikhita gAthA ke pUrvArddha dvArA siddhoM ke svarUpa kA aura uttarArddha dvArA unake Urdhvagamana svabhAva kA kathana karate haiM : gAthArthaH-siddha bhagavAna jJAnAvaraNAdi ATha karmoM se rahita haiM, samyaktva Adi ATha guNoM ke dhAraka haiM aura antima zarIra se kucha kama AkAra vAle haiM aura (Urdhvagamana svabhAva ke kAraNa) loka ke agrabhAga meM sthita haiM nitya haiM tathA utpAda. vyaya se yukta haiM / / 14 / / For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 14 ] prathamAdhikAraH [ 41 ___ vyAkhyA - 'middhA' siddhA bhavantIti kriyAdhyAhAraH / kiM viziSTAH ? "NikkammA aTTaguNA kiMcUNo caramadehado" niSkarmANo'STaguNAH kiJcidUnAzcaramadehataH sakAzAditi sUtrapUrvArddhana siddhasvarUpamuktam / UrdhvagamanaM kathyate "loyaggaThidA NiccA uppAdavaehi saMjuttA" te ca siddhA lokAgrasthitA nityA utpAdavyayAbhyAM saMyuktAH / ato vistara:-karmArividhvaMsakasvazuddhAtmasaMvittivalena jJAnAvaraNAdimUlottaragatasamastakarmaprakRtivinAzakatvAMdaSTakarmarahitAH 'sammattaNANadaMsaNavIriyasuhumaM taheva avagahaNaM / agurulahuavvabAhaM aThaguNA hoMti siddhANaM / 1 / " iti gAthAkathitakrameNa teSAmaSTakarmarahitAnAmaSTaguNAH kathyante / tathAhi- kevalajJAnAdiguNAspadanijazuddhAtmaighopAdeyaM iti rucirUpaM nizcayasamyaktvaM yatpUrva tapazcaraNAvasthAyAM bhAvitaM tasya phalabhUtaM samastajIvAditattvaviSaye viparItAbhinivezarahitapariNatirUpaM paramakSAyikasamyaktvaM bhaNyate / pUrva chaasthAvasthAyAM bhAvitasya nirvikArasvasaMvedanajJAnasya phalabhUtaM yugapallokAlokasamastavastugatavizeSaparicchedakaM kevalajJAnam / nirvikalpasvazuddhAtmasattAvalokanarUpaM yatpUrva darzanaM bhAvitaM tasyaiva phalabhUtaM yugapallokAlokasamastavastugatasAmAnyagrAhaka vRttyarthaH- siddhA" siddha hote haiM, isa rIti se yahAM "bhavanti" isa kriyA kA adhyAhAra karanA cAhiye / siddha kina vizeSaNoM se viziSTa hote haiM ? "NikammA aTThaguNA kiNcuunn| caramadehado" karmoM se rahita, ATha guNoM se sahita aura antima zarIra se kucha choTe aise siddha haiM / isa prakAra sUtra ke pUrvAddhaM dvArA siddhoM kA svarUpa khaa| aba unakA urdhvagamana svabhAva kahate haiN| "loyaggaThidA NiccA uppAdavaehiM saMjuttA" ve siddha loka ke agrabhAga meM sthita haiM, nitya haiM tathA utpAda, vyaya se saMyukta haiM / aba vistAra se isakI vyAkhyA karate haiM:-karma zatruoM ke vidhvaMsaka apane zuddha AtmasaMvedana ke bala ke dvArA jJAnAvaraNa Adi samasta mUla va uttara karma prakRtiyoM ke vinAza karane se AThoM karmoM se rahita siddha hote haiN| tathA "samyaktva, jJAna darzana vIrya, sUkSma, avagAhana, agurulaghu aura avyAvAdha ye ATha guNa siddhoM ke hote haiM / / 1 / " isa gAthA meM kahe krama se, ATha karma rahita siddhoM ke ATha guNa kahe jAte haiN| kevala jJAna Adi guNoM kA AzrayabhUta nija zuddha AtmA hI upAdeya hai; isa prakAra kI rucirUpa nizcayasamyaktva jo ki pahale tapazcaraNa kI avasthA meM bhAvita kiyA thA usake phalasvarUpa samasta jIva Adi tattvoM ke viSaya meM viparIta abhiniveza (viruddha abhiprAya) se rahita pariNAmarUpa parama kSAyika "samyaktva" guNa siddhoM ke kahA gayA hai / pahale chadmastha (alpajJa) avasthA meM bhAvanA kiye hue nirvikAra svAnubhavarUpa jJAna ke phalasvarUpa eka hI samaya meM loka tathA aloka ke sampUrNa padArthoM meM prApta hue vizeSoM ko jAnane vAlA "kevala jJAna" guNa hai / samasta vikalpoM se rahita apanI For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 ] bRhadravyasaMgrahaH [gAthA 14 kevaladarzanam / kasmiMzcitsvarUpacalanakAraNe jAte sati ghoraparISahopasargAdau nijaniraJjanaparamAtmadhyAne pUrva yat dhairyamavalambitaM tasyaiva phalabhUtamanantapadArthaparicchittiviSaye khedarahitatvamanantavIryam / sUkSmAtIndriya kevalajJAnaviSayatvAtsiddhasvarUpasya sUkSmatvaM bhaeyate / ekadIpaprakAze nAnAdIpaprakAzavadekasiddhakSetre saGkaravyatikaradoSaparihAreNAnantasiddhAvakAzadAnasAmarthyamavagAhanaguNo bhaNyate / yadi sarvathAgurutvaM bhavati tadA lohapiNDavadadhaHpatanaM, yadi ca sarvathA laghutvaM bhavati tadA vAtAhatAkatUlavatsarvadaiva bhramaNameva syAnna ca tathA tasmAdagurulaghutvaguNo'bhidhIyate / sahajazuddhasvarUpAnubhavasamutpannarAgAdivibhAvarahitasukhAmRtasya yadekadezasaMvedanaM kRtaM pUrva tasyaiva phalabhUtamavyAyAdhamanantasukhaM bhaeyate / iti madhyamaruciziSyApekSayA samyaktvAdiguNASTakaM bhaNitam / vistararuciziSyaM prati punarvizeSabhedanayena nirgatitvaM, nirindriyatvaM, niSkAyatvaM, niryogatvaM, nirvedatvaM, niSkaSAyatvaM, nirnAmatvaM, nirgotratvaM, nirAyuSatvamityAdivizeSaguNAstathaivAstitva zuddha AtmA kI sattA kA avalokana rUpa jo darzana pahale bhAvita kiyA thA usI darzana ke phalarUpa eka kAla meM loka aloka ke saMpUrNa padArthoM ke sAmAnya ko grahaNa karane vAlA "kevaladarzana" guNa hai / AtmadhyAna se vicalita karanevAle kisI atighora pariSaha tathA upasarga Adi ke Ane ke samaya jo pahale apane niraMjana paramAtmA ke dhyAna meM dhairya kA avalambana kiyA usI ke phalarUpa ananta padArthoM ke jAnane meM kheda ke abhAvarUpa "anantavIrya" guNa hai / sUkSmaatIndriya kevalajJAnakA viSaya hone ke kAraNa siddhoM ke svarUpako "sUkSmatva" kahate haiN| yaha pAMcavAM guNa hai / eka dIpa ke prakAza meM jaise aneka dIpoM kA prakAza samA jAtA hai usI taraha eka siddha ke kSetra meM saMkara tathA vyatikara doSase rahita jo ananta siddhoM ko avakAza denekI sAmarthya hai vaha "avagAhana" guNa hai / yadi siddhasvarUpa sarvathA guru (bhArI) ho to lohe ke gole ke samAna vaha nIce par3A rahegA aura yadi sarvathA laghu (halakA) ho to vAyuse prerita AkakI ruIkI taraha vaha sadA idhara udhara ghUmatA rahegA, kintu siddhoMkA svarUpa aisA nahIM hai isa kAraNa unake "agurulaghu" guNa kahA jAtA hai| svAbhAvika zuddha AtmasvarUpa ke anubhava se utpanna tathA rAga Adi vibhAvoM se rahita sukharUpI amRta kA jo ekadeza anubhava pahale kiyA thA usI ke phalasvarUpa avyAbAdharUpa "ananta sukha" guNa siddhoM meM kahA gayA hai / isa prakAra samyaktva aAdi aATha guNa madhyamaruci vAle ziSyoM ke liye haiM / vistAraruci vAle ziSya ke prati vizeSa bheda naya ke avalambana se gatirahitatA, indriyarahitatA, zarIrarahitatA, yogarahitatA, vedarahitatA, kaSAyarahitatA, nAmarahitatA, gotrarahitatA tathA AyurahitatA Adi vizeSa guNa aura isI prakAra astitva, vastutva, prameyatvAdi sAmAnya guNa isa taraha jainAgamake anusAra ananta guNa jAnane cAhiye / aura saMkSeparuci ziSya ke liye vivakSita abheda nayakI apekSA ananta jJAna, ananta darzana, ananta For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 14] . prathamAdhikAraH vastutvaprameyatvAdisAmAnyaguNA: svAgamAvirodhenAnantA jJAtavyAH / saMkSeparuciziSyaM prati punarvivakSitAbhedanayenAnantajJAnAdicatuSTayam , anantajJAnadarzanasukhatrayaM, kevalajJAnadarzanadvayaM, sAkSAdabhedanayena zuddhacaitanyamevaiko guNa iti / punarapi kathaMbhUtAH siddhAH ? caramazarIrAt kiJcidUnA bhavanti / tat kizcidUnatvaM zarIropAGgajanitanAsikAdicchidrANAmapUrNatve sati yamminneva kSaNe sayogicaramasamaye triMzaprakRti-udayavicchedamadhye zarIropAGganAmakarmavicchedo jAtastasminneva kSaNe jAtamiti jJAtavyam / kazcidAha-yathA pradIpasya bhAjanAdyAvaraNe gate prakAzasya vistAro bhavati tathA dehAbhAve lokapramANena bhAvyamiti ? tatra parihAramAhapradIpasaMbandhI yo'sau prakAzavistAraH pUrva svabhAvenaiva tiSThati pazcAdAvaraNaM jAtaM; jIvasya tu lokamAtrAsaMkhyeyapradezatvaM svabhAvo bhavati yastu pradezAnAM saMbandhI vistAraH sa svabhAvo na bhavati / kasmAditi cet , pUrva lokamAtrapradezA vistIrNA nirAvaraNAstiSThanti pazcAt pradIpavadAvaraNaM jAtameva / tanna, kintu pUrvamevAnAdisantAnarUpeNa zarIreNAvRtAstiSThanti tataH kAraNAtpradezAnAM saMhAro na bhavati, vistArazca zarIranAmakarmAdhIna eva, na ca svabhAvastena kAraNena zarIrAbhAve sukha tathA ananta vIrya ye cAra guNa athavA ananta jJAna, ananta darzana, ananta sukharUpa tIna guNa athavA kevalajJAna aura kevaladarzana ye do guNa haiM / aura sAkSAt abhedanayase eka zuddha caitanya guNa hI siddhoM kA hai / punaH ve siddha kaise hote haiM ? carama (antima) zarIrase kucha choTe hote haiM / vaha jo kiMcit-UnatA hai so zarIropAGgase utpanna nAsikA Adi chidroM ke apUrNa (khAlI sthAna) honese jisa samaya sayogI guNasthAna ke anta samaya meM tIsa prakRtiyoM ke udaya kA nAza huA unameM zarIropAGga karma kA bhI viccheda ho gayA, ataH usI samaya kiMcit UnatA huI hai / aisA jAnanA caahie| koI zaMkA karatA hai ki jaise dIpaka ko Dhakane vAle pAtra Adi ke haTA lene para usa dIpaka ke prakAza kA vistAra ho jAtA hai, usI prakAra deha kA abhAva ho jAne para siddhoM kI AtmA bhI phailakara lokapramANa honI cAhie ? isa zaMkA kA uttara yaha hai-dIpaka ke prakAza kA jo vistAra hai, vaha to pahale hI svabhAva se dIpaka meM rahatA hai, pIche usa dIpaka ke AvaraNa se saMkucita hotA hai / kintu jIva kA lokapramANa asaMkhyAta-pradezatva svabhAva hai, pradezoM kA lokapramANa-vistAra svabhAva nahIM hai / yadi yoM kaho ki jIva ke pradeza pahale lokake barAbara phaile hue, AvaraNarahita rahate haiM phira jaise pradIpake AvaraNa hotA hai usI taraha jIvapradezoM ke bhI AvaraNa huA hai ? aisA nahIM hai / kintu jIvake pradeza to pahale anAdikAla se santAnarUpa cale Aye huye zarIra For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 ] vRhad dravyasaMgraha [ gAthA 14 vistAro na bhavati / aparamapyudAharaNaM dIyate - yathA hastacatuSTayapramANavastraM puruSeNa muSTau baddhaM tiSThati puruSAbhAve saGkocavistArau vA na karoti, niSpattikAle sAdramRnmayabhAjanaM vA zuSkaM sajjalAbhAve sati; tathA jIvo'pi puruSasthAnIyajalasthAnIyazarIrAbhAve vistArasaMkocau na karoti / yatraivamuktastatraiva tiSThatIti ye kaMcana vadanti, tanniSedhArthaM pUrva prayogAdasaGgatvAdbandhacchedAttathA gatipariNAmAt ceti hetu catuSTayena tathaivAviddhakulAlacakravad vyapagatale pAlAmbuvaderaNDabIjavadagnizikhAvacceti dRSTAntacatuSTayena ca svabhAvodbhavagamanaM jJAtavyaM tacca lokAgUparyantameva, na ca parato dharmAstikAyAbhAvAditi / 'nityA' iti vizeSaNaM tu, muktAtmanAM kalpazatapramitakAle gate jagati zUnye jAte sati punarAgamanaM bhavatIti sadAzivavAdino vadanti, tanniSedhArthaM vijJeyam / 'utpAdavyayasaMyuktatvaM', vizeSAM, ke AvaraNasahita hI rahate haiM / isa kAraNa jIva ke pradezoM kA saMhAra nahIM hotA, tathA vistAra va saMhAra zarIra nAmaka nAmakarma ke adhIna hI hai, jIvakA svabhAva nahIM hai / isa kAraNa jIva ke zarIra kA abhAva honepara pradezoM kA vistAra nahIM hotA / isa viSaya meM aura bhI udAharaNa dete haiM ki jaise kisI manuSyakI muTThI ke bhItara cAra hAtha lambA vastra baMdhA ( bhiMcA) huA hai, aba vaha vastra, muThThI khola dene para puruSa ke abhAva meM saMkoca tathA vistAra nahIM karatA; jaisA usa puruSane chor3A vaisAhI rahatA hai / athavA gIlI miTTIkA bartana banate samaya to saMkoca tathA vistAra ko prApta hotA jAtA hai. kintu jaba vaha sUkha jAtA hai taba jalakA abhAva hone se saMkoca va vistAra ko prApta nahIM hotA / isI taraha mukta jIva bhI, puruSa ke sthAnabhUta athavA jala ke sthAnabhUta zarIra ke abhAva meM, saMkoca vistAra nahIM karatA / koI kahate haiM ki "jIva jisa sthAna meM karmoM se mukta ho jAtA hai vahAM hI rahatA hai, " ," isake niSedha ke liye kahate haiM ki pUrva prayoga se, asaMga hone se, baMdha kA nAza hone se tathA gati ke pariNAma se, ina cAra hetuoM se tathA ghUmate hue kumhAra ke cAka ke samAna, miTTI ke lepa se rahita tumbI ke samAna, eraMDa ke bIja ke samAna tathA agni kI zikhA ke samAna, ina cAra dRSTAntAM se joba ke svabhAva se Urdhva (Upara ko) gamana samajhanA cAhiye / vaha Urdhvagamana le/ka ke aprabhAga taka hI hotA hai usase Age nahIM hotA; kyoMki usake Age dharmAstikAya kA abhAva hai / siddha nitya haiM / yahA~ je nitya vizeSaNa hai so sadAzivavAdI jo yaha kahate haiM ki *'100 kalpa pramANa samaya bIta jAne para jaba jagat zUnya ho jAtA hai taba phira una mukta jIvoM kA saMsAra meM Agamana hotA hai / " isa mata kA niSedha karane ke liye hai, aisA jAnanA cAhiye / utpAda, vyaya - saMyuktapanA jo siddhoM kA vizeSaraNa hai, vaha sarvathA apariNAmitA ke For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 14 ] prathamAdhikAraH sarvathaivApariNAmitvaniSedhArthamiti / kiJca vizeSaH nizcalAvinazvarazuddhAtmasvarUpAdbhinnaM siddhAnAM nArakAdigatiSu bhramaNaM nAsti kathamutpAdavyayatvamiti ? tatra parihAraH - zrAgamakathitAgurulaghuSaTsthAnapatitahAnivRddhirUpeNa ye'rtha paryAyAstadapekSayA athavA yena yenotpAdavyavadhauvyarUpeNa pratikSaNaM jJeyapadArthAH pariNamanti tatparicchiyAkAreNAnItivRtyA siddhajJAnamapi pariNamati tena kAraNenotpAdavyayatvam, athavA vyaJjanaparyAyApekSayA saMsAraparyAyavinAzaH siddhaparyAyotpAdaH, zuddhajIvadravyatvena dhaumyamiti / evaM nayavibhAgena navAdhikArai jIvadravyaM jJAtavyam athavA tadeva bahirAtmAntarAtmaparamAtmabhedena tridhA bhavati / tadyathA - svazuddhAtmasaMvittisamutpannavAstavasukhAtpratipakSabhUtenendriyasukhenAsakto bahirAtmA, tadvilakSago'ntarAtmA / athavA deharahita nijazuddhAtmadravyabhAvanAlakSaNabhedajJAnarahitatvena dehAdiparadravyeSvekatva bhAvanApariNato bahirAtmA, tasmAtpratipakSabhUto'ntarAtmA / athavA heyopAdeyavicArakacittaM, nirdoSaparamAtmano bhinnA rAgAdayo doSAH, zuddha niSedha ke liye hai / yahA~ para yadi koI zaMkA kare -- ki siddha nirantara nizcala avinazvara zuddha Atma-svarUpa se bhinna naraka Adi gatiyoM meM bhramaNa nahIM karate haiM isaliye siddhoM meM utpAda vyaya kaise hoM ? isakA parihAra yaha hai ki Agama meM kahe gaye agurulaghu guNa ke SaT-hAni vRddhi rUpa se artha paryAya hotI haiM; unakI apekSA siddhoM meM utpAda vyaya hai / athavA jJeya padArtha apane jisa-jisa utpAda vyaya dhauvyarUpa se prati samaya pariNamate haiM una unake AkAra se nivRtti se siddhoM kA jJAna bhI pariNamatA hai isa kAraNa bhI utpAda vyaya siddhoM meM ghaTita hotA hai / athavA siddhoM meM vyaMjana paryAya kI apekSA se saMsAra paryAya kA nAza aura siddha paryAya kA utpAda tathA zuddha jIva dravyapane se dhrauvya hai / isa prakAra nayavibhAga se nau adhikAroM dvArA jIva dravya kA svarUpa samajhanA cAhiye / [ 45 athavA vahI jIva bahirA tmA, antarAtmA tathA paramAtmA ina bhedoM se tIna prakAra kA bhI hotA hai / nija zuddha AtmA ke anubhava se utpanna yathArtha sukha se viruddha indriya sukha meM zrAsakta bahirAtmA hai; usase vilakSaNa antarAtmA hai / athavA deharahita nija zuddha Atma dravya kI bhAvanA rUpa bheda-vijJAna se rahita hone ke kAraNa deha Adi para dravyoM meM jo ekatva bhAvanA se pariNata hai ( deha ko hI AtmA samajhane vAlA ) bahirAtmA hai / bahirAtmA seviruddha (nija zuddha AtmA ko AtmA jAnane vAlA ) antarAtmA hai / athavA ya upAdeya kA vicAra karane vAlA jo "citta", tathA nirdoSa paramAtmA se bhinna rAga Adi "doSa", aura zuddha caitanya lakSaNa kA dhAraka "AtmA", isa prakAra ukta lakSaNa vAle citta, doSa, AtmA ina tInoM meM athavA vItarAga sarvajJakathita anya padArthoM meM jisake paraspara sApekSa nayoM dvArA zraddhAna aura jJAna nahIM hai vaha bahirAtmA hai aura usa bahirAtmA se bhinna antarAtmA hai / aisA bahirAtmA, antarAtmA kA lakSaNa samajhanA caahie| For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 ] vRhadravyasaMgraha [ gAthA 14 caitanyalakSaNa AtmA, ityuktalakSaNeSu cittadoSAtmasu triSu vItarAgasarvajJapraNIteSu anyeSu vA padArtheSu yasya parasparasApekSanayavibhAgena zraddhAnaM jJAnaM ca nAsti sa bahirAtmA, tasmAdvisadRzo'ntarAtmeti rUpeNa bahirAtmAntarAtmanorlakSaNaM jJAtavyam / paramAtmalakSaNaM kathyate--sakalavimalakevalajJAnena yena kAraNena samastaM lokAlokaM jAnAti vyAnoti tena kAraNena viSNubhaeyate / paramabrahmasaMjJanijazuddhAtmabhAvanAmamutpannasukhAmRtatRptasya sata urvazIrambhAtilottamAbhirdevakanyAbhirapi yasya brahmacaryavrataM na khaNDitaM sa paramabrahma bhaNyate / kevalajJAnAdiguNaizvaryayuktasya sato devendrAdayo'pi tatpadAbhilASiNaH santo yasyAjJAM kurvanti sa IzvarAbhidhAno bhavati / kevalajJAnazabdavAcyaM gataM jJAnaM yasya sa sugataH, athavA zobhanamavinazvaraM muktipadaM gataH sugataH / "zivaM paramakalyANaM nirvANaM 'jJAnamakSayam / prAptaM muktipadaM yena sa zivaH parikIrtitaH / 1 / " iti zlokakathitalakSaNaH shivH| kAmakrodhAdidoSaja yenAnantajJAnAdiguNasahito jinaH / ityAdiparamAgamakathitASTottarasahasrasaMkhyanAmayAcyaH paramAtmA jJAtavyaH / evameteSu trividhAtmasu madhye mithyAdRSTibhavyajIve bahirAtmA aba paramAtmAkA lakSaNa kahate haiM kyoMki pUrNanirmala kevalajJAna dvArA sarvajJa samasta lokAlokako jAnatA hai yA apane jJAna dvArA lokAloka meM vyApta hotA hai, isa kAraNa vaha paramAtmA "viSNu" kahA jAtA hai| paramabrahma nAmaka nija zuddha AtmA kI bhAvanA se utpanna sukhAmRta se tRpta hone ke kAraNa urvazI, tilottamA, raMbhA Adi devakanyAoM dvArA bhI jisakA brahmacarya khaMDita na ho sakA ataH vaha "parama brahma kahalAtA hai| kevalajJAna Adi guNarUpI aizvarya se yukta hone ke kAraNa jisake pada kI abhilASA karate hue devendra Adi bhI jisakI AjJApAlana karate haiM, ataH vaha paramAtmA "Izvara" hotA hai / kevalajJAna zabda se vAcya 'su' uttama 'gata' yAnI jJAna jisakA vaha "sugata" hai / athavA zobhAyamAna avinazvara mukti pada ko prApta huA so "sugata" hai / tathA "ziva yAnI parama kalyANa, nirvANa evaM akSaya jJAnarUpa muktapada ko jisane prApta kiyA vaha ziva kahalAtA hai| 1 / " isa zloka meM kahe gaye lakSaNa kA dhAraka hone ke kAraNa vaha parama mA ananta jJAna Adi guNoM kA dhAraka 'jina' kahalAtA hai| ityAdi paramAgama meM kahe hu ra eka hajAra ATha nAmoM se kahe jAne yogya jo hai, usako paramAtmA jAnanA cAhiye / isa prakAra Upara kahe gaye ina tInoM AtmAoM meM jo mithyA-dRSTi bhavya jIva hai usa meM kevala bahirAtmA to vyakti rUpa se rahatA hai / 1, 'zAMtam' iti pAThAntaram / For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 14] prathamAdhikAraH [47 vyaktirUpeNa tiSThati, antarAtmaparamAtmadvayaM zaktirUpeNa bhAvinaigamanayApekSayA vyaktirUpeNa ca / abhavyajIve punarbahirAtmA vyaktirUpeNa antarAtmaparamAtmadvayaM zaktirUpeNaiva, na ca bhAvinagamanayeneti / yadyabhavyajIve paramAtmA zaktirUpeNa vartate tahi kathamabhavyatvamiti cet ? paramAtmazaktaH kevalajJAnAdirUpeNa vyaktirna bhaviSyatItyabhavyatvaM, zaktiH punaH zuddhanayenobhayatra samAnA / yadi punaH zaktirUpeNApyabhavyajIve kevalajJAnaM nAsti tadA kevalajJAnAvaraNaM na ghaTate / bhavyAbhavyadvayaM punarazuddhanayeneti bhAvArthaH / evaM yathA mithyAdRSTisaMjJe bahirAtmani nayavibhAgena darzitamAtmatrayaM tathA zeSaguNasthAneSvapi / tadyathA-bahirAtmAvasthAyAmantarAtmaparamAtmadvayaM zaktirUpeNa bhAvinaigamanayena vyaktirUpeNa ca vijJeyam , antarAmAvasthAyAM tu bahirAtmA bhUtapUrvanayena ghRtaghaTavat , paramAtmasvarUpaM tu zaktirUpeNa bhAvinaigamanayena vyaktirUpeNa ca / paramAtmAvasthAyAM punarantarAtmabahirAtmadvayaM bhUtapUrvanayeneti / atha tridhAtmAnaM guNasthAneSu yojayati / mithyAsAsAdanamizraguNasthAnatraye tAratamyanyUnAdhikabhedena bahirAtmA jJAtavyaH, avirataguNasthAne aura antarAtmA tathA paramAtmA ye donoM zaktirUpa se rahate haiM, bhAvI naigamanaya kI apekSA vyakti rUpa se bhI rahate haiN| mithyAdRSTi abhavya jIva meM bahirAtmA vyakti rUpa se aura antarAtmA tathA paramAtmA ye donoM zaktirUpa se hI rahate haiM; bhAvI naigamanaya kI apekSA abhavya meM antarAtmA tathA paramAtmA vyakti rUpa se nahIM rahate / kadAcit koI kahe ki yadi abhavya jIva meM paramAtmA zakti rUpa se rahatA hai to usameM abhavyatva kaise hai ? isakA uttara yaha hai ki abhavya jIva meM paramAtmAzakti kI kevala jJAna Adi rUpa se vyakti na hogI isaliye usameM abhavyatva hai : zuddha naya kI apekSA paramAtmA kI zakti to mithyA dRSTi bhavya aura abhavya ina donoM meM samAna hai| yadi abhavya jIva meM zakti rUpa se bhI kevala jJAna na ho to usake kevalajJAnAvaraNa karma siddha nahIM ho sakatA / sArAMza yaha hai ki bhavya, abhavya ye donoM azuddha naya se haiM / isa prakAra jaise mithyAdRSTi bahirAtmA meM naya vibhAga se tInoM AtmAoM ko batalAyA usI prakAra zeSa teraha guNa sthAnoM meM bhI ghaTita karanA caahiye| isa prakAra bahirAtmA kI dazA meM antarAtmA tathA paramAtmA ye donoM zakti rUpa se rahate haiM aura bhAvI naigamanaya se vyakti rUpa se bhI rahate haiM aisA samajhanA caahiye| antarAtmA kI avasthA meM bahirAtmA bhUtapUrva naya se ghRta ke ghaTa ke samAna aura paramAtmA kA svarUpa zakti rUpa se tathA bhAvI naigamanaya kI apekSA vyakti rUpa se bhI jAnanA caahiye| paramAtma avasthA meM antarAtmA tathA bahirAtmA bhUtapUrva naya kI apekSA jAnane caahiyeN| aba tInoM taraha ke AtmAoM ko guNa sthAnoM meM yojita karate haiM-mithyAtva, sAsAdana aura mizra ina tInoM guNasthAnoM meM tAratamya nyUnAdhika bhAva se bahirAtmA jAnanA cAhie; avirata guNa sthAna meM usake yogya azubha lezyA se pariNata jaghanya antarAtmA hai aura kSINakaSAya guNasthAna meM For Personal & Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ gAthA 15 bRhad dravya saMgrahaH tadyogyAzubhalezyApariNato jaghanyAntarAtmA, kSINakaSAyaguNasthAne punarutkRSTaH, aviratakSINakaSAyayormadhye madhyamaH, sayogyayogiguNasthAnadvaye vivakSitaikadezazuddhanayena siddhasadRzaH paramAtmA, siddhastu sAkSAtparamAtmeti / atra bahirAtmA heya:, upAdeyabhUtasyAnanta sukha sAdhakatvAdantarAtmopAdeyaH paramAtmA punaH sAkSAdupAdeya ityabhiprAyaH / evaM SaDdravya paJcAstikAyapratipAdaka prathamAdhikAramadhye namaskArAdicaturdazagAthAbhirnavabhirantarasthalai jIvadravyakathanarUpeNa prathamo'ntarAdhikAraH samAptaH 48 ] // 14 // ataH paraM yadyapi zuddhabuddhaikasvabhAvaM paramAtmadravyamupAdeyaM bhavati tathApi heyarUpasyAjIvadravyasya gAthASTakena vyAkhyAnaM karoti / kasmAditi ceta ? heyatava parijJAne sati pazcAdupAdeyasvIkAro bhavatIti hetoH / tadyathA - ajIva pu tra puggaladhammo adhamma zrAyAsaM / kAlo puggala mutto ruvAdiguNo amutti sesA du (hu) / / 15 / / ajIvaH punaH jJeyaH pudgalaH dharmaH dharmaH zrAkAzam / kAlaH pudgalaH mUrttaH rUpAdiguNaH zramUrttAH zeSAH tu // 15 // utkRSTa antarAtmA hai / dirata aura kSINakaSAya guNa sthAnoM ke bIca meM jo sAta guNasthAna haiM unameM madhyama - antarAtmA hai / sayogI aura ayogI ina donoM guNasthAnoM meM vivakSita eka deza zuddha naya kI apekSA siddha ke samAna paramAtmA hai aura siddha to sAkSAt paramAtmA hai / yahA~ bahirAtmA to heya hai aura upAdeyabhUta ( paramAtma) ke ananta sukhakA sAdhaka hone se antarAtmA upAdeya hai aura paramAtmA sAkSAt upAdeya hai; aisA abhiprAya hai / isa prakAra chaha dravya aura paMca astikAya ke pratipAdana karane vAle prathama adhikAra meM namaskAra gAthA Adi caudaha gAthAoM dvArA, 6 mavya sthaloM dvArA jIva dravya ke kathana rUpa prathama antara adhikAra samApta huA // 14 // usake pazcAt yadyapi zuddha-buddha eka svabhAva paramAtmA dravya hI upAdeya hai to bhI heya rUpa ajIva dravya kA ATha gAthAoM dvArA nirUpaNa karate haiM / kyoM karate ho ? kyoMki pahale heyatattva kA jJAna honepara phira upAdeya padArtha svIkAra hotA hai / ajIva dravya isa prakAra hai gAthArtha :- pudgala, dharma, adharma, AkAza tathA kAla ye ajIvadravya jAnane caahiyeN| inameM rUpa Adi guNoM kA dhAraka pudgala mUrttimAn hai aura zeSa cAroM dravya zramUrttika haiM / / 15 / / For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 46 gAthA 15 ] prathamAdhikAraH vyAkhyA- "ajjIvo puNa Nepro" ajIvaH punazeyaH / sakalavimalakevalajJAnadarzanadvayaM zuddhopayogaH, marijJAnAdi po vikalo'zuddhopayoga iti dvividhopayogaH, avyaktasukhaduHkhAnubhavanarUpA kamaphalacetanA, tathaiva matijJAnAdimanaHparyayaparyantamazuddhopayoga iti, svehApUrveSTAniSTavikalparUpeNa vizeSarAgadveSapariNamanaM karmacetanA, kevalajJAnarUpA zuddhacecanA ityuktalakSaNopayogazcetanA ca yatra nAsti sa bhavatyajIva iti vijJeyaH / 'puNa' punaH pazcAjjIvAdhikArAnantaraM / "puggaladhammo adhamma AyAsaM kAlo" sa ca pudgaladharmAdharmAkAzakAladravyabhedana paJcadhA / pUraNagalanasvabhAvatvAtpudgala ityucyate / gatisthityavagAhavarganA. lakSaNA dharmAdharmAkAzakAlAH, "puggala mutto' pudgalo mUttaH / kasmAt "svAdiguNo" rUpAdiguNasahito yataH / "amutti sesA hu" rUpAdiguNAbhAvAdamUrtA bhavanti pudgalAccheSAzcatvAra iti / tathAhi-yathA anantajJAnadarzanasukhavIryaguNacatuSTayaM sarvajIvasAdhAraNaM tathA rUparasagandhasparzaguNacatuSTayaM sarvapudgalasAdhAraNaM, yathA ca zuddhabuddha kasvabhAvasiddhajIve anantacatuSTayamatIndriyaM tathaiva zuddhapudgalaparamANudravye vRttyarthaH- "ajIvo puNa Neo" ajIva padArtha jAnanA cAhiye / pUrNa va nirmala kaMvala jJAna, kevala darzana ye donoM zuddha upayoga haiM aura mati jJAna Adi rUpa vikala azuddha upayoga hai; isa taraha upayoga do prakAra kA hai / avyakta sukhaduHkhAnubhava svarUpa "karmaphalacetanA" hai / tathA matijJAna Adi manaHparyaya taka cAroM jJAna rUpa azuddha upayoga hai| nija ceSTA pUrvaka iSTa, aniSTa vikalpa rUpa se vizeSa rAgadveSa rUpa pariNAma "karmacetanA" hai / kevala jJAna rUpa "zuddha cetanA" hai| isa taraha pUrvokta lakSaNa vAlA upayoga tathA cetanA ye jisameM nahIM haiM vaha "jIva" hai aisA jAnanA cAhiye / "puNa" jIva adhikAra ke pacAt ajIva adhikAra hai / "puggala dhammo dhamma AyAsaM kAlo" vaha ajIva pudgala, dharma, dharma, AkAza aura kAla dravya ke bheda se pA~ca prakAra kA hai| pUraNa tathA galana svabhAva sahita hone se pudgala kahA jAtA hai (pUrane aura galane ke svabhAva vAlA pudgala hai)| karma se gati; sthiti; avagAha aura vartanA lakSaNa vAle dharma; adharma; AkAza aura kAla ye cAroM dravya haiN| (gati meM sahAyaka dharma; Thaharane meM sahAyaka adharma; avagAha dene vAlA AkAza, vartanA lakSaNa vAlA kAla dravya hai)| "puggala mutto" pudgala dravya mUrta hai| kyoMki pudgala "rUvAdiguNo" rUpa Adi guNoM se sahita hai| "amutti sesA hu" pudgala ke sivAya zeSa dharma; adharma; AkAza aura kAla ye cAroM dravya rUpa Adi guNoM ke na hone se amUrtika haiN| jaise ananta jJAna; ananta darzana; ananta sukha tathA ananta vIrya ye cAroM guNa saba jIvoM meM sAdhAraNa haiM; usI prakAra rUpa, rasa, gaMdha aura sparza pudgaloM meM sAdhAraNa haiN| jisa prakAra zuddha-buddha eka svabhAvadhArI siddha meM ananta catuSTaya atIndriya hai; usI prakAra zuddha pudgala For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 16 ] vRhadravyasaMgrahaH [50 rUpAdicatuSTayamatIndriyaM, yathA rAgAdisnehaguNena karmabandhAvasthAyAM jJAnAdicatuSTayasyAzuddhatvaM tathA snigdharUkSatvaguNena dvanyaNukAdibaMdhAvasthAyAM rUpAdicatuSTayasyAzuddhatvaM, yathA niHsnehanijaparamAtmabhAvanAbalena rAgAdisnigdhatvavinAze satyanaMtacatuSTayasya zuddhatvaM tathA jaghanyaguNAnAM bandho na bhavatIti vacanAtparamANudravye snigdharUkSatvaguNasya jaghanyatve sati rUpAdicatuSTayasya zuddhatvamavaboddhavyamityabhiprAyaH // 15 // atha pudgaladravyasya vibhAvavyajanaparyAyAnpratipAdayatiH sado baMdho suhumo thUlo saMThANabhedatamachAyA / ujjodAdavasahiyA puggaladavyassa pajjAyA // 16 // zabdaH bandhaH sUkSmaH sthUlaH saMsthAnabhedatamazchAyAH / udyotAtapasahitAH pudgaladravyasya paryAyAH // 16 // - vyAkhyA-zabdabandhasaumyasthaulyasaMsthAnabhedatamazchAyAtapodyotasahitAH padgaladravyasya paryAyA bhavanti / atha vistaraH-bhASAtmako'bhASAtmakazca dvividhaH zabdaH / tatrAkSarAnakSarAtmakabhedena bhASAtmako dvidhA bhavati / tatrApyakSarAtmakaH - paramANa meM rUpa Adi catuSTaya atIndriya haiN| jisa taraha rAga Adi sneha guNa se karmabandha kI dazA meM jJAna, darzana, sukha, vIrya ina cAroM guNoM kI azuddhatA hai; usI taraha snigdha rUkSatva guNa se dvi-aNuka Adi baMdha dazA meM rUpa Adi cAroM guNoM kI azuddhatA hai / jaise sneharahita nija paramAtmA kI bhAvanA ke bala se rAga Adi snigdhatA kA vinAza ho jAne para ananta catuSTaya kI zuddhatA hai; usI taraha "jaghanya guNoM kA bandha nahIM hotA hai" isa vacana ke anusAra paramANa meM snigdha rUkSatva guNa kI jaghanyatA hone para rUpa Adi cAroM guNoM kI zuddhatA samajhanI cAhie, aisA abhiprAya hai // 15 // aba pudgala dravya kI vibhAva vyaMjana paryAyoM ko varNana karate haiM gAthArthaH-zabda; bandha; sUkSma; sthUla; saMsthAna; bheda; tama; chAyA; udyota aura Atapa sahita saba pudgala dravya kI paryAya haiM // 16 // vRttyarthaH-zabda; bandha; sUkSmatA; sthUlatA; saMsthAna; bheda; tama; chAyA Atapa aura udyota ina sahita pudgala dravya kI paryAya hotI haiM / aba isako vistAra se batalAte haiM-bhASAtmaka aura abhASAtmaka aise zabda do taraha kA hai| unameM bhASAtmaka zabda akSarAtmaka tathA ana For Personal & Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 51 gAthA 16] prathamAdhikAraH saMskRtaprAkRtApabhraMzapaizAcikAdibhASAbhedenAryamlecchamanuSyAdivyavahAraheturbahudhA / anakSarAtmakastu dvIndriyAditiryagjIveSu sarvajJadivyadhvanau ca / abhASAtmako'pi prAyogikavaizrasikabhedena dvividhaH / "tataM vINAdikaM jJeyaM vitataM paTahAdikam / dhanaM tu kAMsyatAlAdi suSiraM vaMzAdikaM viduH|1|" iti zlokakathitakrameNa prayoge bhavaH prAyogikazcaturdhA bhavati / vizrasA svabhAvena bhavo vaizrasiko meghAdiprabhavo bahudhA / kizca zabdAtItanijaparamAtmabhAvanAcyutena zabdAdimanojJAmanojJapaJcendriyaviSayAsaktena ca jIvena yadupArjitaM susvaraduHsvaranAmakarma tadudayena yadyapi jIve zabdo dRzyate tathApi sa jIvasaMyogenotpannatvAd vyavahAreNa jIvazabdo bhaNyate, nizcayena punaH pudgalasvarUpa eveti / bandhaH kathyate-mRtpiNDAdirUpeNa yo'sau bahudhA baMdhaH sa kevalaH pudgalasaMdhaH, yastu karmanokarmarUpaH sa jIvapudgalasaMyogabaMdhaH / kiJca vizeSaH--karmabaMdhapRthagbhUtasvazuddhAtmabhAvanArahitajIvasyAnupacaritAsadbhUtavyavahAreNa dravyabaMdhaH, tathaivAzuddhanizcayena yo'sau rAgAdirUpo bhAvagaMdhaH kathyate so'pi zuddhanizcayanayena pudgalabaMdha eva / bilvAdyapekSayA badarAdInAM sUkSmatvaM, paramANo: kSarAtmaka rUpa se do taraha kA hai| unameM bhI akSarAtmaka bhASA, saMskRta-prAkRta aura una ke apabhraMza rUpa paizAcI Adi bhASAoM ke bheda se Arya va mleta manuSyoM ke vyavahAra ke kAraNa aneka prakAra kI hai| anavarAtmaka bhASA dvIndriya Adi tiyaca jIvoM meM tathA sarvajJa kI divya dhvani meM hai / abhASAtmaka zabda bhI prAyogika aura vaizrasika ke bheda se do taraha kA hai| unameM "vINA Adi ke zabda ko tata, Dhola Adi ke zabda ko vitata, maMjIre tathA tAla Adi ke zabda ko dhana aura baMsI Adi ke zabda ko suSira kahate haiN| 1 / " isa zloka meM kahe hue krama se prAyogika (prayoga se paidA hone vAlA) zabda cAra taraha kA hai; "vizrasA" arthAt svabhAva se hone vAlA vaizrasika zabda bAdala Adi se hotA hai vaha aneka taraha kA hai / vizeSa-zabda se rahita nija paramAtmA kI bhAvanA se chUTe hue tathA zabda Adi manojJaamanojJa paMca indriyoM ke viSayoM meM Asakta jIva ne jo susvara tathA duHsvara nAma karma kA baMdha kiyA usa karma ke udaya ke anusAra yadyapi jIva meM zabda dikhatA hai to bhI vaha zabda jIva ke saMyoga se utpanna hone ke nimitti se vyavahAra naya kI apekSA 'jIva kA zabda' kahA jAtA hai; kintu nizcaya naya se to vaha zabda pudgala mayI hI hai| aba baMdha ko kahate haiMmiTTI Adi ke piMDa rUpa jo bahuta prakAra kA baMdha hai vaha to kevala pudgala baMdha hai / jo karma, nokarma rUpa baMdha hai vaha jIva aura pudgala ke saMyoga se honevAlA baMdha hai| vizeSa yaha haikarmabandha se bhinna jo nija zuddha AtmA kI bhAvanA se rahita jIva ke anupacarita asadbhUta vyavahAra naya se dravya baMdha hai aura usI taraha azuddha nizcaya naya se jo vaha rAgAdika rUpa bhAvabandha kahA jAtA hai; yaha bhI zuddha nizcaya naya se pudgala kA hI bandha hai| vela Adi For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 ] vRhadrvyasaMgrahaH [gAthA 16 sAkSAditi badarAdyapekSayA bilvAdInAM sthUlatvaM, jagadvyApini mahAskaMdhe sarvotkRSTamiti / samacaturasranyagrodhasAtikakubjabAmanahuNDabhedena SaTprakArasaMsthAnaM yadyapi vyavahAranayena jIvasyAsti tathApyasaMsthAnAcciccamatkArapariNatebhinnatvAnnizcayena pudgalasaMsthAnameva; yadapi jIvAdanyatra vRttatrikoNacatuSkoNAdivyaktAvyaktarUpaM bahudhA saMsthAnaM tadapi pudgala eva / godhUmAdicUrNarUpeNa ghRtakhaNDAdirUpeNa bahudhA bhedo jJAtavyaH / dRSTipratibaMdhako'ndhakArastama iti bhaNyate / vRkSAdyAzrayarUpA manuSyAdipratibimbarUpA ca chAyA vijnyeyaa| udyotazcaMdravimAne khadyotAditiryagjIveSu ca bhvti| Atapa AdityavimAne anyatrApi sUryakAMtamaNivizeSAdau pRthvIkAye jJAtavyaH / ayamatrArthaH- yathA jIvasya zuddhanizcayena svAtmopalabdhilakSaNe siddhasvarUpe svabhAvavyaJjanaparyAye vidyamAne'pyanAdikarmabaMdhavazAt snigdharUkSasthAnIyarAgadvaSapariNAme sati svAbhAvikaparamAnaMdai kalakSaNasvAsthyabhAvabhraSTa naranArakAdivibhAvavyaJjanaparyAyA bhavanti tathA pudgalasyApi nizcayanayena zuddhaparamANvavasthAlakSaNe svabhAvavyaJjanaparyAye satyapi snigdharUkSatvAdAMdho bhavatIti vacanAdrAgadbaSasthAnIyabaMdha kI apekSA bera Adi phaloM meM sUkSmatA hai aura paramANu meM sAkSAt sUkSmatA hai (paramANu kI sUkSmatA kisI kI apekSA se nahIM hai)| bera Adi kI apekSA bela Adi meM sthUlatA (bar3Apana) hai; tIna loka meM vyApta mahAskandha meM sabase adhika sthUlatA hai / samacaturasra, nyagrodha, sAtika, kubjaka, vAmana aura hu~Daka ye 6 prakAra ke saMsthAna vyavahAra naya se jIva ke hote haiN| kintu saMsthAna zUnya cetana camatkAra pariNAma se bhinna hone ke kAraNa nizcaya naya kI apekSA saMsthAna pudgala kA hI hotA hai jo jIva se bhinna gola, trikona, caukora Adi pragaTa, apragaTa aneka prakAra ke saMsthAna haiM, ve bhI pudgala ke hI haiM / gehUM Adi ke cUna rUpa se tathA ghI, khAMDa Adi rUpa se aneka prakAra kA 'bheda' (khaMDa) jAnanA cAhiye / dRSTi ko rokane vAlA andhakAra hai usako 'tama" kahate haiN| per3a Adi ke Azraya se hone vAlI tathA manuSya Adi kI parachAI rUpa jo hai use "chAyA" jAnanA caahiye| candramA ke vimAna meM tathA juganU Adi tiryaJca jIvoM meM "udyota" hotA hai| sUrya ke vimAna meM tathA anyatra bhI sUryakAMta vizeSa maNi Adi pRthvIkAya meM "Atapa" jAnanA cAhiye / sArAMza yaha hai ki jisa prakAra zuddhanizcayanaya se jIva ke nija-AtmA kI upalabdhirUpa siddha-svarUpa meM svabhAvavyaJjana paryAya vidyamAna hai phira bhI anAdi karmabaMdhana ke kAraNa pudgala ke snigdha tathA rUkSa guNa ke sthAnabhUta rAga dvaSa pariNAma hone para svAbhAvika-paramAnandarUpa eka svAsthya bhAva se bhraSTa hue jIvake manuSya, nAraka Adi vibhAva-vyaMjana-paryAya hote haiM, usI taraha pudgala meM nizcayanaya kI apekSA zuddha paramANu dazArUpa svabhAva-vyaJjana-paryAya ke vidyamAna hote hue bhI "snigdha tathA rUkSatA se bandha hotA hai|" isa vacana se rAga aura dvaSa ke For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 17 ] prathamAdhikAraH [53 yogyasnigdharUkSatvapariNAme satyuktalakSaNAcchabdAdanye'pi AgamoktalakSaNa AkuJcanaprasAraNadadhidugdhAdayo vibhAvavyaJjanaparyAyA jJAtavyAH / evamajIvAdhikAramadhye pUrvasUtroditarUpAdiguNacatuSTayayuktasya tathaivAtra sUtroditazabdAdiparyAyasahitasya saMkSepeNANuskaMdhabhedabhinnasya pudgaladravyasya vyAkhyAnamukhyatvena prathamasthale gAthAdvayaM gatam // 16 // atha dharmadravyamAkhyAti : gaipariNayANa dhammo puggalajIvANa gmnnshyaarii| toyaM jaha macchANaM acchaMtANeva so roI // 17 // gatipariNatAnAM dharmaH pudgalajIvAnAM gamanasahakArI / toyaM yathA matsyAnAM agacchatAM naiva saH nayati // 17 // vyAkhyA-gatipariNatAnAM dharmo jIvapudgalAnAM gamanasahakArikAraNaM bhavati / dRSTAntamAha-toyaM yathA matsyAnAm / svayaM tiSThato naiva sa nayati tAniti / tathAhi-yathA siddho bhagavAnamUrto'pi niSkriyastathaivAprerako'pi sthAnIya baMdha yogya snigdha tathA rUkSa pariNAma ke hone para pahale batalAye gaye zabda Adi ke sivAya anya bhI zAstrokta sikur3anA, phailanA, dahI, dUdha Adi vibhAva-vyaJjana-paryAya jAnanI caahiye| isa prakAra ajIva adhikAra meM "ajjIvo" Adi pUrva gAthA meM kahe gaye rUpa-rasAdi cAroM guNoM se yukta tathA yahAM gAthA meM kathita zabda Adi paryAya sahita aNu, skandha Adi pudgala dravya kA saMkSepa se nirUpaNa karane vAlI do gAthAyeM samApta huI / / 16 // aba dharmadravya ko kahate haiM : gAthArthaH-gamana meM pariNata pudgala aura jIvoMko gamana meM sahakArI dharmadravya hai.jaise machaliyoM ko gamana meM jala sahakArI hai / gamana na karate hue (Thahare hue) pudgala va jIvoM ko dharmadravya gamana nahIM karAtA // 17 // vRttyarthaH-calate hue jIva tathA pudgaloM ko calane meM sahakArI dharmadravya hotA hai| isakA dRSTAMta yaha hai ki jaise machaliyoM ke gamana meM sahAyaka jala hai / parantu svayaM Thahare hue jIva pudgaloM ko dharmadravya gamana nahIM karAtA / tathaiva, jaise siddha bhagavAn amUrta haiM, kriyA For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 ] bRhadravyasaMgrahaH [gAthA 18 siddhavadanantajJAnAdiguNasvarUpo'hamityAdivyavahAreNa savikalpasiddhabhaktiyuktAnAM nizcayena nirvikalpasamAdhirUpasvakIyopAdAnakAraNapariNatAnAM bhavyAnAM siddhagateH sahakArikAraNaM bhavati / tathA niSkriyo'mUrto niSprerako'pi dharmAstikAyaH svakIyopAdAnakAraNena gacchatAM jIvapudgalAnAM gateH sahakArikAraNaM bhavati / lokaprasiddhadRSTAntena tu matsyAdInAM jalAdivadityabhiprAyaH / evaM dharmadravyavyAkhyAnarUpeNa gAthA gatA / / 17 // athAdharmadravyamupadizati : ThANajudANa adhammo puggalajIvANa ThANasahayArI / chAyA jaha pahiyANaM gacchaMtA Neva so dharaI // 18 // sthAnayutAnAM adharmaH pudgalajIvAnAM sthaanshkaarii| chAyA yathA pathikAnAM gacchatAM naiva saH dharati // 18 // vyAkhyA-sthAnayuktAnAmadharmaH pudgalajIvAnAM sthiteH sahakArikAraNaM bhvti| tatra dRSTAntaH--chAyA yathA pathikAnAm / svayaM gacchato jIvapudgalAnsa naiva dharatIti / tadyathA-svasaMvittisamutpannasukhAmRtarUpaM paramasvAsthyaM yadyapi nizcayena rahita haiM tathA kisI ko preraNA bhI nahIM karate, to bhI "maiM siddha ke samAna ananta jJAnAdi guNarUpa hUM" ityAdi vyavahAra se savikalpa siddhabhakti ke dhAraka aura nizcaya se nirvikalpaka dhyAnarUpa apane upAdAna kAraNa se pariNata bhavyajIvoM ko ve siddha bhagavAna siddha gati meM sahakArI kAraNa hote haiN| aise hI kriyArahita, amUrta preraNArahita dharmadravya bhI apane apane upAdAna kAraNoM se gamana karate hue jIva tathA pudgaloM ko gamana meM sahakArI kAraNa hotA hai| jaise matsya Adi ke gamana meM jala adi sahAyaka kAraNa hone kA loka prasiddha dRSTAMta hai, yaha abhiprAya hai / isa taraha dharma dravya ke vyAkhyAna se yaha gAthA samApta huI / / 17 / / aba adharmadravya ko kahate haiM : gAthArthaH- Thahare hue pudgala aura jIvoM ko Thaharane meM sahakArI kAraNa adharmadravya hai / jaise chAyA yAtriyoM ko Thaharane meM sahakArI hai / gamana karate hue jIva tathA pudgaloM ko adharmadravya nahIM ThaharAtA // 18 // vRttyartha :-Thahare hue pudgala tathA jIvoM ko Thaharane meM sahakArI kAraNa adharmadravya hai| usameM dRSTAnta-jaise chAyA pathikoM ko Thaharane meM sahakArI kAraNa hai| parantu svayaM gamana karate hue jIva va pudgaloM ko adharmadravya nahIM ThaharAtA hai / so aise hai yadyapi nizcaya naya se Atma-anubhava se utpanna sukhAmRta rUpa jo parama svAsthya hai vaha nija rUpa meM sthiti kA For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 16 ] prathamAdhikAraH svarUpe sthitikAraNaM bhavati tathA "siddho'haM suddho'haM zrataNANAiguNasamiddho'haM / dehapamANo Nicco saMdeso atto ya | 1 | " iti gAthAkathita siddhabhakti rUpeNeha pUrvaM savikalpAvasthAyAM siddho'pi yathA bhavyAnAM bahiraGgasahakArikAraNaM bhavati tathaiva svakIyopAdAnakAraNena svayameva tiSThatAM jIvapudgalAnAmadharmadravyaM sthiteH sahakArikAraNam / lokavyavahAreNa tu chAyAvadvA pRthivIvadva eti sUtrArthaH / evamadharmadravyakathanena gAthA gatA // 18 // athAkAzadravyamAha : zravagAdANajoggaM jIvAdINaM viyANa zrAyAsaM / je logAgA allo gAgAsamidi duvihaM // 16 // avakAzadAnayogyaM jIvAdInAM vijAnIhi AkAzam / jainaM lokAkAzaM lokAkAzaM iti dvividham // 16 // [ 55 vyAkhyA -jIvAdInAmavakAzadAnayogyamAkAzaM vijAnIhi he ziSya ! kiM viziSTaM ? "jeNhaM" jinasyedaM jainaM, jinena prokta N vA jainam / tacca lokAlokA kAraNa hai; parantu "maiM siddha hUM; zuddha hUM; anantajJAna Adi guNoM kA dhAraka hU~; zarIra pramANa hU~; nitya hU~; asaMkhyAta pradezI hU~ tathA amUrttika hUM / 1 / " isa gAthA meM kahI huI siddha bhakti ke rUpa se pahale savikalpa avasthA meM siddha bhI jaise bhavya jIvoM ke lie bahiraMga sahakArI kAraNa hote haiM usI taraha apane 2 upAdAna kAraNa se apane Apa Thaharate hue jIva pudgaloM ko dharmadravya Thaharane kA sahakArI kAraNa hotA hai / loka vyavahAra se jaise chAyA athavA pRthivI Thaharate hue yAtriyoM Adi ko Thaharane meM sahakArI hotI hai usI taraha svayaM Thaharate hue jIva pudgaloM ke Thaharane meM adharmadravya sahakArI hotA hai / isI prakAra adharma dravya ke kathana dvArA yaha gAthA samApta huI // 18 // aba AkAzadravya ko kahate haiM : gAthArtha :--jo jIva Adi dravyoM ko avakAza dene vAlA hai usako jinendradeva dvArA kahA huA AkAzadravya jAno / lokAkAza aura alokAkAza ina bhedoM se AkAza do prakAra kA hai // 16 // vRttyarthaH -- he ziSya ! jIvAdika dravyoM ko avakAza ( rahane kA sthAna ) dene kI yogyatA jisa dravya meM hai usako zrI jinendra dvArA kahA huA AkAza dravya samajho | vaha AkAza, lokAkAza tathA lokAkAza ina bhedoM se do taraha kA hai| aba isako vistAra se For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 ] vRhadravyasaMgrahaH [gAthA 20 kAzabhedena dvividhamiti / idAnIM vistara :-sahajazuddhasukhAmRtarasAsvAdena paramasamarasIbhAvena bharitAvastheSu kevalajJAnAdyanantaguNAdhArabhUteSu lokAkAzapramitAsaMkhyeyasvakIyazuddhapradezeSu yadyapi nizcayanayena siddhAstiSThanti, tathApyupacaritAsadbhUtavyavahAreNa mokSazilAyAM tiSThantIti bhaNyate ityukto'sti / sa ca IdRzo mokSo yatra pradeze paramadhyAnenAtmA sthitaH san karmarahito bhavati, tatraiva bhavati nAnyatra / dhyAnapradeze karmapudgalAn tyaktvA UrdhvagamanasvabhAvena gatvA muktAtmAno yato lokAgra tiSThantIti tata-upacAreNa lokAgamapi mokSaH procyate, yathA tIrthabhUtapuruSasevitasthAnamapi bhUmijalAdirUpamupacAreNa tIrtha bhavati / sukhabodhArtha kathitamAste / yathA tathaiva sarvadravyANi yadyapi nizcayanayena svakIyapradezeSu tiSThanti tathApyupacaritAsadbhUtavyavahAreNa lokAkAze tiSThantItyabhiprAyo bhagavatAM zrInemicaMdrasiddhAntadevAnAmiti // 16 // tameva lokAkAzaM vizeSeNa draDhayati : dhammA'dhammA kAlo puggalajIvA ya saMti jAvadiye / AyAse so logo tatto parado alogutti / / 20 // dharmAdharmoM kAlaH pudgala jIvAH ca santi yAvatike / AkAze saH lokaH tataH parataH alokaH uktaH // 20 // kahate haiM-svAbhAvika, zuddha sukharUpa amRta rasa ke AsvAda rUpa paramasamarasI bhAva se paripUrNa tathA kevalajJAna Adi ananta guNoM ke AdhArabhUta jo lolAkAza pramANa asaMkhyAta pradeza apanI AtmA ke haiM; una pradezoM meM yadyapi nizcayanaya kI apekSA se siddha jIva rahate haiM, to bhI upacarita asadbhUta vyavahAranaya kI apekSA se siddha mokSazilA (UparI tanuvAta valaya) meM rahate hai, aisA kahA jAtA hai| aisA pahale kaha cuke haiN| jisa sthAna meM AtmA paramadhyAna se karmarahita hotA hai, aisA mokSa vahA~ hI hai; anyatra nhiiN| dhyAna karane ke sthAna meM karmapudgaloM ko chor3akara tathA Urdhvagamana svabhAva se gamana kara mukta jIva ki loka ke AgrabhAga meM jAkara nivAsa karate haiM isa kAraNa loka kA agrabhAga bhI upacAra se mokSa kahalAtA hai, jaise ki tIrthabhUta puruSoM dvArA sevita bhUmi, parvata, guphA jala Adi sthAna bhI upacAra se tIrtha hote haiM / yaha varNana sugamatA se samajhAne ke liye kiyA hai / jaise siddha apane pradezoM meM rahate haiM usI prakAra nizcayanaya se sabhI dravya yadyapi apane-apane pradezoM meM rahate haiM; to bhI upacarita asadbhUta vyavahAranaya se lokAkAza meM saba dravya rahate haiN| aisA bhagavAn zrI nemicandra siddhAntadeva kA abhiprAya jAnanA cAhie // 16 // For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 20 ] prathamAdhikAraH [ 57 vyAkhyA-dharmAdharmakAlapudgalajIvAzca santi yAvatyAkAze sa lokaH / tathA coktaM-lokyante dRzyante jIvAdipadArthA yatra sa loka iti / tasmAllokAkAzAtparato bahirbhAge punaranantAkAzamaloka iti / atrAha somAbhidhAno rAjazreSThI / he bhagavan ! kevalajJAnasyAnantabhAgapramitamAkAzadravyaM tasyApyanantabhAge sarvamadhyamapradeze lokastiSThati / sa cAnAdinidhanaH kenApi puruSavizeSeNa na kRto na hato na dhRto na ca rkssitH| tathaivAsaMkhyAtapradezastatrAsaMkhyAtapradeze loke'nantajIvAstebhyo'pyanantaguNAH pudgalAH, lokAkozapramitAsaMkhyeyakAlANudravyANi, pratyekaM lokAkAzapramANaM dharmAdharmadvayamityuktalakSaNAH padArthAH kathamavakAzaM labhanta iti ? bhagavAnAha-ekapradIpaprakAze nAnApradIpaprakAzavadekagUDharasanAgagadyANake bahusuvarNavadbhasmaghaTamadhye sUcikoSTradugdhavadityAdidRSTAntena viziSTAvagAhanazaktivazAdasaMkhyAtapradeze'pi loke'vasthAnamavagAho na virudhyate / yadi punaritthaMbhUtAvagAhanazakti usI lokAkAza ko vizeSa rUpa se dRr3ha karate haiM : gAthArtha :-dharma; adharma; kAla; pudgala aura jIva ye pA~coM dravya jitane AkAza meM haiM vaha "lokAkAza' hai aura usa lokAkAza ke bAhara "alokAkAza" hai / / 20 // vRttyartha :-dharma; adharma; kAla; pudgala aura jIva jitane AkAza meM rahate haiM utane AkAza kA nAma "lokAkAza" hai| aisA kahA bhI hai ki jahA~ para jIva Adi padArtha dekhane meM Ate haiM vaha loka hai| usa lokAkAza se bAhara jo ananta AkAza hai vaha "alokAkAza" hai| yahA~ soma nAmaka rAjazreSThI prazna karatA hai ki he bhagavana ! kevala jJAna ke anantaveM bhAga pramANa AkAza dravya hai aura usa AkAza ke bhI anantaveM bhAga meM, sabake bIca meM loka hai aura vaha loka (kAla kI dRSTi se) Adi anta rahita hai; na kisI kA banAyA huA hai; na kisI se kabhI naSTa hotA hai, na kisI ke dvArA dhAraNa kiyA huA hai aura na koI usakI rakSA karatA hai / vaha lokAkAza asaMkhyAta pradezoM kA dhAraka hai / usa asaMkhyAta pradezI loka meM asaMkhyAta pradezI ananta jIva, unase bhI ananta guNe pudgala, lokAkAza pramANa asaMkhyAta kAlANu lokAkAza pramANa dharmadravya tathA adharmadravya kaise rahate haiM ? - bhagavAn uttara meM kahate haiM-eka dIpaka ke prakAza meM aneka dIpoM kA prakAza samA jAtA hai, athavA eka gUr3ha rasa vizeSa se bhare zIse ke bartana meM bahuta sA suvarNa samA jAtA hai; athavA bhasma se bhare hue ghaTa meM suI aura U~TanI kA dUdha Adi samA jAte haiM; ityAdi dRSTAntoM ke anusAra viziSTa avagAhana zakti ke kAraNa asaMkhyAta pradeza vAle loka meM pUrvokta For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 ] - vRhadravyasaMgraha . [gAthA 21 naM bhavati tahya saMkhyAtapradezeSvasaMkhyAtaparamANUnAmeva vyavasthAnaM, tathA sati sarve jIvA yathA zuddhanizcayena zaktirUpeNa nirAvaraNAH zuddhabuddhaikasvabhAvAstathA vyaktirUpeNa vyavahAranayenApi, na ca tathA pratyakSavirodhAdAgamavirodhAcceti / evamAkAzadravyapratipAdanarUpeNa sUtradvayaM gatam / / 20 // atha nizcayavyahArakAlasvarUpaM kathayati : davvaparivaTTarUvo jo so kAlo havei vvhaaro| pariNAmAdIlakkho vaTTaNalakkho ya paramaTTho // 21 // dravyaparivartanarUpaH yaH saH kAlaH bhavet vyvhaarH| pariNAmAdilakSyaH vartanAlakSaNaH ca paramArthaH // 21 // vyAkhyA- "davvaparivaTTarUvo jo" dravyaparivarUpo yaH "so kAlo havei vavahAro" sa kAlo bhavati vyvhaarruupH| sa ca kathaMbhUtaH ? "pariNAmAdIlakkho" pariNAmakriyAparatvAparatvena lakSyata iti pariNAmAdilakSyaH / idAnIM nizcayakAlaH kathyate "vaTTaNalakkho ya paramoTo" vartanAlakSaNazca paramArthakAla iti / tadyathA jIva pudgalAdika ke bhI samA jAne meM kucha virodha nahIM AtA / yadi isa prakAra avagAhanazakti na hove to loka ke asaMkhyAta pradezoM meM asaMkhyAta paramANuoM kA hI nivAsa ho skegaa| aisA hone para jaise zakti rUpa zuddha nizcayanaya se saba jIva aAvaraNarahita tathA zuddha-buddha eka svabhAva ke dhAraka haiM; vaise hI vyakti rUpa vyavahAranaya se bhI ho jAyeM, kintu aise haiM nhiiN| kyoMki aisA mAnane meM pratyakSa aura Agama se virodha hai| isa taraha AkAza dravya ke nirUpaNa se do sUtra samApta hue // 20 // aba nizcayakAla tathA vyavahArakAla ke svarUpa kA varNana karate haiM : gAthArtha :-jo dravyoM ke parivartana meM sahAyaka, pariNAmAdi lakSaNa vAlA hai, so vyavahArakAla hai, varttanA-lakSaNa vAlA jo kAla hai vaha nizcaya kAla hai / / 21 // vRttyartha :-"davvaparivarUvo jo" jo dravya parivartana rUpa hai 'so kAlo havei vavahAro' vaha vyavahAra rUpa kAla hotA hai| aura vaha kaisA hai ? "pariNAmAdIlakkho" pariNAma; kriyA; paratva; aparatva se jAnA jAtA hai; isaliye pariNAmAdi se lakSya hai| aba nizcayakAla ko kahate haiM-"baTTaNalakkho ya paramaTTho" jo vartanAlakSaNa vAlA hai vaha paramArtha (nizcaya) kAla hai / vizeSa-jIva tathA pudgala kA parivartanarUpa jo nUtana tathA For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 21] prathamAdhikAraH jIvapadgalayoH parivattoM navajIrNaparyAyastasya yA samayaghaTikAdirUpA sthitiH svarUpaM yasya sa bhavati dravyaparyAyarUpo vyvhaarkaalH| tathAcokta saMskRtaprAbhRtena"sthitiH kAlasaMjJakA" tasya paryAyasya sambandhinI yA'sau samayaghaTikAdirUpA sthiti sA vyavahArakAlasaMjJA bhavati, na ca paryAya itybhipraayH| yata eva paryAyasambandhinI sthitirvyavahArakAlasaMjJAM bhajate tata eva jIvapudgalasambandhipariNAmena paryAyeNa tathaiva dezAntaracalanarUpayA godohanapAkAdiparispandalakSarUpayA vA kriyayA tathaiva dUrAsannacalanakAlakRtaparatvAparatvena ca lakSyate jJAyate yaH, sa pariNAmakriyAparatvAparatvalakSaNa ityucyate / atha dravyarUpanizcayakAlamAha / svakIyopAdAnarUpeNa svayamevapariNamamAnAnAM padArthAnAM kumbhakAracakrasyAdhastanazilAvat, zItakAlAdhyayane agnivat , padArthapariNateyaMtsahakAritvaM sA vatanA bhaNyate / saiva lakSaNaM yasya sa vatta nAlakSaNaH kAlANudravyarUpo nizcayakAlaH, iti vyavahArakAlasvarUpaM nizcayakAlasvarUpaM ca vijJeyam / kazcidAha "samayarUpa eva nizcayakAlastasmAdanyaH kAlANudravyarUpo nizcaya jIrNa paryAya hai- usa paryAya kI jo samaya, ghar3I Adi rUpa sthiti hai; vaha sthiti hai svarUpa jisakA, vaha dravyaparyAya rUpa vyavahArakAla hai / aisA hI saMskRta-prAbhRta meM bhI kahA hai-"jo sthiti hai, vaha kAlasaMjJaka hai" / sArAMza yaha hai-dravya kI paryAya se sambandha rakhane vAlI jo yaha samaya, ghar3I Adi rUpa sthiti hai; vaha sthiti hI "vyavahArakAla" hai; vaha paryAya vyavahArakAla nahIM hai / aura kyoMki paryAyasambandhinI sthiti vyavahArakAla" hai isI kAraNa jIva va pudgala ke pariNAma rUpa paryAya se tathA dezAntara meM Ane-jAne rUpa athavA gAya duhanI va rasoI karanA Adi halana-calana rUpa kriyA se tathA dUra yA samIpa deza meM calana rUpa kAlakRta paratva tathA aparatva se yaha kAla jAnA jAtA hai, isIliye vaha vyavahArakAla pariNAma; kriyA; paratva tathA aparatva lakSaNa vAlA kahA jAtA hai| aba dravya rUpa nizcayakAla ko kahate haiapane-apane upAdAna rUpa kAraNa se svayaM pariNamana karate hue padArthoM ko, jaise kumbhakAra ke cAka ke bhramaNa meM usake nIce kI kIlI sahakAriNI hai, athavA zItakAla meM chAtroM ko par3hane ke liye agni sahakArI hai, usI prakAra jo padArthoM ke pariNamana meM sahakAratA hai, usako "varttanA" kahate haiM / vaha varttanA hI hai lakSaNa jisakA, vaha varttanA lakSaNa vAlA kAlANu dravya rUpa "nizcayakAla" hai / isa taraha vyavahArakAla tathA nizcayakAla kA svarUpa jAnanA caahiye| yahA~ koI kahatA hai ki samaya rUpa hI nizcayakAla hai; usa samaya se bhinna anya koI kAlANu dravya rUpa nizcayakAla nahIM hai; kyoMki vaha dekhane meM nahIM aataa| isakA uttara For Personal & Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 ] vRhadrvya saMgrahaH [ gAthA 21 kAlo nAstyadarzanAt ?" tatrottaraM dIyate-samayastAvatkAlastasyaiva paryAyaH / sa kathaM paryAya iti cet ? paryAyasyotpannapradhvaMsitvAt / tathAcokta "samo uppaeNa paddhasI" / sa ca paryAyo dravyaM vinA na bhavati, pazcAttasya samayarUpaparyAyakAlasyopAdAnakAraNabhUtaM dravyaM tenApi kAlarUpeNa bhAvyam / indhanAgnisahakArikAraNotpannasyaudanaparyAyasya tandulopAdAnakAraNavat, atha kumbhakAracakracIvarAdibahiraMganimittotpannasya mRNmayaghaTaparyAyasya mRtpiNDopAdAnakAraNavat, athavA naranArakAdiparyAyasya jIvopAdAnakAraNavaditi / tadapi kasmAdupAdAnakAraNasadRzaM kArya bhavatIti vacanAt / atha mataM "samayAdikAlaparyAyANAM kAladravyamupAdAnakAraNaM na bhavati; kintu samayotpattau mandagatipariNatapudgalaparamANustathA nimeSakAlotpattau nayanapuTavighaTanaM, tathaiva ghaTikAkAlaparyAyotpattau ghaTikAsAmagrIbhUtajalabhAjanapuruSahastAdivyApAro, divasaparyAye tu dinakaravimbamupAdAnakAraNamiti / " naivam / yathA tandulopAdAnakAraNotpannasya sadodanaparyAyasya zuklakRSNAdivarNA, surabhyasurabhigandha-snigdharUkSAdisparza-madhurAdirasavizeSarUpA dete haiM ki samaya to kAla kI hI paryAya hai| yadi yaha pUcho ki samaya kAla kI paryAya kaise hai ? to uttara yaha hai, paryAya kA lakSaNa utpanna va nAza honA hai| 'samaya' bhI utpanna va naSTa hotA hai, isaliye paryAya hai / paryAya dravya ke binA nahIM hotI; usa samaya rUpa paryAya kAla kA (vyavahAra kAla kA) upAdAna kAraNabhUta dravya bhI kAlarUpa hI honA caahie| kyoMki jaise iMdhana, agni Adi sahakArI kAraNa se utpanna bhAta (pake cAvala) kA upAdAna kAraNa cAvala hI hotA hai; athavA kumbhakAra, cAka, cIvara Adi bahiraMga nimitta kAraNoM se utpanna jo miTTI kI ghaTa paryAya hai usakA upAdAna kAraNa miTTI kA piMDa hI hai; athavA nara, nAraka Adi jo jIva kI paryAya haiM unakA upAdAna kAraNa jIva hai; isI taraha samaya ghar3I Adi kAla kA bhI upAdAna kAraNa kAla hI honA cAhie / yaha niyama bhI isaliye hai ki "apane upAdAna kAraNa ke samAna hI kArya hotA hai" aisA vacana hai| kadAcit aisA kaho ki "sabhaya, ghar3I Adi kAlaparyAyoM kA upAdAna kAraNa kAladravya nahIM hai kintu samaya rUpa kAlaparyAya kI utpatti meM maMdagati se pariNata pudgala paramANu upAdAna kAraNa hai; tathA nimeSarUpa kAlaparyAya kI utpatti meM netroM ke puToM kA vighaTana arthAt palaka kA giranA uThanA upAdAna kAraNa hai; aise hI ghar3I rUpa kAlaparyAya kI utpatti meM ghar3I kI sAmagrIrUpa jala kA kaTorA aura puruSa ke hAtha Adi kA vyApAra upAdAna kAraNa hai; dina rUpa kAlaparyAya kI utpatti meM sUrya kA vimba upAdAna kAraNa hai / " aisA nahIM hai, jisa taraha cAvalarUpa upAdAna kAraNa se utpanna bhAta paryAya ke upAdAna kAraNa meM prApta guNoM ke samAna hI sapheda, kAlA Adi varNa; acchI yA burI gandha; cikanA athavA rUkhA Adi sparza; mIThA For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 21] prathamAdhikAraH __ [61 guNA dRzyante / tathA pudgalaparamANunayanapaTavighaTanajalabhAjanapuruSavyApArAdidinakaravimbarUpaiH pudgalaparyAyairupAdAnabhUtaiH samutpannAnAM samayanimiSaghaTikAdikAlaparyAyANAmapi zuklakRSNAdiguNAH prApnuvanti, na ca tathA / upAdAnakAraNasadRzaM kAryamiti vacanAt / kiM bahunA / yo'sAvanAdyanidhanastathaivAmUrto nityaH samayAchupAdAnakAraNabhUto'pi samayAdivikalparahitaH kAlANudravyarUpaH sa nizcayakAlo, yastu sAdisAntasamayaghaTikApraharAdivivakSitavyavahAravikalparUpastasyaiva dravyakAlasya paryAyabhUto vyavahArakAla iti / ayamatra bhAvaH / yadyapi kAlalabdhivazenAnantasukhabhAjano bhavati jIvastathApi vizuddhajJAnadarzanasvabhAvanijaparamAtmatatvasya samyakzraddhAnajJAnAnuSThAnasamastavahidravyecchAnivRttilakSaNatapazcaraNarUpA yA nizcayacatuvidhArAdhanA saiva tatropAdAnakAraNaM jJAtavyam na ca kAlastena sa heya iti / 21 / atha nizcayakAlasyAvasthAnakSetraM dravyagaNanAM ca pratipAdayati : Adi rasa; ityAdi vizeSa guNa dIkha par3ate haiM; vaise hI pudgala paramANu, netra-palaka vighaTana, jala kaTorA, puruSavyApAra Adi tathA sUrya kA bimba ina rUpa jo upAdAnabhUta pudgalaparyAya haiM unase utpanna hue samaya, nimiSa, ghar3I, dina Adi jo kAlaparyAya haiM unake bhI sapheda, kAlA Adi guNa milane cAhiye; parantu samaya ghar3I Adi meM ye guNa nahIM dIkha par3ate, kyoMki upAdAna kAraNa ke samAna kArya hotA hai aisA vacana hai| bahuta kahane se kyA lAbha / jo Adi tathA anta se rahita amUrta hai, nitya hai, samaya Adi kA upAdAnakAraNabhUta hai to bhI samaya Adi bhedoM se rahita hai aura kAlANu dravyarUpa hai, vaha nizcayakAla hai aura jo Adi tathA anta se sahita hai; samaya, ghar3I, pahara Adi vyavahAra ke vikalpoM se yukta hai, vaha usI dravyakAla kA paryAya rUpa vyavahArakAla hai / sArAMza yaha ki yadyapi yaha jIva kAlalabdhi ke vaza se ananta sukha kA bhAjana hotA hai, to bhI vizuddha jJAnadarzana svabhAva kA dhAraka jo nija paramAtma tattva kA samyakazraddhAna, jJAna AcaraNa aura saMpUrNa bAhya dravyoM kI icchA ko dUra karane rUpa lakSaNa vAlA tapazcaraNarUpa jo darzana, jJAna, cAritra, taparUpa cAra prakAra kI nizcaya ArAdhanA hai, vaha ArAdhanA hI usa jIva ke ananta sukha kI prApti meM upAdAna kAraNa jAnanI cAhie usameM kAla upAdAna kAraNa nahIM hai, isasiye vaha kAladravya heya hai // 21 // aba nizcayakAla ke rahane kA kSetra tathA kAla dravya kI saMkhyA kA pratipAdana . karate haiM: For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62] vRhadravyasaMgrahaH [gAthA 22 loyAyAsapadese ikkikke je ThiyA hu ikkikkA / rayaNANaM rAsI iva te kAlANU asaMkhadabbANi // 22 // lokAkAzapradeze ekaikasmin ye sthitAH hi ekaikaaH| ratnAnAM rAziH iva te kAlANavaH asaMkhyadravyANi // 22 // vyAkhyA-"loyAyAmapadese ikkikke je ThiyA hu ikkikA" lokAkAzapradezeSvekakeSu ye sthitA ekaikasaMkhyopetA "hu" sphuTaM / ka iva ? "rayaNANaM rAsIiva" parasparatAdAtmyaparihAreNa ratnAnAM rAziriva / "te kAlANU" te kaalaannvH| kati saMkhyopetAH ? "asaMkhadabbANi" lokAkAzapramitAsaMkhyeyadravyANIti / tathAhi-yathA aMgulidravyasya yasminneva kSaNe vakraparyAyotpattistasminneva kSaNe pUrvaprAJjalaparyAyavinAzo'Gga lirUpeNa dhrauvyamiti dravyasiddhiH / yathaiva ca kevalajJAnAdivyaktirUpeNa kAryasamayasArasyotpAdo nirvikalpasamAdhirUpakAraNasamayasArasya vinAzastadubhayAdhAraparamAtmadravyatvena dhrauvyamiti vA dravyasiddhiH / tathA kAlANorapi mandagatipariNatapudgalaparamANunA vyaktIkRtasya kAlANUpAdAna kAraNotpannasya ya eva vartamAnasamayasyotpAdaH sa evAtItasamayApekSayA vinAzastadubhayA gAthArtha :- jo lokAkAza ke eka-eka pradeza para ratnoM ke Dhera samAna paraspara bhinna ho kara eka-eka sthita haiM ve kAlANu asaMkhyAta dravya haiM // 22 // vRttyartha :-"loyAyAsapadese ivikke je ThiyA hu ikvikkA" eka-eka lokAkAza ke pradeza para jo eka-eka saMkhyAyukta spaSTa rUpa se sthita haiN| kisa ke samAna haiM ? "rayaNANaM rAsI ica" paraspara meM tAdAtma saMbaMdha ke abhAva ke kAraNa ratnoM kI rAzi ke samAna bhinnabhinna sthita haiN| "te kAlANU" ve kAlANu haiN| kitanI saMkhyA ke dhAraka haiM ? "asaMkhavvANi" lokAkAza ke pradezoM kI saMkhyA ke barAbara asaMkhyAta dravya haiN| vizeSa-jaise jisa kSaNa meM aMgulI rUpa dravya ke Ter3I rUpa paryAya kI utpatti hotI hai usI kSaNa meM usake sIdhe AkAra rUpa paryAya kA nAza hotA aura aMgulI rUpa se vaha aMgulI donoM dazAoM meM dhrauvya hai| isa taraha utpatti, nAza tathA dhrauvya ina tInoM lakSaNoM se yukta dravya ke svarUpa kI siddhi hai| tathA jaise kevala jJAna Adi kI prakaTatA rUpa kArya samayasAra kA (parama-AtmA kA) utpAda hotA hai usI samaya nirvikalpa dhyAna rUpa jo kAraNa samayasAra hai, usakA nAza hotA hai aura una donoM kA AdhArabhUta jo paramAtmA dravya hai usa rUpa se dhrauvya hai; isa taraha se bhI dravya kI siddhi hai / usI taraha kAlANu ke bhI, jo mandagati meM pariNata pudgala paramANu dvArA pragaTa kiye hue aura kAlANurUpIupAdAna kAraNa se utpanna hue jo yaha vartamAna samaya For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 22 ] [ 63 dhArakAlA dravyatvena dhauvyamityutpAdavyaya dhauvyAtmakakAladravyasiddhiH / lokavahibhagekAlA dravyAbhAvAtkathamAkAzadravyasya pariNatiriti cet ? akhaNDadravyatvA-dekadezadaNDAha takumbhakAracakrabhramaNavat, tathaivaikadezamanoharasparzanendriyaviSayAnubhava sarvAGgasukhavat, lokamadhyasthita kAlANudravyadhAraNaikadezenApi sarvatra pariNamanaM bhavatIti kAladravyaM zeSadravyANAM pariNateH sahakArikAraNaM bhavati / kAladravyasya kiM sahakArikAraNamiti 1 yathAkAzadravyamazeSadravyANAmAdhAraH svasyApi tathA kAladravyamapi pareSAM pariNati sahakArikAraNaM svasyApi / atha mataM yathA kAladravyaM svasyopAdAnakAraNaM pariNate: sahakArikAraNaM ca bhavati tathA sarvadravyANi, kAladravyeNa kiM prayojanamiti ? naivam ; yadi pRthagbhUtasahakArikAraNena prayojanaM nAsti tarhi sarvadravyANAM sAdhAraNagatisthityavagAhanaviSaye dharmAdharmAkAzadravyairapi sahakA prathamAdhikAraH kA utpAda hai; vahI bIte hue samaya kI apekSA vinAza hai aura una varttamAna tathA atIta donoM samaya kA AdhArabhUta kAladravyatva se dhauvya hai / isa taraha utpAda; vyaya; dhauvya rUpa kAla dravya kI siddhi hai / zaMkA :- "loka ke bAharI bhAga meM kAlANu dravya ke abhAva se alokAkAza meM pariNamana kaise ho sakatA hai ?" isa zaMkA kA uttara yaha hai - AkAza akhaMDa dravya hai isa liye jaise cAka ke eka kone meM DanDe kI preraNA se kumhAra kA sArA cAka ghUmane lagatA hai; athavA jaise sparzana indriya ke viSaya kA priya anubhava eka aMga meM karane se samasta zarIra meM sukha kA anubhava hotA hai; usI prakAra loka AkAza meM sthita jo kAlANu dravya hai vaha AkAza ke eka deza meM sthita hai to bhI sarva akhaNDa AkAza meM pariNamana hotA hai; isI prakAra kAla dravya zeSa saba dravyoM ke pariNamana meM sahakArI kAraNa hai / zaMkA :- jaise kAla dravya, jIva pudgala Adi dravyoM ke pariNamana meM sahakArI kAraNa hai vaise hI kAla dravya ke pariNamana meM sahakArI kAraNa kauna hai ? uttara - jisa taraha AkAza dravya zeSa saba dravyoM kA AdhAra hai aura apanA AdhAra bhI Apa hI hai; isI taraha kAladravya bhI anya saba dravyoM ke pariNAmana meM sahakArI kAraNa hai aura apane pariNamana meM bhI sahakArI kAraNa hai / zaMkA :--jaise kAladravya apanA upAdAna kAraNa hai aura apane pariNamana kA sahakArI kAraNa hai; vaise hI jIva Adi saba dravya bhI apane upAdAna kAraNa aura apane 2 pariNamana ke sahakArI kAraNa raheM / una dravyoM ke pariNamana meM kAladravya se kyA prayojana hai ? samAdhAnaaisA nahIM hai kyoMki, yadi apane se bhinna bahiraMga sahakArI kAraNa kI AvazyakatA na ho to saba dravyoM ke sAdhAraNa gati; sthiti; avagAhana ke liye sahakArI kAraNabhUta jo dharma; adharma; AkAza dravya haiM unakI bhI koI AvazyakatA nahIM rahegI / vizeSa :- kAla kA kArya to For Personal & Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 ] bRhadravyasaMgrahaH [ gAthA 22 rikAraNabhUtaiH prayojanaM nAsti / kiJca, kAlasya ghaTikAdivasAdikArya pratyakSeNa dRzyate; dharmAdInAM punarAgamakathanameva, pratyakSeNa kimapi kArya na dRzyate; tatasteSAmapi kAladravyasyevAbhAvaH prAmoti / tatazca jIvapudgaladravyadvayameva, sa cAgamavirodhaH / kiJca, sarvadravyANAM pariNatisahakAritvaM kAlasyaiva guNaH, ghrANendriyamya rasAsvAdanamivAnyadravyasya guNo'nyadravyasya kartu nAyAti dravyasaMkaradoSaprasaMgAditi / ___ kazcidAha-yAvatkAlenaikAkAzapradezaM paramANuratikrAmati tatastAvat kAlena samayo bhavatItyuktamAgame ekasamayena caturdazarajjugamane yAvaMta AkAzapradezAstAvantaH samayAH prApnuvanti / parihAramoha-ekAkAzapradezAtikrameNa yat samayavyAkhyAnaM kRtaM tanmandagatyapekSayA, yatpunarekasamaye caturdazarajjugamanavyAkhyAnaM tatpunaH zIghragatyapekSayA / tena kAraNena caturdazarajjugamane'pyekasamayaH / tatra dRSTAntaH-ko'pi devadatto yojanazataM mandagatyA dinazatena gcchti| sa eva vidyAprabhAveNa zIghragatyA dinenaikenApi gacchati tatra kiM dinazataM bhavati / kintveka eva divasaH / tathA caturdazarajjugamane'pi zIghragamaneneka eva smyH| ghar3I, dina Adi pratyakSa se dIkha par3atA hai; kintu dharma dravya Adi kA kArya to kevala Agama (zAstra) ke kathana se hI mAnA jAtA hai; unakA koI kArya pratyakSa nahIM dekhA jAtA / isalie jaise kAladravya kA abhAva mAnate ho usI prakAra una dharma, adharma tathA AkAza dravyoM kA bhI abhAva prApta hotA hai / aura taba jIva tathA pudgala ye do hI dravya raha jaayeNge| kevala do hI dravyoM ke mAnane para Agama se virodha AtA hai| laba dravyoM ke pariNamana meM sahakArI honA yaha kevala kAladravya kA hI guNa hai| jaise nAka se rasa kA AsvAda nahIM ho sakatA; aise hI anya dravya kA guNa bhI anya dravya ke dvArA nahIM kiyA jaataa| kyoMki aisA mAnane se dravyasaMkara doSa kA prasaMga AvegA (anya dravya kA lakSaNa anya dravya meM calA jaayegaa)| aba koI kahatA hai-jitane kAla meM "AkAza ke eka pradeza se dUsare pradeza meM paramANu gamana karatA hai utane kAla kA nAma samaya hai"; aisA zAstra meM kahA hai to eka samaya meM paramANu ke caudaha rajju gamana karane para, jitane AkAza ke pradeza haiM utane hI samaya hone cAhiye ? zaMkA kA nirAkaraNa karate haiM.-agama meM jo paramANu kA eka samaya meM eka AkAza ke pradeza se sAtha vAle dUsare pradeza para gamana karanA kahA hai; so to mandagati kI apekSA se hai tathA paramANu kA eka samaya meM jo caudaha rajju kA gamana kahA hai vaha zIghra gamana kI apekSA se hai / isaliye zIghragati se caudaha rajju gamana karane meM bhI paramANu ko eka hI samaya lagatA hai / isameM dRSTAnta yaha hai ki jaise jo devadatta dhImI cAla se sau yojana sau dina meM jAtA hai, vahI devadatta vidyA ke prabhAva se zIghra gati ke dvArA sau yojana eka dina meM bhI jAtA hai, to kyA usa devadanta ko zIghragati se sau yojana gamana For Personal & Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 22] prathamAdhikAraH kiJca-svayaM viSayAnubhavarahito'pyayaM jIvaH parakIyaviSayAnubhavaM dRSTam zrutaM ca manasi ramRtvA yadviSayAbhilASaM karoti tadapadhyAnaM bhaNyate tatprabhRtisamastajAlarahitaM svasaMvittisamutpannasahajAnandaikalakSaNasukharasAsvAdasahitaM yattadvItarAgacAritraM bhavati / yatpunastadavinAbhUtaM tannizcaya samyaktvaM vItarAgasamyaktvaM ceti bhaNyate / tadeva kAlatraye'pi muktikAraNam / kAlastu tadabhAve sahakArikAraNamapi na bhavati tataH sa heya iti / tathAcoktam- "kiM pallavieNa bahuNA je siddhA paravarA gae kAle / siddhihaMhi jevi bhaviyA taM jANaha sammamAhappaM // " idamatra tAtparyam-kAladravyamanyadvA paramAgamAvirodhena vicAraNIyaM paraM kintu vItarAgasarvajJavacanaM pramANamiti manasi nizcitya vivAdo na kartavyaH / kasmAditi cet ? vivAde rAgadvaSo bhavatastatazca saMsAravRddhiriti / / 22 // evaM kAladravyavyAkhyAnamukhyatayA paJcamasthale sUtradvayaM gataM / itigAthASTakasamudAyena paMcabhiH sthalaiH pudgalAdipaMcavidhAjIvadravyakathanarUpeNa dvitIyo antarAdhikAraH samAptaH / karane meM sau dina ho gaye ? kintu eka hI dina lgegaa| isI taraha zIghragati se caudaha rajju gamana karane meM bhI paramANu ko eka hI samaya lagatA hai| __ tathA svayaM viSayoM ke anubhava se rahita bhI yaha jIva anya ke dvArA anubhava kie hue, dekhe hue, sune hue viSaya ko mana meM smaraNa karake viSayoM kI icchA karatA hai usako apadhyAna kahate haiN| usa viSaya-abhilASA Adi samasta vikalpoM se rahita aura Atmaanubhava se utpanna svAbhAvika AnandarUpa sukha ke rasa AsvAda se sahita vItarAga cAritra hotA hai aura jo usa vItarAga cAritra se avinAbhUta hai vaha nizcaya samyaktva tathA vItarAga samyaktva hai / vaha nizcaya samyaktva hI tInoM kAloM meM mukti kA kAraNa hai| kAla to usa nizcaya samyaktva ke asAva meM vItarAga cAritra kA sahakArI kAraNa bhI nahIM hotA; isa kAraNa kAladravya heya hai| aisA kahA bhI hai-'bahuta kahane se kyA; jo zreSTha puruSa siddha hue haiM, ho rahe haiM va hoMge; vaha saba saMmyaktva kA mAhAtmya hai|" yahA~ tAtparya yaha hai ki kAladravya tathA anya dravyoMke viSayameM parama-Agama ke avirodha se hI vicAranA cAhie; 'vItarAga sarvajJa kA vacana pramANa hai" aisA mana meM nizcaya karake unake kathana meM vivAda nahIM karanA caahie| kyoMki vivAda meM rAga-dvaSa utpanna hote haiM aura una rAga-dvaSoM se saMsAra kI vRddhi hotI hai / / 22 // isa prakAra kAladravya ke vyAkhyAna kI mukhyatA se pAMcave sthala meM do gAthA huii| isa prakAra ATha gAthAoM ke samudAya rUpa pAMcave sthala se pudgalAdi pAMca prakAra ke ajIva dravya ke kathana dvArA dUsarA antara adhikAra samApta huaa| For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 ] vRhadrvyasaMgrahaH [ gAthA 23-24 ataH paraM sUtrapaJcakaparyantaM paJcAstikAyavyAkhyAnaM karoti / tatrAdau gAthApUrvArddhana SaDdrvyavyAkhyAnopasaMhAra uttarArdhena tu paMcAstikAyavyAkhyAnaprArambhaH kathyate : evaM chabbheyamidaM jIvAjIvappabhedado dabbaM / utta kAlavijuttaNAdavvA paMca atthikAyA du / / 23 / / evaM SaDbhedaM idaM jIvAjIvaprabhedataH dravyam / ukta kAlaviyuktam jJAtavyAH paJca astikAyAH tu // 23 // vyAkhyA -- "evaM chabbheyamidaM jIvAjIvappabhedado dabbaM utta" evaM pUrvoktaprakAreNa SaDbhedamidaM jIvAjIvaprabhedataH sakAzAdravyamukta kathitaM pratipAditam / " kAlavijuttaNAdavvA paMca asthikAyA du" tadeva SaDvidhaM dravyaM kAlena viyukta' rahitaM jJAtavyAH paJcAstikAyAstu punariti // 23 // paJceti saMkhyA jJAtA tAvadidAnImastitvaM kAyatvaM ca nirUpayati : saMti jado teNede asthitti bhaNaMti jiNavarA jamA / kAyA iva bahudesA tahmA kAyA ya asthikAyA ya // 24 // santi yataH tena ete asti iti bhaNanti jinavarAH yasmAt / kAyA iva bahudezAH tasmAt kAyAH ca astikAyAH ca // 24 // aba isake pazcAt pAMca gAthAoM meM paMcAstikAya kA vyAkhyAna karate haiM aura unameM bhI prathama gAthA ke pUrvArdha meM chahoM dravyoM ke vyAkhyAna kA upasaMhAra aura uttarArdha se paMcAstikAya ke vyAkhyAca kA Arambha karate haiM : gAthArtha :-isa prakAra jIva aura ajIva ke prabheda se yaha dravya chaha prakAra ke haiM ! kAladravya ke binA zeSa pAMca dravya astikAya jAnane cAhiyeM // 23 // vRttyartha :-"evaM chabbheyamidaM jIvAjIvappabhedado davvaM uttaM" pUrvokta prakAra se jIva tathA ajIva ke bheda se ye dravya chaha prakAra ke kahe gaye haiN| "kAlavijuttaM NAdavyA paMca asthikAyA du" ve hI chaha prakAra ke dravya kAlarahita arthAt kAla ke binA (zeSa pAMca dravyoM ko) pAMca astikAya samajhanA cAhiye / / 23 // astikAya kI pAMca saMkhyA to jAna lI haiM, aba unake astitva aura kAyatva kA nirUpaNa karate haiM : For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 24 ] prathamAdhikAraH . [67 vyAkhyA- "saMti jado teNede atthitti bhaNaMti jiNavarA" santi vidyante yata ete jIvAdyAkAzaparyantAH paJca tena kAraNenaite'stIti bhaNaMti jiNavarAH sarvajJAH / "jamA kAyA iva bahudesA tamA kAyA ya" yasmAtkAyA iva bahupradezAstasmAtkAraNAtkAyAzca bhaNaMti jinavarAH / "asthikAyA ya" evaM na kevalaM pUrvoktaprakAreNAstitvena yuktA astisaMjJAstathaiva kAyatvena yuktAH kAyasaMjJA bhavanti kintUbhayamelApakenAstikAyasaMjJAzca bhavanti / idAnIM saMjJAlakSaNaprayojanAdibhede'pyastitvena sahAbhedaM darzayati / tathAhizuddhajIvAstikAye siddhatvalakSaNaH zuddhadravyavyaJjanaparyAyaH, kevalajJAnAdayo vizeSaguNAH astitvavastutvAgurulaghutvAdayaH sAmAnyaguNAzca / tathaivAvyAbAdhAnantasukhAdyanantaguNavyaktirUpasya kAryasamayasArasyotpAdo rAgAdivibhAvarahitaparamasvAsthyarUpasya kAraNasamayasArasya vyayastadubhayAdhArabhUtaparamAtmadravyatvena dhrauvyamityuktalakSaNaiguNaparyAyairutpAdavyayadhrauvyaizca saha muktAvasthAyAM saMjJAlakSaNaprayojanAdibhede'pi sattArUpeNa pradezarUpeNa ca bhedo gAthArtha :-"cUki vidyamAna haiM isaliye jinezvara ne inako 'asti' kahA hai aura ye zarIra ke samAna bahAdezI haiM isaliye inako'kAya' kahA hai| asti tathA kAya donoM ko milAne se 'astikAya' hote haiM / / 24 / / vRttyartha :- "saMti jado teNede asthitti bhaNaMti jiNavarA" jIva se AkAza taka pAMca dravya vidyamAna haiM isaliye sarvajJa deva inako 'asti' kahate haiN| "jahmA kAyA iva bahudesA tahmA kAyA ya" aura kyoMki kAya arthAt zarIra ke samAna ye bahuta pradezoM ke dhAraka haiM; isa kAraNa jinezvaradeva inako 'kAya' kahate haiN| "asthikAyA ya" isa prakAra astitva se yukta ye pAMcoM dravya kevala 'asti' hI nahIM haiM aura kAyatva se yukta hone se kevala 'kAya' bhI nahIM haiM; kintu asti aura kAya ina donoM ko milAne se "astikAya" saMjJA ke dhAraka hai| aba ina pAMcoM ke saMjJA lakSaNa tathA prayojana Adi se yadyapi paraspara bheda hai tathApi astitva ke sAtha abheda hai yaha darzAte haiM : jaise zuddha jIvAstikAya meM siddhatva rUpa zuddha dravya-vyaJjana-paryAya hai; kevala jJAna Adi vizeSa guNa haiM tathA astitva, vastutva aura agurulaghutva Adi sAmAnya guNa haiN| tathA mukti dazA meM avyAbAdha anantasukha Adi anantaguNoM kI prakaTatA rUpa kArya samayasAra kA utpAda, rAgAdi vibhAva rahita parama svAsthya rUpa kAraNa samaya-sAra kA vyaya (nAza) aura utpAda tathA vyaya ina donoM kA AdhArabhUta paramAtmA rUpa For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 vRhadravyasaMgraha [gAthA 25 nAsti / kasmAditi cet ? muktAtmasattAyAM guNaparyAyANAmutpAdavyayadhrauvyANAM cAstitvaM siddhayati, guNaparyAyotpAdavyayadhrauvyasattAyAzca muktAtmAstitvaM siddhayatIti parasparasAdhitasiddhatvAditi / kAyatvaM kathyate--bahupradezapracayaM dRSTvA yathA zarIraM koyo bhaeyate tathAnantajJAnAdiguNAdhArabhUtAnAM lokAkAzapramitAsaMkhyeyazuddhapradezAnAM pracayaM samUha saMghAtaM melApakaM dRSTvA muktAtmani kAyatvaM bhaNyate / yathA zuddhaguNaparyAyotpAdavyayadhrauvyaiH saha muktAtmanaH sattArUpeNa nizcayenAbhedo darzitastathA yathAsaMbhavaM saMsArijIveSu pudgaladharmAdharmAkAzakAleSu ca draSTavyaH / kAladravyaM vihAya kAyatvaM ceti sUtrArthaH // 24 // atha kAyatvavyAkhyAne pUrva yatpradezAstitvaM sUcitaM tasaya vizeSavyAkhyAnaM karotItyekA pAtanikA, dvitIyA tu kasya dravyasya kiyantaH pradezA bhavantIti pratipAdayati : hoti asaMkhA jIve dhammAdhamme aNaMta prAyAse / muro tiviha padesA kAlassego Na teNa so kaaro|| 25 // dravyapane se dhrauvya hai / isa prakAra pahale kahe lakSaNa sahita guNa tathA paryAyoM se aura utpAda, vyaya tathA dhrauvya ke sAtha mukta avasthA meM saMjJA, lakSaNa tathA prayojana Adi kA bheda hone para bhI sattA rUpa se aura pradeza rUpa se bheda nahIM hai / kyoMki mukta jIvoM kI sattA hone para guNa tathA paryAyoM kI aura utpAda, vyaya, dhrauvya kI sattA siddha hotI hai, evaM guNa, paryAya, utpAda, vyaya tathA dhrauvya kI sattA se mukta AtmA kA astitva siddha hotA hai| isa taraha guNa paryAya Adi se mukta AtmA kI aura mukta-AtmA se guNa paryAya kI paraspara sattA siddha hotI hai| aba inake kAyapanA kahate haiM bahuta se pradezoM ke samUha ko dekhakara jaise zarIra ko kAya kahate haiM (jaise zarIra meM adhika pradeza hone ke kAraNa zarIra ko kAya kahate haiM) usI prakAra anaMtajJAna Adi guNoM ke AdhArabhUta jo lokAkAza ke barAbara asaMkhyAta zuddha pradezoM kA samUha, saMghAta athavA mela ko dekhakara mukta jIva meM bhI kAyatva kahA jAtA hai / jaise zuddha guNa, paryAyoM se tathA utpAda, vyaya aura dhrauvya se sahita muktaAtmA ke nizcayanaya kI apekSA sattA rUpa se abheda batAyA gayA hai, vaise hI saMsArI jIvoM meM tathA pudgala; dharma; adharma; AkAza aura kAla dravyoM meM bhI yathAsaMbhava paraspara abheda dekha lenA cAhiye / kAladravya ko chor3akara anya saba dravyoM ke kAyatva rUpa se bhI abheda hai| yaha gAthA kA abhiprAya hai // 24 // aba kAyatva ke vyAkhyAna meM jo pahale pradezoM kA astitva sUcita kiyA hai usakA vizeSa vyAkhyAna karate haiM yaha to agalI gAthA kI eka bhUmikA hai; aura kisa dravya ke kitane pradeza hote haiM, dUsarI bhUmikA yaha pratipAdana karatI hai : For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 25 ] prathamAdhikAraH bhavanti saMkhyAH jIve dharmAdharmayAMH anantAH zrAkAze / mUrtte trividhAH pradezAH kAlasya ekaH na tena saH kAyaH // 25 // , vyAkhyA - "hoMti asaMkhA jIve dhammAdhamme" bhavanti lokAkAzapramitAsaMkhyeyapradezAH pradIpavadupasaMhAravistArayukte'pyekajIve nityaM svabhAvavistIrNayodharmAdharmayorapi / "ata AyAse" anantapradezA AkAze bhavanti / "mute tiviha padesA" mUrce pudgaladravye saMkhyAtA saMkhyAtAnantANUnAM piNDA: skandhAsta eva trividhAH pradezA bhaNyante, na ca kSetra pradezAH / kasmAt ? pudgalasyAnantapradezakSetre zravasthAnAbhAvAditi / "kAlassego" kAlApudravyasyaika eva pradezaH / " Na te so kAo" tena kAraNena sa kAyo na bhavati / kAlasyaikapradezatvaviSaye yukti pradarzayati / tadyathA -- kiJcidUna caramazarIrapramANasya siddhatva paryAyasyopAdAnakAraNabhUtaM zuddhAtmadravyaM tatparyAyapramANameva / yathA vA manuSyadevAdiparyAyopAdAnakAraNabhUtaM saMsArijIvadravyaM tatparyAya pramANameva, tathA kAladravyamapi samayarUpasya kAlaparyAyasya vibhAgenopAdAnakAraNabhUtamavibhAgyeka pradeza eva bhavati / athavA [ 66 gAthArtha :- jIva, dharma tathA adharma dravya meM asaMkhyAta pradeza haiM aura AkAza meM ananta haiM / pudgala saMkhyAta, asaMkhyAta tathA ananta pradezI tInoM prakAra vAle haiM / ke eka hI pradeza hai isaliye kAla 'kAya' nahIM hai / / 25 / / se vRttyartha :- "hoti asaMkhA jIve dhammAdhamme" dIpaka ke samAna saMkoca tathA vistAra 'yukta eka jIva meM bhI aura sadA svabhAva se phaile hue dharma, adharma dravyoM meM bhI lokAkAza ke barAbara asaMkhyAta pradeza hote haiN| 'ata AyAse" AkAza meM ananta pradeza hote haiM / "mutte tiviha padesA" mUrta - pudgala dravya meM jo saMkhyAta, asaMkhyAta tathA ananta paramAguoM ke piMDa arthAt skandha haiM, ve hI tIna prakAra ke pradeza kahe jAte haiM; na ki kSetra- pradeza tIna prakAra ke haiN| kyoMki pudgala ananta pradeza vAle kSetra meM nahIM rahatA / " kAlasse go" kAladravya kA eka hI pradeza hai / " teNa so kAo" isI kAraNa kAladravya 'kAya' nahIM hai| kAladravya ke eka pradezI hone meM yukti batalAte haiN| yathA- - jaise antima zarIra se kucha kama pramANa ke dhAraka siddhatva paryAya kA upAdAna kAraNa bhUta jo zuddha Atma- dravya hai vaha siddhatva paryAya ke pramANa hI hai / athavA jaise manuSya, deva Adi paryAyoM kA upAdAna kAraNa bhUta jo saMsArI jIva dravya hai vaha usa manuSya, deva Adi paryAya ke pramANa hI hai / usI prakAra kAladravya bhI samayarUpa kAla paryAya ke vibhAga se upAdAna rUpa vibhAgI eka pradeza hI hotA hai / athavA maMdagati se gamana karate hue pudgala paramANu ke eka AkAza ke For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 ] vRhadrvyasaMgrahaH [ gAthA 26 mandagatyA gacchataH pudgalaparamANorekAkAzapradezaparyantameva kAladravyaM gateH sahakArikAraNaM bhavati tato jJAyate tadapyekapradezameva / / kazcidAha-pudgalaparamANorgatisahakArikAraNaM dharmadravyaM tiSTati, kAlasya kimAyAtam ? naivaM vaktavyam-dharmadravye gatisahakArikAraNe vidyamAne'pi matsyAnA jalavanmanuSyANAM zakaTArohaNAdivatsahakArikAraNAni bahUnyapi bhavanti iti / atha mataM kAladravyaM pudgalAnAM gatisahAkArikAraNaM kutra bhaNitamAste ? taducyate- "pugmalakaraNA jIvA khaMdhA khalu kAlakaraNAdu" ityuktaM zrIkundakundAcAryadevaiH pazcAstikAyaprAbhRte / asyArthaH kathyate-dharmadravye vidyamAne'pi jIvAnAm karmanokarmapudgalA gateH sahakArikAraNaM bhavanti, aNuskandhabhedabhinnapudgalAnAM tu kAladravyamityarthaH // 25 // athaikapradezasyApi pudgalaparamANorupacAreNa kAyatvamupadizati : eyapadeso vi aNU NANAkhaMdhappademado hodi / vahudeso uvayArA teNa ya kAtro bhaNaMti sabbaNhu // 26 // pradeza taka hI kAladravya gati kA sahakArI kAraNa hotA hai; isa kAraNa jAnA jAtA hai ki vaha kAladravya bhI eka hI pradeza kA dhAraka hai| yahA~ koI kahatA hai ki-pudgala maramANu kI gati meM sahakArI kAraNa to dharmadravya vidyamAna hai hI; isameM kAla dravya kA kyA prayojana hai ? uttara-aisA nahIM hai / kyoMki gati ke sahakArI kAraNa dharmadravya ke vidyamAna rahate bhI matsyoM kI gati meM jala ke samAna tathA manuSyoM kI gati meM gAr3I para baiThanA Adi ke samAna pudgala kI gati meM aura bhI bahuta se sahakArI kAraNa hote haiM / kadAcit koI yaha kahe ki "kAladravya pudgaloM kI gati meM sahakArI kAraNa hai" yaha kahA~ kahA hai ? so kahate haiM-zrI kundakunda AcArya ne "paMcAstikAya prAbhRta" kI gAthA 68 meM" puggalakaraNA jIvA khaMdhA khalu kAlakaraNAdu" aisA kahA hai / isakA artha yaha hai ki dharmadravya ke vidyamAna hone para bhI jIvoM kI gati meM karma, nokarma pudgala sahakArI kAraNa hote haiM aura aNu tathA skandha ina bhedoM vAle pudgaloM ke gamana meM kAladravya sahakArI kAraNa hotA hai // 25 // pudgala paramANu yadyapi eka pradezI hai to bhI upacAra se usako kAya kahate haiM, aba aisA upadeza dete haiM : For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 26 ] prathamAdhikAraH [71 ekapradezaH api aNuH nAnAskandhapradezataH bhavati / bahudezaH upacArAt tena ca kAyaH bhaNanti sarvajJAH // 26 // vyAkhyA- "eyapadeso vi aNU NANAkhaMdhappadesado hodi bahudeso" ekapradezo'pi pudgalaparamANu nAskandharUpabahupradezataH sakAzAdvahupradezo bhavati / "uvayArA" upacArAd vyavahAranayAt "teNa ya kAo bhaNaMti sababahu" tena kAraNena kAyamiti sarvajJA bhaNantIti / tathAhi yathAyaM paramAtmA zuddhanizcayanayena dravyarUpeNa zuddhastathaiko'pyanAdikarmabandhavazAsnigdharUkSasthAnIyarAgadvaSAbhyAM pariNamya naranArakAdivibhAvaparyAyarUpeNa vyavahAreNa bahuvidho bhavati / tathA pudgalaparamANurapi svabhAvenaiko'pi zuddho'pi rAgadvaSasthAnIyavandhayogyasnigdharUkSaguNAbhyAM pariNamya dviaNukAdiskandharUpavibhAvaparyAyayairbahuvidhobahupradezo bhavati tena kAraNena bahupradezalakSaNakAyatvakAraNatvAdupacAreNa kAyo bhaeyate / atha mataM yathA pudgalaparamANodravyarUpeNaikasyApi dvayaNukAdiskandhaparyAyarUpeNa bahupradezarUpaM kAyatvaM jAtaM tathA kAlANorapi dravyeNaikasyApi paryAyeNa kAyatvaM bhavatviti ? gAthArtha :-ekapradezI bhI paramANu aneka skandha rUpa bahupradezI ho sakatA hai isa kAraNa sarvajJadeva upacAra se pudgala paramANu ko 'kAya' kahate haiM // 26 // vRttyartha :-"eyapadeso vi aNU NANAkhaMdhappadesado hodi bahudeso" yadyapi pudgala paramANu ekapradezI hai tathApi aneka prakAra ke dviaNuka Adi skandha rUpa bahuta pradezoM ke kAraNa bahupradezI hotA hai / "uvayArA" upacAra se athavA vyavahAranaya se| "teNa ya kAo bhaNaMti savvaNhu' isI kAraNa sarvajJa deva usa pudgala paramANu ko kAya kahate haiN| jaise yaha paramAtmA zuddha nizcayanaya kI apekSA dravya rUpa se zuddha tathA eka hai to bhI anAdikamabandhana ke kAraNa snigdha tathA rUkSa guNoM ke sthAnIya (bajAya) rAga, dvaSa rUpa pariNamana karake vyavahAranaya ke dvArA manuSya, nAraka Adi vibhAva paryAya rUpa aneka prakAra kA hotA hai, usI prakAra pudgala paramANu bhI yadyapi svabhAva se eka aura zuddha hai to bhI rAgadvaSa ke sthAnabhUta jo bandha ke yogya snigdha, rUkSa guNoM ke dvArA pariNamana karake dvi-aNuka Adi skandha rUpa jo vibhAva paryAya haiM unake dvArA aneka prakAra kA bahuta pradezoM vAlA ho jAtA hai| isIliye bahu-pradezatA rUpa kAyatva kA kAraNa hone se pudgala paramANu ko sarvajJa bhagavAn vyavahAra se kAya kahate haiN| yadi koI aisA kahe ki jaise dravya rUpa se eka bhI pudgala paramANu ke dvi-aNuka Adi skandha paryAya dvArA bahu-pradeza rUpa kAyatva siddha huA hai| aise hI dravya rUpa se eka hone para bhI kAlANu ke paryAya dvArA kAyatya siddha hotA hai / isakA parihAra karate haiM ki snigdha For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 ] bRhad dravya saMgrahaH [ gAthA 27 tatra parihAra : - snigdharUkSahetukasya bandhasyAbhAvAnna bhavati / tadapi kasmAt 1 snigdharUkSatvaM pudgalasyaiva dharmo yataH kAraNAditi / aNutvaM pudgalasaMjJA, kAlasyANusaMjJA kathamiti cet 1 tatrottaram - aNuzabdena vyavahAreNa pudgalA ucyante nizcayena tu varNAdiguNAnAM pUraNagalanayogAtpudgalA iti vastuvRtyA punaraguzabdaH sUkSmavAcakaH / tadyathA -- parameNa prakarSeNANuH / aNuH ko'rthaH sUkSma, iti vyutpatyA paramANuH / sa ca sUkSmavAcako'Nuzabdo nirvibhAgapudgala vivakSAyAM pudgalAzuM vadati / avibhAgikAladravyavivakSAyAM tu kAlANuM kathayatItyarthaH | 26 | atha pradezalakSaNamupalakSayati :-- jAvadiyaM zrAyAsaM avibhAgI puggalANa udRddhaM / taM khu padesaM jANe santrAguTTA dAhiM // 27 // yAvatikaM AkAza avibhAgipudgalANvavaSTabdham / taM khalu pradezaM jAnIhi sarvvANusthAnadAnArham // 27 // rUkSa guNa ke kAraNa hone vAle bandha kA kAladravya meM abhAva hai isaliye vaha kAya nahIM ho sakatA / aisA bhI kyoM ? kyoMki snigdha tathA rUkSapanA pudgala kA hI dharma hai| kAla meM snigdha rUkSa nahIM hai ataH unake binA bandha nahIM hotA / kadAcit yaha pUcho ki 'aNu' yaha to pudgala kI saMjJA hai, kAla kI 'aNu' saMjJA kaise huI ? isakA uttara yaha hai ki- 'aNu' isa zabda dvArA vyavahAranaya se pudgala kahe jAte haiM aura nizcayanaya se to varNa Adi guNoM ke pUraNa tathA galana ke sambandha se pudgala kahe. jAte haiM; vAstava meM 'aNu' zabda sUkSma kA vAcaka hai, jaise parama arthAt atyanta rUpa se jo ho so 'paramANu' hai / aNu kA kyA artha hai ? " sUkSma" isa vyutpatti se paramANu zabda 'atisUkSma' padArtha ko kahatA hai aura vaha sUkSmavAcaka aNu zabda nirvibhAga pudgala kI vivakSA ( kahane kI icchA ) meM pudgala aNu ko kahatA hai aura vibhAgI kAladravya ke kahane kI jaba icchA hotI hai taba 'kAlA' ko kahatA hai / / 26 / / aba pradeza kA lakSaNa kahate hai : : gAthArtha :-jitanA AkAza paramANuoM ko sthAna dene meM samartha pradeza jAno // 27 // vibhAgI pudgalANu se rokA jAtA hai usako saba For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 27] prathamAdhikAraH [73 __vyAkhyA- "jovadiyaM prAyAsaM avibhAgIpuggalANuuddaddhataM khuH padesaM jANe" yAvatpramANamAkAzamavibhAgipudgalaparamANunA viSTabdhaM vyAptaM tadAkAzaM khu sphuTaM pradezaM jAnIhi / he ziSya ! kathaMbhUtaM "savvANuTThANadANarihaM" sarvAnAM sarveparamANUnAM sUkSmaskandhAnAM ca sthAnadAnasyAvakAzadAnasyAha yogyaM samarthamiti / yata evetthaMbhUtAvagAhanazaktirastyAkAzasya tata evAsaMkhyAtapradeze'pi loke anantAnantajIvAstebhyo'pyanantaguNapudgalA avakAzaM labhante / tathA coktam, jIvapudgala viSaye'vakAzadAnasAmarthyam "egaNigodasarIre jIvA davvappamANado diTThA / siddhehi aNaMtaguNA savveNa vitIdakAleNa ||1||ogaaddhgaaddhnnicido poggalakAehiM savvado logo| suhamehiM bAdarehiM ya tANatehiM vividhehiM // 2 // " atha mataM mUpudgalAnAM vibhAgo bhedo bhavatu nAsti virodhaH, amUrtAkhaNDasyAkAzadravyasya kathaM vibhAgakalpaneti ? tanna / rAgAdhupAdhirahitasvasaMvedanapratyakSabhAvanotpannasukhAmRtarasAsvAdatRptasya muniyugalasyAvasthAnakSetramekamanekaM vA / yadyekaM, tarhi dvayorekatvaM prAmoti, na ca tathA / bhinnaM cettadA nirvibhAgadravyasyApi vibhAgakalpanamAyAtaM ghaTAkAzapaTAkAzamityAdivaditi // 27 // evaM sUtrapaJcakena paJcAstikAyapratipAdakanAmA tRtIyo'ntarAdhikAraH // iti zrInemicandrasaiddhAntadevaviracite dravyasaMgrahagranthe namaskArAdisaptaviMzatigAthAbhirantarAdhikAratrayasamudAyena SaDdravyapazcAstikAyapratipAdakanAmAprathamodhikAraH smaaptH| vRttyartha :-"jAvadiyaM AyAsaM avibhAgIpuggalANuudRddha taM khu padesaM jANe" he ziSya ! jitanA AkAza avibhAgI pudgala paramANu se ghirA hai usako spaSTa rUpa se pradeza jAno / vaha pradeza "savvANuTThANadANariha" saba paramANu aura sUkSma skandhoM ko sthAna dene ke liye samartha hai, kyoMki aisI avagAhana zakti AkAza meM hai| isI kAraNa asaMkhyAtapradezI lokAkAza meM anantAnanta jIva tathA una jIvoM se bhI anantaguNe pudgala samA jAte haiM / isI prakAra jIva aura pudgala ke viSaya meM bhI avakAza dene kI sAmarthya Agama meM kahI hai / "eka nigoda zarIra meM dravya-pramANa se bhUtakAla ke saba siddhoM se bhI anaMtaguNe jIva dekhe gaye haiN| 1 / yaha loka saba tarapha se vividha tathA anantAnanta sUkSma aura bAdara pudgaloM dvArA atisaghana bharA huA hai / 2 / " yadi kisI kA aisA mata ho ki "mUrtimAna pudgaloM ke to aNu tathA skandha Adi vibhAga hoM, isameM to kucha virodha nahIM; kintu akhaMDa, amUrtika AkAza kI vibhAga kalpanA kaise ho sakatI hai ?" yaha zaMkA ThIka nahIM; kyoMki rAga Adi upAdhiyoM se rahita nijaAtma-anubhava kI pratyakSa bhAvanA se utpanna sukha rUpa amRta rasa ke AsvAdana se tRpta aise do For Personal & Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 ] vRhadrvyasaMgraha [kSepaka gAthA 1-2 cUlikA ataH paraM pUrvoktaSaDvyANAM cUlikArUpeNa vistaravyAkhyAnaM kriyate / tadyathA pariNAmi jIva-muttaH, sapadesaM eya-khetta-kiriyA ya / NiccaM kAraNa kattA, savvagadamidaraMhi yapavese // 1 // duSiNa ya evaM eyaM, paMca ttiya eya duriNa cauvaro ya / paMca ya eyaM eyaM, edesaM eya uttavaM NeyaM // 2 // (yugmam ) vyAkhyA-"pariNAmi" ityAdivyAkhyAnaM kriyate / "pariNAma"pari muniyoM ke rahane kA sthAna eka hai athavA aneka ? yadi donoM kA nivAsakSetra eka hI hai taba to donoM eka hue; parantu aisA hai nhiiN| yadi bhinna mAnoM to ghaTa kA AkAza tathA paTa kA AkAza kI taraha vibhAgarahita AkAza dravya kI bhI vibhAga kalpanA siddha huI / / 27 // isa taraha pAMca sUtroM dvArA paMca astikAyoM kA nirUpaNa karane vAlA tIsarA antarAdhikAra samApta huaa| isa prakAra zrI nemicandra siddhAnta deva viracita dravya saMgraha grantha meM namaskArAdi 27 gAthAoM se tIna antara adhikAroM dvArA chaha dravya, pAMca astikAya pratipAdana karane vAlA prathama adhikAra samApta huA cUlikA isake anantara aba chaha dravyoM kA upasaMhAra rUpa se vizeSa vyAkhyAna karate haiM: gAthArtha :-chaha dravyoM meM jIva aura pudgala ye do dravya pariNAmI haiM; cetana dravya eka jIva hai, mUrtika eka pudgala hai, pradezasahita jIva, pudgala, dharma, adharma tathA AkAza ye pAMca dravya haiM, eka-eka saMkhyA vAle dharma, adharma aura AkAza ye tIna dravya haiN| kSetravAn eka AkAza dravya hai, kriyA sahita jIva aura pudgala ye do dravya haiM, nityadravya-dharma, adharma, AkAza tathA kAla ye cAra haiM, kAraNa dravya-pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ye pAMca hai, kartA-eka jIva dravya hai, sarvagata (sarva vyApaka) dravya eka AkAza hai (eka kSetra avagAha hone para bhI) ina chahoM dravya kA paraspara praveza nahIM hai| isa prakAra chahoM mUladravyoM ke uttara guNa jAnane cAhiyeM // 1 // 2 // vRttyartha :-"pariNAmi" ityAdi gAthAoM kA vyAkhyAna karate haiM "pariNAma" For Personal & Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSepaka gAthA 1-2] cUlikA . [75 NAminau jIvapudgalau svabhAvavibhAvapariNamAbhyAM kRtvA, zeSacatvAri dravyANi vibhAvavyaJjanaparyAyAbhovAnmukhyavRtyA panarapariNAmInIti / "jIva" zuddhanizcayanayena vizuddhajJAnadarzanasvabhAvaM zuddhacaitanyaM prANazabdenocyate tena jIvatIti jIvaH / vyavahAranayena punaH karmodayajanitadravyabhAvarUpaizcaturbhiH prANairjIvati, jIviSyati, jIvitapUrvo vA jIvaH / padgalAdipaJcadravyANi punarajIvarUpANi / "mutta" amUrte zuddhAtmano vilakSaNasparzarasagandhavarNavatI mUrtirucyate, ttsdbhaavaanmRtpudglH| jIvadravyaM punaranupacaritAsadbhUtavyavahAreNa mUrtamapi, zuddhanizcayanayenAmUttam , dharmAdharmAkAzakAladravyANi cAma ni / "sapadesaM" lokamAtrapramitAsaMkhyeyapradezalakSaNaM jIvadravyamAdiM kRtvA paJcadravyANi paJcAstikAyasaMjJAni sapradezAni / kAladravyaM punarbahupradezatvalakSaNakAyatvAbhAvAdapradezam / 'eya' dravyArthikanayena dharmAdharmAkAzadravyANyekAni bhavanti / jIvapudgalakAladravyANi punaranekAni bhavanti / 'khetta' sarvadravyANAmavakAzadAnasAmarthyAt kSetramAkAzamekam / zeSapaJcadravyANyakSetrANi / 'kiriyAya' kSetrAtkSetrAntaragamanarUpA parispandavatI calanavatI kriyA sA vidyate yayostau kriyAvantau jIvapudgalau / dharmAdharmAkAzakAladravyANi svabhAva tathA vibhAva paryAyoM dvArA pariNAma se jIva aura pudgala ye do dravya pariNAmI haiM; zeSa cAra dravya (dharma, adharma, AkAza, kAla ) vibhAvavyaMjana paryAya ke abhAva kI mukhyatA se apariNAmI haiN| "jIva"-zuddha nizcayanaya se nirmala jJAna, darzana svabhAva rUpa zuddha caitanya ko 'prANa' kahate haiM, usa zuddha caitanya rUpa prANa se jo jItA hai vaha jIva hai / vyavahAranaya se karmoM ke udaya se prApta dravya tathA bhAva rUpa cAra prakAra ke jo indriya, bala, Ayu aura zvAsocchavAsa nAmaka prANa se jo jItA hai, jIvegA aura pahale jItA thA vaha jIva hai / pudgala Adi pAMca dravya ajIva rUpa haiN| "muttaM" zuddha AtmA se vilakSaNa sparza, rasa, gandha tathA varNa vAlA mUrti kahA jAtA hai, usa mUrti ke sadbhAva se pudgala mUrta hai| jIvadravya anupacarita asadbhUta-vyavahAranaya se mUrta hai, kintu zuddha nizcayanaya kI apekSA amUrta hai| dharma. adharma, AkAza aura kAladravya bhI amUrtika haiM / "sapadesaM" lokAkAza ke barAbara asaMkhyAta pradezoM ko dhAraNa karane se paMcAstikAya nAmaka jIva Adi pAMca dravya bahu-pradezI haiM aura bahu-pradeza rUpa kAyatva ke na hone se kAladravya apradeza (eka-pradezI) hai / "eya" dravyArthikanaya kI apekSA dharma, adharma tathA AkAza ye tIna dravya eka-eka haiM / jIva, pudgala tathA kAla ye tIna dravya aneka haiN| "khetta" saba dravyoM ko sthAna dene kA sAmarthya hone se kSetra eka AkAza dravya hai, zeSa pAMca dravya kSetra nahIM haiN| "kiriyAya" eka kSetra se dUsare kSetra meM gamana rUpa hilane vAlI athavA calane vAlI jo kriyA hai, vaha kriyA jinameM hai aise kriyAvAn jIva, pudgala ye do dravya haiM / dharma, adharma, For Personal & Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 ] vRhadrvya saMgrahaH [kSepaka gAthA 1-2 punarniSkriyANi / 'NiccaM' dharmAdharmAkAzakAladravyANi yadyapyarthaparyAyatvenAnityAni, tathApi mukhyavRttyA vibhAvavyaJjanaparyAyAbhAvAnnityAni, dravyArthikanayena ca; jIvapudgaladravye punaryadyapi dravyArthikanayApekSayA nitye tathApyagurulaghupariNatisvarUpasvabhAvaparyAyApekSayA vibhAvavyaJjanaparyAyApekSayA cAnitye / 'kAraNA' pudgaladharmAdharmAkAzakAladravyANi vyavahAranayena jIvasyazarIravAGmanaHprANApAnAdigatisthityavagAhavata nAkAryANi kurvantIti kAraNAni bhvNti| jIvadravyaM punaryadyapi guruziSyAdirUpeNa parasparopagrahaM karoti tathApi padgalAdipaMcadravyANAM kimapi na karotItyakAraNam / 'kattA' zuddhapAriNAmikaparamabhAvagrAhakena zuddhadravyArthikanayena yadyapi baMdhamokSadravyabhAvarUpapaNyapApaghaTapaTAdInAmakartA jIvastathApyazuddhanizcayena zubhAzubhopayogAbhyAM pariNataH san paNyapApabaMdhayoH karttAtatphalabhoktA ca bhavati / vizuddhajJAnadarzanasvabhAvanijazuddhAtmadravyasya samyakzraddhAnajJAnAnuSThAnarUpeNa zuddhopayogena tu pariNataH san mokSasyApi kartA tatphalabhoktA ceti / zubhAzubhazuddhapariNAmAnAM pariNamanameva kartRtvaM sarvatra jJAtavyamiti / pudgalAdipaMcadravyANAM ca svakIyasvakIyapariNAmena pariNamanameva ka tvam, vastuvRttyA punaH puNyapApAdi AkAza aura kAla ye cAra dravya kriyAzUnya haiM / "Nicca" dharma, adharma, AkAza, kAla ye cAra dravya yadyapi arthaparyAya ke kAraNa anitya haiM, phira bhI mukhya rUpa se inameM vibhAvavyaMjana paryAya nahIM hotI isaliye ye nitya haiM, dravyArthika naya kI apekSA bhI nitya hai| jIva, pudgala dravya yadyapi dravyArthikanaya kI apekSA nitya haiM ! to bhI agurulaghuguNa ke pariNAma rUpa svabhAva paryAya kI apekSA tathA vibhAvavyaMjana paryAya kI apekSA anitya haiN| 'kAraNa' pudgala, dharma, adharma, AkAza, kAladravyoM meM se vyavahAranaya kI apekSA jIva ke zarIra, vacana, mana, zvAsa, niHzvAsa adi kArya to pudgala dravya karatA hai aura gati, sthiti, avagAha tathA vartanA rUpa kArya krama se dharma Adi cAra dravya karate haiM; isa kAraNa pudgalAdi pAMca dravya 'kAraNa' haiM / jIvadravya yadyapi guru, ziSya Adi rUpa se Apasa meM eka dUsare kA upakAra karatA hai phira bhI pudgala Adi pAMca dravyoM ke liye jIva kucha bhI nahIM karatA, isaliye 'akAraNa' hai / "kattA" zuddha pAriNAmika paramabhAva ke prAhaka zuddha dravyArthikanaya kI apekSA jIva yadyapi baMdha mokSa ke kAraNabhUta dravya-bhAva rUpa puNya, pApa, ghaTa, paTa Adi kA kartA nahIM hai kintu azuddha nizcayanaya kI apekSA zubha, azubha upayogoM meM pariNata ho kara puNya, pApa baMdha kA kartA aura unake phaloM kA bhoktA hotA hai| tathA vizuddha jJAnadarzana svabhAva nija zuddha AtmA dravya ke samyaka zraddhAna, jJAna aura AcaraNa rUpa zuddhopayoga se pariNata hokara yaha jIva mokSa kA bhI karttA aura usake phala kA bhogane vAlA hotA hai| yahA~ saba jagaha zubha, azubha tathA zuddha pariNAmoM ke pariNamana kA hI kartA jAnanA caahie| For Personal & Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [77 kSepaka gAthA 1-2] cUlikA rUpeNAkata tvameva / 'savvagadaM' lokAlokavyAptyapekSayA sarvagatamAkAzaM bhaNyate / lokavyAptyapekSayA dharmAdhauM ca / jIvadravyaM punarekajIvApekSayA lokapUraNAvasthA vihAyAsarvagataM, nAnAjIvApekSayA sarvagatameva bhavati, pudgaladravyaM punarlokarUpamahAskandhApekSayA sarvagataM, zeSapadgalApekSayA sarvagataM na bhavati, kAladravyaM punarekakAlANudravyApekSayA sarvagataM na bhavati, lokapradezapramANanAnAkAlANuvivakSayA loke sarvagataM bhavati / "idaraMhi yapavese" yadyapi sarvadravyANi vyavahAreNaikakSetrAvagAhenAnyonyapravezena tiSThanti tathApi nizcayanayena cetanAdisvakIyasvarUpaM na tyajantIti / atra SaDdravyeSu madhye vItarAgacidAnandaikAdiguNasvabhAvaM zubhAzubhamanovacanakAyavyApArarahitaM nijazuddhAtmadravyamevopAdeyamiti bhaavaarthH| ata Urdhva punarapi SaDvvyANAM madhye heyopAdeyasvarUpaM vizeSeNa vicArayati / tatra zuddhanizcayanayena zaktirUpeNa zuddhabuddhakasvabhAvatvAt sarve jIvA upAdeyA bhavanti / vyaktirUpeNa punaH paJcaparameSThina eva / tatrApyarhatsiddhadvayameva / tatrApi nizcayena pudgala Adi pAMca dravyoM ke to apane-apane pariNAma se jo pariNamana hai vahI kartRtva hai aura vAstava meM puNya, pApa Adi kI apekSA akartApanA hI hai // "savvagadaM" loka aura aloka vyApaka hone kI apekSA AkAza sarvagata kahA jAtA hai, loka meM sarvavyApaka hone kI apekSA dharma aura adharma sarvagata haiM / jIvadravya eka jIva kI apekSA se lokapUrNa samudghAta ke sivAya asarvagata hai kintu aneka jIvoM kI apekSA sarvagata hI hai| pudgala dravya lokavyApaka mahAskadha kI apekSA sarvagata hai aura zeSa pudgaloM kI apekSA asarvagata hai, eka kAlANudravya kI apekSA to kAladravya sarvagata nahIM hai kintu loka pradeza ke barAbara aneka kAlANuoM kI apekSA kAladravya loka meM sarvagata hai / "idaraMhi yapavese" yadyapi vyavahAranaya se saba dravya eka kSetra meM rahane ke kAraNa Apasa meM praveza karake rahate haiM, phira bhI nizcayanaya se cetanA Adi apane 2 svarUpa ko nahIM chor3ate / isakA sArAMza yaha hai ki ina chaha dravyoM meM vItarAga, cidAnanda, eka zuddha buddha Adi guNa svabhAva vAlA aura zubha, azubha mana, vacana aura kAya ke vyApAra se rahita nija zuddha-Atma-dravya hI upAdeya hai| . tadanantara phira bhI chaha dravyoM meM se kyA heya hai aura kyA upAdeya hai, isakA vizeSa vicAra karate haiN| vahA~ zuddha nizcayanaya kI apekSA zakti rUpa se zuddha, buddha eka svabhAva ke dhAraka sabhI jIva upAdeya haiM aura vyakti rUpa se arhanta, siddha, AcArya, upAdhyAya tathA sAdhu ye paMca parameSThI hI upAdeya haiN| unameM bhI arhanta-siddha ye do hI upAdeya haiN| ina do meM bhI nizcayanaya kI apekSA siddha hI upAdeya haiM / parama-nizvayanaya se to bhogoM kI icchA For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 ] bRhadravyasaMgrahaH [kSepaka gAthA 1-2 siddha eva / paramanizcayena tu bhogAkAMkSAdirUpasamastavikalpajAlarahitaparamasamAdhikAle siddhasadRzaH svazuddhAtmaivopAdeyaH zeSadravyANi heyAnIti tAtparyam / zuddhabudhaikasvabhAva iti ko'rthaH 1 mithyAtvarAgAdisamastavibhAvarahitatvena zuddha, ityucyate kevalajJAnAdyanantaguNasahitatvAdruddhaH / iti zuddhabudhaikalakSaNam sarvatra jJAtavyam / cUlikAzabdArthaH kathyate-cUlikA vizeSavyAkhyAnam , athavA uktAnuktavyAkhyAnam , uktAnuktasaMkIrNavyAkhyAnam ceti / // iti SaDdravyacUlikA samAptA // Adi samasta vikalpoM se rahita paramadhyAna ke samaya siddha-samAna nija zuddha AtmA hI upAdeya hai / anya saba dravya heya haiM, yaha tAtparya hai / "zuddhabuddhakasvabhAva" isa pada kA kyA artha hai ? isako kahate haiM-mithyAtva, rAga Adi samasta vibhAvoM se rahita hone ke kAraNa AtmA zuddha kahA jAtA hai / tathA kevalajJAna Adi ananta guNoM se sahita hone ke kAraNa AtmA buddha hai / isa taraha "zuddhabuddha kasvabhAva" pada kA artha sarvatra samajhanA caahie| aba 'cUlikA' zabda kA artha kahate haiM kisI padArtha ke vizeSa vyAkhyAna ko, kahe hue viSaya meM jo anukta viSaya haiM unake vyAkhyAna ko athavA ukta, anukta viSaya se mile hue kathana ko 'cUlikA' kahate haiN| isa prakAra chaha dravyoM kI cUlikA samApta huii| For Personal & Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA ] dvitIyo'dhikAraH [76 dvitIyA adhikAra ataH paraM jIvapudgalaparyAyarUpANAmAsravAdisaptapadArthAnAmekAdazagAthAparyantaM vyAkhyAnaM karoti / tatrAdau "prAsavabaMdhaNa" ityAdyadhikArasUtragAthaikA, tadanantaramAsravapadArthavyAkhyAnarUpeNa "pAsavadi jeNa" ityAdi gAthAtrayam , tataH paraM bandhavyAkhyAnakathanena "vajjhadi kamma" iti prabhRtigAthAdvayaM, tato'pi saMvarakathanarUpeNa "cedaNapariNAmo" ityAdisUtradvayaM, tatazca nirjarApratipAdanarUpeNa "jahakAleNa taveNa ya" iti prabhRtisUtramekaM, tadanantaraM mokSasvarUpakathanena "savvassa kammaNo" ityAdi sUtramekaM, tatazca puNyapApadvayakathanena "suhaasuha" ityAdi sUtramekaM cetyekAdazagAthAbhiH sthalasaptakasamudAyena dvitIyAdhikAre smudaaypaatnikaa| __atrAha ziSyaH - yadyekAntena jIvAjIvau pariNAminau bhavatastadA saMyogaparyAyarUpa eka eva padArthaH, yadi punarekAntenApariNAminau bhavatastadA jIvAjIvadravyarUpau dvAveva padArthoM, tata prAstravAdisaptapadArthAH kathaM ghaTanta iti / tatrottaraMkathaMcitpariNAmitvAd ghaTante / kathaMcitpariNAmitvamiti ko'rthaH 1 yatho sphaTika dasarA adhikAra [bhUmikA] isake pazcAt jIva aura pudgala dravya ke paryAya rUpa Asrava Adi 7 padArthoM kA 11 gAthAoM dvArA vyAkhyAna karate haiN| usameM prathama "AsavabaMdhaNa'' ityAdi adhikAra sUcana rUpa 28 vIM eka gAthA hai| usake pazcAt Asrava ke vyAkhyAna rUpa 'Asavadi jeNa' ityAdi tIna gAthAyeM haiN| tadanantara "vajjhadi kammaM jeNa" ityAdi do gAthAoM meM baMdha padArtha kA nirUpaNa hai / tatpazcAt "cedaNapariNAmo" ityAdi 34, 35 vIM gAthAoM meM saMvara padArtha kA kathana hai / phira nirjarA ke pratipAdana rUpa "jaha kAleNa taveNa ya" ityAdi 36 vIM eka gAthA hai| usake bAda mokSa ke nirUpaNa rUpa "savvassa kammaNo" ityAdi 37 vIM eka gAthA hai / tadanantara puNya, pApa padArthoM ke kathana karane vAlI "suhaasuha" ityAdi eka gAthA hai| isa taraha 11 gAthAoM dvArA sapta sthaloM ke samudAya sahita dvitIya adhikAra kI bhUmikA samajhanI caahiye| yahA~ ziSya prazna karatA hai ki yadi jIva, ajIva yaha donoM dravya sarvathA ekAnta se pariNAmI hI haiM to saMyoga paryAya rUpa eka hI padArtha siddha hotA hai aura yadi sarvathA apariNAmI hai to jIva, ajIva dravya rUpa do hI padArtha siddha hote haiM; isaliye Asrava Adi sAta padArtha kaise siddha hote haiM ? isakA uttara-kathaMcit pariNAmI hone se sAta padArthoM kA kathana saMgata hotA hai / "kathaMcit pariNAmitva" kA kyA artha hai ? vaha isa prakAra For Personal & Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 ] vRhadravyasaMgraha [ bhUmikA maNivizeSo yadyapi svabhAvena nirmalastathApi japApuSpAdyupAdhijanitaM paryAyAntaraM pariNatiM gRhNAti / yadyapyupAdhiM gRhNAti tathApi nizcayena zuddhasvabhAvaM na tyajati tathA jIvospi yadyapi zuddhadravyArthikanayena sahajazuddhacidAnandai kasvabhAvastathApyanAdikarmabandhaparyAyavazena rAgAdiparadravyopAdhiparyAyaM gRhNAti / yadyapi paraparyAyeNa pariNAmati tathApi nizcapena zuddhasvarUpaM na tyajati / pudgalo'pi tatheti / parasparasApekSatvaM kathaMcitpariNAmitvazabdasyArthaH / evaM kathaMcitpariNAmitve sati jIvapudgalasaMyogapariNatinivRtatvAdAsuvAdisaptapadArthA ghaTante / te ca pUrvoktajIvAjIvapadArthAbhyAM saha nava bhavanti tataH eva nava padArthAH / puNyapApapadArtha - dvayasyAbhedanayena kRtvA puNyapApayorAtravapadArthasya, bandhapadArthasya vA madhye anta vivakSayA saptataccAni bhaNyante / he bhagavana ! yadyapi kathaMcitpariNAmitva lena bhedapradhAnaparyAyArthikanayena navapadArthAH saptatattvAni vA siddhAni tathApi taiH kiM prayojanam / yathaivAbhedanayena paNyapApapadArthadvayasyAntarbhAvo jAtastathaiva vizeSAbhedanayavivakSAyAmAtravAdipadArthAnAmapi jIvAjIvadvayamadhye'ntarbhAve kRte jIvA 9 - jaise sphaTikamariNa yadyapi svabhAva se nirmala hai phira bhI japApuSpa (lAla phUla) Adi ke saMsarga se lAla Adi anya paryAya rUpa pariNamatI hai (bilakula sapheda sphaTika maNi ke sAtha jaba japAphUla hotA hai taba vaha usa phUla kI taraha lAla raMga kA ho jAtA hai / ) sphaTika maNi yadyapi lAla upAdhi grahaNa karatI hai phira bhI nizcayanaya se apane sapheda nirmala svabhAva ko nahIM chor3atI / isI taraha jIva bhI yadyapi zuddhadravyArthikanaya se svAbhAvika zuddha - cidAnandasvabhAva vAlA hai phira bhI anAdi karma-baMdha rUpa paryAya ke kAraNa rAga yAdi paradravyajanita upAdhiparyAya ko grahaNa karatA hai / yadyapi jIva para paryAya rUpa pariNamana karatA hai to bhI nizcayanaya se apane zuddha svarUpa ko nahIM chor3atA / isI prakAra pudgala dravya ke viSaya meM jAnanA cAhiye / paraspara apekSA sahita honA yahI " kathaMcitpariNAmitva" zabda kA artha hai / isa prakAra kathaMcit pariNAmitva siddha hone para, jIva aura pudgala ke saMyoga pariNati se bane hue Adi sapta padArtha ghaTita hote haiM aura ve sAta padArtha pUrvokta jIva aura jIvadravyoM sahita ho jAte haiM isaliye nau padArtha kahe jAte haiN| abhedana kI apekSA se puNya aura pApa padArtha kA Asrava padArtha meM yA bandha padArtha meM antarbhAva karane se sAta tattva kahe jAte haiM / ziSya pUchatA hai ki he bhagavan ! yadyapi kathaMcitpariNAmitva ke bala bhedapradhAna paryAyArthikanaya kI apekSA 6 padArtha tathA 7 tattva siddha ho gaye kintu inase prayona kyA siddha huA ? jaise abhedanaya kI apekSA puNya, pApa ina do padArthoM kA sAta padArthoM meM aMtarbhAva huA hai usI taraha vizeSa abhedanaya kI apekSA se AsravAdi padArthoM kA bhI jIva, 1 'pariNamati' iti pAThAntaraM For Personal & Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [81 bhUmikA] dvitIyo'dhikAraH jIvau dvAveva padArthAviti / tatra parihAraH-heyopAdeyatatvaparijJAnaprayojanArthamAsravAdipadArthAH vyAkhyeyA bhavanti / tadeva kathayati-upAdeyatattvamakSayAnantasukhaM, tasya kAraNaM mokSaH, mokSasya kAraNaM saMvaranirjarAdvayaM, tasya kAraNaM vizuddhajJAnadarzanasvabhAvanijAtmatattvasamyazraddhAnajJAnAnucaraNalakSaNaM nizcayaratnatrayasvarUpaM, tatsAdhakaM vyavahAraratnatrayarUpaM ceti / idAnI heyatatvaM kathyate-AkulatvotpAdakaM nArakAdiduHkhaM nizcayenendriyasukhaM ca heyatattvam / tasya kAraNaM saMsAraH, saMsArakAraNamAtravabandhapadArthadvayaM, tasya kAraNaM pUrvoktavyavahAranizcayaratnatrayAdvilakSaNaM mithyAdarzanajJAnacAritratrayamiti / evaM heyopAdeyatatvavyAkhyAne kRte sati saptatatvanavapadArthAH svayameva siddhaaH| ___idAnIM kasya padArthasya kaH kati kathyate--nijaniraJjanazuddhAtmabhAvanotpannaparamAnandakalakSaNasukhAmRtarasAsvAdaparAGmukho bahirAtmA bhaNyate / sa cAsavabandhapApapadArthatrayasya kartA bhavati / kApi kAle punarmandamithyAtvamandakaSAyodaye sati bhogAkAMkSAdinidAnabaMdhena bhAvikAle pApAnubaMdhipuNyapadArthasyApi ajIva ina do padArthoM meM antarbhAva kara lene se jIva tathA ajIva ye do padArtha siddha hote haiM ? ina donoM zaMkAoM kA parihAra karate haiM ki-'kauna tattva heya hai aura kauna tattva upAdeya hai' isa viSaya kA parijJAna karAne ke liye Asrava Adi padArtha nirUpaNa karane yogya haiM / isI ko kahate haiM, avinAzI anantasukha upAdeya tattva hai| usa akSaya ananta sukha kA kAraNa mokSa hai, mokSa ke kAraNa saMvara aura nirjarA haiN| una saMvara aura nirjarA kA kAraNa, vizuddha jJAnadarzana svabhAva vAlA nijAtma tattva kA samyak-zraddhAna, jJAna tathA AcaraNa rUpa nizcaya ratnatraya hai tathA usa nizcaya ratnatraya kA sAdhaka vyavahAraratnatraya hai| aba heyatattva ko kahate haiM-AkulatA ko utpanna karane vAlA, narakagati Adi kA duHkha tathA nizcaya se indriyajanita sukha bhI heya yAnI tyAjya hai, usakA kAraNa saMsAra hai aura saMsAra ke kAraNa Asrava tathA baMdha ye do padArtha haiM, aura usa Asrava kA tathA baMdha kA kAraNa pahale kahe hue vyavahAra, nizcayaratnatraya se viparIta mithyAdarzana, mithyAjJAna tathA mithyAcAritra haiM / isa prakAra heya aura upAdeya tattva kA nirUpaNa karane para sAta tattva tathA nau padArtha svayaM siddha ho gye| aba kisa padArtha kA kartA kauna hai ? isa viSaya kA kathana karate haiN| nija niraMjana zuddha AtmA se utpanna parama-Ananda rUpa sukhAmRta-rasa-AsvAda se rahita jo jIva hai vaha bahirAtmA kahalAtA hai / vaha bahirAtmA Asrava, baMdha aura pApa ina tIna padArthoM kA karttA hai / kisI samaya jaba kaSAya aura mithyAtva kA udaya manda ho, taba AgAmI bhogoM kI For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82] vRhadravyasaMgrahaH [ bhUmikA kartA bhavati / yastu pUrvoktabahirAtmano vilakSaNaH samyagdRSTiH sa saMvaranirjarA. mokSapadArthatrayasya kartA bhavati / rAgAdivibhAvarahitaparamasAmAyike yadA sthAtu samartho na bhavati tadA viSayakaSAyotpannadurvyAnavaJcanArtha saMsArasthiticchedaM kurvan puNyAnunaMdhitIrthakaranAmaprakRtyAdiviziSTapuNyapadArthasyApi kartA bhavati / kartRtvaviSaye nayavibhAgaH kathyate / mithyAdRSTejIvasya pudgaladravyaparyAyarUpANAmAsUvabaMdhapuNyapApapadArthAnAM kartR tvamanupacaritAsadbhUtavyavahAreNa, jIvabhAvaparyAyarUpANAM punarazuddhanizcayanayeneti / samyagdRSTestu saMvaranirjarAmokSapadArthAnAM dravyarUpANAM yatkata tvaM tadapyanupacaritAsadbhUtavyavahAreNa, jIvabhAvaparyAyarUpANAM tu vivakSitaikadezazuddhanizcayanayeneti / paramazuddhanizcayena tu "Na vi uppajaI, Na vi marai, bandhu Na mokkhukarei / jiu paramatthe joiyA, jiNavaru eu~ bhaNei / " iti vacanAdvandhamokSau na stH| sa ca pUrvoktavivakSitaikadezazuddhanizcaya AgamabhASayA kiM bhaeyatesvazuddhAtmasamyazraddhAnajJAnAnucaraNarUpeNa bhaviSyatIti bhavyaH, evaMbhUtasya bhavyatvasaMjJasya pAriNAmikabhAvasya saMbandhinI vyaktirbhaNyate / adhyAtmabhASayA punadra icchA Adi rUpa nidAna baMdha se pApAnubandhI puNyapadArtha kA bhI karttA hotA hai / jo bahirAtmA se viparIta lakSaNa kA dhAraka samyagdRSTi jIva hai vaha saMvara, nirjarA aura mokSa ina tIna padArthoM kA kartA hotA hai aura yaha samyagdRSTi jIva, jaba rAga Adi vibhAvoM se rahita parama sAmAyika meM sthita nahIM raha sakatA, usa samaya viSayakaSAyoM se utpanna honevAle durdhyAna se bacane ke liye tathA saMsAra kI sthiti kA nAza karatA huA puNyAtubandhI tIrthakara prakRti Adi viziSTa puNya padArtha kA bhI kartA hotA hai / aba kartRtva ke viSaya meM nayoM kA vibhAga nirUpaNa karate haiN| mithyAdRSTi jIva ke jo pudgala dravya paryAya rUpa zrAsrava, baMdha tathA puNya, pApa padArthoM kA karttApana hai, so anupacarita-asadbhUta vyavahAranaya kI apekSA hai aura jIva-bhAva puNya-pApa paryAya rUpa padArthoM kA kartRtva azuddha nizcayanaya se hai tathA samyakadRSTi jIva jo dravya rUpa saMvara, nirjarA tathA mokSa padArtha kA karttA hai, so anupacarita asadbhUta vyavahAranaya kI apekSA se hai tathA saMvara, nirjarA mokSasvarUpa jIvabhAva paryAya kA 'kartA', vivakSita eka deza zuddha nizcayanaya se hai aura parama zuddha nizcayanaya kI apekSA to na baMdha hai na mokSa hai / jaisA kahA bhI hai-"yaha jIva na utpanna hotA hai, na maratA hai aura na baMdha tathA na mokSa ko karatA hai, isa prakAra zrI jinendra kahate haiN"| pUrvokta vivakSitaikadeza zuddha nizcayanaya ko AgamabhASA se kyA kahate haiM ? so dikhAte haiM-nija zuddha AtmA ke samyakazraddhAna, jJAna tathA AcaraNa rUpa se jo hogA use 'bhavya' kahate haiM, isa prakAra ke bhavyatva nAmaka pAriNAmika bhAva se sambandha rakhane vAlI vyakti kahI jAtI arthAt bhavya pAriNAmika bhAva kI vyakti yAnI prakaTatA hai aura adhyAtma bhASA meM For Personal & Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 28 ] dvitIyo'dhikAraH [83 vyazaktirUpazuddhapAriNAmikabhAvaviSaye bhAvanA bhaNyate, paryAyanAmAntareNa nirvikalpasamAdhirvA zuddhopayogAdikaM ceti / yataH eva bhAvanA muktikAraNaM tataH eva zuddhapAriNAmikabhAvo dhyeyarUpo bhavati, dhyAnabhAvanArUpo na bhavati / kasmAditi cet ? dhyAnabhAvanAparyAyo vinazvaraH sa ca dravyarUpatvAdavinazvara iti / idamatra tAtparya-mithyAtvarAgAdivikalpajAlarahitanijazuddhAtmabhAvanotpannasahajAnandaikalakSaNasukhasaMvittirUpA ca bhAvanA muktikAraNaM bhvti| tA ca ko'pi janaH kenApi paryAyanAmAntareNa bhaNatIti / evaM pUrvoktaprakAreNAnekAMtavyAkhyAnenAsUvabaMdhapuNyapApapadArthAH jIvapudgalasaMyogapariNAmarUpavibhAvaparyAyeNotpadyante / saMvaranirjarAmokSapadArthAH punarjIvapudgalasaMyogapariNAmavinAzotpannena vivakSitasvabhAvaparyAyeNeti sthitam / tadyathA pAsava baMdhaNa saMvara Nijara mokkho sapuraNapAvA je / jIvAjIvavisesA tevi samAseNa pamaNAmo // 28 // AsravabaMdhanasaMvaranirjaramokSAH sapuNyapApAH ye / jIvAjIvavizeSAH tAn api samAsena prbhnnaamH||28|| usI ko 'dravyazakti rUpa zuddha pAriNAmika bhAva ke viSaya meM bhAvanA' kahate haiM / anya paryAya nAmoM se isI dravyazakti rUpa pAriNAmika bhAva kI bhAvanA ko nirvikalpa dhyAna tathA zuddha upayoga Adi kahate haiN| kyoMki bhAvanA mukti kA kAraNa hai, isaliye zuddha pAriNAmika bhAva dhyeya yAnI dhyAna karane yogya hai, dhyAna yA bhAvanA rUpa nahIM hotA / aisA kyoM ? isakA uttara yaha hai, 'dhyAna yA bhAvanA' paryAya hai ataeva vinAzika hai / 'dhyeya' hai, vaha bhAvanA paryAya rahita dravya rUpa hone se vinAza rahita hai / yahAM tAtparya yaha hai-mithyAtva, rAga Adi vikalpoM se rahita nija zuddha AtmA kI bhAvanA se utpanna svAbhAvika Ananda rUpa eka sukha anubhava rUpa jo bhAvanA hai vahI mukti kA kAraNa hai| usI bhAvanA ko koI puruSa kisI anya nAmoM (nirvikalpa dhyAna, zuddhopayoga Adi ) ke dvArA kahatA hai| ___ isa prakAra anekAnta kA Azraya lekara kahane se Asrava, bandha, puNya, pApa ye cAra padArtha jIva aura pudgala ke saMyoga pariNAma svarUpa jo vibhAva paryAya haiM usase utpanna hote haiM / aura saMvara, nirjarA tathA mokSa ye tIna padArtha, jIva aura pudgala ke saMyoga rUpa pariNAma ke vinAza se utpanna jo vivakSita svabhAva paryAya hai usase utpanna hote haiM, yaha nirNIta huaa| ___ gAthArtha :-jIva, ajIva kI paryAya rUpa jo Asrava, bandha, saMvara, nirjarA, mokSa, puNya, pApa (aise zeSa sAta padArtha) haiM; inako saMkSepa se kahate haiM // 28 // For Personal & Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 ] vRhadravya saMgrahaH [ gAthA 28 vyAkhyA- 'Asava' nirAsuvasvasaMvittivilakSaNazubhAzubha pariNAmena zubhA - zubhakarmAgamanamAsUvaH | 'baMdhaNa' gaMdhAtItazuddhAtmatatvopalambhabhAvanAcyutajIvasya karmapradezaiH saha saMzleSo bandhaH / ' saMvara' karmAsUva nirodhasamarthasvasaMvitti pariNatajIvasya zubhAzubhakarmAgamanasaMvaraNaM saMvaraH / 'Nijjara' zuddhopayogabhAvanA sAmarthyena nIrasIbhUta karma pudgalAnAmekadezagalanaM nirjarA / 'mokkho' jIvapudgala saMzleSarUpabandhasya vighaTane samarthaH svazuddhAtmopalabdhipariNAmo mokSa iti / 'sapurANapAvA je ' puNyapApasahitA ye, 'te vi samAseNa pabhaNAmo' yathA jIvAjIvapadArthoM vyAkhyAtau pUrva tathA tAnapyAsUvAdipadArthAn samAseNa saMkSepeNa prabhaNAmo vayaM te ca kathaMbhUtAH 1 "jIvAjIvavisesA" jIvAjIva vizeSAH / caitanyabhAvarUpA jIvasya vizeSAH / caitanyAbhAvarUpA ajIvasya vizeSAH / vizeSA ityasya ko'rthaH ? paryAyAH / caitanyAH azuddhapariNAmA jIvasya acetanA: karmapudgalaparyAyA ajIvasyetyarthaH / evamadhikArasUtragAthA gatA // 28 // ! atha gAthAyeNAsUvavyAkhyAnaM kriyate / tatrAdau bhAvAsUbadravyAsUvasvarUpaM sUcayati : vRttyartha :-'Asava' Asrava rahita nija AtmAnubhava se vilakSaNa jo zubha tathA azubha pariNAma * usase jo zubha aura azubha karmoM kA Agamana hai so Asrava hai / 'bandha' bandharahita zuddha Atmopalabdhi rUpa bhAvanA se chUTe hue jIva kA jo karma ke pradezoM ke sAtha paraspara mela hai, so bandha hai / 'saMvara' karma - Asrava ko rokane meM samartha svAnubhava meM pariNata jIva ke jo zubha tathA azubha karmoM ke Ane kA nirodha hai, vaha saMvara hai / 'Nijjara' zuddhopayoga kI bhAvanA ke bala se zaktihIna hue karmapudgaloM ke eka deza galane ko nirjarA kahate haiM / 'mokkho' jIva, pudgala ke bandha ko nAza karane meM samartha nija zuddha AtmA kI upalabdhi rUpa pariNAma hai, vaha mokSa hai / 'sapuraMgapAvA je' puNya, pApa sahita jo Asrava Adi padArtha haiM, 'te vi samAseNa pabharaNAmo' unako bhI, jaise pahale jIva, ajIva kahe haiM, usI prakAra saMkSepa se kahate haiM / ve kaise haiM ? 'jIvAjIvavisesA' jIva tathA ajIva ke vizeSa (paryAya) haiM / caitanyabhAva rUpa jIva kI paryAya haiM aura caitanyarahita ajIva kI paryAya haiM / 'vizeSa' kA kyA artha hai ? 'vizeSa' kA artha paryAya hai / caitanya rUpa jo zuddha pariNAma haiM ve jIva ke vizeSa haiM aura jo acetanakarma pudgaloM kI paryAya haiM ve ajIva ke vizeSa haiM / isa prakAra adhikAra sUtra gAthA samApta huI // 28 // aba tIna gAthAoM se Asrava padArtha kA varNana karate haiM, usameM prathama hI bhAvAsrava tathA dravyAsrava ke svarUpa kI sUcanA karate haiM: For Personal & Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 26 ] . dvitIyo'dhikAraH [85 Asavadi jeNa kammaM pariNAmaNappaNo sa vienneo| bhAvAsavo jiNutto kammAsavaNaM paro hodi // 26 // Asravati yena karma pariNAmena AtmanaH saH vijnyeyH| bhAvAsravaH jinoktaH kAsravaNaM paraH bhavati // 26 // vyAkhyA-"prAsavadi jeNa kammaM pariNAmaNappaNo sa vieNezro bhAvAsavo" Asravati karma yena pariNAmenAtmanaH sa vijJeyo bhAvAsavaH / karmAsravanimUlanasamarthazuddhAtmabhAvanApratipakSabhUtena yena pariNAmenAsravati karmaH kasyAtmanaH ? svasya; sa pariNAmo bhAvAsUbo vijJeyaH / sa ca kathaMbhUtaH 1 "jiNutto" jinena vItarAgasarva zenoktaH / "kammAsavaNaM paro hodi" karmAsUvarNa paro bhavati, jJAnAvarapAdidravyakarmaNAmAsUvaNamAgamanaM paraH / para iMti ko'rthaH 1 bhAvAsUvAdanyo bhinno / bhAvAsUvanimitena tailamRkSitAnAM dhUlisamAgama iva dravyAsUvo bhavatIti / nanu "AsUvati yena karma" tenaiva padena dravyAsavo labdhaH, punarapi karmAsUvaNaM paro bhavatIti dravyAsUvavyAkhyAnaM kimarthamiti yadukta tvayA ? tanna / yena pari gAthArthaH- AtmA ke jisa pariNAma se karma kA Asrava hotA hai use zrI jinendra dvArA kahA huA bhAvAnava jAnanA cAhie / aura jo (jJAnAvaraNAdi rUpa) karmoM kA Asrava hai so dravyAsrava hai // 26 // vRttyartha :--'Asavadi jeNa kammaM pariNAmeNappaNo sa viNaNeo bhAvAsavo' AtmA ke jisa pariNAma se karma kA Asrava ho, vaha bhAvAtrava jAnanA caahie| karmAsrava ke nAza karane meM samartha, aisI zuddha AtmabhAvanA se virodhI jisa pariNAma me AtmA ke karma kA Asrava hotA hai; kisa AtmA ke ? apanI AtmA ke usa pariNAma ko bhAvAsrava jAnanA cAhiye / vaha bhAvAnava kaisA hai ? 'jigutto' jinendra vItarAga sarvajJadeva dvArA kahA huA hai| 'kammAsavaNaM paro hodi' karmoM kA jo Agamana hai vaha 'para' hotA hai arthAt jJAnAvaraNa Adi dravya karmoM kA jo Agamana hai vaha 'para' dravyAsrava hai| 'para' zabda kA kyA artha hai ? 'bhAvAsrava se anya yA bhinna' / jaise tela se cupar3e padArthoM para dhUla kA samAgama hotA hai, usI taraha bhAvAsrava ke kAraNa jIva ke dravyAsrava hotA hai| yahA~ koI zaMkA karatA hai'Asavadi jeNa kamma' (jisase karma kA Asrava hotA hai) isI pada se hI dravyAsava A gayA phira 'kammAsavaNaM paro hodi' (karmAsUva isase bhinna hotA hai) isa pada se dravyAsava kA vyAkhyAna kisa liye kiyA ? samAdhAna tumhArI yaha zaMkA ThIka nhiiN| kyoMki 'jisa pariNAma se kyA hotA hai ? karma kA AsUva hotA hai' yaha jo kathana hai, usase pariNAma kA For Personal & Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86]] vRhadrvya saMgraha [ gAthA 30 NAmena kiM bhavati AsUvati karma, tatpariNAmasya sAmarthya darzitaM, na ca dravyAsavavyAkhyAnamiti bhAvArthaH // 26 // atha bhAvAsavasvarUpaM vizeSeNa kathayati :-- micchattAviradipamAdajogakodhAdo'tha vienneyaa| paNa paNa paNadasa tiya cadu kamaso bhedA du puvvassa // 30 // mithyAtvAviratipramAdayogakrodhAdayaH atha vijJeyAH / paJca paJca paJcadaza trayaH catvAraH kramazaH bhedAH tu pUrvasya // 30 // vyAkhyA- "micchattAviradipamAdanogakodhAdo" mithyAtvAviratipramAdayogakrodhAdayaH / abhyantare vItarAganijAtmatatvAnubhUtiruciviSaye viparItAbhinivezajanakaM bahirviSaye tu parakIyazuddhAtmatattvaprabhRtisamastadravyeSu viparItAbhinivezotpAdakaM ca mithyAtvaM bhaNyate / abhyantare nijaparamAtmasvarUpabhAvanotpannaparamasukhAmRtarativilakSaNA bahirviSaye punaravratarUpA cetyvirtiH| abhyantare niSpramAdazuddhAtmAnubhUticalanarUpaH, bahirviSaye tu mUlottaraguNamalajanakazceti pramAdaH / sAmarthya dikhAyA gayA hai, dravyAsUva kA vyAkhyAna nahIM kiyA gayA, yaha tAtparya hai // 26 // aba bhAvAsUva kA svarUpa vizeSa rUpa se kahate haiM: gAthArtha :-pahale (bhAvAsUva) ke, mithyAtva, avirati, pramAda, yoga aura krodhAdi kaSAya (aise pAMca) bheda jAnane cAhiye, unameM se mithyAtva Adi ke krama se pA~ca, pA~ca, pandraha, tIna aura cAra bheda haiM / (arthAt mithyAtva ke pAMca, avirati ke pAMca, pramAda ke pandraha, yoga ke tIna aura kaSAyoM ke cAra bheda haiN)||30|| vRttyartha :-'micchattAviradipamAdajogakodhAdo' mithyAtva, avirati, pramAda, yoga tathA krodha Adi kaSAya Asava ke bheda haiM / jo antaraMga meM vItarAga nija Atmatattva ke anubhava rUpa ruci ke viSaya meM viparIta abhiniveza (abhiprAya) utpanna karAne vAlA hai tathA bAharI viSaya meM anya ke zuddha Atmatattva Adi samasta dravyoM meM viparIta abhiprAya ko utpanna karAne vAlA hai, use mithyAtva kahate haiM / antaraGga meM nija paramAtmasvarUpa bhAvanA se utpanna parama-sukha-amRta kI prIti se vilakSaNa tathA bAhya viSaya meM vrata Adi ko dhAraNa na karanA, so avirati hai / antaraGga meM pramAdarahita zuddha Atma-anubhava se DigAne rUpa aura vAhya viSaya meM mUlaguNoM tathA uttaraguNoM meM maila utpanna karane vAlA pramAda hai / nizcayanaya For Personal & Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 30 ] dvitIyo'dhikAraH 1 nizcayena niSkriyasyApi paramAtmano vyavahAreNa vIryAntarAyakSayopazamAtpanno manovacanakAyavargaNAvalambanaH karmAdAnahetubhUta Atmapradezaparispando yoga ityucyate / abhyantare paramopazamamUrti kevalajJAnAdyanantaguNa svabhAva paramAtmasvarUpa kSobhakArakAH bahirviSaye tu pareSAM saMbaMdhitvena krUratvAdyAvezarUpAH krodhAdayazcetyuktalakSaraNAH paJcAsavAH / 'atha' atho 'viyA' vijJeyA jJAtavyAH / katibhedAste 1 "paNa para padasatiya cadu kamaso bhedA du" paJcapaJcapaJcadazatricaturbhedAH kramazo bhavanti punaH / tathAhi 'eyaMta buddhadarasI vivarIo bahma tAvaso vi / indo viya iasdo makkaDa va aANI / 1 / " iti gAthAkathitalakSaNaM paJcavidhaM mithyAtvam / hiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahAkAGkSArUpeNAviratirapi paJcavidhA / athavA manaHsahitapaJcendriyapravRttipRthivyAdiSaTkAyavirAdhanAbhedena dvAdazavidhA / "vikahA tahA kasAyA indiyaNiddA taheva paNayo ya / cadu cadu paNa megegaM hu ti pamAdAhu paNNarasa / 1 / " iti gAthAkathitakrameNa paJcadaza pramAdAH / manovacanakAyavyApArabhedena trividho yogaH, vistareNa paJcadazabhedo vA / krodhamAnamAyAlobhabhedena kaSAyAzcatvAraH, kaSAyanokaSAyabhedena paJcaviMzatividhA vA / ete sarve [cha 1 kI apekSA kriyArahita paramAtmA hai, to bhI vyavahAranaya se vIryAntarAya karma ke kSayopazama se utpanna mana vacana kAya vargagA ko avalambana karane vAlA, karmavargaNA ke grahaNa karane meM kAraNabhUta AtmA ke pradezoM kA jo parispanda ( saMcalana) hai usako yoga kahate haiM / antaraGga meM parama-upazama-mUrtti kevala jJAna Adi ananta, guNa-svabhAva paramAtmarUpa meM kSobha utpanna karane vAle tathA bAhya viSaya meM anya padArthoM ke sambandha se krUratA Aveza rUpa krodha Adi ( kaSAya) haiM / isa prakAra midhyAtva, avirati, pramAda, yoga tathA kaSAya ye pAMca bhAvAsuva haiM / 'atha' aho 'viNNeyA' ye jAnane caahiyeN| ina pAMca bhAvAsUvoM ke kitane bheda haiM ? 'paNa paNa paraNadasa tiya cadu kamaso bhedA du' una midhyAtva Adi ke krama se pAMca, pAMca, pandraha, tIna aura cAra bheda haiM / bauddhamata ekAnta midhyAtvI hai, yAjJika brahma viparItamithyAtva ke dhAraka haiM. tApasa vinayamidhyAtvI hai, indrAcArya saMzayamidhyAtvI hai aura maskarI jJAnamidhyAtva hai | 1 | isa gAthA ke kathanAnusAra 5 taraha kA midhyAtva hai / hiMsA, asatya, corI, abrahma aura parigraha meM icchA rUpa avirati bhI pAMca prakAra kI haiM athavA mana aura pAMcoM indriyoM kI pravRtti rUpa 6 bheda tathA chahakAya ke jIvoM kI virAdhanA rUpa 6 bheda aise bAraha prakAra kI bhI avirati hai / " cAra vikathA, cAra kaSAya, pAMca indriya, nidrA aura rAga aise pandraha pramAda hote haiM / manovyApAra, vacanavyApAra aura kAyavyApAra isa taraha yoga tIna prakAra kA hai, athavA vistAra se 15 prakAra kA hai| krodha, mAna, mAyA tathA lobha ina bhedoM se kaSAya cAra prakAra ke haiM, athavA 16 kaSAya aura 6 nokaSAya ina bhedoM se For Personal & Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88] vRhadravyasaMgrahaH [ gAthA 31 bhedAH kasya sambandhinaH "puvvassa" pUrvasUtroditabhAvAsUcasyetyarthaH // 30 // atha dravyAsUvasvarUpammudyotayati : NANAvaraNAdINaM joggaM jaM puggalaM smaasvdi| davvAsavo sa Nezro aNeyabhero jiNakkhAdo // 31 // jJAnAvaraNAdInAM yogyaM yat pudgalaM samAsUvati / dravyAsUvaH saH jJeyaH anekabhedaH jinaakhyaatH||31|| vyAkhyA-'NANAvaraNAdINaM' sahajazuddhakevalajJAnamabhedena kevalajJAnAdyanantaguNAdhArabhUtaM jJAnazabdavAcyaM paramAtmAnaM vA AvRNotIti jJAnAvaraNaM, tadAdiryeSAM tAni jJAnAvaraNodIni teSAM jJAnAvaraNAdInAM 'joggaM' yogyaM 'jaM puggalaM samAsavadi' snehAbhyaktazarIrANAM dhUlireNugamAgama iva niSkaSAyazuddhAtmasaMvitticyutajIvAnAM karmavargaNArUpaM yatpudgaladravyaM samAsUvati, 'davyAso sa Neo' dravyAsUvaH sa vijJayaH / 'aNeyabheo' sa ca jJAnadarzanAvaraNIyavedanIyamohanIyAyunAmagotrAntarAyasaMjJAnAmaSTamUlA kRtInAM bhedena, tathaiva 'paNa Nava du agIsA cau paJcIsa prakAra ke kapAya haiM / ye saba bheda kipa Arava ke haiM ? " puvatsa" pUrvagAthA meM kahe bhAvAstava ke haiM / / 30 // aba dravyAsrava kA svarUpa kahate haiM : gAthArtha:-jJAnAvaraNa Adi ATha karmoM ke yogya jo pudgala AtA hai usako dravyAsava jAnanA cAhiye / vaha aneka bhedoM vAlA hai, aisA zrIjinendradeva ne kahA hai // 31 // vRttyartha:-"NANAvaraNAdINaM" sahaja zuddha kevala jJAna ko athavA abheda kI apekSA kevala jJAna Adi ananta guNoM ke aAdhAra bhUta, 'jJAna' zabda se kahane yogya paramAtmA ko jo AvRta kare yAnI Dhake so jJAnAvaraNa hai| vaha jJAnAvaraNa hai Adi meM jinake aise jo jJAnAvaraNAdi haiM unake 'joggaM' yogya 'ja' jo 'puggala' pudgala 'samAsavadi' AtA hai| jaise tela se cupar3e zarIra vAle jIvoM kI deha para dhUla ke kaNa Ate haiM, usI prakAra kaSAyarahita zuddha AtmAnubhUti se rahita jIvoM ke jo karmavargaNA rUpa pudgala AtA hai, 'davvAso saNeo ' usako dravyAsrava jAnanA caahiye| 'RNeyabhezro' vaha aneka prakAra kA hai, jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya, AyuH, nAma, gotra tathA antarAya ye ATha mUla karmaprakRti haiM tathA 'jJAnAvaraNIya ke pAMca, darzanAvaraNIya ke 6, vedanIya ke 2, mohanIya ke 28, Ayu ke 4, nAma ke 63, gotra ke 2 aura antarAya ke pA~ca isa prakAra For Personal & Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 32] dvitIyo'dhikAraH [89 tiyaNavadI ya dogiNa paMceva / bAvaraNahINa biyasayapayaDiviNAseNa hoti te siddhA // 1 // iti gAthAkathitakrameNASTacatvAriMzadadhikazatasaMkhyApramitottaraprakRtibhedena tathA cAsaMkhyeyalokapramitapRthivIkoyanAmakarmAdhuttarottaraprakRtirUpeNAnekabheda iti 'jiNakkhAdo' jinakhyAto jinapraNIta ityarthaH // 31 // evamAsUvavyAkhyAnagAthAtrayeNa prathamasthalaM gatam / ataH paraM sUtradvayena bandhavyAkhyAnaM kriyate / tatrAdau gAthApUrvArdhena bhAvabandhamuttarArdhena tu dravyabandhasvarUpamAvedayati : bajjhadi kammaM jeNa du cedaNabhAveNa bhAvabaMdho so| kammAdapadesANaM aeNoeNapavesaNaM idaro // 32 // badhyate karma yena tu cetanabhAvena bhAvabandhaH saH / kAtmapradezAnAM anyonyapravezanaM itaraH // 32 // vyAkhyA- 'bajjhadi kamma jeNa du cedaNabhAveNa bhAvabandho so' badhyate karma yena cetanabhAvena sa bhAvavandho bhavati / samastakarmabandhavidhvaMsanasamarthAkhaNDaikapratyakSapratibhAsamayaparamacaitanyavilAsalakSaNajJAnaguNasya, abhedanayenAnantajJAnAdi 148 prakRtiyoM ke nAza hone se siddha hote hai / ' (siddha bhakti gAthA 8) isa gAthA meM kahe hue krama se eka sau ar3atAlIsa 148 uttaraprakRtiyA~ haiM aura asaMkhyAta lokapramANa jo pRthivIkAya nAmakarma Adi uttarottara prakRti bheda haiM unakI apekSA karma aneka prakAra kA hai| 'jiNakkhAdo' yaha zrI jinendradeva kA kahA huA hai // 31 // isa prakAra Asrava ke vyAkhyAna kI tIna gAthAoM se prathama sthala samApta huaa| aba isake Age do gAthAoM se bandha kA vyAkhyAna karate haiN| usameM prathama gAthA ke pUrvArdha se bhAvabandha aura uttarArdha se dravyabandha kA svarUpa kahate haiM gAthArtha :-jisa cetanabhAva se karma ba~dhatA hai vaha bhAvabandha hai aura karma tathA AtmA ke pradezoM kA paraspara praveza arthAt karma aura AtmapradezoM kA ekameka honA dravyabaMdha hai||32|| vRttyartha :-'bajjhadi kammaM jeNa du cedaNabhAveNa bhAvabaMdho so' jisa caitanya bhAva se karma ba~dhatA hai, vaha bhAvabaMdha hai| samasta karmabaMdha naSTa karane meM samartha, akhaNDa eka pratyakSa pratibhAsa rUpa parama-caitanya-vilAsa-lakSaNa kA dhAraka jJAna guNa kI yA abhedanaya kI apekSA For Personal & Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60] vRhadravyasaMgrahaH [ gAthA 33 guNAdhArabhUtaparamAtmano vA saMbandhinI yA tu nirmalAnubhUtistadvipakSabhUtena mithyAtvarAgAdipariNatirUpeNa vA'zuddhacetanabhAvena pariNAmena badhyate jJAnAvaraNAdi karma yena bhAvena sa bhAvavandho bhaeyate / 'kammAdapadesANaM aNNoeNapavesanaM idaro' karmAtmapradezAnAmanyonyapravezanamitaraH / tenaiva bhAvabaMdhanimittena karmapradezAnAmAtmapradezAnAM ca kSIranIravadanyonyaM pravezanaM saMzleSo dravyabandha iti // 32 // atha tasyaiva bandhasya gAthApUrvArdhena prakRtibandhAdibhedacatuSTayaM kathayati, uttarArdhena tu prakRtivandhAdInAM kAraNaM ceti / payaDividiaNubhAgappadesabhedAdu caduvidho bandho / jogA payaDipadesA ThidriaNubhAgA kasAyado hoti // 33 // prakRtisthityanubhAgapradezabhedAt tu caturvidhiH bandhaH / yogAt prakRtipradezau sthityanubhAgau kaSAyataH bhavataH // 33 // vyAkhyA- 'payaDividiaNubhAgappadesabhedAdu caduvidho bandho' prakRtisthityanubhAgapradezabhedAccaturvidho bandho bhvti| tathAhi-jJAnAvaraNIyasya karmaNaH anantajJAna Adi guNoM ke AdhArabhUta paramAtmA kI jo nirmala anubhUti hai usase viruddha mithyAtva, rAga Adi meM pariNati rUpa azuddha-cetana-bhAva-svarUpa jisa pariNAma se jJAnA-vara NAdi karma baMdhate haiM, vaha pariNAma bhAvabaMdha kahalAtA hai| 'kammAdapadesANaM aeNoeNapavesaNaM idaro' karma aura AtmA ke pradezoM kA paraspara milanA dUsarA hai, arthAt usa bhAvabaMdha ke nimitta se karma ke pradezoM kA aura AtmA ke pradezoM kA jo dUdha aura jala kI taraha eka dUsare meM praveza hokara mila jAnA hai. so dravyabaMdha hai // 32 // aba gAthA ke pUrvArdha se usI baMdha ke prakRtibaMdha Adi cAra bhedoM ko kahate haiM aura uttarArdha se unake kAraNa kA kathana karate haiM: ___ gAthArtha :--prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza ina bhedoM se bandha cAra prakAra kA hai| yogoM se prakRti tathA pradezabaMdha hote haiM aura kaSAyoM se sthiti tathA anubhAga baMdha hote haiM // 33 // vRttyartha :-'payaDiTThidiaNubhAgappadesabhedAdu caduvidho baMdho' prakRtibaMdha, sthitibaMdha, anubhAgabaMdha aura pradezabaMdha isa taraha baMdha cAra prakAra kA hai / jJAnAvaraNa karma kI prakRti (svabhAva) kyA hai ? uttara-jaise devatA ke mukha ko paradA AcchAdita kara detA hai (Dhaka For Personal & Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [61 gAthA 33 ] dvitIyo'dhikAraH kA prakRtiH 1 devatAmukhavastramiva jnyaanprcchaadntaa| darzanAvaraNIyasya kA prakRtiH? raajdrshnprtissedhkprtiihaarvdrshnprcchaadntaa| sAtAsAtavedanIyasya kA prakRtiH ? mdhuliptkhnggdhaaraasvaadnvdlpsukhbhuduHkhotpaadktaa| mohanIyasya kA prakRtiH ? madyapAnavaddha yopAdeyavicAravikalatA / AyuHkarmaNaH kA prakRtiH 1 nigaDavadgatyantaragamananivAraNatA / nAmakarmaNaH kA prakRtiH ? citrkaarpurussvnnaanaaruupkrnntaa| gotrakarmaNaH kA prakRtiH ? gurulaghubhAjanakArakakumbhakAravaduccanIcagotrakaraNatA / antarAyakarmaNaH kA prakRtiH ? bhaannddaagaarikvddaanaadivighnkrnnteti| tathAcoktaM'paDapaDihArasimajAhalicittakulAlabhaMDayArINaM / jaha edesi bhAvA tahavi ya kammA muNeyavvA // 1 // iti dRSTAntASTakena prakRtibandho jJAtavyaH / ajAgomahiSyAdidugdhAnAM praharadvayAdisvakIyamadhurarasAvasthAnaparyantaM yathA sthitibhaNyate, tathA jIvapradezeSvapi yAvatkAlaM karma sambandhena sthitistAvatkAlaM sthitibandho jnyaatvyH| yathA ca teSAmeva dugdhAnAM tAratamyena rasagatazaktivizeSo'nubhAgo bhaeyate tathA jIvapradeza detA hai) usI prakAra jJAnAvaraNa karma jJAna ko Dhaka detA hai / darzanAvaraNa kI prakRti kyA hai ? rAjA ke darzana kI rukAvaTa jaise dvArapAla karatA hai, usI taraha darzanAvaraNa darzana ko nahIM hone detA / sAtAvedanIya aura asAtAvedanIya karma kI kyA prakRti hai ? madhu (zahada) se lipaTI huI talavAra kI dhAra cATane se jaise kucha sukha aura adhika duHkha hotA hai, vaise hI vedanIya karma bhI alpasukha aura adhika duHkha detA hai / mohanIya karma kA kyA svabhAva hai ? madyapAna ke samAna, 'heya upAdeya padArtha ke jJAna kI rahitatA' yaha mohanIya karma kA svabhAva athavA mohanIya karma kI prakRti hai| Ayukarma kI kyA prakRti hai ? ber3I ke samAna dUsarI gati meM jAne ko rokanA, yaha Ayukarma kI prakRti hai / nAmakarma kI prakRti kyA hai ? citrakAra ke samAna aneka prakAra ke zarIra banAnA, yaha nAmakarma kI prakRti hai| gotrakarma kA kyA svabhAva hai ? choTe bar3e ghaTa Adi ko banAne vAle kumbhakAra kI taraha ucca-nIca gotra kA karanA, yaha gotra karma kI prakRti hai / antarAyakarma kA svabhAva kyA hai ? bhaMDArI ke samAna 'dAna Adi meM vighna karanA', yaha antarAyakarma kI prakRti hai / so hI kahA hai-'paTa pratIhAra, dvArapAla, talavAra, madya, ber3I, citerA, kumbhakAra aura bhaMDArI ina AThoM kA jaisA svabhAva hai vaisA hI krama se jJAnAvaraNa adi AThoM karmoM kA svabhAva jAnanA cAhiye // 1 // ' isa prakAra gAthA meM kahe hue ATha dRSTAntoM ke anusAra prakRti baMdha jAnanA cAhie / bakarI, gAya, bhaiMsa Adi ke dUdhoM meM jaise do pahara zrAdi samaya taka apane madhura rasa meM rahane kI maryAdA hai, (bakarI kA dUdha do pahara taka apane rasa meM ThIka sthita rahatA hai; gAya, bhaiMsa kA dUdha usase adhika dera taka ThIka banA rahatA hai), ityAdi sthiti kA kathana hai; usI prakAra jIva ke pradezoM ke sAtha jitane kAla taka karmasambaMdha kI sthiti hai utane kAla ko sthitibaMdha kahate haiM / jaise una bakarI Adi ke dUdha meM tAratama se hInAdhika mIThApana va cikanAI zakti For Personal & Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62] bRhadravyasaMgrahaH [gAthA 33 sthitakarmaskandhAnAmapi sukhaduHkhadAnasamarthazaktivizeSo'nubhAgabandho vijJeyaH / sA ca ghAtikarmasambaMdhinI zaktilatAdArvasthipASANabhedena' cturdhaa| tathaivAzubhA'ghAtikarmasambaMdhinI nimbakAJjIra viSahAlAhalarUpeNa, zubhAghAtikarmasambaMdhinI punagaDakhaNDazarkarAmRtarUpeNa caturdhA bhavati / ekaikAtmapradeze siddhAnantakabhAgasaMkhyA abhavyAnaMtaguNapramitA anaMtAnaMtaparamANavaH pratikSaNabaMdhamAyAMtIti pradezabaMdhaH / idAnIM baMdhakAraNaM kathyate / 'jogA payaDipadesA ThidiaNubhAgA kasAyado huMti / ' yogAtprakRtipradezI, sthityanubhAgau kaSAyato bhavata iti / tathAhi-nizcayena niSkriyANAmapi zuddhAtmapradezAnAM vyavahAreNa parispaMdanaheturyogaH, tasmAtprakRtipradezabaMdhadvayaM bhavati / nirdoSaparamAtmabhAvanApratibaMdhakakrodhAdikaSAyodayAt sthityanubhAgabaMdhadvayaM bhavatIti / Asrave baMdhe ca mithyAtvAviratyAdikAraNAni samAnAni ko vizeSaH ? iti cet , naivaM; prathamakSaNe karmagkaMdhAnAmAgamanamAsravaH, AgamanAnaMtaraM dvitIyakSaNAdau jIvapradezeSvavasthAnaM baMdha iti bhedaH / yata eva yogakathAyA rUpa anubhAga kahA jAtA hai, usI prakAra jIvapradezoM meM sthita jo karmoM ke pradeza haiM, unameM bhI jo hInAdhika sukha-duHkha dene kI samartha zakti vizeSa hai, usako anubhAga bandha jAnanA cAhiye / ghAti karma se sambandha rakhane vAlI vaha zakti latA (bela) kATha, hAr3a aura pASANa ke bheda se cAra prakAra kI hai| usI taraha azubha aghAtiyA karmoM meM zakti nIma, kAMjIra (kAlI jIrI), viSa tathA hAlAhala rUpa se cAra taraha kI hai tathA zubha aghAtiyA karmoM kI zakti gur3a, khAMDa, mizrI tathA amRta ina bhedoM se cAra taraha kI hai / eka-eka AtmA ke pradeza meM siddhAM se anantaika bhAga (siddhoM ke anantaveM bhAga) aura abhavya rAzi se ananta guNe aise ananta nanta parama Nu pratyeka kSaNa meM baMdha ko prApta hote haiM / isa prakAra pradeza baMdha kA svarUpa hai| aba baMdha ke kAraNa ko kahate haiM-"jogo payaDipadesA ThidiaNubhAgA kasAyado hunti" yoga se prakRti pradeza aura kaSAya se sthiti anubhAga baMdha hote haiN| nizcayanaya se kriyA rahita zuddha AtmA ke pradeza haiM, vyavahAra naya se una AtmapradezoM ke parispaMdana kA ( calAyamAna karane kA ) jo kAraNa hai usako yoga kahate haiM / usa yoga se prakRti pradeza do baMdha hote haiN| doSarahita paramAtmA kI bhAvanA (dhyAna) ke pratibaMdha karane vAle krodha Adi kaSAya ke udaya se sthiti aura anubhAga ye do baMdha hote haiM / zaMkAzrAsUva aura vaMdha ke hone meM mithyAtva, avirati Adi kAraNa samAna haiM, isaliye Asava aura baMdha meM kyA bheda hai ? uttara-yaha zaMkA ThIka nhiiN| kyoMki prathama kSaNa meM jo karmaskandhoM kA Agamana hai vaha to AsUva hai aura karmaskaMdhoM ke Agamana ke pIche dvitIya kSaNa meM 1 'zaktibhedena' iti pATha antaraM For Personal & Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 34] dvitIyo'dhikAraH [63 baMdhacatuSTayaM bhavati tata eva baMdhavinAzArtha yogakaSAyatyAgena nijazuddhAtmani bhAvanA karttavyeti tAtparyam // 33 // evaM baMdhavyAkhyAnena sUtradvayena dvitIyaM sthalaM gatam / __ata Urdhva gAthAdvayena saMvarapadArthaH kathyate / tatra prathamagAthAyAM bhAvasaMvaradravyasaMvarasvarUpaM nirUpayati : cedaNapariNAmo jo kammassAsavaNirohaNe hedU / so bhAvasaMvaro khalu davvAsavarohaNe aenno|| 34 // cetanapariNAmaH yaH karmaNaH zrAsravanirodhane hetuH / saH bhAvasaMvaraH khalu dravyAsravarodhanaH anyaH // 34 // vyAkhyA-"cedaNapariNAmo jo kammassAsavaNirohaNe hedU so bhAvasaMvaro khalu" cetanapariNAmo yaH, kathaMbhUtaH ? karmAsUvanirodhane hetuH sa bhAvasaMvaro bhavati khalu nizcayena / "davvAsavarohaNe aNNo" dravyakarmAsUvanirodhane satyanyo dravyasaMvara iti / tadyathA-nizcayena svataH siddhatvAtparakAraNanirapekSaH, sa caivA jo una karmaskaMdhoM kA jIva ke pradezoM meM sthita honA, so baMdha hai / yaha bheda AsUva aura baMdha meM hai / kyoMki yoga aura kaSAyoM se prakRti. pradeza. sthiti aura anubhAga nAmaka cAra baMdha hote haiM / isa kAraNa bandha kA nAza karane ke liye yoga tathA kaSAya kA tyAga karake apanI zuddha AtmA meM bhAvanA karanI cAhiye / yaha tAtparya hai // 33 // isa taraha baMdha ke vyAkhyAna rUpa jo do gAthAsUtra haiM, unake dvArA dvitIya adhyAya meM dvitIya sthala samApta huaa| aba isake Age do gAthAoM dvArA saMvara padArtha kA kathana karate haiN| unameM se prathama gAthA meM bhAvasaMvara aura dravyasaMvara kA svarUpa nirUpaNa karate hai: gAthArtha :-AtmA kA jo pariNAma karma ke Asrava ko rokane meM kAraNa hai, usako bhAvasaMvara kahate haiM / aura jo dravyAsrava kA rukanA hai so dravyasaMvara hai // 34 / / vRttyartha :-"cedaNapariNAmo jo kammassAsavaNirohaNe hedU so bhAvasaMvaro khalu" jo cetana pariNAma karma-Asrava ko rokane meM kAraNa hai, vaha nizcaya se bhAvasaMvara hai| "davvAsavarohaNe aNNo" dravyakarmoM ke Asrava kA nirodha honepara dUsarA dravyasaMvara hotA hai| vaha isa prakAra hai-nizcayanaya se svayaM siddha hone se anya kAraNa ko apekSA se rahita, For Personal & Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 ] vRhadravyasaMgrahaH [ gAthA 34 vinazvaratvAnnityaH paramodyotasvabhAvatvAtsvaparaprakAzanasamarthaH, anAdyanantatvAdAdimadhyAntamuktaH, dRSTazrutAnabhUtabhogAkAMkSArUpanidAnabandhAdisamastarAgAdivibhAvamalarahitatvAdatyantanirmalaH paramacaitanyavilAsalakSaNatvAducchalananirbharaH svAbhAvikaparamAnandaikalakSaNatvAtparamasukhamUrtiH, nirAsUvasahajasvabhAvatvAtsarvakarmasaMvaraheturityuktalakSaNaH paramAtmA tatsvabhAvabhAvenotpanno yo'sau zuddhacetanapariNAmaH sa bhAvasaMvaro bhavati / yastu bhAvasaMvarAtkAraNabhUtAdutpannaH kAryabhUto navataradravyakarmAgamanAbhAvaH sa dravyasaMvara ityrthH| ____ atha saMvaraviSayanayavibhAgaH kathyate / tathAhi-mithyAdRSTayAdikSINakaSAyaparyantamupayu pari mandatvAttAratamyena tAvadazuddhanizcayo vartate / tasya madhye punaguNasthAnabhedena zubhAzubhazuddhAnuSThAnarUpaupayogatrayavyApArastiSThati / taducyate-mithyAdRSTimAsAdanamizraguNasthAneSUpayu pari mandatvenAzubhopayogo vartate, tato'pyasaMyatasamyagdRSTizrAvakapramattasaMyateSu pAramparyeNa zuddhopayogasAdhaka upayupari tAratamyena zubhopayogo vartate, tadanantaramapramattAdikSINakaSAyaparyantaM jaghanyamadhyamotkRSTabhedena vivakSitaikadezazuddhanayarUpazuddhopayogo vartate / tatraivaM, mithyAdRSTiguNasthAne tAvata avinAzI hone se nitya, parama prakAza svabhAva hone se sva-para prakAzana meM samartha, anAdi ananta hone se Adi madhya aura antarahita, dekhe sune aura anubhava kie hue bhogoM kI AkAMkSA rUpa nidAna baMdha Adi samasta rAgAdika vibhAvamala se rahita hone ke kAraNa atyanta nirmala, parama caitanyavilAsarUpa lakSaNa kA dhAraka hone se cit-camatkAra se bharapUra, svAbhAvika paramAnandasvarUpa hone se parama sukha kI mUrti aura Asravarahita-sahaja-svabhAva hone se saba karmoM ke saMvara meM kAraNa, ina lakSaNoM vAle paramAtmA ke svabhAva kI bhAvanA se utpanna jo zuddha cetana pariNAma hai so bhAvasaMvara hai / kAraNabhUta bhAvasaMvara se utpanna huA jo kAryarUpa navIna dravya-karmoM ke Agamana kA abhAva so dravyasaMvara hai / yaha gAthArtha hai| - aba saMvara ke viSaya meM nayoM kA vibhAga kahate haiM-mithyAtva guNasthAna se kSINakaSAya (bArahaveM) guNasthAna taka Upara-Upara mandatA kI tAratamya se azuddha nizcaya bartatA hai / usa azuddha nizcayanaya guNasthAnoM ke meda se zubha azubha aura zuddha anuSThAnarUpa tIna upayogoM kA vyApAra hotA hai / so kahate haiM-mithyAdRSTi, sAsAdana aura mizra, ina tInoM guNatthAnoM meM Upara 2 mandatA se azubha upayoga hotA hai, (jo azubhopayoga prathama guNasthAna meM hai, usase kama dUsare meM aura dUsare se kama tIsare meM hai)| usake Age asaMyata samyagdRSTi, zrAvaka aura pramattasaMyaMta, ina tIna guNasthAnoM meM paramparA se zuddha-upayoga kA sAdhaka Upara 2 tAratamya se zubha upayoga rahatA hai / tadanantara apramatta Adi kSINakaSAya taka 6 guNasthAnoM meM jaghanya, madhyama, utkRSTa bheda se For Personal & Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 34] dvitIyo'dhikAraH [65 saMvaro nAsti, sAsAdanAdiguNasthAneSu 'solasapaNavIsaNabhaM dasacauchakkekabaMdhavochiegA / dugatIsacadurapucce paNasolasa jogiNo ekko / / iti bandhavicchedatribhaGgIkathitakrameNoparyu pari prakarSeNa saMvaro jJAtavya iti / azuddhanizcayamadhye mithyAdRSTayAdiguNasthAneSUpayogatrayaM vyAkhyAtaM, tatrAzuddhanizcaye zuddhopayogaH kathaM ghaTate ? iti cettatrottaraM zuddhopayoge zuddhabuddha kasvabhAvo nijAtmA dhyeyastiSThati tena kAraNena zuddhadhyeyatvAcchuddhAvalambanatvAcchuddhAtmasvarUpasAdhakatvAcca zuddhopayogo ghaTate / sa ca saMvarazabdavAcyaH zuddhopayogaH saMsArakAraNabhUtamithyAtvarAgAdyazuddhaparyAyavadazuddho na bhavati tathaiva phalabhUtakevalajJAnalakSaNazuddhaparyAyavat zuddho'pi na bhavati kintu tAbhyAmazuddhazuddhaparyAyAbhyAM vilakSaNaM zuddhAtmAnubhUtirUpanizcayaratnatrayAtmakaM mokSakAraNamekadezavyaktirUpamekadezanirAvaraNaM ca tRtIyamavasthAntaraM bhaNyate / kazcidAha- kevalajJAnaM sakalanirAvaraNaM zuddhaM tasya kAraNenApi sakala vivakSita eka deza zuddha nayarUpa zuddha upayoga varttatA hai| inameM se-mithyAdRSTi (prathama) guNasthAna meM to saMvara hai hI nahIM / sAsAdana Adi guNasthAnoM meM, "mithyAdRSTi prathama guNamthAna meM 16 prakRtiyoM, dUsare meM 25, tIsare meM zUnya, cauthe meM 10, pAMcaveM meM 4, chaTe meM 6, sAtaveM meM 1, AThaveM meM 2, 30 va 4, nauve meM 5, dasaveM meM 16 aura sayoga kevalI ke 1 prakRti kI bandha vyucchatti hotI hai|" isa prakAra bandhaviccheda tribhaMgI meM kahe hue karma ke anusAra Upara 2 adhikatA se saMvara jAnanA caahie| aise azuddha nizcayanaya kI apekSA mithyAdRSTi Adi guNasthAnoM meM azubha, zubha, zuddha rUpa tInoM upayogoM kA vyAkhyAna kiyaa| zaMkA-isa azuddha nizcayanaya meM zuddha upayoga kisa prakAra ghaTita hotA hai ? uttarazuddha upayoga meM zuddha buddha eka svabhAva kA dhAraka sva-AtmA dhyeya (dhyAna karane yogya padArtha) hotA hai. isa kAraNa upayoga meM zuddha dhyeya hone se, zuddha avalambanapane se tathA zuddha AtmasvarUpa kA sAdhaka hone se zuddhopayoga siddha hotA hai / 'saMvara' isa zabda se kahe jAne vAlA vaha zuddhopayoga, saMsAra ke kAraNabhUta jo mithyAtva-rAga Adi azuddha paryAyoM kI taraha azuddha nahIM hotA; tathA phalabhUta kevalajJAna svarUpa zuddha paryAya kI bhAMti (vaha zuddhopayoga) zuddha bhI nahIM hotA, kintu una azuddha tathA zuddha donoM paryAyoM se vilakSaNa, zuddha AtmA ke anubhava svarUpa nizcaya ratnatraya rUpa, mokSa kA kAraNa, eka deza meM pragaTa rUpa aura eka deza meM AvaraNarahita aisA tIsarI avasthAntara rUpa kahA jAtA hai| koI zaMkA karatA hai kevala jJAna samasta AvaraNa se rahita zuddha hai, isaliye kevala jJAna kA kAraNa bhI samasta AvaraNa rahita zuddha honA cAhiye, kyoMki 'upAdAna kAraNa ke For Personal & Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66.] vRhadravyasaMgrahaH [gAthA 34 nirAvaraNena zuddha na bhAvyam , upAdAnakAraNasadRzaM kArya bhavatIti vacanAt / tatrottaraM dIyate-yuktamukta bhavatA paraM kintUpAdAnakAraNamapi SoDazavarNikAsuvarNakAryasyAdhastanavarNikopAdAnakAraNavat , mRnmayakalazakAryasya mRtpiNDasthAsakozakuzUlopAdAnakAraNavaditi ca kAryAdekadezena bhinnaM bhavati / yadi punarekAntenopAdAnakAraNasya kAryeNa sahAbhedo bhedo vA bhavati, tarhi pUrvoktasuvarNamRttikAdRSTAntadvayavatkAryakAraNabhAvo na ghaTate / tataH kiM siddha ? ekadezena nirAvaraNatvena kSAyopazamikajJAnalajJaNamekadezavyaktirUpaM vivakSitaikadezazuddhanayena saMvarazabdavAcyaM zuddhopayogasvarUpaM muktikAraNaM bhavati / yacca labdhyaparyAptasUkSmanigodajIve nityo dghATaM nirAvaraNaM jJAnaM zrUyate tadapi sUkSmanigodasarvajaghanyakSayopazamApekSayA nirAvaraNaM, na ca sarvathA / kasmAditi cet ? tadAvaraNe jIvAbhAvaH prApnoti / vastuta uparitanakSAyopazamikajJAnApekSayA kevalajJAnApekSayA ca tadapi sAvaraNaM, saMsAriNAM kSAyikajJAnAbhAvAcca kSAyopazamikameva / yadi punarlocanapaTalasyaikadezanirAvaraNa samAna kArya hotA hai| aisA Agama vacana hai ? isa zaMkA kA uttara dete haiM-Apane ThIka kahA; kintu upAdAna kAraNa bhI, solaha vAnI ke suvarNarUpa kArya ke pUrvavartinI varNikArUpa upAdAna kAraNa ke samAna aura miTTI rUpa ghaTa kArya ke prati miTTI kA piNDa, sthAsa, koza tathA kuzUla rUpa upAdAna kAraNa ke samAna, kArya se eka deza bhinna hotA hai (solaha vAnI ke sone ke prati jaise pUrva kI saba pandraha varNikAyeM upAdAna kAraNa haiM aura ghaTa ke prati jaise miTTI piNDa, sthAsa, koza, kuzUla Adi upAdAna kAraNa haiM, so solaha bAnI ke suvarNa aura ghaTa rUpa kArya se eka deza bhinna haiM, bilakula solaha bAnI ke suvarNa rUpa aura ghaTa rUpa nahIM haiM / isI taraha saba upAdAna kAraNa kArya se eka deza bhinna hote haiN)| yadi upAdAna kAraNa kA kArya ke sAtha ekAnta se savarthA abheda yA bheda ho to upayukta suvarNa aura miTTI ke do dRSTAntoM ke samAna kArya kAraNabhAva siddha nahIM hotaa| isase kyA siddha huA ? eka deza nirarAvaraNatA se kSAyopazamika jJAna rUpa lakSaNavAlA eka deza vyakti rUpa, vivakSita eka deza zuddha naya kI apekSA 'saMvara' zabda se vAcya zuddha upayoga svarUpa kSayopakSamika jJAna mukti kA kAraNa hotA hai / jo labdhi aparyAtaka sUkSma nigoda jIva meM nitya udghATita tathA AvaraNa rahita jJAna sunA jAtA hai, vaha bhI sUkSma nigoda meM jJAnAvaraNa karma kA sarva jaghanya kSayopazama kI apekSA se AvaraNa rahita hai, kintu sarvathA AvaraNa rahita nahIM hai / vaha AvaraNa rahita kyoM rahatA hai ? uttara-yadi usa jaghanya jJAna kA bhI AvaraNa ho jAve to jIva kA hI abhAva ho jaayegaa| vAstava meM to uparivartI kSAyopazamika jJAna kI apekSA aura kevala jJAna kI apekSA se vaha jJAna bhI AvaraNa sahita hai, kyoMki saMsArI jIvoM ke kSAyika jJAna kA abhAva hai isaliye nigodiyA For Personal & Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 34 ] dvitIyo'dhikAraH __ [67 vatkevalajJAnAMza rUpaM bhavati tarhi tenaikadezenApi lokAlokapratyakSatAM prAmoti, na ca tathA dRzyate / kintu pracurameghAcchAditAdityavimbavanniviDalocanapaTalavadvA stokaM prkaashytiityrthH| atha kSayopazamalakSaNaM kathyate sarva prakAreNAtmaguNapracchAdikAH karmazaktayaH sarvaghAtisparddhakAni bhaNyante, vivakSitaikadezenAtmaguNapracchAdikAH zaktayo dezaghAtisparddha kAni bhaNyante, sarvaghAtisparddha kAnAmudayAbhAva eva kSayasteSAmevAstitvamupazama ucyate sarvaghAtyudayAbhAvalakSaNakSayeNa sahita upazamaH teSAmekadezaghAtisparddhakAnAmudayazceti samudAyena kSayopazamo bhaeyate / kSayopazame bhavaH kSAyopazamiko bhAvaH / athavA dezaghAtisparddhakodaye sati jIva ekadezena jJAnAdiguNaM labhate yatra sa kSAyopazamiko bhaavH| tena kiM siddha? pUrvoktasUkSmanigodajIve jJAnAvaraNIyadezaghAtisparddhakodaye satyekadezena jJAnaguNaM labhyate tena kAreNana tat tAyopazamikaM jJAnaM, na ca kSAyika, kasmAdekadezodayasadbhAvAditi / ayamatrArthaHyadyapi pUrvoktaM zuddhopayogalakSaNaM kSAyopazamikaM jJAnaM muktikAraNaM bhavati tathApi kA vaha jJAna kSAyopazamika hI hai| yadi netrapaTala ke eka deza meM nirAvaraNa ke samAna vaha jJAna kevalajJAna kA aMzarUpa ho to usa eka deza ( aMza) se bhI lokAloka pratyakSa ho jAye; parantu aisA dekhA nahIM jAtA; kintu adhika bAdaloM se AcchAdita sUrya-bimba ke samAna yA nibir3a netrapaTala ke samAna, vaha nigodiyA kA jJAna sabase thor3A jAnatA hai, yaha tAtparya hai / aba kSayopazama kA lakSaNa kahate haiM-saba prakAra se AtmA ke guNoM ko AcchAdana karane vAlI jo karmoM kI zaktiyA~ haiM unako 'sarvaghAtisparddhaka' kahate haiN| aura vivakSita eka deza se jo AtmA ke guNoM ko AcchAdana karane vAlI karmazaktiyA~ haiM ve 'dezaghAtisparddhaka' kahalAtI haiM / sarvaghAtisparddhakoM ke udaya kA jo abhAva hai so hI kSaya hai aura unhIM sarvaghAtispaddhakoM kA jo astitva hai vaha upazama kahalAtA hai| sarvaghAtisparddhakoM ke udaya kA abhAvarUpa kSaya sahita upazama aura una (karmoM) ke eka deza ghAtispaddhakoM kA udaya honA, so aise tIna prakAra ke samudAya se kSayopazama kahA jAtA hai / kSayopazama meM jo bhAva ho, vaha kSAyopazamika bhAva hai / athavA dezaghAtisparddhakoM ke udaya ke hote hue , jIva jo eka deza jJAnAdi guNa prApta karatA hai vaha kSAyopazamika bhAva hai| isase kyA siddha huA ? pUrvokta sUkSma nigoda jIva meM jJAnAvaraNa karma ke dezaghAtispaddhakoM kA udaya hone ke kAraNa ekadeza se jJAna guNa hotA hai isa kAraNa vaha jJAna kSAyopazamika hai, kSAyika nahIM; kyoMki, vahA~ karma ke eka deza udaya kA sadbhAva hai / yahA~ sArAMza yaha hai-yadyapi pUrvokta zuddhopayoga lakSaNa-vAlA kSAyopazamika jJAna - For Personal & Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68] vRhadravyasaMgraha [gAthA 35 dhyAtpuruSeNa yadeva nityasakalanirAvaraNamakhaNDakasakala vimalakevalajJAnalakSaNaM paramAtmasvarUpaM tadevAhaM, na ca khaNDajJAnarUpa, iti bhAvanIyam / iti saMvaratattvavyAkhyAnaviSaye nayavibhAgo jJAtavya iti / / 34 // atha saMvarakAraNabhedAn kathayatItyekA pAtanikA, dvitIyA tu kaiH kRtvA saMvaro bhavatIti pRSTe pratyuttaraM dadAtIti pAtanikAdvayaM manasi dhRtvA sUtramidaM pratipAdayati bhagavAn vadasamidIguttIo dhammANupehA parIsahajatro ya / cAritraM bahubheyA NAyavvA bhAvasaMvaravisesA // 35 // vratasamitiguptayaH dharmAnuprekSAH parISahajayaH ca / cAritraM bahubhedaM jJAtavyAH bhAvasaMvaravizeSAH // 35 // vyAkhyA- 'vadasamidIguttIro' vratasamitiguptayaH, 'dhammANupehA' dharmastathaivAnuprekSAH, 'parIsahajao ya' parISahajayazca, 'cArica bahubheyA' cAritraM bahubhedayukta', 'NAyavvA bhAvasaMvaravisesA' ete sarve militA bhAvasaMvaravizeSA bhedA jJAtavyAH / atha vistara :-nizcayena vizuddhajJAnadarzanasvabhAvanijAtmatattvabhAvanotpanna mukti kA kAraNa hai tathApi dhyAna karane vAle puruSa ko, 'nitya sakala-AvaraNoM se rahita, akhaNDa, eka sakala vimala-kevala jJAnarUpa paramAtmA kA jo svarUpa hai, vahI maiM hU~, khaNDa jJAnarUpa nahIM hUM' aisA dhyAna karanA cAhiye / isa taraha saMvara tattva ke vyAkhyAna meM naya kA vibhAga jAnanA cAhiye // 34 // aba saMvara ke kAraNoM ke bheda kahate haiM, yaha eka bhUmikA hai| kinase saMvara hotA hai ? isa prazna kA uttara denevAlI dUsarI bhUmikA hai, ina donoM bhUmikAoM ko mana meM dhAraNa karake, zrI nemicandra AcArya gAthAsUtra ko kahate haiM : gAthArtha :-pAMca vrata. pAMca samiti. tIna gupti, daza dharma, bAraha anuprekSA, bAIsa pariSahajaya tathA aneka prakAra kA cAritra isa taraha ye saba bhAvasaMvara ke bheda jAnane caahieN| vRttyartha :- vadasamidIguttIro' vrata, samiti, guptiyAM, "dhammANapehA" dharma aura anuprekSA, 'parIsahajao ya aura parISahoM kA jItanA, 'cArittaM bahubheyA' aneka prakAra kA cAritra, 'NAyavvA bhAvasaMvaravisesA' ye saba milakara bhAvasaMvara ke bheda jAnane cAhie~ / aba isako vistAra se kahate haiM-nizcayanaya kI apekSA vizuddha jJAna darzanarUpa svabhAva dhAraka nija-Atmatattva kI bhAvanA se utpanna sukharUpI amRta ke AsvAda ke bala se saba zubha For Personal & Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 35 ] dvitIyo'dhikAraH [ ee sukhasudhAsvAdavale samasta zubhAzubharAgAdivikalpanivRttitratam, vyavahAreNa tatsAdhakaM hiMsAnRtAsteyAbrahmaparigrahAcca yAvajjIvanivRttilakSaNaM paJcavidhaM vratam / nizcayenAnantajJAnAdisvabhAve nijAtmani sam samyak samastarAgAdivibhAva parityAgena tallInataccintanatanmayatvena ayanaM gamanaM pariNamanaM samitiH, vyavahAreNa tadvahiraGgasahakArikAraNabhUtAcArAdicaraNagranthoktA IryAbhASaiparaNAdAnanikSepotsarga saMjJAH paJca samitayaH / nizcayena sahajazuddhAtmabhAvanAlakSaNe gUDhasthAne saMsArakAraNarAgAdibhayAtsvasyAtmano gopanaM pracchAdanaM jhampanaM pravezanaM rakSaNaM guptiH, vyavahAreNa bahiraGgasAdhanArthaM manovacanakAyavyApAranirodho guptiH / nizcayena saMsAre patantamA - tmAnaM dharatIti vizuddhajJAna darzanalacaNanijazuddhAtmabhAvanAtmako dharmaH, vyavahAreNa tatsAdhanArthaM devendra narendrAdivandyapade dharatItyuttamakSamAmArdavArjava satyazaucasaMyamatapastyAgAkiJcanyabrahmacaryalakSaNo dazaprakAro dharmaH / tadyathA- pravartamAnasya pramAdaparihArthaM dharmavacanaM / krodhotpattinimittAviSahyAkrozAdisaMbhave'kAluSyoparamaH kSamA / zarIrasthitihetumArgaNArthaM parakulAnyupa zubha rAga Adi vikalpoM se rahita honA vrata hai / vyavahAranaya se usa nizcaya vrata ko sAdhane vAlA hiMsA, jhUTha, corI brahma aura parigraha se jIvana bhara tyAgarUpa pAMca prakAra kA vrata hai / nizcayana kI apekSA anantajJAna Adi svabhAva dhAraka nija AtmA hai, usameM 'sam' bhale prakAra, arthAt samasta rAgAdi vibhAvoM ke tyAga dvArA AtmA meM lIna honA, AtmA kA cintana karanA, tanmaya honA AdirUpa se jo ayana kahiye gamana arthAt pariNamana so 'samiti' hai / vyavahAra se usa nizcaya samiti ke bahiraMga sahakArI kAraNabhUta AcAra cAritra viSayaka graMthoM meM kahI huI IrSyA, bhASA, eSaNA, zrAdAnanikSepaNa, utsargaM ye pAMca samitiyAM haiN| nizcaya se sahaja - zuddha zrAtma bhAvanArUpa gupta sthAna meM saMsAra ke kAraNabhUta ra gAdi ke bhaya se apane AtmA kA jo chipAnA, prachAdana, kaMpana, pravezana, yA rakSA karanA hai, so gupta hai / vyavahAra se bahiraMga sAdhana ke artha jo mana, vacana, kAya kI kriyA ko rokanA so gupta hai / nizcaya se saMsAra meM girate hue AtmA ko jo dhAraNa kare ( bacAve) so vizuddha jJAna darzana lakSaNamayI nija zuddha AtmA kI bhAvanAsvarUpa dharma hai / vyavahAranaya se usake sAdhanake liye indra cakravartI Adi se jo baMdane yogya pada hai usameM pahu~cAne vAlA uttama kSamA mArdava, Arjava, satya, zauca, saMyama, tapa, tyAga AkiMcanya tathA brahmacarya rUpa daza prakAra kA dharma hai / ve dharma isa prakAra haiM, jo samiti pAlana meM pravRttirUpa haiM, unake pramAda ko dUra karane ke liye dharma kA nirUpaNa kiyA gayA hai| krodha utpanna hone meM nimittIbhUta aise asahya durvacana For Personal & Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100] bRhadravyasaMgrahaH [gAthA 35 gacchato bhikSoduSTajanAkrozotprahasanAvajJAnatADanazarIravyApAdanAdInAM krodhotpattinimittAnAM sannidhAne kAluSyAbhAvaH kSamA iti ucyate // 1 // jAtyAdimadAvezAdabhimAnAbhAvo mArdavaM // 2 // yogasyAvakratA ArjavaM / yogasyakAyavAGmanolakSaNasyAvakratA ArjavaM iti ucyate // 3 // satsu sAdhuvacanaM satyaM / satsu prazasteSu janeSu sAdhuvacanaM satyamiti ucyate // 4 // prakarSaprAptA lobhanivRttiH zaucaM / lobhasya nivRttiH prakaSeprAptA, zucerbhAvaH karma vA zaucaM iti nizcIyate // 5 // samitiSu pravartamAnasya prANIndriyaparihAraH saMyamaH / IryAsamityAdiSu vartamAnasya munestatpratipAlanArthaH prANIndriyaparihAraH saMyama ityucyate / ekendriyAdi prANipIr3AparihAraH praannisNymH| zabdAdiSvindriyArtheSu rAgAnabhiSvaGga indriyasaMyamaH / tatpratipAdanArthaH zuddhyaSTakopadezaH, tadyathA-aSTau zuddhayaH-bhAvazuddhiH, kAlazuddhiH, vinayazuddhiH, IryApathazuddhiH, bhikSAzuddhiH, pratiSThApanazuddhiH, zayanAsanazuddhiH, vAkyazuddhizceti / tatra bhAvazuddhiH karmakSayopazamajanitA, mokSamArgarucyA Adi ke avasara prApta hone para kaluSatA kA na honA kSamA hai arthAt zarIra kI sthiti kA kAraNa jo zuddha AhAra usakI khoja ke liye para kuloM (gRhoM) meM jAte huye muni ko duSTajanoM dvArA gAlI, hAsya, nirAdara ke vacana kaheM jAne para bhI tathA tAr3ana, zarIra ghAta ityAdi krodha utpanna hone ke nimitta kAraNa milane para bhI pariNAmoM meM malinatA na AnA, isa hI kA nAma kSamA kahA gayA hai // 1 // uttama jAti Adi mada ke Avega se abhimAna kA na honA mArdava hai // 2 // yogoM kI akuTilatA Arjava hai arthAt mana vacana kAyarUpa yogoM kI saralatA ko Arjava kahA gayA hai| // 3 // satjanoM se sAdhuvacana volanA satya hai arthAt prazasta evaM zreSTha sajjana puruSoM se jo samIcIna vacana bolanA, vaha satya kahalAtA hai // 4 // lobha kI nivRtti kI prakarSatA honA, zauca hai / zuci nAma pavitratA kA hai, zuci ke bhAva va karma ko zauca kahate haiM // 5 // samitiyoM ke pAlana karane vAle munirAja kA prANiyoM kI rakSA karanA tathA indriyoM ke viSayoM kA niSedha saMyama hai, arthAt IryAsamiti Adi meM prarvatamAna muni kA unakI (samiti kI) pratipAlanA ke liye prANI pIr3A parihAra evaM indriyaviSayAzakti parihAra ko saMyama kahate haiM / ekendriyAdi jIvoM kI hiMsA kA tyAgAprANi saMyama hai, zabdAdi indriyaviSayoM meM rAga kA lagAva na honA indriya-saMyama hai| usa saMyama ke vizeSa nirUpaNa karane ke liye athavA usakI pAlanA ke liye aSTazuddhiyoM kA upadeza hai / ve aSTazuddhi isa prakAra haiM:-bhAvazuddhi-kAyazuddhi-vinayazuddhi-IryApathazuddhi-bhikSAzuddhi-pratiSThApanazuddhi-zayanAsanazuddhi-vAkyazuddhi / inameM bhAvazuddhi karma ke For Personal & Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 35 ] . dvitIyo'dhikAraH [101 hitaprasAdA, raagaadyupplvrhitii| kAyazuddhiH nirAvaraNAbharaNA, nirastasaMskArA, yathAjAtamaladhAriNI, nirAkRtAGgavikArA / vinayazudbhiH ahaMdAdiSu paramaguruSu yathArha pUjApravaNA, jJAnAdiSu ca yathAvidhibhaktiyuktA, guroH sarvatrAnukUlavRttiH / IryApathazuddhiH nAnAvidhajIvasthAnayonyAzrayAvabodhajanitaprayatnaparihRtajantupIr3A, jJAnAdityasvendriyaprakAzanirIkSitadezagAminI, drutavilambitasambhrAMtavismitalIlAvikAradigAntarAvalokanAdidoSavirahitagamanA / bhikSAzuddhiH AcArasUtroktakAladezaprakRti pratipattikuzalA, lAbhAlAbhamAnApamAnasamAmamanovRttiH, lokagarhita kulaparivarjanaparA, candragatirivahInAdhikagRhA, viziSTopasthAnA dInAnAthadAnazAlAvivAhaya janagehAdi parivarjanopalakSitA, dInavRttivigamA, prAsukAhAragaveSaNapraNidhAnA, aAgamavihita nivadyAzanapariprAptaprANayAtrAphalA / pratiSThApanazuddhiH, nakharomasiGghANakaniSThIvanazukroccAraprasravaNazodhane dehaparityAge ca jaMtUparodhavirahitA / zayanAsanazuddhiH, strIkSudracaurapAnAkSazauNDazAkunikAdipApajanavAsA vAH, kSayopazama se utpanna hotI hai, mokSamArga meM raci hone se pariNAmoM ko nirmala karane vAlI hai, tathA rAgAdi vikAra se rahita hai| 1 / kAyazuddhi, AvaraNa evaM AbhUSaNoM se rahita, samasta saMskAroM se atIta, bAlaka (yathAjAta) ke samAna dhUli dhUsarita deha ko dhAraNa karane vAlI zarIra vikAroM se rahita hai / 2 / vinayazuddhi-parama guru arahatAdi kI yathA yogya pUjA meM tatparatA jahAM rahatI hai, jJAnAdi meM yathAvidhi bhakti jahAM kI jAtI hai, guru ke prati jahAM sarvatra anukUla vRtti hotI hai / 3 / IryApathazuddhi-nAnA prakAra ke jIvoM kI utpatti ke sthAna tathA yonirUpa AzrayoM kA bodha hone se aisA prayatna karanA jisase jIvoM ko pIr3A na ho, jJAnarUpI sUrya se evaM indriyoM se tathA prakAza se bhale prakAra dekhe hue pradeza meM gamana karanA, jaldI calanA, dera se calanA, caMcala upayoga sahita calanA, sAzcarya calanA, krIr3A karate hue calanA, vikAra yukta calanA, idhara udhara dizAoM meM dekhate hue calanA, ityAdi calane sambandhI doSoM se rahita gamana karanA / 4 / bhikSAzuddhi-AcAra sUtra meM kahe anusAra kAla, deza, prakRti kA bodha karanA, lAbha-alAbha, mAna-apamAna meM samAna manovRtti kA rahanA; lokaniMdya parivAroM meM AhAra ke liye nahIM jAnA, candramA ke samAna kama aura adhika gRhoM kI jisameM maryAdA ho, vizeSa rUpa se jo sthAna dInaanAthoM ke liye dAnazIlA ho athavA vivAha tathA yajJa jisa gRha meM ho rahe hoM, aise sthAnoM meM AhAra ke liye caryA nahIM karanI / (antarAya evaM aneka upavAsoM ke pazcAt bhI) dInavRtti kA na honA / prAsuka AhAra khojanA hI jahAM mukhya lakSya hai| Agama vidhi ke anusAra nirdoSa bhojana kI prApti se prANoM kI sthiti mAtra hai lakSya jisameM, aisI bhikSAzuddhi hai / 5 / pratiSThApanazuddhi-nakha-roma-nAsikA-mala-kapha-vIrya-mala-mUtra kI kSepaNakriyA meM tathA zarIra ke uThAne-baiThAne ityAdi meM jantuoM ko bAdhA na hone denA / 6 / zayanAsana For Personal & Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102] vRhadravyasaMgraha [ gAthA 35 akRtrimagiriguhAtarukoTarAdayaH kRtrimAzca zUnyAgArAdayo muktamocitAvAsA anAtmoddezanirvartitAH sevyAH / vAkyazuddhiH, pRthivIkAyikArambhAdipreraNarahitA, paruSaniSThurAdiparapIDAkaraprayoganirutsukA, vratazIladezanAdipradhAnaphalA, hitamitamadhuramanoharA, saMyatasyayogyA, iti saMyamAntargatASTazuddhayaH // 6 // karmakSayArtha tapyata iti tapaH / tadvividhaM, vohyamabhyantaraM ca, tatpratyeka SaDvidham // 7 // parigRhanivRttistyAgaH / parigRhasya cetanAcetanalakSaNasya nivRttistyAgaH iti nizcIyate athavA saMyatasya yogyaM jJAnAdidAnaM tyAga ityucyate // 8 // mamedamityabhisaMdhinivRttirAkiMcanyaM / upAzeSvapi zarIrAdiSu saMskArApohAya mamedamityabhisaMdhinivRttirAkiMcanyamityAkhyAyate / nAsya kiMcanAsti ityakiMcanaH, tasya bhAvaH karma vA AkiMcanyam // 6 // anubhUtAMganAsmaraNatatkathAzravaNa strIsaMsaktazayanAsanAdivarjanAd brahmacarya / mayA anubhUtAMganA kalAguNavizAradA iti smaraNaM tatkathAzravaNaM ratiparimalAdivAsitaM strIsaMsaktazayanAsanamitye zuddhi-strI; khudra puruSa; caura; madyapAyI; juArI; madya-vikretA tathA pakSiyoM ko pakar3ane vAle Adi ke sthAnoM meM nahIM basanA cAhiye / prAkRtika giri-guphA, vRkSa kA koTara tathA banAye hue sUne ghara, chUTe hue. chor3e hue sthAnoM meM, jo apane uddeza se nahIM banAye gaye hoM, basanA cAhie / 7 / vAkyazuddhi-pRthivIkAyika Adi sambandhI prArambha Adi kI preraNA jisa meM na ho / jo kaThora niSThura aura para pIr3A kArI prayogoM se rahita ho / vratazIla Adi kA upadeza dene vAlI ho / hita mita madhura manohara aisI saMyamI ke yogya vAkya zuddhi hai / 8 / isa prakAra saMyama ke aMtargata zraTha zuddhiyoM kA varNana huaa| karmakSaya ke liye jo tapA jAye.vaha tapa hai / vaha tapa do prakAra hai, bAhya tapa, aMtaraMga tapa / inameM se pratyeka chaH chaH prakAra kA hai // 7 // cetana acetana parigraha kI nivRtti ko tyAga kahate haiM athavA saMyamI ke yogya jJAnAdi ke dAna ko bhI tyAga kahA gayA hai // 8 // 'yaha merA hai" isa prakAra ke abhiprAya kA tyAga AkiMcanya hai arthAt jo zarIrAdi prApta parigraha haiM unameM saMskAra na rahe isake liye "yaha merA hai" isa abhiprAya kI nivRtti ko AkiMcanya ke nAma se kahA gayA hai| jisake kucha bhI ( parigraha ) nahIM hai vaha akiMcana hai usakA jo bhAva athavA karma use AkiMcanya kahate haiM / / 6 / / anubhUta strI kA smaraNa, usakI kathA kA zravaNa tathA strI saMsakta zayyA Asana Adi sthAna ke tyAga se brahmacarya hai arthAt "maiMne usa kalA guNa vizAradA strI ko bhogA thA" aisA smaraNa usakI pUrva kathA kA zravaNa evaM ratikAlIna sugandhita dravyoM kI suvAsa tathA strIsaMsaktazayyA Asana Adi ke tyAga se paripUrNa brahmacarya hotA hai / athavA svatantratA kI prApti ke liye guru For Personal & Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 35] dvitIyo'dhikAraH [ 103 vamAdivarjanAt paripUrNa brahmacaryamavatiSThate / svAtaMtryArtha gurau brahmaNi caryamiti vA // 10 // evaM dazadhA dharmaH / / ___dvAdazAnuprekSAH kathyante-adhra vAzaraNAsaMsArakatvAnyatvAzucitvAsravasaMvaranirjarAlokaboghidurlabhadharmAnucintanamanuprekSAH / athAdhra vAnuprekSA kathyate / tadyathAdravyArthikanayena TaGkotkIrNajJAyakaikasvabhAvatvenAvinazvarasvabhAvanijaparamAtmadravyAdanyad bhinnaM yajIvasaMbandhe azuddhanizcayanayena rAgAdivibhAvarUpaM bhAvakarma, anupacaritAsadbhUtavyavahAreNa dravyakarmanokarmarUpaM ca tathaiva (upacaritAsadbhUtavyavahAreNa) tatsvasvAmibhAvasambandhena gRhItaM yaccetanaM vanitAdikam , acetanaM suvarNAdikaM, tadubhayamizraM cetyuktalakSaNaM tatsarvamadhra vamiti bhAvayitavyam / tadbhAvanAsahitapuruSasya teSAM viyoge'pi satyucchiSTeSviva mamatvaM na bhavati tatra mamatvAbhAvAdavinazvaranijaparamAtmAnameva bhedAbhedaratnatrayabhAvanayA bhAvayati, yAdRzamavinazvaramAtmAnaM bhAvayati tAdRzamevAkSayAnantasukhasvabhAvaM muktAtmAnaM prAmoti / ityadhra vAnuprekSA gatA // 1 // svarUpa brahma jo zuddha AtmA usameM caryA honA brahmacarya hai / / 10 / isa prakAra daza dharma haiM / bAraha anuprakSAoM ko kahate haiM---adhruva, azaraNa, saMsAra, ekatva, anyatva, azucitva, Asrava, saMvara, nirjarA, loka, bodhi durlabha aura dharma inakA cintavana karanA, anuprekSA hai / unako vistAra se kahate haiM adhra va anuprekSA-dravyArthika naya kI apekSA TaMkotkIrNa eka jJAyaka svabhAva se avinAzI svabhAva vAle nija paramAtma-dravya se bhinna, azuddha nizcayanaya se jo jIva ke rAgAdi vibhAvarUpa bhAvakarma evaM anupacarita asadbhUta vyavahAranaya se dravyakarma va zarIrAdi nokarmarUpa, tathA (upacarita asadbhUta vyavahAranaya se) unake svasvAmi-bhAva samvandha se grahaNa kiye hue strI Adi cetana dravya, suvarNa Adi acetana dravya aura cetana-acetana mizra padAthe, ukta lakSaNa vAle ye saba padArtha adhra va (nAzavAna) hai; isa prakAra cintana karanA caahie| usa bhAvanA sahita puruSa ke, una strI Adi ke viyoga hone para bhI, jhUThe bhojanoM ke samAna, mamatva nahIM hotA / unameM mamatva kA abhAva hone se avinAzI nija paramAtmA ko hI bheda, abheda rUpa ratnatraya kI bhAvanA dvArA bhAtA hai| jaiso avinizvara AtmA ko bhAtA hai, vaisI hI akSaya ananta sukha svabhAva vAlI mukta AtmA ko prApta kara letA hai / isa .. prakAra adhra va bhAvanA hai / 1 / For Personal & Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104] bRhadrvyasaMgrahaH [gAthA 35 athAzaraNAnuprekSA kathyate-nizcayaratnatrayapariNataM svazuddhAtmadravyaM tad bahiraGgasahakArikAraNabhUtaM paJcaparameSThayArAdhanazca zaraNam , tasmAdbahibhUtA ye devendracakravartisubhaTakoTibhaTaputrAdicetanA giridurgabhUvivaramaNimantrAjJAprAsAdauSadhAdayaH punaracetanAstadubhayAtmako mizrAzca maraNakAlAdaumahATavyAM, vyAghragRhItamRgabAlasyeva, mahAsamudra potacyutapakSiNa iva zaraNaM na bhavantIti vijJeyam / tadvijJAya bhogakAMkSArUpanidAnabandhAdinirAlambane svasaMvittisamutpannasukhAmRtasAlambane svazuddhAtmanyevAvalambanaM kRtvA bhAvanAM karoti / yAdRzaM zaraNabhUtamAtmAnaM bhAvayati tAdRzameva sarvakAlazaraNabhUtaM zaraNAgatavajrapaJjarasadRzaM nijazuddhAtmAnaM prAmoti / ityazaraNAnuprekSA vyAkhyAtA // 2 // atha saMsArAnuprekSA kathyate zuddhAtmadravyAditarANi sapUrvApUrva mizrapudgaladravyANi jJAnAvaraNAdidravyakarmarUpeNa, zarIrapoSaNArthAzanapAnAdipaJcendriyaviSayarUpeNa cAnantavArAn gRhItvA vimuktAnIti dravyasaMsAraH / svazuddhAtmadravyasaMbandhisahajazuddhalokAkAzapramitAsaMkhyeyapradezebhyo bhinnA ye lokakSetrapradezAstatrai azaraNa anuprekSA-nizcaya ratnatraya se pariNata jo svazuddhAtma dravya aura usakI bahiraMga sahakArIkAraNa bhUta paMcaparameSThiyoM kI ArAdhanA, yaha donoM zaraNa (rakSaka) hai / unase bhinna jo deva, indra, cakravartI, subhaTa, koTibhaTa aura putra Adi cetana padArtha tathA parvata, kilA, bhoharA, maNi, mantra, taMtra, AjJA, prAsAda (mahala) aura auSadhi Adi acetana padArtha tathA cetana-acetana mizrita padArtha ye koI bhI maraNa Adi ke samaya zaraNa nahIM hote; jaise mahAvana meM vyAghra se pakar3e hue hiraNa ke bacce ko athavA mahAsamudra meM jahAja se chUTe hue pakSI ko koI zaraNa nahIM hotA, aisA jAnanA cAhie / anya padArthoM ko apanA zaraNa na jAnakara, AgAmI bhogoM kI vAMchArUpa nidAnabaMdha Adi kA avalambana na lekara tathA svA- . nubhava se utpanna sukha rUpa amRta kA dhAraka nija-zuddha-AtmA kA hI avalambana karake, usa zuddha-AtmA kI bhAvanA karatA hai / jaisI AtmA ko yaha zaraNabhUta bhAtA hai, vaise hI sadA zaraNabhUta, zaraNa meM Aye hue ke lie batra ke piMjare ke samAna, nija-zuddhaAtmA ko prApta hotA hai / isa prakAra azaraNa anuprekSA kA vyAkhyAna huaa| 2 / saMsArAnuprekSA-zuddha-Atmadradhya se bhinna sapUrva (purAne) apUrva (naye) tathA mizra aise pudgala dravyoM ko jJAnAvaraNa Adi dravyakarma rUpa se tathA zarIra poSaNa ke lie bhojanapAna Adi pAMcoM indriyoM ke viSaya rUpa se isa jIva ne ananta bAra grahaNa karake chor3A hai, isa prakAra 'dravyAsaMsAra hai' / nija-zuddhaAtma dravya sambandhI jo sahaja zuddha lokAkAza pramANa asaMkhyAta pradeza haiM, unase bhinna loka-kSetra ke sarva pradezoM meM eka-eka pradeza ko vyApta karake, For Personal & Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 35] dvitIyo'dhikAraH [105 kaikaM pradezaM vyApyAnantavArAn yatra na jAto na mRto'yaM jIvaH sa ko'pi pradezo nAstIti kSetrasaMsAraH / svazuddhAtmAnubhUtirUpanirvikalpasamAdhikAlaM vihAya pratyekaMdazakoTAkoTisogaropamapramitotsarpiNyavasarpiNyekaikasamaye nAnAparAvarjanakAlenAnantavArAnayaM jIvo yatra na jAto na mRtaH sa samayo nAstIti kaalsNsaarH|abhedrtntryaatmksmaadhiblen siddhagatau vAtmopalabdhilakSaNasiddhaparyAyarUpeNa yo'sAvutpAdo bhavastaM bihAya nArakatiryagmanuSyabhaveSu tathaiva devabhaveSu ca nizcayaratnatrayabhAvanArahitabhogAkAMkSAnidAnapUrvakadravyatapazcaraNarUpajinadIkSAbalena navanaveyakaparyantaM, "sakko sahaggamahissI dakSiNaiMdA ya loyavAlA ya / loyaMtiyA ya devA taccha cudA Nivvudi jaMti / 1" iti gAthAkathitapadAni tathAgamaniSiddhAnyanyapadAni ca tyaktvA bhavavidhvaMsakanijazuddhAtmabhAvanArahito bhavotpAdakamithyAtvarAgAdibhAvanAsahitazca sannayaM jIvo'nantavArAn jIvito mRtazceti bhavasaMsAro jJAtavyaH / . atha bhAvasaMsAraH kathyate / tadyathA - sarvajaghanyaprakRtibandhapradezabandhanimittAni sarvajaghanyamanovacanakAyaparispandarUpANi zreNyasaMkhyeyabhAgapramitAni ananta bAra yaha jIva utpanna na huA ho aura mr| na ho, aisA koI bhI pradeza nahIM hai| yaha 'kSetrasaMsAra' hai| nija-zuddhaAtma anubhava rUpa nirvikalpa samAdhi ke kAla ko chor3akara (prApta na karake) dazakoTAkoTI sAgara pramANa utsarpiNI kAla aura dazakoTAkoTI sAgara pramANa avasarpiNI kAla ke eka-eka samaya meM aneka parAvartana kAla se yaha jIva ananta bAra janmA na ho aura marA na ho aisA koI bhI samaya nahIM hai / isa prakAra 'kAlasaMsAra' hai| abheda ratnatrayAtmaka dhyAna ke bala se siddhagati meM nija-AtmA kI upalabdhi rUpa siddha paryAya rUpa utpAda ke sivAya nAraka, triryaJca, manuSya aura devoM ke bhavoM meM nizcaya ratnatraya kI bhAvanA se rahita aura bhoga-vAMchAdi nidAna sahita dravyatapazcaraNa rUpa muni dIkSA ke bala se nava veyaka taka, 'prathama svarga kA indra, prathama svarga kI indrANI zacI, dakSiNa dizA ke indra, lokapAla aura lokAntika deva ye saba svarga se cyuta hokara nivRtti ( mokSa ) ko prApta hote haiM / 1 / ' gAthA meM kahe hue padoM ko tathA Agama meM niSiddha anya uttama padoM ko chor3a kara bhava nAzaka nija-yAtmA kI bhAvanA se rahita va saMsAra ko utpanna karane vAle mithyAtva va rAga Adi bhAvoM se mahita huA, yaha jIva ananta bAra janmA hai aura marA hai| isa prakAra 'bhavasaMsAra' jAnanA caahie| aba bhAva saMsAra ko kahate haiM sabase jaghanya prakRtibandha va pradezabandha ke kAraNabhUta sarva jaghanya mana, vacana, kAya ke avalambana se parispanda rUpa, zreNI ke asaMkhyAtavebhAga pramANa tathA cAra sthAnoM meM patita (bRddhi hAni), aise sarva jaghanya yogasthAna hote haiN| isI For Personal & Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106] vRhadrvyasaMgrahaH [ gAthA 35 catuHsthAnapatitAni sarvajaghanyayogasthAnAni bhavanti tathaiva sarvotkRSTaprakRtibandhapradezabandhanimittAni sarvotkRSTamanovacanakAyavyApArarUpANi tadyogyazreNyasaMkhyeyabhAgapramitAni catu:sthAnapatitAni sarvotkRSTayogasthAnAni ca bhavanti / tathaiva sarvajaghanyasthitibandhanimittAni sarvajaghanyakaSAyAdhyavasAyasthAnAni tadyogyAsaMkhyeyalokapramitAni SaTsthAnapatitAni ca bhavanti / tathaiva ca sarvotkRSTasthitibaMdhanimittAni sarvotkRSTakaSAyAdhyavasAyasthAnAni tAnyapyasaMkhyeyalokapramitAni SaTsthAnapatitAni ca bhavanti / tathaiva sarvajaghanyAnubhAgabandhanimittAni sarvajaghanyAnubhAgAdhyavasAyasthAnAni tAnyapyasaMkhyeyalokapramitAni SaTsthAnapatitAni bhavanti / tathaiva ca sarvotkRSTAnubhAgabaMdhanimittAni sarvotkRSTAnubhAgAdhyavasAyasthAnAni tAnyapyasaMkhyeyalokapramitAni SaTsthAnapatitAni ca vijJeyAni / tenaiva prakAreNa svakIyasvakIyajaghanyotkRSTayormadhye tAratamyena madhyamAni ca bhavanti / tathaiva jaghanyAdutkRSTaparyantAni jJAnAvaraNAdimUlottaraprakRtInAM sthitibaMdhasthAnAni ca / tAni sarvANi paramAgamakathitAnusAreNAnantavArAn bhramitAnyanena jIvena, paraM kintu pUrvoktasamastaprakRtibandhAdInAM sadbhAvavinAzakAraNAni vizuddhajJAnadarzanasvabhAvanijaparamAtmatatvasamyakzraddhAnajJAnAnucaraNarUpANi yAni samyagdarzanajJAnacAritrANi tAnyeva na labdhAni / iti bhaavsNsaarH| prakAra sarva utkRSTa prakRti bandha va pradeza bandha ke kAraNabhUta, sarvotkRSTa mana, vacana, kAya ke vyApAra rUpa, yathAyogya zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa, cAra sthAnoM meM patita sarvotkRSTa yogasthAna hote haiN| isI prakAra sarvajaghanya sthiti bandha ke kAraNabhUta, apane yogya asaMkhyAta loka pramANa, SaT sthAna vRddhihAni meM patita sarvajaghanya kaSAya adhyavasAya sthAna hote haiN| isI taraha sarvotkRSTa sthiti bandha ke kAraNabhUta sarvotkRSTa kaSAya adhyavasAya sthAna haiM, ve bhI asaMkhyAta loka-pramANa aura SaT sthAnoM meM patita hote haiN| isI prakAra sabase jaghanya anubhAga bandha ke kAraNabhUta sabase jaghanya anubhAga adhyavasAya sthAna haiM, ve bhI asaMkhyAta loka-pramANa tathA SaT sthAna patita hAnivRddhi rUpa hote haiN| isI prakAra sabase utkRSTa anubhAga baMdha ke kAraNa jo sarvotkRSTa anubhAga adhyavasAya sthAna haiM ve bhI asaMkhyAta loka pramANa aura SaT sthAna patita jAnane caahiye| isI prakAra se apane-apane jaghanya aura utkRSToM ke bIca meM tAratamya se madhyama bheda bhI hote haiN| isI taraha jaghanya se utkRSTa taka jJAnAvaraNa Adi mUla tathA uttara prakRtiyoM ke sthiti baMdhasthAna haiN| una saba meM, paramAgama anusAra, isa jIva ne ananta bAra bhramaNa kiyA, parantu pUrvokta samasta prakRti baMdha Adi kI sattA ke nAza ke kAraNa jo vizuddha jJAnadarzana svabhAva nija paramAtmatattva ke samyakazraddhAna, jJAna, AcaraNa rUpa jo samyagdarzana jJAna cAritra haiM, unako isa jIva ne prApta nahIM kiyA / isa prakAra 'bhAvasaMsAra' hai| For Personal & Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 35 ] dvitIyo'dhikAraH [ 107 evaM pUrvoktaprakAreNa dravya kSetra kAlabhavabhAvarUpaM paJcaprakAraM saMsAraM bhAvayato'sya jIvasya saMsArAtItastrazuddhAtmasaMvittivinAza keSu saMsAravRddhikAraNeSu mithyAtvAviratipramAdakaSAyayogeSu pariNAmo na jAyate, kintu saMsArAtItasukhAsvAde rato bhUtvA svazuddhAtmasaMvijilena saMsAravinAzakanijaniraJjanaparamAtmanyeva bhAvanAM karoti / tatazca yAdRzameva paramAtmAnaM bhAvayati tAdRzameva labdhvA saMsAra vilakSaNe mokSe'nantakAlaM tiSThatIti / zrayaM tu vizeSaH - nityanigodajIvAn vihAya, paJcaprakorasaMsAravyAkhyAnaM jJAtavyam / kasmAditi cet -- nityanigodajIvAnAM kAlatraye'pi satvaM nAstIti / tathA coktaM - 'asthi atA jIvA jehi Na patto tasANa pariNAmo | bhAvakalaMkasu paurA zigodavAsaM Na muMcati / 1 / ' anupamamadvitIyamanAdimithyAdRzo'pi bharataputrAstrayoviMzatyadhikanavazataparimANAste ca nitya nigodavAsinaH kSapitakarmANa indragopAH saMjatAsteSAM ca puJjIbhUtAnAmupari bharatahastinA pAdo dattastataste mRtvApi varddhanakumArAdayo bharataputrA jAtAste ca kenacidapi sahana vadanti / tato bharatena samavasaraNe bhagavAn pRSTo, bhagavatA ca prAktanaM vRttAntaM kathitam / tacchra utvA te tapo gRhItvA kSaNastokakAlena mokSaM isa prakAra se dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAvarUpa pA~ca prakAra ke saMsAra ko cintana karate hue isa jIva ke, saMsAra rahita nija zuddha AtmajJAna kA nAza karane vAle tathA saMsAra kI vRddhi ke kAraNabhUta jo midhyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga haiM, unameM pariNAma nahIM jAtA kintu vaha saMsArAtIta ( saMsAra meM prApta na hone vAlA atIndriya) sukha ke anubhava meM lIna hokara, nija-zuddhAtmajJAna ke bala se saMsAra ko naSTa karane vAle nijaniraMjana- paramAtmA meM bhAvanA karatA hai / tadanantara jisa prakAra ke paramAtmA ko bhAtA hai. usI prakAra ke paramAtmA ko prApta hokara saMsAra se vilakSaNa mokSa meM anantakAla taka rahatA hai / yahA~ vizeSa yaha hai - nitya nigoda ke jIvoM ko chor3akara, paMca prakAra ke saMsAra kA vyAkhyAna jAnanA cAhiye (nitya- nigodI jIva isa paMca prakAra ke saMsAra meM paribhramaNa nahIM karate); kyoMki, nitya nigodavarttI jIvoM ko tIna kAla meM bhI saparyAya nahIM milatI / so kahA bhI hai- 'aise ananta jIva haiM ki jinhoMne saparyAya ko abhI taka prApta hI nahIM kiyA aura jo bhAva - kalaMkoM (azubha pariNa mAM) se bharapUra haiM, jisase ve nigoda ke nivAsa ko kabhI nahIM chor3ate / ' kintu yaha vRttAnta anupama aura advitIya hai ki nitya nigodavAsI anAdi mithyAdRSTi nau sau teIsa jIva, karmoM kI nirjarA (maMda ) hone se, indragopa (makhamalI lAla kIr3e) hue; una sabake Dhera para bharata ke hAthI ne paira rakha diyA isase ve mara kara, bharata ke varddhanakumAra Adi putra hue| ve putra kisI ke bhI sAtha nahIM bolate the / isaliye bharata ne samavasaraNa meM bhagavAn se pUchA, to bhagavAn ne una putroM kA purAnA saba vRttAnta kahA | For Personal & Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108] bRhad dravya saMgrahaH [ gAthA 35 gatAH / zrAcArArAdhanATippaNe kathitamAste / iti saMsArAnuprekSA gatA / 3 / thaikatvAnuprekSA kathyate / tadyathA - nizcayaratnatrayai kalaca se katva bhAvanApariNatasyAsya jIvasya nizzyanayena sahajAnandasukhAdyanantaguNAdhArabhUtaM kevalajJAnamevaikaM sahajaM zarIram / zarIraM ko'rthaH ? svarUpaM, na ca saptadhAtumayaudArikazarIram / tathaivArttaraudradurdhyAna vilakSaNaparamasAmAyikalakSaNaikatvabhAvanApariNataM nijAtmatattvamevaikaM sadA zAzvataM paramahitakArI paramobandhu, na ca vinazvarAhitakArI putrakalatrAdiH / tenaiva prakAreNa paramopekSAsaMyamalakSaNaikatvabhAvanAsahitaH svazuddhAtmapadArtha eka evAvinazvarahitakArI paramo'rthaH, na ca suvarNAdyarthaH / tathaiva nirvikalpasamAdhisamutpannanirvikAraparamAnandai kalakSaNAnAkulatvasvabhAvAtmasukhamevaikaM sukhaM na cAkulatvotpAdakendriyasukhamiti / kasmAdidaM dehabandhujana suvarNAdyarthendriyasukhAdikaM jIvasya nizcayena nirAkRtamiti cet ? yato maraNakAle jIva eka eva gatyantaraM gacchati na ca dehAdIni / tathaiva rogavyAptikAle viSayakaSAyAdidurthyAMnarahitaH usako sunakara una saba varddhanakumArAdi ne tapa grahaNa kiyA aura bahuta thor3e kAla meM mokSa cale gaye / ' yaha kathA AcArArAdhanA kI TippaNI meM kahI gaI hai| isa prakAra 'saMsAra anuprekSA' kA vyAkhyAna huA / 3 / aba eka anuprekSA ko kahate haiM - nizcayaratnatraya lakSaNa vAlI ekatva bhAvanA meM pariNata isa jIva ke nizcayanaya se svAbhAvika Ananda Adi ananta guNoM kA AdhArarUpa kevala jJAna hI eka svAbhAvika zarIra hai| yahAM 'zarIra' zabda kA artha 'svarUpa' hai, na ki sAta tu se nirmita audArika zarIra / isI prakAra A ora raudra durdhyAnA se vilakSaNa paramasAmAyika rUpa ekatva bhAvanA meM pariNata jo eka apanA AtmA hai vahI sadA avinAzI aura paramahitakArI va parama vandhu hai; vinazvara va ahitakArI putra, mitra, kalatra Adi vandhu nahIM haiM / usI prakAra parama upekSA saMyamarUpa ekatva bhAvanA se sahita jo nita zuddhAtma padArtha hai, vaha hI eka avinAzI tathA hitakArI parama artha hai, suvarNa Adi parama-artha nahIM haiM / evaM nirvikalpa - dhyAna se utpanna nirvikAra parama Ananda - lakSaNa, AkulatA rahita Atma-sukha hI eka sukha hai aura AkulatA ko utpanna karane vAlA indriyajanya jo sukha hai vaha sukha nahIM hai / zaMkA - zarIra, bandhujana tathA suvarNa Adi artha aura indriya sukha Adi ko nizcayanaya se jIva ke liye heya kyoM kahe haiM ? samAdhAna - maraNa samaya yaha jIva akelA hI dUsarI gati meM gamana karatA hai, deha Adi isa jIva ke sAtha nahIM jAte / tathA jaba jIva rogoM se ghira jAtA hai taba viSaya kaSAya Adi rUpa durdhyAna se rahita eka - nijazuddha-AtmA hI isakA sahAyaka hotA hai / zaMkA- vaha kaise sahAyaka hotA hai ? uttara - yadi jIva kA vaha For Personal & Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 106 gAthA 35] dvitIyo'dhikAraH svazuddhAtmaikasahoyo bhavati / tadapi kathamiti cet ? yadi caramadeho bhavati tarhi kevalajJAnAdivyaktirUpaM mokSaM nayati, acaramadehasya tu saMsArasthiti stokAM kRtvA devendrAdyabhyudayasukhaM datvA ca pazcAt pAramparyeNa mokSaM prApayatItyarthaH / tathA coktam- "saggaM taveNa savvo, vi pAvae tahi vi mANajoyeNa / jo pAvai so pAvai, paraloe sAsayaM sokkhaM / 1 / " evamekatvabhAvanAphalaM jJAtvA nirantaraM nijazuddhAtmaikatvabhAvanA kartavyA / ityekatvAnuprekSA gatA // 4 // ___ athAnyatvAnuprekSAM kathayati / tathA hi-pUrvoktAni yAni dehabandhujanasuvarNAdyarthendriyasukhAdIni karmAdhInatve vinazvarANi tathaiva heyabhUtAni ca, tAni sarvANi TaGkotkIrNajJAyakaikasvabhAvatvena nityAtsarvaprakAropAdeyabhUtAnnirvikAraparamacaitanyaciccamatkArasvabhAvAnnijaparamAtmapadArthAnnizcayanayenAnyAni bhinnAni / tebhyaH punarAtmApyanyo bhinna iti / ayamatra bhAvaH-ekatvAnuprekSAyAmeko'hamityAdividhirUpeNa vyAkhyAnaM, anyatvAnuprekSAyAM tu dehAdayo matsakAzAdanye, madIyA na bhavantIti niSedharUpeNa / ityekatvAnyatvAnuprekSAyAM vidhiniSedharUpa eva vizeSastotparya tadeva / ityanyatvAnuprekSA samAptA / / / aMtima zarIra ho, taba to kevalajJAna Adi kI prakaTatArUpa mokSa meM le jAtA hai, yadi aMtima zarIra na ho, to vaha saMsAra kI sthiti ko kama karake devendriya Adi sAMsArika sukha ko dekara tatpazcAt paramparA se mokSa kI prApti karAtA hai / yaha niSkarSa hai / kahA bhI hai'tapa karane se svarga saba koI pAte haiM, parantu dhyAna ke yoga se jo koI svarga pAtA hai vaha agrima bhava meM akSaya sukha ko pAtA hai / / 1 // ' isa taraha ekatva bhAvanA ke phala ko jAna kara, sadA nija-zuddhaAtmA meM ekatva rUpa bhAvanA karanI cAhiye / isa prakAra 'ekatva' anuprekSA samApta huI / / 4 / / aba lAnyatva anuprekSA kahate haiM-pUrvokta deha, baMdhujana, suvarNa Adi artha aura indriya sukha Adi karmoM ke adhIna haiM, isI kAraNa vinAzazola tathA heya bhI haiN| isa kAraNa TaMkotkIrNa jJAyaka rUpa eka svabhAva se nitya, saba prakAra upAdeyabhUta nirvikAra-parama caitanya cit-camatkAra svabhAva rUpa jo nija-paramAtma padArtha hai, nizcayanaya kI apekSA usase ve saba deha Adi bhinna haiM / AtmA bhI unase bhinna hai| bhAvArtha yaha hai-ekatva anuprekSA meM to 'maiM eka hU~' ityAdi prakAra se vidhi rUpa vyAkhyAna hai aura anyatva anuprekSA meM 'deha Adika padArtha mujhase bhinna haiM, ye mere nahIM haiM' ityAdi niSedha rUpa se varNana hai| isa prakAra ekatva aura anyatva ina donoM anuprekSAoM meM vidhi niSedha rUpa kA hI antara hai, tAtparya donoM kA eka hI hai / aise 'anyatva' anuprekSA samApta huI // 5 // For Personal & Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110] vRhadrvyasaMgrahaH [ gAthA 35 ataH paraM azucitvAnuprekSA kathyate / tadyathA-sarvAzucizukrazoNitakAraNotpannatvAttathaiva "vasAsRgmAMsamedo'sthimajjAzukrANi dhAtavaH" ityuktAzucisaptadhAtumayatvena tathA nAsikAdinavarandhradvArairapi svarUpeNAzucitvAttathaiva mUtrapurISAghazucimalAnAmutpattisthAnatvAccAzucirayaM dehH| na kevalamazucikAraNatvenAzuciH svarUpeNAzucyutpAdakatvena cAzuciH, zuci sugandhamAlyavastrAdInAmazucitvotpAdakatvAccAzuciH / idAnIM zucitvaM kathyate-sahajazuddhakevalajJAnAdiguNAnAmAdhArabhUtatvAtsvayaM nizcayena zucirUpatvAcca paramAtmaiva zuciH / 'jIvo vahmA jIvami ceva cariyA havija jo jadiNo / taM jANa vahmaceraM vimukkaparadehabhacIe / 1 / ' iti gAthAkathitanirmalabrahmacarya tatraiva nijaparamAtmani sthitAnAmeva labhyate / tathaiva "brahmacArI sadA zuciH" itivacanAttathAvidhabrahmacAriNAmeva zucitvaM na ca kAmakrodhAdiratAnAM jalasnAnAdizauce'pi / tathaiva ca-"janmanA jAyate zUdraH kriyayA dvija ucyate / zrutena zrotriyo jJeyo brahmacaryeNa brAhmaNaH / 1 / " itivacanAca eva nizcayazuddhAH brAhmaNAH / tathA coktaM nArAyaNena yudhiSThiraM prati vizuddhAtmanadIsnAnameva paramazucitvakAraNaM, na ca laukikagaGgAditIrthe snAnAdikam / ___ isake Age azucitva anuprekSA ko kahate haiM-saba prakAra se apavitra vIrya aura raja se utpanna hone ke kAraNa, 'vasA, rudhira, mAMsa. meda, asthi (hAr3a), majjA aura zukra dhAtu haiN| ina apavitra sAta dhAtumaya hone se, nAka Adi nau chidra dvAra hone se, svarUpa me bhI azuci hone ke kAraNa tathA mUtra, viSThA Adi azuci maloM kI utpatti kA sthAna hone se hI yaha deha azuci nahIM hai; kiMtu yaha zarIra apane saMsarga se pavitra-sugandha-mAlA va vastra Adi meM bhI apavitratA kara detA hai, isaliye bhI yaha deha azuci hai| aba pavitratA ko batalAte haiM. sahaja-zuddha kevalajJAna Adi guNa kA AdhAra hone se aura nizcaya se pavitra hone se yaha paramAtmA hI zuci hai / 'jIva brahma hai. jIva hI meM jo muni kI caryA hotI hai usako paradeha kI sevA rahita brahmacarya jAno / isa gAthA meM kahA huA jo nirmala brahmacarya hai, vaha nija paramAtmA meM sthita jIvoM ko hI milatA hai / tathA 'brahmacArI sadA pavitra hai' isa vacana se pUrvokta prakAra ke brahmacAriyoM ke hI pavitratA hai / jo kAma, krodha Adi meM lIna jIva haiM, unake jala-snAna Adi karane para bhI pavitratA nahIM hai| kyoMki 'janma se zUdra hotA hai, kriyA se dvija kahalAtA hai, zruta zAstra se zrotriya aura brahmacarya se brAhmaNa jAnanA cAhiye / 1 / ' isa AgamavacanAnusAra ve ( paramAtmA meM lIna) hI vAstavika zuddha brAhmaNa haiM / nArAyaNa ne yudhiSThira se kahA bhI hai-'vizuddha AtmA rUpI zuddha nadI meM snAna kA karanA hI parama pavitratA kA kAraNa hai, laukika gaMgA Adi tIrthoM meM snAna kA karanA zuci kA kAraNa nahIM hai| 'saMyama rUpI jala se bharI, satya rUpI pravAha For Personal & Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 35] dvitIyo'dhikAraH [ 111 "AtmA nadI saMyamatoyapUrNA satyAvahA zIlataTA dayomiH / tatrAbhiSekaM kuru pANDuputra na vAriNA zuddhyati cAntarAtmA / 1 / " ityazucitvAnuprekSA gatA / 6 / ata UrdhvamAstravAnuprekSA kathyate / samudra sacchidrapotavadayaM jIva indriyAdyAsravaH saMsArasAgare patatIti vArtikam / atIndriyasvazuddhAtmasaMvittivilakSaNAni sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrANIndriyANi bhaNyante / paramopazamamUrtiparamAtmasvabhAvasya kSobhotpAdakAH krodhamAnamAyAlobhakaSAyA abhidhIyante / rAgAdivikalpanivRttirUpAyAH zuddhAtmAnubhUteH pratikUlAni hiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahapravRttirUpANi pazcAttAni / niSkriyanirvikArAtmatattvAdviparIto manovacanakAyavyApArarUpAH paramAgamoktA : samyaktvakriyA mithyAtvakriyetyAdipaJcaviMzatikriyA: ucyante / indriyakaSAyAvratakriyArUpAsavANAM svarUpametadvijJeyam / yathA samudra'nekaratnabhANDapUrNasya sacchidrapotasya jalapraveze pAto bhavati, na ca velApattanaM prAmoti / tathA samyagdarzanajJAnacAritralakSaNAmUlyaratnabhANDapUrNajIvapotasya pUrvoktAsravadvAraiH karmajalapraveze sati saMsArasamudra pAto bhavati, na ca kevalajJAnAvyApA zIla rUpa taTa aura dayAmaya taraGgoM kI dhAraka jo AtmA rUpa nadI hai, usameM he pANDuputra yudhiSThira ! snAna karo kyoMki, antarAtmA jala se zuddha nahIM hotA / 1 / ' isa prakAra zucitva anuprekSA kA varNana huA // 6 // aba Age AsravAnuprekSA ko kahate haiN| jaise cheda vAlI nAva samudra meM DUbatI hai, usI taraha indriya Adi chidroM dvArA yaha jIva saMsAra-samudra meM giratA hai, yaha vArtika hai / atIndriya nija-zuddhaAtmajJAna se vilakSaNa sparzana, rasanA, nAka, netra aura kAna ye pA~ca indriyA~ haiM / parama upazama rUpa paramAtma svabhAva.ko kSobhita karane vAle krodha, mAna, mAyA va lobha ye cAra kaSAya kahe jAte haiN| rAga Adi vikalpoM se rahita aise zuddha-AtmAnubhava se pratikUla hiMsA, jhUTha, corI, brahma aura parigraha ina pA~coM meM pravRtti rUpa pA~ca avrata haiN| kriyA rahita aura nirvikAra Atmatattva se viparIta mana vacana kAya ke vyApAra rUpa zAstra meM kahI huI sambakakriyA mithyAtva kriyA Adi paccIsa kriyA haiN| isa prakAra indriya, kaSAya, avrata, kriyA rUpa AsravoM kA svarUpa jAnanA caahiye| jaise samudra meM aneka ratnoM se bharA huA chidra sahita jahAja jala ke praveza se DUba jAtA hai, samudra ke kinAre pattana (nagara) ko nahIM pahuMca paataa| usI prakAra samyagdarzana jJAna cAritra rUpa amUlya ratnoM se pUrNa jIva rUpI jahAja, indriya Adi AsravoM dvArA karma rUpI jala kA praveza ho jAne para, saMsAra rUpI samudra meM DUba jAtA hai / kevalajJAna avyAbAdha sukha Adi anaMta guNamaya ratnoM se pUrNa va mukti For Personal & Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRhadravyasaMgraha [ gAthA 35 dhasukhAdyanantaguNaratnapUrNamuktivelApattanaM prApnotIti / evamAtravagatadoSAnucintana mAtravAnuprekSA jJAtavyeti / 7 / 112 ] atha saMvarAnuprekSA kathyate - yathA tadeva jalapAtraM chidrasya kampane sati jalapravezAbhAve nirvighnena velApattanaM prApnoti tathA jIvajalapAtraM nijazuddhAtmasaMvitti balena indriyAdyAsUvacchidrANAM jhampane sati karmajalapravezAbhAve nirvighnena kevalajJAnAdyananta guNaratnapUrNamuktivelApattanaM prApnotIti / evaM saMvaragataguNAnucintanaM saMvarAnuprekSA jJAtavyA // 8 // atha nirjarAnuprekSA pratipAdayati / yathA kopyajIrNadoSeNa malasaJcaye jAte satyAhAraM tyaktvA kimapi harItakyAdikaM malapAcakamagnidIpakaM cauSadhaM gRhNAti / tena ca malapAkena malAnAM pAtane gale nirjaraNe sati sukhI bhavati / tathAyaM bhavyajIvo'pyajIrNajanakAhArasthAnIya mithyAtvarAgAdyajJAnabhAvena karmamala ye sati mithyAtvarAgAdikaM tyaktvA paramauSadhasthAnIyaM jIvitamaraNalAbhAlAbhasukhaduHkhAdisamabhAvanApratipAdakaM karmamalapAcakaM zuddhadhyAnAmnidIpakaM ca jina svarUpa velApattana (saMsAra - samudra ke kinAre kA nagara ) ko yaha jIva nahIM pahu~ca pAtA ityAdi prakAra se Asrava doSoM kA vicAra karanA AsvAnuprekSA hai // 7 // aba saMvara anuprekSA kahate haiM / vahI samudra kA jahAja apane chedoM ke banda ho jAne sejala ke na ghusane para nirvighna velApattana ko prApta ho jAtA hai; usI prakAra jIvarUpI jahAja apane zuddha zrAtmajJAna ke bala se indriya Adi Asrava rUpa chidroM ke mu~da jAne para karma rUpa jala na ghusa sakane se, kevalajJAna Adi anantaguNa ratnoM se pUrNa mukti rUpa velApattana ko nirvighna prApta ho jAtA hai| aise saMvara ke guNoM ke citavana rUpa saMvara anuprekSA jAnanI cAhie / 8 / nirjarAnuprekSA kA pratipAdana karate haiM- jaise kisI manuSya ke ajIrNa hone se peTa meM mala kA jamAva ho jAne para, vaha manuSya AhAra ko chor3akara mala ko pacAne vAle tathA jaTharAgni ko tIvra karane vAle harar3a Adi auSadha ko graharaNa karatA hai / jaba usa auSadha semala paka jAtA hai, gala jAtA hai athavA peTa se bAhara nikala jAtA hai taba vaha manuSya sukhI hotA hai / usI prakAra yaha bhavya jIva bhI ajIrNa ko utpanna karane vAle AhAra ke sthAnabhUta midhyAtva, rAgAdi ajJAna bhAvoM se karma rUpI mala kA saMcaya hone para mithyAtva, rAga Adi chor3akara, jIvana-maraNa meM va lAbha - alAbha meM aura sukha-duHkha Adi meM samabhAva ko utpanna karane vAlA, karmamala ko pakAne vAlA tathA zuddha dhyAna- agni ko prajvalita For Personal & Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 35 ] dvitIyo'dhikAraH [ 113 1 vacanauSadhaM sevate / tena ca karmamalAnAM galane nirjaraNe sati sukhI bhavati / kizvayathA ko'pi dhImAnajI kAle yadukhaM jAtaM tadajIrNe gate'pi na vismarati tatazcAjIrNajanakAhAraM pariharati tena ca sarvadaiva sukhI bhavati / tathA vivekijanoso ' narA dharmaparA bhavanti' iti vacanAdukhotpattikAle ye dharmapariNAmA jAyante tAn duHkhe gate'pi na vismarati / tatazca nijaparamAtmAnubhUtibalena nirjarArthaM dRSTazrutAnubhUtabhogAkAMkSAdivibhAva pariNAmaparityAgarUpaiH saMvegavairAgyapariNAmaivarttata iti / saMvegavairAgyalakSaNaM kathyate - 'dhamme ya dhammaphalajhi daMsaNe ya hariso yahuti saMvego / saMsAradehabhogesu virattabhAvo ya vairaggaM / 1 / ' iti nirjarAnuprekSA gatA // 6 // atha lokAnuprekSAM pratipAdayati / tadyathA - anaMtAnaMtAkAzabahumadhyapradeze ghanodadhidhanavAtatanuvAtAbhidhAnavAyutrayaveSTitAnAdinidhanAkRtrimanizcalA saMkhyAtapradezo loko'sti / tasyAkAraH kathyate - adhomukhAddha murajasyopari pUrNe suraje sthApite yAdRzAkAro bhavati tAdRzAkAraH, paraM kintu murajo vRtto lokastu catuSkoNa iti karane vAlA, jo parama auSadha ke sthAnabhUta jinavacana rUpa auSadha hai, usakA sevana karatA hai; usase karmarUpI maloM ke galana tathA nirjaraNa ho jAne para sukhI hotA hai| vizeSa - jaise koI buddhimAn ajIrNa ke samaya jo kaSTa huA usako ajIrNa cale jAne para bhI nahIM bhUlatA aura ajIrNa paidA karane vAle AhAra ko chor3a detA hai, jisase sadA sukhI rahatA hai; usI taraha jJAnI manuSya bhI, 'duHkhI manuSya dharma meM tatpara hote haiM isa vAkyAnusAra, duHkha ke samaya jo dharma rUpa pariNAma hote haiM unako duHkha naSTa ho jAne para bhI nahIM bhuultaa| tatpazcAt 'nija paramAtma anubhava ke bala se nirjarA ke liye dekhe, sune tathA anubhava kie hue bhogavAMchAdi rUpa vibhAva pariNAma ke tyAga rUpa saMvega tathA vairAgya rUpa pariNAmoM ke sAtha rahatA hai | saMvega aura vairAgya kA lakSaNa kahate haiM-- dharma meM, dharma ke phala meM aura darzana meM jo harSa hotA hai so to saMvega hai; aura saMsAra, deha tathA bhogoM meM jo virakta bhAva hai so vairAgya / 1 / ' aise nirjarAnuprekSA samApta huI // 6 // -- aba lokAnuprekSA kA pratipAdana karate haiM: - vaha isa prakAra hai- anaMtAnaMta AkAza ke bilkula madhya ke pradezoM meM, ghanodadhi ghanavAta tanuvAta nAmaka tIna pavanoM se beDhA huA, anAdi anaMta-akRtrima - nizcala - asaMkhyAta pradezI loka hai / usakA AkAra batalAte haiM. nIce mukha kiye hue Adhe mRdaMga ke Upara pUrA mRdaMga rakhane para jaisA AkAra hotA hai vaisA AkAra loka kA hai; parantu mRdaMga gola hai aura loka caukora hai, yaha antara hai| athavA paira phailAye, kamara para hAtha rakkhe, khar3e hue manuSya kA jaise AkAra hotA hai, vaisA loka kA For Personal & Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114] bRhadrvyasaMgrahaH [gAthA 35 vizeSaH / athavA prasAritapAdasya kaTitaTanyastahastasya cordhvasthitapuruSasya yAdRzAkAro bhavati tAdRzaH / idAnIM tasyaivotsedhAyAmavistArAH kathyante---caturdazarajjupramANotsedhastathaiva dakSiNottareNa sarvatra saptarajjupramANAyAmo bhavati / pUrvapazcimena punaradhovibhAge saptarajjuvistAraH / tatazcAdhobhAgAt kramahAnirUpeNa hIyate yAvanmadhyaloka ekarajjupramANavistAro bhavati / tato madhyalokAcaM kramavRddhyA varddhate yAvad brahmalokAnte rajjupaJcakavistAro bhavati / tatazcordhva punarapi hIyate yAvallokAMte rajjupramANavistAro bhavati / tasyaiva lokasya madhya punarudUkhalasya madhyAdhobhAge chidra kRte sati nikSiptavaMzanAlikeva catuSkoNA trasanADI bhavati / sA caikarajjuviSkambhA caturdazarajjUtsedhA vijJeyA / tasyAstvadhobhAge saptarajavo'dho- . lokasaMbandhinyaH / UrdhvabhAge madhyalokotsedhasaMbaMdhilakSayojanapramANamerUtsaMdhaH saptarajava uurdhvloksmbndhinyH| ataH paramadholokaH kathyate / adhobhAge merorAdhArabhUtA ratnaprabhAkhyA prathamapRthivI / tasyA adho'dhaH pratyekamekaikarajjupramANamAkAzaM gatvA yathAkrameNa zarkarAvAlukApaGkadhUmatamomahAtamA saMjJAH SaDbhamayo bhavanti / tasmAdadhobhAge rajjupramANaM kSetraM bhUmirahitaM nigodAdipaJcasthAvarabhRtaM ca tiSThati / ratnaprabhAdi AkAra hai / aba usI loka kI U~cAI-lambAI-vistAra kA nirUpaNa karate haiM-caudaha rajju pramANa U~cA tathA dakSiNa uttara meM saba jagaha sAta rAjU moTA aura pUrva pazcima meM nIce ke bhAga meM sAta rAjU vistAra hai, phira usa adhobhAga se, krama se itanA ghaTatA hai ki madhyaloka (bIca) meM eka rajju raha jAtA hai phira madhyaloka se Upara krama se bar3hatA hai so brahmaloka nAmaka paMcama svarga ke anta meM pA~ca rajju kA vistAra hai, usake Upara phira ghaTatA huA loka ke anta meM jAkara eka rajju pramANa vistAravAlA raha jAtA hai / isI loka ke madhya meM, Ukhala ke madhya bhAga se nIce kI ora chidra karake eka bAMsa kI nalI rakkhI jAve usakA jaisA AkAra hotA hai usake samAna, eka caukora basanAr3I hai, vaha eka rajju lambI caur3I aura caudaha rajju U~cI jAnanI cAhiye / usa trasa nAr3I ke nIce ke bhAga ke jo sAta rajju haiM ve adholoka sambandhI haiN| Urdhva bhAga meM, madhya loka kI U~cAI sambandhI lakSa-yojana-pramANa sumeru kI U~cAI sahita sAta rajju Urdhva loka sambandhI haiN| isake Age adholoka ko kahate haiM-adhobhAga meM sumeru kI AdhArabhUta ratnaprabhA nAmaka pahalI pRthivI hai / usa ratnaprabhA pRthivI ke nIce-nIce eka-eka rajju pramANa AkAza jAkara kramazaH zarkarAprabhA, bAlukAprabhA, paGkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA aura mahA tamaHprabhA nAmaka 6 bhUmi haiN| unake nIce bhUmirahita eka rajjupramANa jo kSetra hai vaha nigoda For Personal & Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 35] dvitIyo'dhikAraH [115 pRthivInAM pratyekaM ghanodadhidhanavAtatanuvAtatrayamAdhArabhUtaM bhavatIti vijJeyam / kasyAM pRthivyAM kati narakabilAni santIti prazne yathAkrameNa kathayati-tAsu triMzatpaJcaviMzatipaJcadazadazatripaJconaikanarakazatasahasrANi paJca caiva yathAkramam 8400000 / atha ratnaprabhAdipRthivInAM krameNa piNDasya pramANaM kathayati / piNDasya ko'rtha ? mandratvasya bAhulyasyeti / azItisahasrAdhikaikalakSaM tathaiva dvAtriMzadaSTAviMzaticaturviMzativiMzatiSoDazASTasahasUpramitAni yojanAni jJAtavyAni / tiryavistArastu caturdigvibhAge yadyapi trasanADyapekSayaikarajjupramANastathApi trasarahitabahirbhAge lokAntapramANamiti / tathAcoktaM "bhuvAmante spRzantInAM lokAntaM sarvadikSu c"| atra vistAreNa tiryavistAraparyantamandratvena maMdarAvagAhayojanasahasUbAhulyA madhyaloke yA citrA pRthivI tiSThati tasyA adhobhAge SoDazasahasUbAhulyaH kharabhAgastiSThati / tasmAdapyadhazcaturazItiyojanasahasUbAhulyaH paGkabhAgaH tiSThati / tato'pyadhobhAge azItisahasUbAhunyo abbahulabhAgastiSThatItyevaM ratnaprabhA pRthivI tribhedA jJAtavyA / tatra kharabhAge'surakulaM vihAya navaprakArabhavanavAsidevAnAM Adi paMca sthAvaroM se bharA huA hai| ghanodadhi, ghanavAta aura tanuvAta nAmaka jo tIna vAtavalaya haiM ve ratnaprabhA Adi pratyeka pRthivI ke AdhArabhUta haiM ( ratnaprabhA Adi pRthivI ina tInoM vAtavalayoM ke AdhAra se haiM ), yaha jAnanA caahiye| kisa pRthivI meM kitane ( kueM sarIkhe ) naraka-bile haiM, unako yathAkrama se kahate haiM-pahalI bhUmi meM tIsa lAkha, dUsarI meM paccIsa lAkha, tIsarI meM pandraha lAkha, cauthI meM daza lAkha. pAMcavIM meM tIna lAkha, chaThI meM pA~ca kama eka lAkha tathA sAtavIM pRthivI meM pA~ca, isa prakAra saba milakara caurAsI lAkha 8400000 naraka-bile haiN| aba ratnaprabhA Adi bhUmiyoM kA piMDa pramANa krama se kahate haiN| yahA~ piMDa zabda kA artha gaharAI yA moTAI hai| prathama pRthivI kA eka lAkha assI hajAra, dUsarI kA battIsa hajAra, tIsarI kA aTThAIsa hajAra, cauthI kA caubIsa hajAra, pA~cavIM kA bIsa hajAra, chaThI kA solaha hajAra aura sAtavIM kA ATha hajAra yojana piMDa jAnanA cAhiye / una pRthiviyoM kA tiryaga vistAra cAroM dizAoM meM yadyapi trasa nAr3I kI apekSA se eka rajju pramANa hai tathApi trasoM se rahita jo trasa nAr3I ke bAhara kA bhAga hai vaha loka ke anta taka hai / sohI kahA hai-"anta ko sparza karatI huI bhUmiyoM kA pramANa saba dizAoM meM lokAnta pramANa hai|" aba yahAM vistAra kI apekSA tiryaga loka paryaMta vistAra vAlI, gaharAI ( moTAI ) kI apekSA meru kI avagAha samAna eka hajAra yojana moTI citrA pRthivI madhya loka meM hai / usa pRthivI ke nIce solaha hajAra yojana moTA khara bhAga hai / usa khara bhAga ke bhI nIce caurAsI hajAra yojana moTA paGka bhAga hai| usase bhI nIce ke bhAga meM assI hajAra yojana moTA abbahula bhAga hai / isa prakAra ratnaprabhA For Personal & Private Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 ] . . bRhadrvya saMgrahaH [gAthA 35 tathaiva rAkSasakulaM vihAya saptaprakAracyantaradevAnAM AvAsA jJAtavyA iti / paGkabhAge punarasurANAM rAkSasAnAM ceti / abbahula bhAge nArakAstiSThanti / tatra bahubhUmikAprAsAdavadadho'dhaH sarvapRthivISu svakIyasvakIyabAhulyAt sakAzAdadha upari caikaikayojanasahasU vihAya madhyabhAge bhUmikrameNa paTalAni bhavanti trayodazaikAdazanavasaptapaJcavyekasaMkhyAni, tAnyeva sarvasamudAyena punarekonapazcAzatpramitAni paTalAni / paTalAni ko'rthaH ? prastArA indrakA aMtarbhUmayaH iti / tatra ratnaprabhAyAM sImaMtasaMjJe prathamapaTalavistAre nRlokavat yatsaMkhyeyayojanavistAravat madhyavilaM tasyendrakasaMjJA / tasyaiva caturdigvibhAge pratidizaM paMktirUpeNAsaMkhyeyayojanavistArANyekonapaJcAzagilAni / tathaiva vidikcatuSTaye pratidizaM paMktirUpeNa yAnyaSTacatvAriMzavilAni tAnyapyasaMkhyAtayojanavistArANi / teSAmapi zreNIbaddhasaMjJA / digvidigaSTakAntareSu paMktirahitatvena puSpaprakaravatkAnicitsaMkhyeyayojanavistArANi kAnicidasaMkhyeyayojanavistAgaNa yAni tiSThanti teSAM prakIrNakasaMjJA / itIndrakazreNIbaddhaprakIrNakarUpeNa vidhA narakA bhavanti / ityanena krameNa pRthivI khara bhAga, paGka bhAga aura abbahula bhAga bhedoM se tIna prakAra kI jAnanI cAhie / unameM hI khara bhAga meM asurakumAra devoM ke sivAya nau prakAra ke bhavanavAsI devoM ke aura rAkSasoM ke sivAya sAta prakAra ke vyantara devoM ke nivAsasthAna haiM / paGka bhAga meM asura tathA rAkSasoM kA nivAsa hai| abbahula bhAga meM naraka haiN| bahuta se khanoM vAle mahala ke samAna nIce-nIce sava pRthiviyoM meM apanI-apanI moTAI meM, nIce aura Upara eka-eka hajAra yojana chor3a kara, jo bIca kA bhAga hai, usameM paTala hote haiN| bhUmi ke krama se ve paTala pahalI naraka pRthvI meM teraha, dUsarI meM gyAraha, tIsarI meM nau, cauthI meM sAta, pAMcavI meM pAMca, chaThI meM tIna aura sAtavIM meM eka, aise saba 46 paTala hai / 'paTala' kA kyA artha hai ? paTala kA artha prastAra, indraka athavA antara bhUmi hai / ratnaprabhA prathama pRthivI ke sImanta nAmaka pahale paTala meM DhAI dvIpa ke samAna saMkhyAta ( paiMtAlIsa lAkha ) yojana vistAra vAlA jo madhya-bila hai, usakI iMdraka saMjJA hai| usa iMdraka kI cAroM dizAoM meM se pratyeka dizA meM asaMkhyAta yojana vistAravAle 46 bila haiM / aura isI prakAra cAroM vidizAoM meM se pratyeka vidizA meM paMkti rUpa jo 48-48 bila haiM, ve bhI asaMkhyAta yojana pramANa vistAra vAle haiM / (iMdraka-bila kI dizA aura vidizAoM meM jo paMktirUpa bila haiM) unakI 'zreNIbaddha' saMjJA hai / cAroM dizA aura vidizAoM ke bIca meM, paMkti ke binA, bikhare hue puSpoM ke samAna, saMkhyAta yojana tathA asaMkhyAta yojana vistAra vAle jo bila haiM, unakI 'prakIrNaka' saMjJA hai / aise indraka, For Personal & Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 35 ] dvitIyo'dhikAraH [ 117 prathamapaTalavyAkhyAnaM vijJeyam / tathaiva pUrvoktakonapaJcAzatpaTaleSvayameva vyAkhyAnakramaH kintvaSTakazreNivekaikapaTalaM pratyekaikaM hIyate yAvat saptamapRthivyAM caturdigbhAgeSvekaM vilaM tiSThati / ratnaprabhAdinArakadehotsedhaH kthyte| prathamapaTale hastatrayaM tataH kramavRddhivazAttrayodazapaTale saptacApAni hastatrayamazalaSaTakaM ceti / tato dvitIyapRthivyAdiSu caramendrakeSu dviguNadviguNe kriyamANe saptamapathivyAM cApazatapazcakaM bhavati / uparitane narake ya utkRSTotsedhaH so'dhastane narake vizeSAdhiko jaghanyo bhavati, tathaiva paTaleSu ca jnyaatvyH| AyuHpramANaM kathyate / prathamapRthivyAM prathame paTale jaghanyena dazavarSasahasrANi tata AgamoktakramavRddhivazAdantapaTale sarvotkarSeNaikasAgaropamam / tataH paraM dvitIyapRthivyAdiSu krameNa trisaptadazasaptadazadvAviMzatitrayastrizatsAgaropamamutkRSTajIvitam / yacca prathamapRthivyAmutkRSTaM tadvitIyAyAM samayAdhikaM jaghanyaM, tathaiva paTaleSu ca / evaM saptamapRthivIparyantaM jJAtavyam / svazuddhAtmasaMvittilakSaNanizcayaratnatrayavilakSaNaistIvramithyAtvadarzanajJAnacAritraiH pariNatAnAma zreNIbaddha aura prakIrNaka rUpa se tIna prakAra ke naraka haiM / isa prakAra prathama paTala kA vyAkhyAna jAnanA cAhiye / isI prakAra pUrvokta jo sAtoM pRthiviyoM meM unacAsa paTala hai unameM bhI biloM kA aisA hI krama hai; kintu pratyeka paTala meM, AThoM dizAoM ke zreNIbaddha biloM meM se eka-eka bila ghaTatA gayA hai, ataH sAtavIM pRthviI meM cAroM dizAoM meM eka-eka bila hI raha jAtA hai| ratnaprabhAdi pRthiviyoM ke nArakiyoM ke zarIra kI U~cAI ko kahate haiM-prathama paTala meM tIna hAtha kI U~cAI hai aura yahAM se krama krama se bar3hate hue terahaveM paTala meM sAta dhanuSa, tIna hAtha, 6 aMgula kI U~cAI hai| tadanaMtara dUsarI Adi pRthiviyoM ke anta ke iMdraka biloM meM dUnI-dUnI vRddhi karane se sAtavIM pRthivI meM pA~casau dhanuSa kI U~cAI hotI hai| Upara ke naraka meM jo utkRSTa U~cAI hai usase kucha adhika nIce ke naraka meM jaghanya U~cAI hai| isI prakAra paTaloM meM bhI jAnanA caahiye| nArakI jIvoM kI Ayu kA pramANa kahate haiM / prathama pRthivI ke prathama paTala meM jaghanya dasa hajAra varSa kI Ayu hai; tatpazcAt Agama meM kahI huI kramAnusAra vRddhi se anta ke terahaveM paTala meM eka sAgara pramANa utkRSTa Ayu hai / isake anantara krama se dUsarI pRthivI meM tIna sAgara, tIsarI meM sAta sAgara, cauthI meM dasa sAgara, pA~cavIM meM satraha sAgara, chaThI meM bAIsa sAgara aura sAtavIM meM tetIsa sAgara pramANa utkRSTa Ayu hai / jo pahalI pRthivI meM utkRSTa Ayu hai, vaha samaya adhika dUsarI meM jaghanya Ayu hai / isI taraha jo pahale paTala meM utkRSTa Ayu hai so dUsare meM samayAdhika jaghanya hai / aise hI sAtavIM pRthivI taka jAnanA cAhiye / nijazuddha-AtmAnubhava rUpa nizcaya For Personal & Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118] bRhadrvyasaMgrahaH [gAthA 35 saMjJipaJcendriyasaraTapakSisarpasiMhastrINAM krameNa ratnaprabhAdiSu SaT pRthivISu gamanazaktirasti saptamyAM tu karmabhUmijamanuSyANAM matsyAnAmeva / kiJca-yadi ko'pi nirantaraM narake gacchati tadA pRthivIkrameNASTamaptaSaTpaJcacatustridvisaMkhyavArAneva / kintu saptamanarakAdAgatAH punarapyekavAraM tatrAnyatra vA narake gacchantIti niymH| narakAdAgatA jIvA baladekvAsudevaprativAsudevacakravartisaMjJAH zalAkApuruSAH na bhavanti / caturthapaJcamaSaSThasaptamanarakebhyaH samAgatAH krameNa tIrthakaracaramadehabhAvasaMyatazrAvakA na bhavanti / tarhi kiM bhavanti ? "NirayAdo pissarido Naratirie kammasagiNapajate / gabbhabhave uppajjadi sattamaNirayAdu tirieva / 1 / " idAnIM nArakaduHkhAni kathyante / tadyathA-vizuddhajJAnadarzanasvabhAvanijaparamAtmatattvasamyazraddhAnajJAnAnuSThAnabhAvanotpannanirvikAraparamAnandaikalakSaNasukhAmRtarasAsvAdarahitaiH paJcendriyaviSayasukhAsvAdalampaTaimithyAdRSTijIcaryadupArjitaM narakAyurnarakagatyAdipApakarma tadudayena narake samutpadya pRthivIcatuSTaye tIvroSNaduHkhaM, ratnatraya se vilakSaNa jo tIvra mithyAdarzana-jJAna-cAritra haiM, unase pariNata asaMjJI paMcendriya, saraTa (goha Adi), pakSI, sarpa, siMha aura strI kI krama se ratnaprabhAdi chaH pRthiviyoM taka jAne kI zakti hai ( asainI paMcendriya prathama bhUmi taka, saraTa (goha) dUsarI taka, pakSI tosarI taka, sarpa cauthI taka, siMha pA~cavIM taka tathA strI kA jIva chaThI bhUmi taka jA sakatA hai), aura sAtavIM pRthivI meM karmabhUmi ke utpanna hue manuSya aura magaramaccha hI jA sakate haiN| vizeSa--yadi koI jIva nirantara naraka meM jAtA hai to prathama pRthivI meM ATha bAra, dUsarI meM sAta bAra, tIsarI meM chaH bAra, cauthI meM pA~ca bAra, pA~cavI meM cAra bAra, chaThI meM tIna bAra aura sAtavIM meM do bAra hI jA sakatA hai| kiMtu sAtaveM naraka se Aye hue jIva phira bhI eka bAra usI yA anya kisI naraka meM jAte haiM, aisA niyama hai / naraka se Aye hue jIva baladeva, nArAyaNa, pratinArAyaNa aura cakravartI nAmaka zalAkA puruSa nahIM hote // cauthe naraka ke Aye huye tIrthaGkara, pA~caveM se Aye huye carama zarIrI, chaThe se Aye huye bhAvaliMgI muni aura sAtaveM se Aye hue zrAvaka nahIM hote / to kyA hote haiM ? 'naraka se Aye hue jIva, karmabhUmi meM saMjJo, paryApta tathA garbhaja manuSya yA tiryaca hote haiN| sAtaveM naraka se Aye huye tiyaca hI hote haiN| " aba nArakiyoM ke duHkhoM kA kathana karate haiM / yathA-vizuddhajJAna, darzanasvabhAva nina zuddha paramAtma tattva ke samyakazraddhAna-jJAna-AcaraNa kI bhAvanA se samutpanna nirvikAraparama-Anandamaya sukharUpI amRta ke AsvAda se rahita aura pA~ca indriyoM ke viSaya sukhAsvAda meM lampaTa, aise mithyAdRSTi jIvoM ne jo naraka Ayu tathA naraka gati Adi pApakarma For Personal & Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 35 ] dvitIyo'dhikAraH [ 116 paJcamyAM punaruparitana - tribhAge tIvroSNa duHkhamadhobhAge tIvra - zIta- duHkhaM, paSThIM saptamyoratizItotpannaduHkhamanubhavanti / tathaiva chedanabhedanakrakaca vidAraNayaMtrapIDanazUlA rohaNA ditIvra duHkhaM sahate tathAcoktaM - "cchiNimIlaNametta Natthi suhaM duHkhameva aNubaddhaM / giraye rayiyANaM ahoNisaM paJcamAgaNaM / 1 / " prathamapRthivItrayaparyaMtamAsurodIritaM ceti / evaM jJAtvA nArakaduHkhavinAzArthaM bhedAbhedaratnatrayabhAvanA kartavyA / saMkSepeNAdholokavyAkhyAnaM jJAtavyam / ataH paraM tiryaklokaH kathyate - jambUdvIpAdizubhanAmAno dvIpAH lavaNo dAdizubhanAmAnaH samudrAva dviguNa dviguNavistAreNa pUrvaM pUrva pariveSTanya vRttAkArAH svayambhUramaNaparyantAstiryag vistAreNa vistIrNAstiSThanti yatastena kAraNena tiryag loko bhaeyate, madhyalokAzca / tadyathA - teSu sArddhavRtI yoddhAra sAgaropamalomacchedapramiteSvasaMkhyAtadvIpasamudra eSu madhye jambUdvIpastiSThati / sa ca jambUvRkSopalakSito madhyabhAgasthitameruparvatasahito vRttAkAralakSayojana pramANastadviguNaviSkambheNa yo upArjana kiyA hai, usake udaya se ve naraka meM utpanna hote haiN| vahAM pahale kI cAra pRthiviyoM meM tI garmI kA duHkha aura pA~cavIM pRthivI ke UparI tIna cauthAI bhAga meM tIvra uSNatA kA dukha aura nIce ke eka cauthAI bhAga meM tIvra zIta kA duHkha tathA chaThI aura sAtavIM pRthivI meM atyanta zIta ke duHkha kA anubhava karate haiM / isI prakAra chedane, bhedane, karotI se cIrane, ghAnI meM perane aura zUlI para car3hAne AdirUpa tIvra duHkha sahana karate haiM / so hI kahA hai ki 'naraka meM rAta-dina dukha - rUpa agni meM pakate hue nArakI jIvoM ko netroM ke TimakAra mAtra bhI sukha nahIM hai, kintu sadA duHkha hI lagA rahatA hai / 1 / pahalI tIna pRthiviyoM taka, asurakumAra devoM dvArA utpanna kiye hue duHkha ko bhI sahate haiM / aisA jAna kara, naraka-sambandhI duHkha ke nAza ke liye bheda tathA abheda rUpa ratnatraya kI bhAvanA karanI cAhiye / isa prakAra saMkSepa se adholoka kA vyAkhyAna jAnanA cAhiye / isake anantara tiryag loka kA varNana karate haiN| apane dUne - dUne vistAra se pUrva - pUrva dvIpa ko samudra aura samudra ko dvIpa isa krama se ber3ha karake, gola AkAra vAle jaMbU dvIpa Adi zubha nAmoM vAle dvIpa aura lavaNodadhi Adi zubha nAmoM vAle samudra; svayaMbhUramaNa samudra taka tiryag vistAra se phaile hue haiM / isa kAraNa isako tiryaga loka yA madhya loka bhI kahate haiM / vaha isa prakAra hai-- sAr3he tIna uddhAra sAgara pramANa lomoM ( bAloM ) ke Tukar3oM ke barAbara jo asaMkhyAta dvIpa samudra haiM; unake bIca meM jaMbU dvIpa hai; vaha jaMbU (jAmana) ke vRkSa se cinhita tathA madhya bhAga meM sthita sumeru parvata se sahita hai; golAkAra eka lAkha yojana lambA caur3A hai / bAhya bhAga meM apane se dUne vistAra vAle do lAkha yojana pramANa golAkAra lavaNa samudra se veSTita ( ber3hA huA ) hai / vaha lavaNa - samudra bhI bAhya bhAga meM For Personal & Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 ] * bRhadravyasaMgrahaH [ gAthA 35 1 janalakSadvayapramANena vRtAkAreNa bahirbhAge lavaNasamudrareNa veSTitaH / so'pi lavaNasamudrastadviguNavistAregA yojana lakSacatuSTayamANena vRttAkAreNa bahirbhAge dhAtakI eDIpena veSTitaH / so'pi ghAtakIkhaNDadvIpastadviguNavistAreNa yojanASTalakSapramANena vRcAkAreNa bahirbhAge kAlodakasamudreNa veSTitaH / so'pi kAlodakasamudrastadviguNavistAreNa SoDazayojanalacapramANena vRttAkAreNa vahirbhAge puSkaradvIpena veSTitaH / ityAdidviguNa dviguNaviSkambhaH svayambhU ramacadvIpasvayambhUramaNa samudraparyanto jJAtavyaH / yathA jambudvIpalavaNa samudra viSkambhadvaya samudayAdyo janalakSatrayapramitAtsakAzAddhAtakIkhaNDa ekalaceNAdhikastathaivAsaMkhyeyadvIpasamudra viSkambhebhyaH svayambhUramaNa samudra viSkambha ekalakSeNAdhiko jJAtavyaH / evamuktalakSaNeSvasaMkhyeyadvIpasamudra Su vyantaradevAnAM parvatAdyuparigatA AvAsAH, adhobhUbhAgagatAni bhavanAni tathaiva dvIpasamudrAdigatAni purANi ca paramAgamoktabhinnalakSaNAni / tathaiva kharabhAgapaGkabhAgasthitapratarAsaMkhyebhAgapramANAsaMkhyeyavyantaradevAvAsAH, tathaiva dvAsaptatilakSAdhikakoTisaptapramitabhavanavAsidevasaMbandhibhavanAni akRtrimajina caityAlayasa - hitAni bhavanti / evamatisaMkSepeNa tiryagloko vyAkhyAtaH / atha tiryaglokamadhyasthito manuSyaloko vyAkhyAyate - tanmadhyasthita apane se dUne vistAra vAle cAra lAkha yojana pramANa golAkAra dhAtakI khaNDa dvIpa se beSTita hai / vaha dhAtakI khaNDa dvIpa bhI bAhya bhAga meM apane se dUne vistAra vAle ATha lAkha yojana pramANa golAkAra kAlodaka samudra se veSTita hai / vaha kAlodaka samudra bhI bAhya bhAga meM apane se dUne vistAra vAle solaha lAkha yojana pramANa golAkAra puSkara dvIpa se veSTita hai / isa prakAra yaha dUnA 2 vistAra svayaMbhUramaNa dvIpa tathA svayaMbhUramaNa samudra taka jAnanA caahiye| jaise jaMbU dvIpa eka lAkha yojana aura lavaNa samudra do lAkha yojana caur3A hai, ina donoM kA samudAya tIna lAkha yojana hai; usase eka lAkha yojana adhika arthAt cAra lAkha yojana dhAtakI khaNDa hai / isI prakAra asaMkhyAta dvIpa samudroM kA jo viSkaMbha hai usase eka lAkha yojana adhika svayaMbhUramaNa samudra kA viSkambha jAnanA cAhiye / aise pUrvokta lakSaNa ke dhAraka asaMkhyAta dvIpa samudroM meM parvata Adi ke Upara vyantara devoM ke AvAsa; nIce kI pRthivI ke bhAga meM bhavana, aura dvIpa tathA samudra Adi meM pura haiN| ina AvAsa, bhavana tathA puroM ke paramAgamAnusAra ye bhinna-bhinna lakSaNa haiM / isI prakAra ratnaprabhA bhUmi ke khara bhAga aura paka bhAga meM sthita pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa vyaMtara devoM ke AvAsa (bhavana) tathA sAta karor3a bahattara lAkha bhavanavAsI devoM ke bhavana akRtrima caityAlayoM sahita haiM / isa prakAra atyaMta saMkSepa se madhyaloka kA vyAkhyAna kiyA / aba tiryaga loka ke bIca meM sthita manuSya loka kA vyAkhyAna karate haiM / usa manuSya For Personal & Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 35 ] dvitIyo'dhikAraH [121 jambUdvIpe saptakSetrANi bhaNyante / dakSiNadigvibhAgAdArabhya bharatahaimavataharivideha-ramyaka hairaNyavatairAvatasaMjJAni saptakSetrANi bhavanti / kSetrANi ko'rthaH 1 varSA baMzAdezA jatapadA ityarthaH / teSAM kSetrANAM vibhAgakArakAH SaT kulaparvatAH kathyantedakSiNadigbhAgamAdIkRtya himavanmahAhimavanniSadhanIlarukmizistrarisaMjJA bharatAdisaptakSetrANAmantareSu pUrvAparAyatAH SaT kulaparvatAH bhavanti / parnatA iti ko'rthH| varSadharaparvatAH sImAparvatA ityrthH| teSAM parvatAnAmupari krameNa dA kathyante / padmamahApadmatigiJchakezarimahApuNDarIkapuNDarIkasaMjJA akRtrimA SaT hradA bhavanti / hRdA iti ko'rthaH ? srovraanniityrthH| tebhyaH padmAdiSadebhyaH sakAzAdAgamakathitakrameNa nirgatA yAzcaturdazamahAnadyastAH kathyante / tathAhi-himavatparvatasthapadmanAmamahAhradAdardhakrozAvagAhakrozAdhikaSaTyojana' pramANavistArapUrvatoraNadvAreNa nirgatya tatparvatasyaivopari pUrvadigvibhAgena yojanazatapaJcakam gacchati tato gaGgAkUTasamIpe dakSiNena vyAkRtya bhUmisthakuNDe patati tasmAd dakSiNAdvAreNa nirmAtya bharatakSetramadhyabhAgasthitasya dIrghatvena pUrvAparasamudrasparzino vijayAsya gurudvAreNa loka ke bIca meM sthita jambU dvIpa meM sAta kSetra haiN| dakSiNa dizA se prArambha hokara bharata, haimavata, hari, videha, ramyaka, hairaNyavata aura airAvata nAmaka sAta kSetra haiN| kSetra kA kyA artha hai ? yahAM kSetra zabda se varSa; vaMza; deza athavA janapada artha kA grahaNa hai / una kSetroM kA vibhAga karane vAle chaha kulAcala haiN| dakSiNa dizA kI ora se unake nAma himavat 1; mahAhimavat 2; niSadha 3; nIla 4; rukmI 5 aura zikharI 6 haiM / pUrva-pazcima lambe ye parvata una bharata adi sapta kSetroM ke bIca meM haiM / parvata kA kyA artha hai ? parvata kA artha varSadhara parvata athavA sImA parvata hai / una parvatoM ke Upara hadoM kA krama se kathana karate haiN| padma 1, mahApadma 2, tigiMcha 3, kesarI 4, mahApuDarIka 5 aura puDarIka 6 ye akRtrima chaH hRda haiN| hada kA kyA artha hai ? hrada kA artha sarovara hai / una padma Adi 6 hRdoM se Agama meM kahe kramAnusAra jo caudaha mahA nadiyA~ nikalI haiM unakA varNana karate hai| vathA-himavat parvata para sthita padma nAmaka mahA hrada ke pUrva toraNa dvAra se, ardha kosa pramANa gaharI aura eka kosa adhika chaH yojana pramANa caur3I gaGgA nadI nikalakara, usI himavat parvAta ke Upara pUrva dizA meM pAMca sau yojana taka jAtI hai| phira vahA~ se gaGgAkUTa ke pAsa dakSiNa dizA ko mur3akara, bhUmi meM sthita vuNDa meM giratI hai, vahA~ se dakSiNa dvAra se nikalakara, bharata kSetra ke madhya bhAga meM sthita tathA apanI lambAI se pUrva pazcima samudra ko chUne vAle vijayArddha parvAta kI guphA ke dvAra se nikalakara, AryakhaMDa ke ardha bhAga meM pUrNa ko ghUmakara pahalI gaharAI kI apekSA dazaguNI arthAt 5 kosa gaharI aura isI prakAra pahalI caur3AI 1 kozArdhAdhika SaTa yojana' iti pAThAntaraM For Personal & Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 ] vRhadravyasaMgrahaH [ gAthA 35 nirgatya tata AryakhaNDaddha bhAge pUrveNa vyAvRtya prathamAvagAhApekSayA dazaguNena gavyUtipaJcakAvagAhena tathaiva prathamaviSkambhApekSayA dazaguNena yojanAddha sahitaviSaSTiyojanapramANavistAreNa ca pUrvasamudra praviSTA gaGgA / tathA gaGgAvatsindhurapi tasmAdeva himavatparvatasthapadmahadAtparvatasyaivopari pazcimadvAreNa nirgatya pazcAdakSiNadigvibhAgenAgatya vijayAddha guhAdvAreNa nirgatyArya khaNDA bhoge pazcimena vyAvRtya pazcimasamudra praviSTeti / evaM dakSiNadigvibhAgasamAgatagaGgAsindhubhyAM pUrvAparAyatena vijayAddha parvatena ca SaTkhaNDIkRtaM bharata kSetram | atha mahAhimavatparva tasthamahApadmahadAddakSiNadigvibhAgena haimavata kSetramadhye samAgatya tatrasthanAbhigiriparvataM yojanAddhe nAspRzantI tasyaivArdhe pradakSiNaM kRtvA rohitpUrvasamudram gatA / tathaiva himavatparvata sthita padmahadAduttareNAgatya tameva nAbhigiriM yojanArthena spRzantI tasyaivArddha pradakSiNaM kRtvA rohitAsyA pazcimasamudra N gatA / iti rohidrohitAsyAsaMjJaM nadIdvandvaM haimavatasaMjJajaghanyabhoga bhUmikSetre jJAtavyam / atha niSedhaparvatasthitati giJchanAmahadAddakSiNenAgatya nAbhigiriparvataM yojanArdhanAspR se dazaguNI arthAt sAr3he bAsaTha yojana caur3I gaGgA nadI pUrNa samudra praveza karatI hai / isa gaGgA kI bhAMti siMdhu nAmaka mahAnadI bhI usI himavat pati para vidyamAna padma hRda ke pazcima dvAra se nikalakara parvata para hI gamana karake phira dakSiNa dizA ko Akara vijayArddha Sat guphA ke dvAra se nikalakara, AryakhaMDa ke ardhabhAga meM pazcima ko mur3akara pazcima samudra meM praveza karatI hai / isa prakAra dakSiNa dizA ko AI huI gaMgA aura siMdhu do nadiyoM se aura pUrva-pazcima lambe vijayArddha parvata se bharata kSetra cha: khaMDa vAlA kiyA gayA arthAt bharata ke cha: khaMDa ho jAte haiM / mahA himavat ta para sthita mahA padma nAmaka hRda ke dakSiNa dizA kI ora se haimavat kSetra ke madhya meM Akara, vahA~ para sthita nAbhigiri parvata ko AdhA yojana se na chUtI huI (parvata se AdhA yojana dUra rahakara ), usI pati kI AdhI pradakSiNA karatI huI rohitanAmA nadI pUrva samudra ko gaIM hai / isI prakAra rohitAsyA nadI himavat phati ke padma hRda se uttara ko Akara, usI nAbhigiri se AdhA yojana dUra rahatI huI, usI phargata kI AdhI pradakSiNA karake pazcima samudra meM gaI hai| aise rohita aura rohitAsyA nAmaka do nadiyA~ haimavata nAmaka jaghanya bhoga bhUmi ke kSetra meM jAnanI cAhie~ / harita nadI niSadha pati ke tichi hada se dakSiNa ko Akara nAbhigiri parvata se Adhe yojana dUra rahakara usI pati kI AdhI pradakSiNA karake pUrva samudra meM gaI hai / isI taraha harikAntA nadI mahA hima For Personal & Private Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 35] dvitIyo'dhikAraH [ 123 zantI tasyaivArdhapradakSiNaM kRtvA haritpUrvasamudram gatA / tathaiva mahAhimavatparvatasthamahApadmanAmahadAduttaradigvibhAgenAgatya tameva nAbhigiri yojanArdhanAspRzantI tasyaivArdhapradakSiNaM kRtvA harikAntAnAmanadI pazcimasamudram gtaa| iti hariddharikAMtAsaMjhaM nadIdvayaM harisaMjJamadhyamabhogabhUmikSetre vijJeyam / atha nIlaparvatasthitakesarinAmahRdodakSiNenAgatyottarakurusaMjJotkRSTabhogabhamikSetre madhyena gatvA merusamIpe gajadantaparvataM bhitvA ca pradakSiNena yojanArdhena meru vihAya pUrvabhadrazAlavanasya madhyena pUrvavidehasya ca madhyena zItAnAmanadI pUrvasamudra gatA / tathaiva niSadhaparvatasthitatigiJchadAduttaradigvibhAgenAgatya devakurusaMjJottamabhogamikSetramadhyena gatvA merusamIpe gajadanvaparvataM bhitvA ca pradakSiNena yojanArdhena meru vihAya pazcimabhadrazAlavanasya madhyena pazcimavidehasya ca madhyena zItodA pazcimasamudra gtaa| evaM zItAzItodAsaMzaM nadIdvayaM videhAbhidhAne karmabhUmikSetre jJAtavyam / yatpUrva gaGgAsindhunadIdvayasya vistArAvagAhapramANaM bhaNitaM tadeva kSetre kSetre nadIyugalaM prati videhaparyantaM dviguNaM dviguNaM jJAtavyam / atha gaGgA caturdazasahasraparivAranadIsahitA, sindhurapi tathA, ta dviguNasaMkhyAnaM rohidrohitAsyAdvayam , tato'pi dviguNasaMkhyAnaM hariddharikAntAdvayam , tadviguNaM zItAzotodAdvayamiti / tathA SaDviMzatyadhikayoja vat parkAta ke mahA padma hada se uttara dizA kI ora Akara, usI nAbhigiri ko Adhe yojana taka na sparzatI huI ardha pradakSiNA dekara, pazcima samudra meM gaI hai| aise harit aura harikAntA nAmaka do nadiyA~ hari nAmaka madhya-bhoga-bhUmi kSetra meM haiM / zItA nadI nIla parvata ke kesarI hRda se dakSiNa ko Akara, uttarakuru nAmaka utkRSTa bhogabhUmi kSetra ke bIca meM ho kara, meru ke pAsa Akara, gajadanta parvata ko bhedakara aura meru kI pradakSiNA se Adhe yojana taka dUra raha kara, pUrvA bhadrazAlavana aura pUrva videha ke madhya meM hokara, pUrvA samudra ko gaI hai / isI prakAra zItodA nadI niSadhaparvata ke tigiMchahrada se uttara ko Akara, devakuru nAmaka uttama bhogabhUmi kSetra ke bIca meM se jAkara, meda ke pAsa gajadanta parNata ko bheda kara aura meru kI pradakSiNA se Adhe yojana dUra raha kara, pazcima bhadrazAlavana ke aura pazcima videha ke madhya meM gamana karake, pazcima samudra ko gaI hai| aise zItA aura zItodA nAmaka nadiyoM kA yugala videha nAmaka karmabhUmi ke kSetra meM jAnanA caahiye| jo vistAra aura avagAha kA pramANa pahale gaMgA-siMdhu nadiyoM kA kahA hai, usase dUnA dUnA vistAra Adi, pratyeka kSetra meM, nadiyoM ke yugaloM kA videha taka jAnanA cAhiye / gaGgA caudaha hajAra parivAra kI nadiyoM sahita hai| isI prakAra siMdhu bhI caudaha hajAra nadiyoM kI dhAraka hai / inase dUnI parivAra nadiyoM kI dhAraka rohita va rohitAsyA hai| harita-harikAntA kA isase bhI dUnA parivAra hai| For Personal & Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124] vRhadrvyasaMgrahaH [ gAthA 35 nazatapaJcakamekonaviMzatibhAgI-kRtai kayojanasya bhAgaSaTkaM ca yaddakSiNottareNa karmabhUmisaMjJabharatakSetrasya viSkambhapramANaM, tadviguNaM himavatparvate, tasmAdviguNaM haimavatakSetra, ityAdi dviguNaM dviguNaM videhaparyantaM jJAtavyam / tathA padmahado yojanasahastrAyAmastadaddha viSkambho dazayojanAvagAho yojanaikapramANapadmaviSkambhastasmAnmahApadme dviguNastasmAdapi tigiche dviguNa iti / __ atha yathA bharate himavatparvatAnnirgataM gaGgAsindhudvayaM, tathottare karmabhUmisaMharAvatakSetre zikhariparvatAnnirgataM raktAraktodAnadIdvayam / yathA ca haimavatasaMjJe jaghanyabhogabhUmikSetre mahAhimavaddhimavannAmaparvatadvayAtkrameNa nirgataM rohitarohitAsyAnadIdvayaM, tathottare hairaNyavatasaMjJajaghanyabhogabhUmikSetre zikharirukmisaMjJaparvatadvayAtkrameNa nirgataM suvarNakUlArUpyakUlAnadIdvayam / tathaiva yathA harisaMjJamadhyamabhogabhUmikSetre niSadhamahAhimavannAmaparvatadvayAtkrameNa nirgataM hariddharikAntAnadIdvayaM, tathottare ramyakasaMjJamadhyamabhogabhUmikSetre rukminIlanAmaparvatadvayAtkrameNa nirgataM nArInarakAntAnadIdvayamiti vijJeyam / suSamasuSamAdiSaTkAlasaMbaMdhiparamAgamoktAyurutsedhAdisahitA dazasAgaropamakoTipramitAvasarpiNI tathotsarpiNI ca yathA bharate zItA-zItodA donoM nadiyoM kA inase bhI dUnA parivAra haiN| dakSiNa se uttara ko pA~ca sau chabbIsa yojana tathA eka yojana ke unnIsa bhAgoM meM se 6 bhAga pramANa karmabhUmi bharata kSetra kA viSkambha hai / usase dUnA himavatparvata kA, himavat parvata se dUnA haimavata kSetra kA, aise dUnA-dUnA viSkambha videha kSetra taka jAnanA cAhiye / padmada eka hajAra yojana lambA, usa se AdhA ( pA~ca sau yojana ) caur3A aura daza yojana gaharA hai, usameM eka yojana kA kamala hai, usase dUnA mahApadma hrada meM aura usase dUnA tigiMcha hrada meM jaannaa| jaise bharata kSetra meM himavat parvata se gaGgA tathA siMdhu ye do nadiyeM nikalatI haiM paise hI uttara dizA meM karmabhUmi saMjJaka airAvata kSetra meM zikharI parvAta se nikalI huI raktA tathA raktodA nAmaka do nadiye haiN| jaise haimavata nAmaka jaghanya bhogabhUmi kSetra meM mahAhimavat aura himavat nAmaka do parvatoM se kramazaH nikalI huI rohita tathA rohitAsyA, ye do nadiyA~ haiM, isI prakAra uttara meM hairaNyavata nAmaka jaghanya bhogabhUmi meM, zikharI aura rukmI nAmaka parvAtoM se kramazaH nikalI huI suvarNakUlA tathA rUpyakUlA, ye do nadiyA~ haiN| jisa taraha hari nAmaka madhyama bhogabhUmi meM, niSadha aura mahAhimavana parvatoM se kramazaH nikalI huI haritaharikAntA, ye do nadiyA~ haiM, usI taraha uttara meM ramyaka nAmaka madhyama bhogabhUmi-kSetra meM rukmI aura nIla saMjJaka do potoM se kramazaH nikalI huI nArI-narakAntA do nadiyAM jAnanI caahiyeN| suSamasuSamA Adi chahoM kAloM sambandhI Ayu tathA zarIra kI UMcAI Adi For Personal & Private Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 35 ] dvitIyo'dhikAraH [125 vartate tathaivairAvate ca / ayantu vizeSaH, bharatairAvatamlecchakhaNDeSu vijayArdhanageSu ca caturthakAlasamayAdyantatulyakAlo'sti nAparaH / kiM bahunA, yathA khaTvAyA ekamAge jJAte dvitIyabhAgastathaiva jJAyate tathaiva jambUdvIpasya kSetraparvatanadIhadAdInAM yadeva dakSiNavibhAge vyAkhyAnaM taduttare'pi vizeyam / __ atha dehamamatvamUlabhUtamithyAtvarAgAdivibhAvarahite kevalajJAnadarzanasukhodyanantaguNasahite ca nijaparamAtmadravye yayA samyagdarzanajJAnacAritrabhAvanayA kRtvA vigatadehA deharahitAH santo munayaH prAcuryeNa yatra mokSaM gacchanti sa videho bhaNyate / tasya jambUdvIpasya madhyavartinaH kimapi vivaraNaM kriyate / tadyathA-navanavatisahasrayojanotsedha ekasahasrAvagAha Adau bhUmitale dazayojanasahasravRttavistAra upayu pari punarekAdazAMzahAnikrameNa hIyamAnatve sati mastake yojanasahasravistAra AgamoktAkRtrimacaityAlayadevavanadevAvAsAdyAgamakathitAnekAzcaryasahito videhakSetramadhye mahAmeru ma parvatosti / sa ca gajo jAtastasmAnmerugajAtsakAzAduttaramukhe dantadvayAkAreNa yannirgataM parvatadvayaM tasya gajadantadvayasaMzeti, tathottare bhAge nIla paramAgama meM kahI gaI hai, una sahita, dshkott|kotti sAgara pramANa, avasarpiNI-utsarpiNI kAla bharata jaise hI airAvat meM bhI hote haiN| itanA vizeSa hai, bharata airAvata ke mleccha khaNDoM meM aura vijayArdha parvAta meM caturtha kAla kI Adi tathA anta ke samAna kAla vartatA hai, anya kAla nahIM vartatA / vizeSa kyA kaheM, jaise khATa kA eka bhAga jAna lene para usakA dUsarA bhAga bhI usI prakAra samajha liyA jAtA hai; usI taraha jambUdvIpa ke kSetra, nadI, parvata aura hRda Adi kA jo dakSiNa dizA sambandho vyAkhyAna hai vahI uttara dizA sambandhI jAnanA caahiye| ___ aba zarIra meM mamatva ke kAraNabhUta mithyAtva tathA rAga Adi vibhAvoM se rahita aura kevalajJAna, kevaladarzana, ananta sukha Adi ananta guNoM se sahita nija paramAtma dravya meM samyagdarzana, jJAna aura cAritrarUpa bhAvanA karake, munijana jahAM se vigatadeha arthAt deharahita hokara adhikatA se mokSa prApta karate haiM unako videha kahate haiM / jambUdvIpa ke madhya meM sthita videha kSetra kA kucha varNana karate haiM / ninyAnavai hajAra yojana UMcA, eka hajAra yojana gaharA aura Adi meM bhUmitala para dasa hajAra yojana gola vistAra vAlA tathA Upara Upara gyArahaveM bhAga hAni krama se ghaTate ghaTate zikhara para eka hajAra yojana vistAra kA dhAraka aura zAstra meM kahe hue akRtrima caityAlaya, devavana tathA devoM ke AvAsa Adi nAnA prakAra ke AzcaryoM sahita aisA mahAmerunAmaka parvata videha kSetra ke madhya meM hai, vahI mAnoM gaja (hAthI) huA, usa merurUpa gaja se uttara dizA meM do dantoM ke AkAra se jo do parvata For Personal & Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126] bRhadravyasaMgrahaH [gAthA 35 parvate lagnaM tiSThati / tayormadhye yatrikoNAkArakSetramuttamabhogabhUmirUpaM tasyottaskurusaMjJA / tasya ca madhye merorIzAnadigvibhAge zItAnIlaparvatayormadhye paramAgamavarNitAnAdyakRtrimapArthivo jambUvRkSastiSThati / tasyA eva zItAyA ubhayataTe yamakagirisaMjJaM parvatadvayaM vijJeyam / tasmAtparvatadvayAddakSiNabhAge kiyantamabhvAnaM gatvA zItAnadImadhye antarAntareNa panAdihradapaJcakamasti / teSAM hradAnAmubhayapArzvayoH pratyeka suvarNaratnamayajinagRhamaNDitA lokAnuyogavyAkhyAnena daza daza suvarNaparvatA bhavanti / tathaiva nizcayavyavahAraratnatrayArAdhakottamapAtraparamabhaktidattAhAradAnaphalenotpannAnAM tiryagmanuSyANAM svazuddhAtmabhAvanotpannanirvikArasadAnandaikalakSaNasukhAmRtarasAsvAdavilakSaNasya cakravartibhogasukhAdapyadhikasya vividhapaJcendriyabhogasukhasya pradAyakA jyotigRhapradIpatUrya bhojanavastramAlyabhAjanabhUSaNarAgamadotpAdakarasAMgasaMjJA dazaprakArakalpavRkSAH bhogabhUmikSetraM vyApya tiSThantItyAdiparamAgamoktaprakAreNAnekAzcaryANi jJAtavyAni / tasmAdeva merugajAdakSiNadigvibhAgena gajadantadvayamadhye devakurusaMjJamuttamabhogabhUmikSetramuttarakuruvadvizeyam / nikale haiM, unakA nAma 'do-gajadanta' hai aura ve donoM uttara bhAga meM jo nIla parvata hai usameM lage hue haiN| una donoM gajadantoM ke madhya meM jo trikoNa AkAravAlA uttama bhogabhUmirUpa kSetra hai, usakA nAma 'uttarakuru' hai aura usake madhya meM meru kI IzAna dizA meM zItA nadI aura nIla parvata ke bIca meM paramAgama-kathita anAdi-akRtrima tathA pRthvIkAyika jambU vRkSa hai / usI zItA nadI ke donoM kinAroM para yamakagiri nAmaka do parvata jAnane caahiyeN| una donoM yamakagiri parvatoM se dakSiNa dizA meM kucha mArga calane para zItA nadI ke bIca meM kucha-kucha antarAla se padma Adi pAMca hRda haiM / una hRdoM ke donoM pasavAr3oM meM se pratyeka pArzva meM, lokAnuyoga ke vyAkhyAna ke anusAra, suvarNa tathA ratnanirmita jina: caityAlayoM se bhUSita daza daza suvarNa parvata haiM / isI prakAra nizcaya tathA vyavahAra ratnatraya kI ArAdhanA karane vAle uttama pAtroM ko parama bhakti se diye hue AhAra-dAnaM ke phala se utpanna hue tithaMca aura manuSyoM ko, nija zuddha Atma-bhAvanA se utpanna honevAlA nirvikAra sadA AnandarUpa sukhAmRta rasa ke AsvAda se vilakSaNa aura cakravartI ke bhoga-sukhoM se bhI adhika, nAnA prakAra ke paMcendriya sambandhI bhoga-sukhoM ke denevAle jyotiraGga, gRhAGga, dIpAGga, tUryAGga, bhojanAGga, vastrAGga, mAlyAGga, bhAjanAGga, bhUSaNaGga tathA rAga evaM mada ko utpanna karane vAle rasAGga nAmaka, aise dasa prakAra ke kalpavRkSa bhogabhUmiyA kSetra meM sthita haiN| ityAdi paramAgamakathita prakAra se aneka Azcarya samajhane caahiye| usI merugaja se nikale hue dakSiNa dizA meM jo 'do-gajadanta' haiM unake madhya meM uttara kuru ke samAna devakuru nAmaka uttama bhogabhUmi kA kSetra jAnanA cAhiye / For Personal & Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 35] dvitIyo'dhikAraH [127 tasmAdeva meruparvatAtpUrvasyAM dizi pUrvApareNa dvAviMzatisahasrayojanaviSkambhaM savedikaM bhadrazAlavanamasti / tasmAtpUrvadigbhAge karmabhUmisaMjJaH pUrva videho'sti / tatra nIlakulaparvatAddakSiNabhAge zItAnadyo uttarabhAge meroH pradakSiNena yAni kSetrANi tiSThanti teSAM vibhAgaH kathyate / tathAhi meroH pUrva dizAbhAge yA pUrvabhadrazAlavanavedikA tiSThati tasyAH pUrvadigbhAge prathamaM kSetraM bhavati, tadanantaraM dakSiNottarAyato vakSAranAmA parvato bhavati, tadanantaraM kSetraM tiSThati, tato'pyanantaraM vibhaGgA nadI bhavati, tato'pi kSetraM, tasmAdapi vakSAraparvatastiSThati, tatazca kSetraM, tato'pi vibhaGgA nadI, tadanantaraM kSetraM, tataH paraM vakSAraparvato'sti, tadanantaraM kSetraM, tato vibhaGgA nadI, tatazca kSetraM, tato vakSAraparvatastataH kSetraM, tadanantaraM pUrvasamudrasamIpe yaddavAraNyaM tasya vedikA ceti navabhittibhiraSTakSetrANi jJAtavyAni / teSAM krameNa nAmAni kathyante kacchA 1 sukacchA 2 mahAkacchA 3 kacchAvatI 4 AvartA 5 lAGgalAvartA 6 puSkalA 7 puSkalAvatI 8 ceti / idAnI kSetramadhyasthitanagarINAM nAmAni kathyante / kSemA 1 kSemapurI 2 riSTA 3 riSTapurI 4 khaDgA 5 maJjUSA 6 auSadhI 7 puNDarIkiNI 8 ceti / ata UvaM zItAyA dakSiNavibhAge niSadhaparvatAduttaravibhAge yAnyaSTakSetrANi usI meru parvata se pUrva dizA meM, pUrva-pazcima bAIsa hajAra yojana vistAra vAlA vedI sahita bhadrazAla vana hai / usase pUrva dizA meM karmabhUmi nAmaka pUrvavideha hai| vahA~ naula nAmaka kulAcala se dakSiNa dizA meM aura zItA nadI ke uttara meM meru kI pradakSiNA rUpa se jo kSetra haiM, unake vibhAgoM ko kahate haiN| vaha isa prakAra hai-meru se pUrva dizA meM jo pUrvabhadrazAla vana kI vedikA hai, usase pUrva dizA meM prathama kSetra hai, usake pazcAt dakSiNauttara lambA vakSAra parvata hai, usake bAda kSetra hai, usake Age vibhaGgA nadI hai, usake Age kSetra hai, usake anantara vakSAra parvata hai, phira kSetra hai, phira vibhaGgA nadI hai, usake anantara kSetra hai, usake pazcAt vakSAra parvata hai, usake Age kSetra hai, phira vibhaGgA nadI hai aura phira kSetra hai, usase Age phira vakSAra parvata hai, phira kSetra hai, tadanantara pUrva samudra ke pAsa jo devAraNya nAmaka vana hai, usakI vedikA hai| aise nau bhittiyoM ( dIvAroM ) se ATha kSetra jAnane cAhiyeM / krama se unake nAma haiM-kacchA 1, sukacchA 2, mahAkacchA 3, kacchAvatI 4, AvartI 5, lAGgalAvatA 6, puSkalA 7 aura puSkalAvatI 8 / aba kSetroM ke madhya meM jo nagariyA~ haiM, unake nAma kahate haiM-kSemA 1, kSemapurI 2, riSTA 3, riSTapurI 4, khaDagA 5, maMjUSA 6, auSadhI 7 aura puNDarIkiNI 8 / isake Upara zItA nadI se dakSiNa bhAga meM niSadha parvata se uttara bhAga meM jo ATha For Personal & Private Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128] vRhadrvya saMgrahaH [ gAthA 35 tAni kathyante / tadyathA-pUrvoktA yA devAraNyavedikA tasyAH pazcimabhAge kSetramasti, tadanantaraM vakSAraparvatastataH paraM kSetraM, tato vibhaGgA nadI, tatazca kSetraM, tasmAdvakSAraparvatastatazca kSetraM, tato vibhaGgA nadI, tataH kSetraM, tato vakSAraparvataH, tataH kSetraM, tato vibhaGgA nadI, tadanantaraM kSetraM, tato vakSAraparvatastataH kSetraM, tato merudigbhAge pUrvabhadrazAlavanavedikA bhavatIti navabhittimadhye'STau kSetrANi jJAtavyAni / idAnIM teSAM krameNa nAmAni kathyante-vacchA 1, suvacchA 2, mahAvacchA 3, vacchAvatI 4, ramyA 5, ramyakA 6, ramaNIyA 7, maGgalAvatI 8 ceti / idAnIM tanmadhyasthitanagarINAM nAmAni kathyante-sumImA 1, kuNDalA 2, aparAjitA 3, prabhAkarI 4, aGkA 5, padmA 6, zubhA 7, ratnasaMcayA 8 ceti, iti pUrva videhakSetravibhAgavyAkhyAnaM samAptam / atha meroH pazcimadigbhAge pUrvAparadvAviMzatisahasrayojanaviSkambho pazcimabhadrazAlavanAnantaraM pazcimavidehastiSThati / tatra niSadhaparvatAduttaravibhAge zItodonadyA dakSiNabhAge yAni kSetrANi teSAM vibhAga ucyate / tathAhi-merudigbhAge yA pazcimabhadrazAlavanavedikA tiSThati tasyAH pazcimabhAge kSetraM bhavati, tato dakSiNottarAyato kSetra haiM unako kahate haiM / ve isa prakAra haiM-pahale kahI huI jo devAraNya kI vedI hai usake pazcima meM kSetra hai, tadanantara vakSAra parvata hai, usake Age kSetra hai, phira vibhaGgA nadI hai, usake bAda kSetra hai, phira vakSAra parvata hai, usake Age kSetra hai, tatpazcAt vibhaGgA nadI hai, phira dotra hai, punaH vakSAra parkAta hai, phira kSetra hai, pazcAt vibhaGgA nadI hai, tadanantara kSetra hai, phira vakSAra parNata hai, phira kSetra hai, usake Age meru ke pUrva dizA vAle pUrNabhadrazAla vana kI vedI hai / aise nau bhittiyoM ke madhya meM ATha kSetra jAnane yogya haiN| una kSetroM ke nAma krama se kahate hai-vacchA 1, suvacchA 2, mahAvacchA 3, vacchAvatI 4, ramyA 5, ramyakA 6, ramaNIyA 7 aura maMgalAvatI 8 / aba una kSetroM meM sthita nagariyoM ke nAma kahate haiMsusImA 1, kuNDalA 2, aparAjitA 3, prabhAkaro 4; aMkA 5, padmA 6, zubhA 7 aura ratnasaMcayA 8 / isa prakAra pUrva videha kSetra ke vibhAgoM kA vyAkhyAna samApta huaa| ava meru parvata se pazcima dizA meM pUrva-pazcima bAIsa hajAra yojana vistAra vAlA pazcima bhadrazAla vana ke bAda pazcima videha kSetra hai / vahA~ niSadha parvata se uttara meM aura zItodA nadI ke dakSiNa meM jo kSetra haiM, unakA vibhAga kahate haiM-meru kI pazcima dizA meM jo pazcima bhadrazAla vana kI vedikA hai, usake pazcima bhAga meM kSetra hai, usase Age dakSiNauttara lambA vakSAra parvAta hai, tadanantara kSetra hai, phira vibhaMgA nadI hai, usake bAda kSetra hai, For Personal & Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 35] dvitIyo'dhikAraH [ 126 vakSAraparvatastiSThati, tadanantaraM kSetraM, tato vibhaGgA nadI, tatazca kSetraM, tato vakSAraparvatastataH paraM kSetra, tato vibhaGgA nadI, tataH kSetra, tato vakSAraparvatastataH kSetra, tataH vibhaGgA nadI, tataHkSetra, tataH vakSAraparvatastataH kSetra, tadanantaraM pazcimasamudra samIpe yadbhUtAraNyavanaM tiSThati tasya vedikA ceti navabhittiSu madhye'STau kSetrANi bhavanti / teSAM nAmAni kathyante / padmA 1, supadmA 2, mahApadmA 3, padmakAvatI 4, zaMkhA 5, nalinA 6, kumudA 7, salilA 8 ceti / tanmadhyasthitanagarINAM nAmAni kathayanti -azvapurI 1, siMhapurI 2, mahApurI 3, vijayApurI 4, arajApurI 5, virajApurI 6, azokApurI 7, vizokApurI 8 ceti / ata Urdhva zItodAyA uttarabhAge nIlakulaparvatAdakSiNe bhAge yAni kSetrANi tiSThanti teSAM vibhAgabhedaM kathayati / pUrvabhaNitA yA bhUtAraNyavanavedikA tasyAH pUrvabhAge kSetra bhavati / tadanaMtaraM vakSAraparvatastadanaMtaraM kSetra, tato vibhaMgA nadI, tataH kSetraM, tato vakSAraparvataH, tatazca kSetra, tatazca vibhaMgA nadI, tato'pi kSetra, tato vakSAraparvatastataH kSetra, tato vibhaMgA nadI, tataH kSetra, tatazca vakSAraparvatastataH kSetra, tato merudizAbhAge pazcimabhadrazAlavanavedikA ceti navabhittiSu usase Age vakSAra parvata hai, tatpazcAt kSotra hai, phira vibhaMgA nadI hai, phira kSetra hai, usake Age vakSAra parvata hai, tatpazcAt kSetra hai, phira vibhaMgA nadI hai. usake anantara kSetra hai, usa ke pazcAt vakSAra parvata hai, phira kSetra hai, usake anaMtara pazcima samudra ke samIpa meM jo bhUtAraNya nAmaka vana hai usakI vedikA hai| aise nau bhittiyoM ke madhya meM ATha kSetra hote haiN| unake nAma kahate haiM--padmA 1, supadmA 2, mahApadmA 3, padmakAvatI 4, zaMkhA 5, nalinA 6, kumudA 7 aura salilA 8 / una kSetroM ke madhya meM sthita nagariyoM ke nAma kahate haiM-azvapurI 1, siMhapurI 2; mahApurI 3, vijayApurI 4, arajApurI 5, virajApurI 6, azokApurI 7 aura vizokApurI / aba zItodA ke uttara meM aura nIla kulAcala se dakSiNa meM jo kSetra haiM, unake vibhAga-bheda kA varNana karate haiM--pahale kahI huI jo bhUtAraNya vana kI vedikA hai usake pUrva meM kSetra hai, usake bAda vakSAra parvata, usake anaMtara kSetra, usake bAda vibhaMgA nadI, usake pIche dotra, usake pazcAt vakSAra parvata, usake anaMtara punaH kSetra, usake bAda punaH vibhaMgA nadI, usake anaMtara puna; kSetra, usake pazcAt vakSAra parvata, usake bAda kSetra, tadanaMtara vibhaMgA nadI, usake anaMtara kSetra, usake pazcAt vakSAra parvAta, usake bAda kSetra hai| usake anaMtara meru ko (pazcima) dizA meM sthita pazcimabhadra-zAla vana kI vedikA hai| aise nau bhittiyoM ke bIca meM ATha kSetra haiN| unake nAma krama se kahate For Personal & Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130] vRhadrvya saMgraha [gAthA 35 madhye'STau kSetrANi bhavanti / teSAM krameNa nAmAni kathyante-vA 1 suvaprA 2 mahAvaprA 3 vaprakAvatI 4 gandhA 5 sugandhA 6 gandhilA 7 gandhamAlinI 8 ceti / tanmadhyasthita nagarINAM nAmAni kathyante / vijayA 1. vaijayaMtI 2 jayaMtI 3 aparAjitA 4 cakrapurI 5 khaDgapurI 6 ayodhyA 7 avadhyA 8 ceti / atha yathA-bharatakSetre gaGgAmidhunadIdvayena vijayArdhaparvatena ca mlecchakhaNDapaJcakamAryakhaNDaM ceti SaT khaNDAni jAtAni / tathaiva teSu dvAtriMzatkSetreSu gaGgAsiMdhusamAnanadIdvayena vijayArdhaparvatena ca pratyekaM SaT khaNDAni jJAtavyAni / ayaM tu vizeSaH / eteSu kSetreSu sarvadeva caturthakAlAdisamAnakAlaH / utkarSeNa pUrvakoTijIvitaM, pazcazatacApotsedhazceti vijJeyam / pUrvapramANaM kathyate / "puvvassa hu parimANaM sadariM khalu sdshsskoddiio| chaSpaNNaM ca sahassA bodhavyA vAsagaNanAyo / 1 / " iti saMkSepeNa jambUdvIpavyAkhyAnaM samAptam / ___tadanantaraM yathA sarvadvIpeSu sarvasamudraSu ca dvIpasamudramaryAdAkArikA yojanASTakotsedhA vajravedikAsti tathA jambUdvIpepyastIti vijJeyam / yadvahirbhAge yojanalakSadvayavalayaviSkambha AgamakathitaSoDazasahasrayojanajalotsedhAdyanekAzcarya hai-vaprA 1, suvaprA 2, mahAvaprA 3, vaprakAvatI 4, gaMdhA 5, sugaMdhA 6, gaMdhilA 7 aura gaMdhamAlinI 8 / una kSetroM ke madhya meM vartamAna nagariyoM ke nAma kahate haiM-vijayA 1, paijayantI 2, jayantI 3, aparAjitA 4, cakrapurI 5, khaDgapurI 6, ayodhyA 7 aura avadhyA 8 / aba jaise bharata kSetra meM gaMgA aura siMdhu ina donoM nadiyoM se tathA vijayA parvAta se pAMca mleccha khaMDa aura eka Arya khaMDa aise chaH khaMDa hue haiM, usI taraha pUrvokta battIsa videha kSetroM meM gaMgA siMdhu samAna do nadiyoM aura vijayAdha parvata se pratyeka kSetra ke chaH khaMDa jAnane cAhiye / itanA vizeSa hai ki ina saba kSetroM meM sadA cauthe kAla kI Adi jaisA kAla rahatA hai / utkRSTatA se koTi pUrNa pramANa Ayu hai aura pAMca sau dhanuSa pramANa zarIra kA utsedha hai / pUrva kA pramANa kahate haiM-"pUrvA kA pramANa sattara lAkha chappana hajAra koDi varSe jAnanA ca.hiye / " aise saMkSepa se jaMbU dvIpa kA vyAkhyAna samApta huaa| jaise saba dvIpa aura samudroM meM dvIpa aura samudra kI maryAdA (sImA) karane vAlI ATha yojana UMcI vajra kI vedikA (dIvAra) hai, usI prakAra se jaMbU dvIpa meM bhI hai, aisA jAnanA cAhiye / usa vedikA ke bAhara do lAkha yojana caur3A golAkAra zAstrokta solaha hajAra For Personal & Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 35 ] dvitIyo'dhikAraH . [131 sahito lavaNasamudro'sti / tasmAdapi bahirbhAge yojanalakSacatuSTayaklayaviSkambho dhAtakIkhaNDadvIpo'sti / tatra ca dakSiNabhAge lapaNodadhikAlodadhisamudradvayavedikAsparzI dakSiNottarAyAmaH sahasayojanaviSkambhaH zatacatuSTayotsedha ikSvAkAranAmaparvataH asti / tathottaravibhAge'pi / tena parvatadvayena khaNDIkRtaM pUrvAparadhAtakIkhaNDadvayaM jJAtavyam / tatra pUrvadhAtakIkhaNDadvIpamadhye caturazItisahasrayojanotsedhaH sahastrayojanAvagAhaH kSullakamerurasti / tathA pazcimaghAtakIkhaNDe'pi / yathA jambUdvIpamahAmeroH bharatAdikSetrahimavadAdiparvatagaGgAdinadIpaJcAdihadAnAM dakSiNottareNa vyAkhyAnaM kRtaM tathAtra pUrvadhAtakIkhaeDamerau pazcimaghAtakIkhaNDamerau ca jJAtavyam / ata eva jambUdvIpApekSayA saMkhyA prati dviguNAni bhavanti bharatakSetrANi, na ca vistArAyAmApekSayA / kulaparvatAH punarvistArApekSayaiva dviguNA, natvAyAmaM prati / tatra dhotakIkhaNDadvIpe yathA cakrasyArAstathAkArAH kulaparvatA bhavanti / yathA cArANAM vivarANi chidrANi madhyAnyabhyantare saGkIrNAni bahirbhAge vistIrNAni tathA kSetrANi jJAtavyAni / itthaMbhUtaM dhAtakIkhaNDadvIpamaSTalakSayojanavalayaviSkambhaH kAlodakasamudraH yojana jala kI UMcAI Adi aneka AzcaryoM sahita lavaNa samudra hai; usake bAhara cAra lAkha yojana gola vistAra vAlA dhAtakI khaMDa dvIpa hai / vahA~ para dakSiNa bhAga meM lavaNodadhi aura kAlodadhi ina donoM samudroM kI vedikA ko chUne vAlA, dakSiNa-uttara lambA, eka hajAra yojana vistAra vAlA tathA cAra sau yojana UMcA ikSvAkAra nAmaka parnata hai| isI prakAra uttara bhAga meM bhI eka ikSvAkAra parvata hai / ina donoM parvatoM se vibhAjita, pUrNa dhAtakIkhaMDa tathA pazcima dhAtakIkhaMDa aise do bhAga jAnane cAhiye / pUrNa dhAtakIkhaMDa dvIpa ke madhya meM caurAsI hajAra yojana UMcA aura eka hajAra yojana gaharA choTA meru hai| usI prakAra pazcima dhAtakIkhaMDa meM bhI eka choTA meru hai| jaise jaMbU dvIpa ke mahAmeru meM bharata Adi kSetra, himavat Adi parvata, gaMgA Adi nadI aura padma Adi hRdoM kA dakSiNa va uttara dizAoM sambandhi vyAkhyAna kiyA hai; jaise hI isa pUrNa dhAtakIkhaMDa ke meru aura pazcima dhAtakI khaMDa ke meru sambandhi jAnanA cAhiye / isI kAraNa dhAtakIkhaMDa meM jaMbU dvIpa kI apekSA saMkhyA meM bharata kSotra Adi dUne hote haiM, parantu lambAI caur3AI kI apekSA se dugune nahIM haiN| kula parvata to vistAra kI apekSA hI dugune haiM, AyAma (lambAI) kI apekSA dugune nahIM haiN| usa dhAtakIkhaMDa dvIpa meM, jaise cakra ke Are hote haiM, jaise AkAra ke dhAraka kulAcala haiM / jaise cakra ke prAroM ke chidra andara kI ora to saMkIrNa (sukar3e) hote haiM aura bAhara kI ora vistIrNa (phaile hue) hote haiM, vaisA hI kSetroM kA AkAra samajhanA cAhiye / For Personal & Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132] vRhadrvyasaMgrahaH [ gAthA 35 pariveSTya tiSThati / tasmAdbahirbhAge yojanalakSASTakaM gatvA puSkaravaradvIpasya arddha valayAkAreNa caturdizAbhAge mAnuSottaranAmA parvatastiSThati / tatra puSkarArdhe'pi dhAtakIkhaNDadvIpavaddakSiNottareNekSvAkAranAmaparvatadvayaM pUrvApareNa kSullakamerudvayaM ca / tathaiva bharatAdikSetravibhAgazca bodhvyH| paraM kintu jambudvIpabharatAdisaMkhyApekSayA bharatotrAdidviguNatvaM, na ca dhAtakIkhaNDApekSayA / kulaparvatAnAM tu ghAtakIkhaNDakulaparvatApekSayA divaguNo viSkambha AyAmazca / utsedhapramANaM punaH dakSiNabhAge vijayArdhaparvate yojanAni paJcaviMzatiH, himavati parvate zataM mahAhimavati dvizataM, niSadhe catuHzataM, tathottarabhAge ca / merusamIpagajadanteSu zatapazcakaM, nIla niSadha pAveM gajadantAni yojana catuHzatAni / nadIsamIpe vakSAreSu cAntyaniSadhanIlasamIpe catuHzataM ca / zeSaparvatAnAM ca meruM tyaktvA yadeva jambUdvIpe bhaNitaM tadevArdhatRtIyadvIpeSu ca vijJeyam / tathA nAmAni ca kSetraparvatanadIdezanagarAdInAM tAnyeva / tathaiva krozadvayotsedhA paJcazatadhanurvistArA padmarAgaratnamayI vanAdInAM vedikA sarvatra samAneti / atrApi cakrArAkAravatparvatA AravivarasaMsthAnAni kSetrANi jJAtavyAni / mAnuSottaraparvatAdabhyantarabhAga eva manuSyAstiSThanti, na isa prakAra jo dhAtakIkhaMDa dvIpa hai usako ATha lAkha yojana vistAra vAlA kAlodaka samudra ber3e hue hai / usa kAlodaka samudra ke bAhara ATha lAkha yojaga calakara puSkaravara dvIpa ke ardha bhAga meM golAkAra rUpa se cAroM dizAoM meM mAnupottara nAmaka parvata hai| usa puSkarAdha dvIpa meM bhI dhAtakIkhaMDa dvIpa ke samAna dakSiNa tathA uttara dizA meM ikSvAkAra do parvata haiM, pUrva-pazcima meM do choTe meru haiM / isI prakAra (dhAtakIkhaMDa ke samAna) bharata Adi kSetroM kA vibhAga jAnanA cAhie / parantu jaMbU dvIpa ke bharata Adi kI apekSA se yahA~ para saMkhyA meM dUne 2 bharata Adi kSetra haiM, dhAtakIkhaMDa kI apekSA se bharata Adi dUne nahIM haiN| kula parvatoM kA viSkambha tathA AyAma dhAtakIkhaMDa ke kula parvatoM kI apekSA se dugunA hai| dakSiNa meM vijayArdha parvata kI UMcAI kA pramANa paccIsa yojana, himavat parvata kI UMcAI 100 yojana, mahAhimavAn parvAta kI do sau yojana, niSadha kI cAra sau yojana pramANa hai| tathA uttara bhAga meM bhI isI prakAra utsedha pramANa hai / meru ke samIpa meM gajadantoM kI UMcAI pAMca sau yojana hai aura nIla niSadha parvatoM ke pAsa cAra sau yojana hai / vakSAra parvatoM kI UMcAI nadI ke nikaTa tathA anta meM nIla aura niSadha parvatoM ke pAsa cAra sau yojana hai| meru ko chor3akara zeSa pAtoM kI jo UMcAI jaMbU dvIpa meM kahI hai so hI puSkarAddha taka dvIpoM meM jAnanI cAhiye / tathA kSetra, parvata, nadI, deza, nagara Adi ke nAma bhI ve hI haiM, jo ki jaMbU dvIpa meM haiN| isI prakAra do koza UMcI, pAMca sau dhanuSa caur3I padmarAga ratnamayI jo vana Adi kI vedikA hai, vaha saba dvIpoM meM samAna hai / isa puSkarArdha dvIpa meM bhI cakra ke For Personal & Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 35] dvitIyo'dhikAraH [ 133 ca bahirbhAge / teSAM ca jaghanyajIvitamantarmahUrtapramANam , utkarSeNa palyatrayaM, madhye madhyamavikalpA bahavastathA tirazcAM ca / evamasaMkhyeyadvIpasamudravistIrNatiryaglokamadhye'rdhatRtIyadvIpapramANaH saMkSepeNa manuSyaloko vyAkhyAtaH / atha mAnuSottaraparvatasakAzAdvahirbhAge svayambharamaNadvIpAdhaM parikSipya yo'sau nAgendranAmA parvatastasmAtpUrvabhAge ye saMkhyAtItA dvIpasamudrAstiSThanti teSu yadyapi 'vyantarA nirantarA' iti vacanAd vyantaradevAvAsAstiSThanti tathApi palyapramANAyuSAM tirazcAM sambandhinI jaghanyabhogabhUmiriti jJeyam / nAgendraparvatAdvahirbhAge svayambharamaNadvIpArdhe samudra' ca punarvidehavatsarvadaiva karmabhUmizcaturthakAlazca / paraM kintu manuSyA na santi / evamuktalakSaNatiryaglokasya tadabhyantaraM madhyabhAgavartino manuSyalokasya ca pratipAdanena saMkSepeNa madhyamalokavyAkhyAnaM samAptam / atha manuSyaloke dvihInazatacatuSTayaM tiryagloke tu nandIzvarakuNDalarucakAbhidhAnadvIpatrayeSu krameNa dvipazcAzaccatuSTayacatuSTayasaMkhyAzcAkRtrimAH svatantrajinagRhA jnyaatvyaaH| AroM ke AkAra samAna pati aura AroM ke chidroM ke samAna kSetra jAnane cAhiye / mAnuSottara parvata ke bhItarI bhAga meM hI manuSya nivAsa karate haiM bAharI bhAga meM nhiiN| una manuSyoM kI jaghanya Ayu antamuhUrta aura utkRSTa Ayu tIna palya ke barAbara hai| madhya meM madhyamavikalpa bahuta se haiM / tiryacoM kI Ayu bhI manuSyoM kI Ayu ke samAna hai| isa prakAra asaMkhyAta dvIpa samudroM se vistarita tiryagloka ke madhya meM DhAI dvIpa pramANa manuSyaloka kA saMkSepa se vyAkhyAna huaa| __ aba mAnuSottara parvata se bAharI bhAga meM, svayaMbhUramaNa dvIpa ke ardhabhAga ko ver3hakara jo nAgendra nAmaka parvata hai, usa parvata ke pUrva bhAga meM jo asaMkhyAta dvIpa samudra haiM, unameM 'vyantara deva nirantara rahate haiN| isa vacanAnusAra, yadyapi vyantara devoM ke AvAsa haiM, tathApi eka palyapramANa AyuvAle tiryacoM kI jaghanya bhogabhUmi bhI hai, aisA jAnanA cAhiye / nAgendra parvata se bAhara svayaMbhUramaNa Adhe dvIpa aura pUrNasvayaMbhUramaNa samudra meM videha kSetra ke samAna, sadA hI karmabhUmi aura caturtha kAla rahatA hai / parantu vahA~ para manuSya nahIM haiN| isa prakAra tiryag loka ke tathA usa tiryaka loka ke madhya meM vidyamAna manuSya-loka ke nirUpaNa dvArA madhya loka kA vyAkhyAna samApta huA / manuSya loka meM tIna sau aTThAnave 368 aura tiryak loka meM nandIzvara dvIpa, kuNDala dvIpa tathA rucaka dvIpa ina tIna dvIpoM sambandhI kramazaH bAvana, cAra, cAra akRtrima svataMtra caityAlaya jAnane cAhiye / (madhyaloka meM saba akRtrima caityAlya 458 haiN)| For Personal & Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134] vRhadrvya saMgraha [ gAthA 35 - ata Urdhva jyotirlokaH kathyate / tadyathA-candrAdityagrahanakSatrANi prakIrNatArakAzceti jyotiSkadevAH paJcavidhA bhavanti / teSAM madhye'smAdbhamitalAdupari navatyadhikasaptazatayojanAnyAkAze gatvA tArakavimAnAH santi, tato'pi yojanadazakaM gatvA sUryavimAnAH, tataH paramazItiyojanAni gatvA candravimAnAH, tato'ipa trailokyasArakathitakrameNa yojanacatuSTayaM gate azvinyAdinakSatravimAnAH, tataH paraM yojana catuSTayaM gatvA budhavimAnAH, tataH paraM yojanatrayaM gatvA zukravimAnA:, tataH paraM yojanatraye gate bRhaspativimAnAH, tato yojanatrayAnantaraM maGgalavimAnAH, tato'pi yojanatrayAnantaraM zanaizcaravimAnA iti / tathA coktaM "uduttarasattasayA dasa sIdI caudugaM tu ticaukkaM / tArAravisasirikkhA buhabhaggavaaMgirArasaNI / 1 / " te ca jyotiSkadevA ardhatRtIyadvIpeSu niraMtara meroH pradakSiNena paribhramaNagatiM kurvanti / tatra ghaTikApraharadivasAdirUpaH sthUlavyavahArakAlaH samayanimiSAdisUkSmavyavahArakAlavat yadyapyanAdinidhanena samayapaTikAdivivakSitavikalparahitena kAlANudravyarUpeNa nizcayakAlenopAdAnabhUtena janyate tathApi candrAdityAdijyotiSkadevavimAnagamanAgamanena kumbhakAreNa nimittabhatena mRtpiNDopAdAnajanitaghaTa iva vyajyate prakaTIkriyate jJAyate tena kAraNenopacAreNa jyotiSkadevakRta itya isake pazcAt jyotiSkaloka kA varNana karate haiN| candra, sUrya, graha, nakSatra, prakIrNakatArA aise jyotiSka deva pAMca prakAra ke hote haiN| unameM se isa madhya loka kI pRthvItala se sAta sau nabbe yojana Upara AkAza meM tAroM ke vimAna haiM, tAroM se dasa yojana Upara sUrya ke vimAna haiN| usase assI yojana Upara candramA ke vimAna haiN| usake anaMtara, trailokyasAra kathita kramAnusAra, cAra yojana Upara azvinI Adi nakSatroM ke vimAna haiN| usake pazcAt cAra yojana Upara budha ke vimAna haiN| usake anaMtara tIna yojana Upara zukra ke vimAna hai / vahA~ se tIna yojana Upara vRhaspati ke vimAna hai / usake pazcAt tIna yojana para maMgala ke vimAna haiM / vahA~ se bhI tIna yojana ke antara para zanaizcara ke vimAna haiN| sohI kahA hai-"sAta sau nabbe, dasa, assI, cAra, cAra, tIna, tIna, tIna aura tIna yojana Upara krama se tArA, sUrya, candra, nakSatra, budha, zukra, vRhaspati, maMgala aura zanaizvara ke vimAna haiN| 1 / " ve jyotiSka deva DhAI dvIpa meM meru kI pradakSiNA dete hue sadA paribhramaNa karate haiN| samaya nimiSa Adi sUkSma vyavahAra kAla ke samAna ghaTikA prahara divasa Adi sthUla vyavahAra kAla bhI, samaya-ghaTikA Adi vivakSita bhedoM se rahita tathA anAdinidhana kAlANudravyamayI nizcayakAla rUpa upAdAna se yadyapi utpanna hotA hai; to bhI, nimittabhUta kumbhakAra ke dvArA upAdAna rUpa mRttikApiMDa se dhaTa pragaTa hone kI taraha, una DhAI dvIpa meM candra sUrya Adi jyotiSka devoM ke vimAnoM ke gamanAgamana se yaha vyavahAra kAla pragaTa kiyA jAtA hai tathA For Personal & Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 35 ] dvitIyo'dhikAraH [ 135 bhidhIyate / nizcayakAlastu tadvimAnagatipariNaterbahiraGgasahakArikAraNaM bhavati kumbhakAracakrabhramaNasyAdhastanazilAvaditi / idAnImardhatRtIyadvIpeSu candrAdityasaMkhyA kathyate / tathAhi-jambUdvIpe candradvayaM sUryadvayaM ca, lavaNode catuSTayaM, dhAtakIkhaNDadvIpe dvAdaza candrAdityAzca, kAlodakasamudra dvicatvAriMzaccandrAdityAzca, puSkarArdhe dvIpe dvAsaptaticandrAdityAH ceti / tataH paraM bharatairAvatasthitajambUdvIpacandrasUryayoH kimapi vivaraNaM kriyate / tadyathA-jambUdvIpAbhyantare yojanAnAmazItizataM bahirbhAge lavaNasamudrasambandhe triMzadadhikazatatrayamiti samudAyena dazottarayojanazatapaJcakaM cArakSetraM bhaNyate, tat candrAdityayorekameva / tatra bharatena (saha) bahirbhAge tasmiMzcArakSetre sUryasya caturazItizatasaMkhyA mArgA bhavanti, candrasya paJcadazaiva / tatra jambUdvIpAbhyantare karkaTasaMkrAntidine dakSiNAyanaprArambha niSadhaparvatasyopari prathamamArge sUryaH prathamodayaM karoti / yatra sUryavimAnasthaM nirdoSaparamAtmano jinezvarasyAkRtrimaM jinavimbam jAnA jAtA hai; isa kAraNa upacAra se 'vyavahAra kAla jyotiSka devoM kA kiyA huA hai| aisA kahA jAtA hai / kumbhakAra ke cAka ke bhramaNa meM bahiraMga sahakArI kAraNa nIce kI kIlI ke samAna, nizcaya kAla to, una jyotiSka devoM ke vimAnoM ke gamana rUpa pariNamana meM, bahiraMga sahakArI kAraNa hotA hai / __ aba DhAI dvIpoM meM jo candra aura sUrya haiM, unakI saMkhyA batalAte haiN| vaha isa prakAra hai-jaMbU dvIpa meM do candramA aura do sUrya haiM, lavaNodakasamudra meM cAra candramA aura cAra sUrya haiM, dhAtakIkhaMDa dvIpa meM bAraha candramA aura bAraha sUrya hai, kAlodaka samudra meM 42 candramA aura 42 sUrya haiM tathA puSkarArdha dvIpa meM 72 candramA aura bahattara hI sUrya haiN| isake anaMtara bharata aura airAvata meM sthita jaMbUdvIpa ke candra-sUrya kA kucha thor3A-sA vivaraNa kahate haiN| vaha isa taraha hai-jaMbU dvIpa ke bhItara eka sau assI aura bAharI bhAga meM arthAt lavaNasamudra ke tIna sau tIsa yojana, aise donoM milakara pAMca sau dasa yojana pramANa sUrya kA cAra kSetra (gamana kA kSetra) kahalAtA hai| so candra tathA sUrya ina donoM kA eka hI gamana kSetra hai / bharata kSetra aura bAharI bhAga ke cAra kSetra meM sUrya ke eka sau caurAsI mArga (galI) haiM aura candramA ke pandraha hI mArga haiN| unameM jaMbU dvIpa ke bhItara karkaTa saMkrAnti ke dina jaba dakSiNAyana prArambha hotA hai, taba niSadha parvata ke Upara prathama mArga meM sUrya prathama udaya karatA hai| vahA~ para sUrya vimAna meM sthita nirdoSa-paramAtma-jinendra ke akRtrima jinabimba ko, ayodhyA nagarI meM sthita bharata kSetra kA cakravartI pratyakSa dekhakara For Personal & Private Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136] vRhadravyasaMgrahaH [ gAthA 35 pratyakSeNa dRSTvA ayodhyAnagarIsthito nirmalasamyaktvAnurAgeNa bharatacakrI puSpAJjalimutkSipyodhyaM dadAtIti / tanmArgasthitabharatakSetrAdityasyairAktAdityena saha tathApi candrAsyAnyacaMdrareNa saha yadantaraM bhavati tadvizeSeNAgamato jJAtavyam / atha "sadabhisa bharaNI addA sAdI asalessa jeTTamavara krA / gehiNi visAha. puNabasa tiuttarA majjhimA sesA / 1 / " iti gAthAkathitakrameNa yAni jaghanyotkRSTamaamanacatrANi teSu madhye kasminnakSatre kiyanti dinAnyAdityastiSThatIti / "iMduravIdo rikkhA sattahi paMca gagaNakhaMDahiyA / ahiyadvidarikkhakhaMDA rikkhe iMduravIathaeNamuhuttA / 1 / " ityanena gAthAsutreNAgamakathitakrameNa pRthak pRthagAnIya melApake kRte sati SaDadhikaSaSTiyutatriMzatasaMkhyadinAni bhavanti / tasya dinasamUhAdhasya yadA dvIpAbhyantarAdakSiNena bahirbhAgeSu dinakaro gacchati tadA dakSiNAyanasaMjJA; yadA punaH samudrAtsakAzAdttareNAbhyantaramArgeSu samAyAti tadottarAyaNasaMjJeti / tatra yadA dvIpAbhyantare prathamamArgaparidhau karkaTasaMkrAntidine dakSiNAyanaprArambhe tiSThatyAdityastadA caturNavatisahasrapaJcaviMzatyadhikapaJcayojanazata nirmala samyaktva ke anurAga se puSpAMjali uchAlakara argha detA hai| usa prathama mArga meM sthita bharata kSetra ke sUrya kA airAvata kSetra ke sUrya ke sAtha tathA candramA kA candramA ke sAtha aura bharata kSetra ke sUrya candramAoM kA meru ke sAtha jo antara (phAsalA) rahatA hai, usakA vizeSa kathana Agama se jAnanA caahie| aba "zatabhiSA, bharaNI, ArdrA, svAti, AzleSA, jyeSThA, ye chaH nakSatra jaghanya haiN| rohiNI, vizAkhA, punarvAsu, uttarAphAlgunI, uttarASADhA aura uttarAbhAdrapada, ye chaH nakSatra utkRSTa haiM / inake atirikta zeSa nakSatra madhyama haiN|" isa gAthA meM kahe hue kramAnusAra jo jaghanya utkRSTa tathA madhyama nakSatra haiM, unameM kisa nakSatra meM kitane dina sUrya ThaharatA hai, so kahate haiM-"eka muhUrta meM candra 1768, sUrya 1830 aura nakSatra 1835 gaganakhaMDoM meM gamana karate haiM, isaliye 67 va 5 (1835 - 1768=65, 1835 - 1830% 5) adhika bhAgoM se nakSatrakhaMDoM ko bhAga dene se jo muhUrta prApta hote haiM, una muhUttoM ko candra aura sUrya ke Asanna muhUrtta jAnane cAhiye / arthAt eka nakSatra para utane muhUrtoM taka candramA aura sUrya kI sthiti jAnanI cAhie / 1 / " isa prakAra isa gAthA meM kahe hue krama se bhinna-bhinna dinoM ko jor3ane se tIna sau chayAsaTha dina hote haiN| jaba dvIpa ke bhItara se dakSiNa dizA ke bAharI mArgoM meM sUrya gamana karatA hai, taba tIna sau chayAsaTha dinoM ke Adhe eka sau tirAsI dinoM kI dakSiNAyana saMjJA hotI hai aura isI prakAra java sUrya samudra se uttara dizA ko abhyantara mArgoM meM AtA hai taba zeSa 183 dinoM kI uttarAyaNa saMjJA hai| unameM jaba dvIpa ke bhItara For Personal & Private Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 35 ] dvitIyo'dhikAraH [ 137 1 pramANa utkarSeNAdityavimAnasya pUrvApareNAtapavistAro zeyaH / tatra punaraSTAdazamuhUrtairdivaso bhavati dvAdazamuhUrte rAtririti / tataH krameNAtapahAnau satyAM muhUrtadvayasyaikaSaSTibhAgIkRtasyaiko bhAgo divasamadhye dinaM prati hIyate yAvallavaNa samudra e 'vasAnamArge mAghamAse makarasaMkrAntAvuttarAyaNadivase triSaSTisahasrAdhikaSoDazayojanapramANo jaghanyenAditya vimAnasya pUrvApareNAtapavistAro bhavati / tathaiva dvAdazamuhUtairdivaso bhavatyaSTAdazamuhUrte rAtrizceti / zeSaM vizeSavyAkhyAnaM lokavibhAgAdau vijJeyam / ye tu manuSyakSetrAdvahirbhAge jyotiSka vimAnAsteSAM calanaM nAsti / te ca mAnuSottaraparvatAdvahirbhAge paJcAzatsahasrANi yojanAnAM gatvA valayAkAraM paMktikrameNa pUrvakSetraM pariveSThanya tiSThanti / tatra prathamavalaye catuzcatvAriMzadadhikazatapramANAzcandrAstathAdityAzcAntarAntareNa tiSThanti / tataH paraM yojanalakSe lakSe gate tenaiva krameNa valayaM bhavati / prayantu vizeSaH - valaye valaye candracatuSTayaM sUryacatuSTayaM ca vardhate yAvatpuSkarArdhavahirbhAge valayASTakamiti / tataH puSkarasamudra praveze vedikAyAH karkaTa saMkrAnti ke dina dakSiNAyana ke prArambha meM sUrya prathama mArga kI paridhi meM hotA hai, taba sUrya - vimAna ke tapa ( dhUpa ) kA pUrNa-pazcima phailAva caurAnave hajAra pAMca sau paccIsa yojana pramANa hotA hai, aisA jAnanA caahiye| usa samaya aThAraha muhUtoM kA dina aura bAraha muhUtoM kI rAtri hotI hai / phira yahA~ se krama-krama se Apa kI hAni hone para do muhUtoM ke ikasaTha bhAgoM meM se eka bhAga pratidina divasa ghaTatA hai / yaha taba taka ghaTatA hai| jaba taka ki lavaNasamudra ke antima mArga meM mAgha mAsa meM makara saMkrAMti meM uttarAyaNa divasa ke prArambha meM jaghanyatA se sUrya - vimAna ke Atapa kA pUrNa-pazcima vistAra tresaTha hajAra solaha yojana pramANa hotA hai / usI prakAra isa samaya bAraha muhUptoM kA dina aura aThAraha muhUta kI rAtri hotI hai / anya vizeSa varNana lokavibhAga Adi se jAnanA cAhiye / manuSya kSetra se bAhara jyotiSka - vimAnoM kA gamana nahIM hai / ve mAnuSottara pata ke bAhara pacAsa hajAra yojana jAne para, valayAkAra (golAkAra) paMkti-krama se pahile kSetra ko ber3ha (ghera) kara rahate haiM / vahA~ prathama valaya meM eka sau cavAlIsa candramA tathA sUrya paraspara antara (phAsale) se tiSThita haiM / usake Age eka-eka lAkha yojana jAne para isI kramAnusAra eka-eka valaya hotA hai ! vizeSa yaha hai - pratyeka valaya meM cAra-cAra candramA tathA cAra-cAra sUryoM kI vRddhi puSkarArdha ke vAhya bhAga meM AThaveM valaya taka hotI hai; usake bAda puSkara samudra ke praveza meM sthita vedikA se pacAsa hajAra yojana pramANa jalabhAga meM jAkara, prathama valaya meM, For Personal & Private Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138] bRhadravyasaMgrahaH [gAthA 35 sakAzAtpaMcAzatsahasUpramitayojanAni jalamadhye pravizya yatpUrva catuzcatvAriMzadadhikazatapramANaM prathamavalayaM vyAkhyAtaM tasmAd dviguNasaMkhyAnaM prathamavalayaM bhavati / tadanantaraM pUrvavadyojanala' gate valayaM bhavati candracatuSTayasya sUryacatuSTayasya ca vRddhirityanenaiva krameNa svayambhUramaNasamudrabahirbhAgavedikAparyantaM jyotiSkadevAnAmavasthAnaM bodhavyam / ete ca pratarAsaMkhyeyabhAgapramitA asaMkhye yA jyotiSkavimAnA akRtrimasuvarNamayaratnamayajinacaityAlayamaNDitA jnyaatvyaaH| iti saMkSepeNa jyotikalokavyAkhyAnaM samAptam / __ athAnantaramUvalokaH kathyate / tathAhi-saudharmeMzAnasAnatkumAramAhendrabrahmabrahmottaralAntavakApiSTazukramahAzukazatArasahasArAnataprANatAraNAcyutasaMjJAH SoDaza svargAH tato'pi nava veyakasaMjJAstatazca navAnudizasaMjJaM navavimAnasaMkhya mekapaTalaM tato'pi paMcAnuttarasaMjJaM paMcavimAnasaMkhyamekapaTalaM cetyuktakrameNoparyapari vaimAnikadevAstiSThantiIti vArtikaM saGgrahavAkyaM samudAyakathanamiti yAvat / AdimadhyAnteSu dvAdazASTacaturyojanavRttaviSkambhA catvAriMzatpramitayojanotsedhA yA merucUlikA tiSThati tasyA upari kurubhUmijamartyavAlAgAntaritaM punaRjuvimAnamasti / tadAdiM kRtvA eka sau cavAlIsa candra tathA sUrya kA jo pahale kathana kiyA hai, usase dugune (do sau aTThAsI) candramA va sUryoM vAlA pahalA valaya hai / usake pazcAt pUrvokta prakAra eka-eka lAkha yojana jAne para eka-eka valaya hai / pratyeka valaya meM cAra candramA aura cAra sUryoM kI vRddhi hotI hai / isI krama se svayaMbhUramaNa samudra kI anta kI vedikA taka jyotiSka devoM kA avasthAna jAnanA cAhie / jagapratara ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa asaMkhyAta ye jyotiSkavimAna akRtrima suvarNa tathA ratnamaya jinacaityAlayoM se bhUSita haiM, aisA samajhanA caahie| isa prakAra saMkSepa se jyotiSka loka kA varNana samApta huaa| aba isake anaMtara Urdhva loka kA kathana karate haiN| saudharma, IzAna, sAnatkumAra, mAhendra, brahma, brahmottara, lAMtava, kApiSTa, zukra, mahAzukra, zatAra, sahasrAra, Anata, prANata, AraNa aura acyuta nAmaka solaha svarga haiM / vahA~ se Age nava praiveyaka vimAna haiM / unake Upara navAnudiza nAmaka : vimAnoM kA eka paTala hai, isake bhI Upara pAMca vimAnoM kI saMkhyA vAlA paMcAnuttara nAmaka eka paTala hai, isa prakAra ukta krama se vaimAnika deva tiSThita haiN| yaha vArtika arthAt saMgraha vAkya athavA samudAya se kathana hai / Adi meM bAraha, madhya meM ATha aura anta meM cAra yojana pramANa gola vyAsavAlI cAlIsa yojana U~cI meru kI cUlikA hai; usake Upara devakuru athavA uttarakuru nAmaka uttama bhogabhUmi meM utpanna hue manuSya ke bAla ke agrabhAga pramANa ke antara se Rju vimAna hai / cUlikA sahita eka lAkha For Personal & Private Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 136 gAthA 35] dvitIyo'dhikAraH cUlikAsahitalakSayojanapramANaM merutsedhamAnamadhikarajjUpramANaM yadAkAzakSetraM tatparyantaM saudharmezAnasaMjJaM svargayugalaM tiSThati / tataH paramardAdhikaikarajjuparyantaM sanatkumAramAhendrasaMjJaM svargayugalaM bhavati, tasmAdaddharajjupramANAkAzaparyantaM brahmabrahmottarAbhidhAnaM svargayugalamasti, tato'pya rajjuparyantaM lAMtavakApiSTanAmasvargayugalamasti, tatazcAddhaM rajjuparyantaM zukramahAzukrAbhidhAnaM svargadvayaM jJAtavyam, tadanaMtarama rajjuparyantaM zatArasahasArasaMzaM svargayugalaM bhavati, tato'pya rajjuparyantamAnataprANatanAma svargayugalaM, tataH paramarddha rajnuparyantamAkAzaM yAvadAraNAcyutAbhidhAnaM svargadvayaM jJAtavyamiti / tatra prathamayugaladvaye svakIyasvakIyasvarganAmAnazcatvAra indrA vijJeyAH, madhyayugalacatuSTaye punaH svakIyasvakIyaprathamasvargAbhidhAna ekaika evendro bhavati, uparitanayugaladvaye'pi svakIyasvakIyasvarganAmAnazcatvAra indrA bhavanti ; iti samudAyena SoDazasvargeSu dvAdazendrA jnyaatvyaaH| SoDazasvargAdUrdhvamekarajjumadhye navaveyakanavAnudizapaJcAnuttaravimAnavAsidevAstiSThanti / tataH paraM tatraiva dvAdazayojaneSu gatavaSTayojanabAhulyA manuSyalokavatpaJcAdhikacatvAriMzallakSayojanavistArA mokSazilA bhavati / tasyA upari ghanodadhidhanavAta tanuvAta yojana pramANa meru kI U~cAI kA pramANa hai, usa mAna ko Adi karake Der3ha rajju pramANa jo AkAza dhotra hai vahA~ taka saudharma tathA IzAna nAmaka do svarga hai / isake Upara Der3ha rajjuparyaMta sAnatkumAra aura mAhendra nAmaka do svarga haiN| vahA~ se ardharajju pramANa AkAza taka brahma tathA brahmottara nAmaka svargoM kA yugala hai / vahA~ se bhI Adhe rajju taka lAMtava aura kApiSTa nAmaka do svarga haiN| vahA~ se Adhe rajju pramANa AkAza meM zukra tathA mahAzukra nAmaka svargoM kA yugala jAnanA caahie| usake bAda Adhe rajju taka zatAra aura sahasrAra nAmaka svargoM kA yugala hai / usake pazcAt Adhe rajju taka Anata va prANata do svarga haiM / tadanantara Adhe rajjuparyaMta AkAza taka zrAraNa aura acyuta nAmaka do svarga jAnane caahieN| unameM se pahale ke do yugaloM ( 4 svargoM) meM to apane 2 svarga ke nAma vAle (saudharma, IzAna, sanatkumAra, mahendra) cAra indra haiM, bIca ke cAra yugaloM ( 8 svargoM) meM apane 2 prathama svarga ke nAma kA dhAraka eka-eka hI indra hai| (arthAt brahma aura brahmottara svarga kA eka indra hai aura vaha brahma indra kahalAtA hai / aise hI bArahoM svarga taka ATha svargoM meM cAra indra jAnane), inake Upara do yugaloM ( 4 svargoM) meM bhI apane 2 svarga ke nAma ke dhAraka cAra indra hote haiM / isa prakAra samudAya se solaha svA~ meM bAraha indra jAnane cAhiye / solaha svargoM se Upara eka rAju meM nava graiveyaka, nava anudiza aura pAMca anuttara vimAna-vAsI deva haiN| usake Age bAraha yojana jAne para ATha yojana moTI aura DhAI dvIpake barAbara paiMtAlIsa lAkha yojana vistAravAlI mokSazilA hai |us mokSazilAke Upara ghanodadhi, ghanavAta tathA For Personal & Private Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 ] vRhadravyasaMgrahaH [gAthA 35 trayamasti / tatra tanupAtamadhye lokAnte kevalajJAnAdyanantaguNasahitAH siddhAH tiSThanti / idAnIM svargapaTalasaMkhyA kathyate--saudharmezAnayorekatriMzat , sanatkumAramAhendrayoH sapta, brahmabrahmottarayozcatvAri, lAntavakApiSTayodayam , zukramahAzukrayoH paTalamekam , zatArasahasrArayorekam , AnataprANatayostrayam, aarnnaacyutyostrymiti| navasu preveyakeSu navakaM, navAnudizeSu punareka, pazcAnuttareSu caikamiti samudAyenopayupari triSaSTipaTalAni jJAtavyAni / tathA coktam- "igattIsasattacattAridoNiekkekkachakkacadukappe / tittiyaekkakiMdiyaNAmA uDu Adi testttthii|" ataH paraM prathamapaTalavyAkhyAnaM kriyate / Rju vimAnaM yadukta pUrva merucUlikAyA upari tasya manuSyakSetrapramANavistArasyendrakasaMjJA / tasya caturdigbhiAgeSvasaMkhyeyayojanavistArANi paMktirUpeNa sarvadvIpasamudra khUpari pratidizaM yAni triSaSTivimAnAni tiSThanti teSAM zreNIbaddhasaMjJA / yAni ca paMktirahitapuSpaprakaravadvidikcatuSTaye tiSThanti teSAM saMkhyeyAsaMkhyeyayojanavistArANAM prakIrNakasaMjJA / iti tanuvAta nAmaka tIna vAyu haiM / inameM se tanuvAta ke madhya meM tathA loka ke anta meM kevala-jJAna Adi ananta guNoM sahita siddha parameSThI haiM / aba svarga ke paTaloM kI saMkhyA batalAte haiN| saudharma aura IzAna ina do svargoM meM ikattIsa, sAnatkumAra tathA mAhendrameM sAta, brahma aura brahmottarameM cAra, lAMtava tathA kApiSTa meM do, zukra-mahAzukra meM eka, zatAra-sahasrAra meM eka. Anata-prANata meM tIna aura AraNa-acyuta meM bhI tIna paTala haiM / nava veyakoM meM nau, nava anudizoM meM eka va paMcAnuttaroM meM eka paTala hai / aise samudAya se Upara-Upara 63 paTala jAnane cAhiye / so hI kahA hai-"saudharma yugala meM 31, sAnatkumAra yugala meM 7, brahma yugala meM 4, lAMtava yugala meM 2, zukra yugala meM 1, zatAra yugala meM 1, Anata Adi cAra svargoM meM 6, pratyeka tInoM graiveyakoM meM tIna-tIna, nava anudizA meM 1, paMcAnuttaroM meM eka, aise samudAya se 63 indraka hote haiN|" isake Age prathama paTala kA vyAkhyAna karate haiM / meru kI cUlikA ke Upara manuSya kSetra pramANa vistAra vAle pUrvokta Rju vimAna kI indraka saMjJA hai| usakI cAroM dizAoM meM se pratyeka dizA meM, saba dvIpa samudroM ke Upara, asaMkhyAta yojana vistAra vAle paMktirUpa, 63-63 vimAna haiM; unakI zreNIbaddha' saMjJA hai / paMkti binA puSpoM ke samAna cAroM vidizAoM meM saMkhyAta va asaMkhyAta yojana vistAra vAle jo vimAna haiM, una vimAnoM kI 'prkiirnnk'| saMjJA hai / isa prakAra samudAya se prathama paTala kA lakSaNa jAnanA caahie| una vimAnoM meM se For Personal & Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 35 ] dvitIyo'dhikAraH samudAyena prathamapaTalalakSaNaM jJAtavyam / tatra pUrvAparadakSiNazreNitrayavimAnAni, tanmadhye vidigyavimAnAni ca saudharmasambaMdhIni bhavanti, zeSavidigdvaya vimAnAni tathottarazreNivimAnAni ca punarIzAnasambandhIni / asmAtpaTalAdupari jinadRSTamAnena saMkhyeyAnyasaMkhyeyAni yojanAni gatvA tenaiva krameNa dvitIyAdipaTalAni bhavanti / ayaM ca vizeSaH - zreNI catuSTaye paTale paTale pratidizamekaikavimAnaM hIyate yAvat paJcAnuttarapaTale caturdivaikaikavimAnaM tiSThati / ete saudharmAdivimAnAzcaturazItilakSasaptanavatisahasratrayoviMzatipramitA akRtrima suvarNamayajinagRhamaNDitA jJAtavyA [ 141 iti / atha devAnAmAyuHpramANaM kathyate / bhavanavAsiSu jaghanyena dazavarSasahasrANi, utkarSeNa punarasurakumAreSu sAgaropamaM, nAgakumAreSu panyatrayaM, suparNe sArdhadvayaM, dvIpakumAre dvayaM, zeSakulapaTa ke sArdhapanyamiti / vyantare jaghanyena dazavarSasahasrAkhi, utkarSeNa palyamadhikamiti / jyotiSkadeve jaghanyena panyASTamavibhAgaH, utkarSeNa candra e lakSavarSAdhikaM palyam, sUrye sahasrAdhikaM palyaM, zeSajyotiSkadevAnAmAgamAnusAreNeti / zratha saudharmezAnayorjaghanyena sAdhikapanyaM, utkarSeNa sAdhikasAgaropamadvayaM, sanatkumAra pUrva, pazcima aura dakSiNa ina tIna zreNiyoM ke vimAna aura ina tInoM dizAoM ke bIca meM do vidizAoM ke vimAna, ye saba saudharma prathama svarga sambandhI haiM / tathA zeSa do vidizAoM ke vimAna aura uttara zreNI ke vimAna, veM IzAna svarga sambandhI haiM / bhagavAn dvArA dekhe pramANa anusAra, isa paTala ke Upara saMkhyAta tathA asaMkhyAta yojana jAkara isI krama se dvitIya Adi paTala haiM / vizeSa yaha hai - pratyeka paTala meM cAroM dizAoM meM se pratyeka dizA meM eka-eka vimAna ghaTatA gayA hai, so yahA~ taka ghaTatA hai ki paMcAnuttara paTala meM cAroM dizAoM meM eka-eka hI vimAna raha jAtA hai / saudharma svarga Adi sambandhI ye saba vimAna caurAsI lAkha sattAnave hajAra teIsa akRtrima suvarNamaya jina caityAlayoM se maMDita haiM, aisA jAnanA cAhie | aba devoM kI Ayu kA pramANa kahate haiM-bhavana vAsiyoM meM dasa hajAra varSa kI jaghanya Ayu hai / asurakumAroM meM eka sAgara, nAgakumAroM meM tIna palya, suparNakumAroM meM DhAI palya, dvIpakumAroM meM do palya aura zeSa 6 prakAra ke bhavanavAsiyoM meM Der3ha palya pramANa utkRSTa Ayu hai / vyantaroM meM daza hajAra varSa kI jaghanya aura kucha adhika eka palya kI utkRSTa Ayu hai / jyotiSka devoM meM jaghanya Ayu palya ke AThaveM bhAga pramANa hai / candramA kI eka lAkha varSa adhika eka palya aura sUrya kI eka hajAra varSa adhika eka palya pramANa utkRSTa Ayu hai / zeSa jyotiSka devoM kI utkRSTa Ayu Agama ke anusAra jAnanI cAhie / saudharma For Personal & Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142] [ gAthA 35 mAhendrayoH sAdhikasAgaropamasaptakaM brahmabrahmottara yoH sAdhikasAgaropamadazakaM, lAntavakApiSTayoH sAdhikAni caturdazasAgaropamAni zukramahAzukrayoH SoDaza sAdhikAni, zatArasahasrArayoraSTAdaza sAdhikAni AnataprANa tayorviMzatireva, AraNAcyutayordvAviMzatiriti / ataH paramacyutAdUrdhvaM kalpAtIta navagra veyakeSu dvAviMzatisAgaropama pramANAdUrdhvamekaikasAgaropame vardhamAne satyekatriMzatsAgaropamAnyavasAnagra - veyake bhavanti / navAnudizapaTale dvAtriMzat paJcAnuttarapaTale trayastriMzat, utkRSTAyuH pramANaM jJAtavyam / tadAyuH saudharmAdiSu svargeSu yadutkRSTaM tatparasmin parasmin svarge sarvArthasiddhiM vihAya jaghanyaM ceti / zeSaM vizeSavyAkhyAnaM trilokasArAdau boddhavyam / " / vRhadravyasaMgrahaH kiJca - AdimadhyAntamukte zuddhabukasvabhAve paramAtmani sakala vimala kevalajJAnalocanenAdarze vimbAnIva zuddhAtmAdipadArthA lokyante dRzyante jJAyante paricchidyante / yatastena kAraNena sa eva nizcayalokastasminnizcaya lokAkhye svakIyazuddha tathA IzAna svarga ke devoM kI jaghanya Ayu kucha adhika eka palya aura utkRSTha kucha adhika do sAgara hai / sAnatkumAra tathA mAhendra devoM meM kucha adhika sAta sAgara, brahma aura brahmottara meM kucha adhika dasa sAgara, lAMtava kApiSTa meM kucha adhika caudaha sAgara, zukra mahAzukra meM kucha adhika solaha sAgara, zatAra aura sahasrAra meM kiMcit adhika aThAraha sAgara, Anata tathA prANata meM pUre bIsa hI sAgara aura AraNa acyuta meM bAIsa sAgara pramANa utkRSTa Ayu hai / isake anaMtara acyuta svarga se Upara kalpAtIta nava graiveyakoM taka pratyeka graiveyaka meM kramazaH bAIsa sAgara se eka-eka sAgara adhika utkRSTa Ayu hai, tadanusAra anta ke graiveyaka meM ikatIsa sAgara kI utkRSTa Ayu hai / nava anudiza paTala meM battIsa sAgara aura paMcAnuttara paTala meM teMtIsa sAgara kI utkRSTa Ayu jAnanI cAhiye / tathA saudharma Adi vargoM meM jo utkRSTa hai, savArthasiddhi ke atirikta, vaha utkRSTa Ayu apane svarga se Upara-Upara ke svarga meM jaghanya Ayu hai / (arthAt jo saudharma IzAna svarga meM kucha adhika do sAgara pramANa utkRSTa Ayu hai, vaha sAnatkumAra mAhendra meM jaghanya hai / isa krama se sarvArthasiddhi ke pahale 2 jaghanya Ayu hai / ) zeSa vizeSa vyAkhyAna trilokasAra Adi se jAnanA cAhie / vizeSa - Adi madhya tathA antarahita, zuddha-buddha - eka svabhAva paramAtmadeva meM pUrNa vimala kevala jJAnamayI netra hai, usake dvArA jaise darpaNa meM prativimboM kA bhAna hotA hai usI prakAra se zuddha AtmA Adi padArtha dekhe jAte haiM, jAne jAte haiM, paricchinna kiye jAte haiN| i kAraNa vaha nija zuddha AtmA hI nizcaya loka hai, athavA usa nizcaya loka vAle nija zuddha paramAtmA meM jo avalokana hai vaha nizcaya loka hai / 'saMjJA, tIna lezyA, indriyoM ke vaza For Personal & Private Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 143 gAthA 35] dvitIyo'dhikAraH paramAtmani abalokanaM vA sa nizcayalokaH / "saNNAzro yatilessA iMdiyavasadA aTTaruddANi / NANaM ca duppauna moho pAvappado hodi|1|" iti gAthoditavibhAvapariNAmamAdiM kRtvA samastazubhAzubhasaMkalpavikalpatyAgena nijazuddhAtmabhAvanotpannaparamAhlAdai kasukhAmRtarasAsvAdAnubhavanena ca yA bhAvanA saiva nishcylokaanuprekssaa| zeSA punarvyavahAreNetyevaM saMkSepeNa lokAnuprekSAvyAkhyAnaM samAptam // 10 // ___ atha vodhidurlabhAnuprekSAM kthyti| tathAhi ekendriyavikalendriyapaMcendriyasaMjJiparyAptamanuSyadezakularUpendriyapaTutvanirvyAdhyAyuSkavarabuddhisaddharmazravaNagrahaNadhAraNazra - ddhAnasaMyamaviSayasukhavyAvartanakrodhAdikaSAyanivarttaneSu paraM paraM durlabheSu kathaMcit kAkatAlIyanyAyena labdheSvapi tallabdhirUpabodheH phalabhUtasvazuddhAtmasaMvittyiAtmakanirmaladharmadhyAnazukladhyAnarUpaH paramasamAdhidurlabhaH / kasmAditi cettatpratibandhakamithyAtvaviSayakaSAyanidAnabandhAdivibhAvapariNAmAnAM prabalatvAditi / tasmAtsa eva nirantaraM bhAvanIyaH / tadbhAvanArahitAnAM punarapi saMsAre patanamiti / tathA coktam- "ityatidurlabharUpAM bodhiM labdhvA yadi pramAdI syAt / saMsRtibhImAraNye bhramati varAko naraH suciram / 1 / " punazcoktaM manuSyabhavadurlabhatvam - "azubha honA aArta-raudra-dhyAna tathA duSprayukta jJAna aura moha ye saba pApa ko dene vAle haiN|' isa gAthA meM kahe hue vibhAva pariNAma Adi sampUrNa zubha-azubha saMkalpa vikalpoM ke tyAga se aura nija zuddha AtmA kI bhAvanA se utpanna parama AhlAda sukha rUpI amRta ke AsvAda ke anubhava se jo bhAvanA hotI hai, vahI nizcaya se lokAnuprekSA hai, zeSa vyavahAra se hai| isa prakAra saMkSepa se lokAnuprekSA kA varNana samApta huaa| 10 / bodhidurlabha anuprekSA-ekendriya, vikalendriya, paMcendriya, saMjJI, paryApta, manuSya, uttama deza, uttama kula, sundara rUpa, indriyoM kI pUrNatA, kArya kuzalatA, nIroga, dIrgha Ayu, zreSTha buddhi, samIcIna dharma kA sunanA-grahaNa karanA-dhAraNa karanA zraddhAna karanA, saMyama, viSaya sukhoM se prANamukhatA, krodha Adi kaSAyoM se nivRtti, ye uttarottara durlabha haiM / kadAcit kAkatAlIya nyAya se ina sabake prApta ho jAne para bhI, inakI prApti rUpa bodhi ke phalabhUta jo nija zuddha AtmA ke jJAnasvarUpa nirmala dharmadhyAna tathA zukla dhyAna rUpa parama samAdhi hai, vaha durlabha hai / parama samAdhi durlabha kyoM hai ? samAdhAna-parama samAdhi ko rokane vAle mithyAtva, viSaya, kaSAya, nidAnabaMdha Adi jo vibhAva pariNAma haiM, unakI jIvoM meM prabalatA hai, isaliye paramasamAdhi kA honA durlabha hai| isa kAraNa usa paramasamAdhi kI hI nirantara bhAvanA karanI caahiye| kyoMki, usa bhAvanA se rahita jovoM kA phira mI saMsAra meM patana hotA hai / so hI kahA hai-"jo manuSya atyanta durlabharUpa bodhi ko prApta hokara, pramAdI For Personal & Private Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144] vRhadravyasaMgraha [ gAthA 35 pariNAmabahulatA lokasya vipulatA, mhaamhtii| yonivipulatA ca kurute sudurlabhAM mAnuSIM yonim / 1 / " bodhisamAdhilakSaNaM kathyate- samyagdarzanajJAna cAritrANAmaprAptaprApaNaM bodhisteSAmeva nirvighnena bhavAntaraprApaNaM samAdhiriti / evaM saMkSe peNa durlabhAnuprekSA samAptA / 11 / atha dharmAnuprekSAM kathayati / tadyathA-saMsAre patantaM jIvamuddhRtya nAgendranarendradevendrAdivanye avyAvAdhAnaMtasukhAdyananaMtaguNalakSaNe mokSapade dharatIti dharmaH / tasya ca bhedAH kathyante-ahimAlakSaNaH sAgArAnagAralakSaNo vA uttamakSamAdilakSaNo vA nizcayavahAraratnatrayAtmako vA zuddhAtmasaMvicyAtmakamohakSobharahitAtmapariNAmo vA dhrmH| asya dharmasyAlAme'tItAnantakAle "NiccadaradhAusatta ya tarudasa viyaleMdiyesu chacceva / suraNirayatiriyacauro caudasa maNuyesu sadasahassA / 1 / " iti gAthAkathitacaturazItiyonilakSeSu madhye paramasvAsthyabhAvanotpannanirvyAkulapAramArthikasukhavilakSaNAni paJcendriyasukhAbhilASajanitavyAkulatvotpAdakAni duHkhAni hotA hai vaha becArA saMsArarupI bhayaMkara vana meM cirakAla taka bhramaNa karatA hai / 1 / " manuSyabhava kI durlabhatA ke viSaya meM bhI kahA hai-'azubha pariNAmoM kI adhikatA, saMsAra kI vizAlatA aura bar3I 2 yoniyoM kI adhikatA, ye saba bAteM manuSya yoni ko durlabha banAtI hai|' bodhi va samAdhi kA lakSaNa kahate haiM-pahale nahIM prApta hue samyagdarzana, samyagjJAna, samyaka cAritra kA prApta honA to bodhi kahalAtI hai, aura unhIM samyagdarzana AdikoM ko nirvighna anya bhava meM sAtha le jAnA so samAdhi hai / isa prakAra saMkSepa se durlabha-anuprekSA kA kathana samApta huA / 11 / __aba dharmAnuprekSA ko kahate haiN| saMsAra meM girate hue jIva ko uThAkara, dharaNendra, cakravartI, deva, indra Adi dvArA pUjya athavA bAdhArahita ananta sukha Adi ananta-guNarUpa mokSa pada meM jo dharatA hai vaha dharma hai / usa dharma ke bheda kahe jAte haiM---ahiMsA lakSaNavAlA, gRhastha aura muni ina lakSaNa vAlA, uttama kSamA Adi lakSaNa vAlA, nizcaya aura vyavahAra ratnatraya-svarUpa athavA zuddha AtmAnubhavarUpa moha-kSobharahita Atma-pariNAma vAlA dharma hai| parama-svAsthya-bhAvanA se utpanna va vyAkulatArahita pAramArthika sukha se vilakSaNa tathA pAMcoM indriyoM ke sukhoM kI vAMchA se utpanna aura vyAkulatA karane vAle duHkhoM ko sahate hue, isa jIva ne aise dharma kI prApti na hone se 'nityanigoda vanaspati meM sAta lAkha, itara nigoda vanaspati meM sAta lAkha, pRthvIkAya meM sAta lAkha, jalakAya meM sAta lAkha, tejakAya meM sAta lAkha, vAyukAya meM sAta lAkha, pratyeka vanaspati meM dasa lAkha, ve iMdriya teiMdriya va cauiMdriya meM do-do lAkha, deva nArakI va tithaMca meM cAra-cAra lAkha tathA manuSyoM meM caudaha For Personal & Private Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 35 ] dvitIyo'dhikAraH [ 145 sahamAnaH san bhramito'yaM jIvaH / yadA punarevaMguNaviziSTasya dharmasya lAbho bhavati tadA rAjAdhirAjArddhamANDalika mahAmaNDalika valadeva vAsudeva kAmadeva sakala cakravarttidevendragAdharadevatIrthaMkaraparamadevaprathama kalyANatrayaparyantaM vividhAbhyudayasukhaM prApya pazcAdabhedaratnatrata bhAvanAbale nAkSayAnantasukhAdiguNAspadamarhatpadaM siddhapadaM ca labhate / tena kAraNena dharma eva paramarasarasAyanaM nidhinidhAnaM kalpavRkSaH kAmadhenuzcintAmaNiriti / kiM bahunA, ye jinezvarapraNItaM dharmaM prApya dRDhammatayo jAtAsta eva dhanyAH / tathA coktam "dhanyA ye pratibuddhA dharme khalu jinavaraiH samupadiSTe / ye pratipannA dharma svabhAvanopasthitamanISAH / 1 / " iti saMkSepeNa dharmAnuprekSA samAptA / 12 / ityuktalakSaNA anityAzaraNasaMsArai katvAnyatvAzucitvAsavasaMvaranirjarAlokadhidurlabhadharmatatvAnucintanasaMjJA nirAsuvazuddhAtmata svapariNatirUpasya saMvarasya kAraNabhUtA dvAdazAnuprekSAH samAptAH / atha parISahajayaH kathyate - kSutpipAsAzItoSNA daMzamazakanAjyAratistrI 'lAkha yoni' isa gAthA meM kahI huI caurAsI lAkha yoniyoM meM, atIta ananta kAla taka paribhramaNa kiyA hai / jaba isa jIva ko pUrvokta prakAra ke dharma kI prApti hotI hai taba rAjA - dhirAja, mahArAja, ardhamaNDalezvara, mahAmaNDalezvara, baladeva, nArAyaNa, kAmadeva, cakravartI, devendra, gaNadharadeva, tIrthaMkara paramadeva ke padoM tathA tIrthakaroM ke garbha - janma tapa kalyANaka taka aneka prakAra ke vaibhava sukhoM ko pAkara, tadanantara abheda ratnatraya kI bhAvanA ke bala se akSaya ananta guNoM ke sthAnabhUta arahaMta pada ko aura siddha pada ko prApta hotA hai / isa kAraNa dharma hI parama rasa ke liye rasAyana, nidhiyoM kI prApti ke liye nidhAna, kalpa vRkSa. kAmadhenu gAya aura cintAmaNi ratna hai| vizeSa kyA kaheM, jo jinendradeva ke kahe hue dharma ko pAkara dRr3ha buddhidhArI ( samyagdRSTi) hue haiM ve hI dhanya haiM / so hI kahA hai - " jinendra ke dvArA upadiSTa dharma se jo pratibodha ko prApta hue ve dhanya haiM tathA jina AtmAnubhava meM saMlagna buddhi vAloM ne dharma ko grahaNa kiyA ve saba dhanya haiM / 1 / " isa prakAra saMkSepa se dharmAnuprekSA samApta huI | 12 | isa prakAra pUrvokta lakSaraNa vAlI, anitya, azaraNa, saMsAra, ekatva, anyatva, azucitva, Asrava, saMvara, nirjarA, loka, bodhidurlabha aura dharmatattva ke anuciMtana saMjJA (nAma) vAlI aura Asravarahita - zuddha - Atmatatva meM pariNatirUpa saMvara kI kAraNabhUta bAraha anuprekSA samApta huIM / aba parISaha - jaya kA kathana karate haiM - kSudhA 1, pyAsa 2; zIta 3; uSNa 4, daMza For Personal & Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 ] vRhadrvyasaMgrahaH [gAthA 35 caryAniSadyAzayyAkrozavadhayAcanAlAbharogatRNasparzamalasatkArapuraskAraprajJAjJAnAdarzanAnIti dvAviMzatiparISahA vijnyeyaaH| teSAM kSudhAdivedanAnAM tIbrodaye'pi sukhaduHkhajIvitamaraNalAbhAlAbhaniMdAprazaMsAdisamatArUpaparamasAmAyikena navatarazubhAzubhakarmasaMvaraNaciraMtanazubhAzubhakarmanirjaraNasamarthanAyaM nijaparamAtmabhAvanAsaMjAtanirvikAranityAnaMdalakSaNasukhAmRtasaMviceracalanaM sa parISahajaya iti / atha cAritraM kathayati / zuddhopayogalakSaNanizcayaratnatrayapariNate svazuddhAtmasvarUpe caraNamavasthAnaM cAritram / tacca tAratamyabhedena paJcavidham / tathAhisarve jIvAH kevalajJAnamayA iti bhAvanArUpeNa samatAlakSaNaM sAmAyikam , athavA paramasvAsthyabalena yugapatsamastazubhAzubhasaGkalpavikalpatyAgarUpasamAdhilakSaNaM vA, nirvikArasvasaMvittibalena rAgadveSaparihArarUpaM vA, svazuddhAtmAnubhUtibalenA"raudraparityAgarUpaM vA, samastasukhaduHkhAdimadhyastharUpaM ceti / atha chedopasthApanaM kathayati-- yadA yugapatsamastavikalpatyAgarUpe paramasAmAyike sthAtumazakto'yaM jIvastadA mazaka (DAMsa-macchara) 5; nagnatA 6; arati 7; strI 8; caryA 6; niSadyA (baiThanA) 10, zayyA 11; Akroza 12; vadha 13; yAcanA 14; alAbha 15; roga 16; tRNasparza 17; mala 18; satkArapuraskAra 16; prajJA (jJAna kA mada) 20; ajJAna 21 aura adarzana 22 / ye bAIsa parISaha jAnane caahie| ina kSudhA Adi vedanAoM ke tIvra udaya hone para bhI sukha-duHkha, jIvana-maraNa, lAbha-alAbha, niMdA-prazaMsA Adi meM samatA rUpa parama sAmAyika ke dvArA tathA navIna zubha-azubha karmoM ke rukane aura purAne zubha-azubha karmoM kI nirjarA ko sAmartha se isa jIva kA, nija paramAtmA kI bhAvanA se utpanna, vikAra rahita, nityAnaMdarUpa sukhAmRta anubhava se, jo nahIM calanA so parISahajaya hai / aba cAritra kA varNana karate haiN| zuddha upayoga lakSaNAtmaka nizcaya ratnatrayamayI pariNatirUpa AtmasvarUpa meM jo AcaraNa yA sthiti, so cAritra hai| vaha tAratamya bheda se pAMca prakAra kA hai / tathA-saba jIva kevala jJAnamaya haiM, aisI bhAvanA se jo samatA pariNAma kA honA so sAmAyika hai / athavA parama svAsthya ke bala se yugapat samasta zubha, azubha saMkalpa vikalpoM ke tyAgarUpa jo samAdhi (dhyAna ), vaha sAmAyika hai| athavA nirvikAra Atma-anubhava ke bala se rAga dvaSa parihAra (tyAga) rUpa sAmAyika hai| athavA zuddha Atmaanubhava ke bala se Ataraudra dhyAna ke tyAga svarUpa sAmAyika hai / athavA samasta sukha-duHkhoM meM madhyastha bhAvarUpa sAmAyika hai / aba chedopasthApana kA kathana karate haiM-jaba eka hI sAtha samasta vikalpoM ke tyAgarUpa parama sAmAyika meM sthita hone meM yaha jIva asamartha hotA hai, taba 'samasta hiMsA, asatya, corI, abrahma tathA parigraha se virati so vrata hai' ina pAMca prakAra For Personal & Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 35] dvitIyo'dhikAraH [ 147 samastahiMsAnRtasteyAbrahmaparigahebhyo virativratamityanena paJcaprakAravikalpabhedena vratacchedena rAgAdivikalparUpasAvadhebhyo nivartya nijazuddhAtmanyAtmAnamupasthApayatIti chedopasthAnam / athavA chede vratakhaNDe sati nirvikArasvasaMvittirUpanizcayaprAyazcicena tatsAdhakabahiraGgavyavahAraprAyazcittena vA svAtmanyupasthApanaM chedopasthApanamiti / atha parihAravizuddhiM kathayati-"tIsaM vAso jamme vAsapudhattaM ca titthayaramUle / paccakkhANaM paDhido saMjjhUNa dugAu ya vihAro / 1 / " iti gAMthAkathitakrameNa mithyAtvarAgAdivikalpamalAnAM pratyAkhyAnena parihAreNa vizeSeNa svAtmanaH zuddhinaeNmalyaM parihAravizuddhizcAritramiti / atha sUkSmasAmparAyacAritraM kathayati / sUkSmAtIndriyanijazuddhotmasaMvittibalena sUkSmalobhAbhidhAnasAmparAyasya kaSAyasya yatra niravazeSopazamanaM kSapaNaM vA tatsUkSmasAmparAyacAritramiti / atha yathAkhyAtacAritraM kathayati-yathA sahajazuddhasvabhAvatvena niSkampatvena niSkaSAyamAtmasvarUpaM tathaivAkhyAtaM kathitaM yathAkhyAtacAritramiti / idAnIM sAmAyikAdicAritrapaJcakasya guNasthAnasvAmitvaM kathayati / pramattApramattApUrvAnivRttisaMjJaguNasthAnacatuSTaye sAmAyikacAritraM bhavati chedopasthApa bheda vikalpa rUpa vratoM kA cheda hone se rAga Adi vikalparUpa sAvadhoM se apane Apako chur3A kara nija zuddha AtmA meM apane ko upasthApana karanA chadopasthApanA hai| athavA cheda arthAt vrata kA bhaMga hone para nirvikAra nija AtmAnubhavarUpa nizcaya prAyazcita ke bala se aura usake sAdhakarUpa bahiraGga vyavahAra prAyazcitta se nija AtmA meM sthita honA, chedopasthApana hai / parihAra vizuddhi ko kahate haiM-'jo janma se 30 varSa sukha se vyatIta karake varSapRvaktva (8 varSa ) taka tIrthaMkara ke caraNoM meM pratyAkhyAna nAmaka nauveM pUrva ko par3hakara tInoM saMdhyAkAloM ko chor3akara pratidina do kosa gamana karatA hai / 1 / ' isa gAthA meM kahe krama anusAra mithyAtva, rAga Adi vikalpa maloM kA pratyAkhyAna arthAt tyAga karake vizeSa rUpa se jo Atma-zuddhi athavA nirmalatA, so parihAra vizuddhi cAritra hai| aba sUkSma-sAMparAya cAritra ko kahate haiM-sUkSma atindriya nija zuddha Atma-anubhava ke bala se sUkSma-lobha nAmaka sAMparAya-kaSAya kA pUrNarUpa se upazamana athavA kSapaNa (kSaya ), so sUkSma-sAMparAya cAritra hai| aba yathAkhyAta cAritra ko kahate haiM-jaisA niSkaMpa sahaja zuddha-svabhAva se kaSAya rahita AtmA kA svarUpa hai, vaisA hI AkhyAta arthAt kahA gayA, so yathAkhyAta cAritra hai| aba guNasthAnoM meM sAmAyika Adi pA~ca prakAra ke cAritra kA kathana karate haiMpramatta, apramatta, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa nAmaka cAra guNasthAnoM meM sAmAyikachedopasthApana ye do cAritra hote haiM / parihAra vizuddhi cAritra--pramatta, apramatta ina do guNa For Personal & Private Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRhadravyasaMgraha [ gAthA 35 naMca, parihAravizuddhistupramattApramattaguNasthAnadvaye, sUkSmasAMparAyacAritraM punarekasminneva sUkSmasAmparAyaguNasthAne, yathAkhyAtacAritramupazAntakaSAyakSINakaSAyasayogijinAyogijinAbhidhAnaguNasthAnacatuSTaye bhavatIti / atha saMyamapratipakSaM kathayati-saMyamAsaMyamasaMjJaM dArzanikAyaikAdazabhedabhinna dezacAritramekasminneva pazcamaguNasthAne jJAtavyam / asaMyamastu mithyAdRSTisAsAdanamizrAviratasamyagdRSTisaMjJaguNasthAnacatuSTaye bhavati / iti cAritravyAkhyAnaM samAptam / evaM vratasamitiguptidharmadvAdazAnuprekSAparISahajayacAritrANAM bhAvasaMvarakAraNabhUtAnAM yadvyAkhyAna kRtaM, tatra nizcayaratnatrayasAdhakavyavahAraratnatrayarUpasya zubhopayogasya pratipAdakAni yAni vAkyAni tAnI pApAsravasaMvaraNAni jJAtavyAni / yAni tu vyavahAraratnatrayasAdhyasya zuddhopayogalakSaNanizcayaratnatrayasya pratipAdakAni tAni puNyapApadvayasaMvarakAraNAnibhavantIti jJAtavyam / atrAha somanAmarAjazreSThI-- bhagavanneteSu vratAdisaMvarakAraNeSu madhye saMvarAnuprekSaiva sArabhUtA, sA caiva saMvaraM kariSyati kiM vizeSaprapaJceneti / bhagavAnAha-triguptilakSaNanirvikalpasamAdhi sthAnoM meM hotA hai / sUkSma-sAMparAya cAritra-eka sUkSma-sAMparAya dasaveM guNasthAna meM hI hotA hai / yathAkhyAta cAritra-upazAMta kaSAya, kSINa kaSAya, sayogijina aura ayogijina ina cAra guNasthAnoM meM hotA hai| aba saMyama ke pratipakSI ( saMyamAsaMyama aura asaMyama ) ko kahate haiM-dArzanika Adi gyAraha pratimArUpa saMyamAsaMyama nAma vAlA deza cAritra, eka paMcama guNasthAna meM hI jAnanA cAhie / asaMyama-mithyAdRSTi, sAsAdana, mizra aura avirata-samyagdRSTi ina cAra guNasthAnoM meM hotA hai / isa prakAra cAritra kA vyAkhyAna samApta huaa| isa prakAra bhAvasaMvara ke kAraNabhUta vrata, samiti, gupti, dharma, dvAdaza anuprekSA, parISahajaya aura cAritra, ina sabakA jo vyAkhyAna kiyA, usameM nizcaya ratnatraya kA sAdhaka vyavahAra ratnatraya rUpa zubhopayoga ke nirUpaNa karane vAle jo vAkya haiM, ve pApAsrAva ke saMvara meM kAraNa jAnane cAhie / jo vyavahAra ratnatraya se sAdhya zuddhopayoga rUpa nizcaya ratnatraya ke pratipAdaka vAkya haiM, ve puNya-pApa ina donoM AsravoM ke saMvara ke kAraNa hote haiM, aisA samajhanA caahiye| .. yahA~ soma nAmaka rAjaseTha kahatA hai ki he bhagavan ! ina vrata, samiti Adika saMvara ke kAraNoM meM saMvarAnuprekSA ho sArabhUta hai, vahI saMvara kara degI phira vizeSa prapaMca se kyA prayojana ? bhagavAn nemicandra AcArya uttara dete haiM-mana vacana kAya ina tInoM kI gupti For Personal & Private Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 36 ] dvitIyo'dhikAraH [ 146 sthAnAM yatInAM tayaiva pUryate tatrAsamarthAnAM punarvahuprakAreNa saMvarapratipakSabhUto moho vijRmbhate, tena kAraNena vratAdivistaraM kathayantyAcAryAH "sidisadaM kiriyANaM kiriyANaM tu hoi culsiidii| sattaTThI zrANINaM verAiyANaM huMti battIsaM / 1 / jogA paryApadesA ThidibhAgA kasAyado huMti / apariNaducchiNesu ya baMdho ThidikAraNaM thi / 2 / / 35 || evaM saMvaratattvavyAkhyAne sUtradvayena tRtIyaM sthalaM gatam / atha samyagdRSTi jIvasya saMvarapUrvakaM nirjarAtattvaM kathayati : jaha kAle taveNa ya bhuttarasaM kamma puggalaM jeA / bhAveNa saDadi yA tassaDaNaM cedi NiJjarA duvihA // 36 // yathAkAlena tapasA ca bhuktarasaM karmmapudgalaM yena / bhAvena saDati jJeyA tassaDanaM ceti nirjarA dvividhA // 36 // vyAkhyA : - 'yA' ityAdivyAkhyAnaM kriyate - ' yA ' jJAtavyA / kA ? svarUpa nirvikalpa dhyAna meM sthita muni ke to usa saMvara anuprekSA se hI saMvara ho jAtA hai; kintu usameM asamartha jIvoM ke aneka prakAra se saMvara kA pratipakSabhUta moha utpanna hotA hai, isa kAraNa AcArya vrata Adi kA kathana karate haiM / kriyAvAdiyoM ke 180, akriyAvAdiyoM ke 84, ajJAniyoM ke 67 aura vainayikoM ke 32. aise kula milAkara tIna sau tiresaTha bheda pAkhaMDiyoM ke haiM / 1 / yoga se prakRti aura pradeza tathA kaSAya se sthiti aura anubhAga baMdha hotA hai aura jisake kaSAya kA udaya nahIM tathA kaSAyoM kA kSaya ho gayA hai, aise upazAMta kaSAya va kSINa kaSAya aura sayogakevalI haiM unameM tatkAla (eka samaya vAlA) baMdha sthiti kA kAraNa nahIM hai | 2|' || 35 || isa prakAra saMvara tatva ke vyAkhyAna meM do sUtroM dvArA tRtIya sthala samApta huA / aba samyagdRSTi jIva ke saMvara-pUrvaka nirjarA tattva ko kahate haiM gAthArtha :- AtmA ke jisa bhAva se yathA samaya ( udaya kAla meM ) athavA tapa dvArA phala dekara karma naSTa hotA hai, vaha bhAva (pariNAma) bhAvanirjarA hai aura karma pudgaloM kA jhar3anA, galanA dravya nirjarA hai / bhAvanirjarA va dravyanirjarA kI apekSA nirjarA do prakAra hai // 36 // vRttyartha :- 'NeyA' ityAdi sUtra kA vyAkhyAna karate haiN| 'aiyA' jAnanA cAhiye / For Personal & Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 ] vRhadrvyasaMgrahaH [ gAthA 36 'NijarA' bhAva nirjarA / sA kA ? nirvikAraparamacaitanyaciccamatkArAnubhUtisaJjAtasahajAnandasvabhAvasukhAmRtarasAsvAdarUpo bhAva ityaadhyaahaarH| 'jeNa bhAvaNa' yena bhAvena jIvapariNAmena / kiM bhavati 'saDadi' vizIryate paMtati galati vinazyati / kiM kata ? 'kammapuggalaM' karmArividhvaMsakasvakIyazuddhAtmano vilakSaNaM karmapudgaladravyaM / kathaMbhUtaM ? 'bhuttarasaM' svodaya kAlaM prApya sAMsArikasukhaduHkharUpeNa bhuttarasaM dattaphalaM / kena kAraNabhUtena galati ? 'jahakAleNa' svakAlapacyamAnAmraphalavatsavipAkanirjarApekSayA, abhyantare nijazuddhAtmasaMvittipariNAmasya bahiraMgasahakArikAraNabhUtena kAlalabdhisaMjJena yathAkAlena, na kevalaM yathAkAlena "taveNa ya" akAlapacyamAnAnAmAnAdiphalavadavipAkanirjarApekSayA, abhyantareNa samastaparadravyecchAnirodhalakSaNena bahiraMgeNAntastattvasaMvittisAdhakasaMbhUtenAnazanAdidvAdazavidhena tapasA ceti / "tassaDaNaM" karmaNo galanaM yacca sA dravyanirjarA / nanu pUrva yaduktaM 'saDadi' tenaiSa dravyanirjarA labdhA, punarapi 'saDaNaM' kimartha bhaNitam ? tatrottaramtena saDadizabdena nirmalAtmAnubhUtigrahaNabhAvanirjarAbhidhAnapariNAmasya sAmarthyamuktaM, na ca dravyanirja reti / "idi duvihA" iti dravyabhAvarUpeNa nirjarA dvividhA bhvti| kisako ? 'NijarA' bhAva nirjarA ko / vaha kyA hai ? nirvikAra parama cecanya cit-camatkAra ke anubhava se utpanna sahaja-Ananda-svabhAva sukhAmRta ke AsvAda rUpa, vaha bhAva nirjarA hai| yahA~ 'bhAva' zabda kA adhyAhAra ( vivakSA se grahaNa ) kiyA gayA hai| 'jeNa bhAveNa' jIva ke jisa pariNAma se kyA hotA hai ? 'saDadi' jIrNa hotA hai, giratA hai, galatA hai athavA naSTa hotA hai / kauna ? 'kammapuggalaM' karma zatruoM kA nAza karane vAle nija zuddhaAtmA se vilakSaNa karmarUpI pudgala dravya / kaisA hokara ? 'bhuttarasaM' apane udayakAla meM jIva ko sAMsArika sukha tathA duHkha rUpa rasa dekara / kisa kAraNa galatA hai ? 'jahakAleNa' apane samaya para pakane vAle Ama ke phala ke samAna savipAka nirjarA kI apekSA, antaraMga meM nija-zuddha-Atma-anubhava rUpa pariNAma ke bahiraMga sahakArI kAraNabhUta kAlalabdhi rUpa yathA samaya galate haiM, mAtra yathA kAla se hI nahIM galate kintu 'taveNa ya' binA samaya pake hue Ama Adi phaloM ke sadRza, avipAka nirjarA kI apekSA, samasta paradravyoM meM icchA ke rokane rUpa abhyaMtara tapa se aura Atma-tatva ke anubhava ko sAdhane vAle upavAsa Adi bAraha prakAra ke bahiraMga tapa se bhI galate hai / 'tassaDaNaM' usa karma kA galanA dravya nirjarA hai / zaMkA-Apane jo pahale 'saDadi' aisA kahA hai usI se dravyanirjarA prApta ho gaI, phira 'saDaNaM' isa zabda kA dubArA kathana kyoM kiyA ? samAdhAna-pahale jo 'saDadi' zabda kahA gayA hai, usase nirmala AtmA ke anubhava ko grahaNa karane rUpa bhAva nirjarA nAmaka pariNAma kI sAmarthya kahI gaI hai, dravya nirjarA kA kathana nahIM kiyA gayA / 'idi duvihA' isa prakAra dravya aura bhAva svarUpa se nirjarA do prakAra kI jAnanI caahiye| For Personal & Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 36] dvitIyo'dhikAraH [151 __atrAha ziSyaH-savipAkanirjarA narakAdigatiSvajJAninAnAmapi dRzyate saMjJAninAmeveti niyamo nAsti / tatrauttaram - atraivamokSakAraNaM yA saMvarapUrvikA nirjarA saiva gaayaa| yA punarajJAninAM nirjarA sA gajasnAnavanniSphalA / yataH stokaM karma nirjarayati bahutaraM badhnAti, tena kAranena sA na gAhyA / yA tu sarAgasadRSTInAM nirjarA sA yadyapyazubhakarmavinAzaM karoti tathApi saMsArasthiti stokAM kurute / tadbhave tIrthakaraprakRtyAdiviziSTapuNyabandhakAraNaM bhavati pAramparyeNa muktikAraNaM ceti / vItarAgasadRSTInAM punaH puNyaMpApadvayavinAze tadbhave'pi muktikAraNamiti / ukta ca zrI kundakundAcAryadevaH 'jaM aNNoNI kammaM khavedi bhavasadasahassakoDIhiM / taM NANI tihiM gutto khavedi ussAsameNa / 1 / ' kathidAhasadRSTInAM vItarAgavizeSaNaM kimartha, 'rAgAdayo heyo, madIyA na bhavanti' iti bhedavijJAne jAte sati rAgAnubhave'pi jJAnamAtreNa mokSo bhavatIti / tatra parihAraH / andhakAre puruSadvayam ekaH pradIpahastastiSThati, anyaH punarekaH pradIparahitastiSThati / yahA~ ziSya pUchatA hai ki jo savipAka nirjarA, hai vaha to naraka Adi gatiyoM meM ajJAniyoM ke bhI hotI huI dekhI jAtI hai| isaliye samyagjJAniyoM ke savipAka nirjarA hotI hai, yaha niyama nahIM hai / isakA uttara yaha hai-yahA~ (mokSa prakaraNa meM) jo saMvara-pUrvaka nirjarA hai usI ko grahaNa karanA cAhie, kyoMki vahI mokSa kA kAraNa hai| aura jo ajJAniyoM ke nirjarA hotI hai vaha to gajasnAna ( hAthI ke snAna ) ke samAna niSphala hai| kyoMki ajJAnI jIva thor3e karmoM kI to nirjarA karatA hai aura bahuta se karmoM ko bA~dhatA hai| isa kAraNa ajJAniyoM kI nirjarA kA yahA~ grahaNa nahIM hai / sarAga samyagdRSTiyoM ke jo nirjarA hai, vaha yadyapi azubha karmoM kA nAza karatI hai, (zubha karmoM kA nAza nahIM karatI) phira bhI saMsAra kI sthiti ko thor3A karatI hai arthAt jIva ke saMsAra bhramaNa ko ghaTAtI hai| usI bhava meM tIrthakara prakRti Adi viziSTa puNya baMdha kA kAraNa ho jAtI hai aura paramparA se mokSa kA kAraNa hai / vItarAga samyagdRSTiyoM ke puNya tathA pApa donoM kA nAza hone para usI bhava meM vaha nirjarA mokSa kA kAraNa hotI hai| so hI zrI kundakunda AcArya deva ne kahA hai-'ajJAnI jina karmoM kA eka lAkha karor3a varSoM meM nAza karatA hai, unhIM karmoM ko jJAnI jIva mana-vacana-kAya kI gupti dvArA eka ucchavAsa mAtra meM naSTa kara detA hai / 1 / ' yahA~ koI zaMkA karatA hai ki samyagdRSTiyoM ke 'vItarAga' vizeSaNa kisa liye lagAyA hai, kyoMki 'rAga Adi bhAva heya haiM, ye mere nahIM haiN| aisA bheda-vijJAna hone para, usake rAga kA anubhava hote hue bhI jJAnamAtra se hI mokSa ho jAtI hai ? samAdhAna-andhakAra meM do manuSya hai, eka ke hAtha meM dIpaka hai aura dUsarA binA dIpaka ke hai / usa dIpaka rahita puruSa ko, kueM tathA sarpa Adi kA jJAna nahIM hotA, isaliye kueM Adi meM girakara nAza hone meM For Personal & Private Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 ] vRhadrvya saMgraha [ gAthA 37 sa ca kUpe patanaM sAdikaM vA na jAnAti, tasya vinAze doSo nAsti / yastu pradIpahastastasya kUpapatanAdivinAze pradIpaphalaM naasti| yastu kUpapatanAdikaM tyajati tasya pradIpaphalamasti / tathA ko'pi rAgAdayo heyA madIyA na bhavantIti bhedavijJAnaM na jAnAti sa karmaNA badhyate tAvat , anyaH ko'pi rAgAdibhedavijJAne jAte'pi yAvatAMzena rAgAdikamanubhavati tovatAMzena so'pi badhyata eva, tasyApi rAgAdibhedavijJAnaphalaM nAsti / yastu rAgAdibhedavijJAne jAte sati rAgAdikaM tyajati tasya bhedavijJAnaphalamastIti jJAtavyam / tathA cokta- 'cakkhussa daMsaessa ya sAro sappAdidosaparihAraNaM / cakkhU hoi NiratthaM daTTaNa vile paDatassa' // 36 // evaM nirjarAvyAkhyAne sUtreNaikena caturthasthalaM gatam / atha mokSatatvamAvedayati :savvassa kammaNo jo khayahedU appaNo hu prinnaamo| Neyo sa bhAvamukkho davvavimukkho ya kammapuhabhAvo // 37 // sarvasya karmaNaH yaH kSayahetuH AtmanaH hi pariNAmaH / jJeyaH saH bhAvamokSaH dravyavimokSaH ca karmapRthagbhAvaH // 37 // usakA doSa nahIM / hAtha meM dIpaka vAle manuSya kA kue meM girane Adi se nAza hone para, dIpaka kA koI phala nahIM huA / jo kUpapatana Adi se bacatA hai usake dIpaka kA phala hai| isI prakAra jo koI manuSya 'rAga Adi heya haiM, mere nahIM haiN| isa bheda-vijJAna ko nahIM jAnatA, vaha to karmoM se baMdhatA hI hai| dUsarA koI manuSya bheda-vijJAna ke hone para bhI jitane aMzoM meM rAgAdika kA anubhava karatA hai, utane aMzoM se vaha bheda-vijJAnI bhI baMdhatA hI hai; usake rAgAdi ke bheda-vijJAna kA bhI phala nahIM hai / jo rAga Adika bheda-vijJAna hone para rAga Adi kA tyAga karatA hai usake bheda-vijJAna kA phala hai, aisA jAnanA caahie| so hI kahA hai-'mArga meM sarpa Adi se bacanA, netroM se dekhane kA yaha phala hai; dekhakara bhI sarpa ke bila meM par3ane vAle ke netra nirarthaka haiN| // 36 // isa prakAra nirjarA tattva ke vyAkhyAna meM eka sUtra dvArA cauthA sthala samApta huaa| aba mokSatattva ko kahate haiM: gAthArtha :-saba karmoM ke nAza kA kAraNa jo AtmA kA pariNAma hai, usako bhAva mokSa jAnanA cAhie / karmoM kA AtmA se sarvathA pRthaka honA, dravyamokSa hai / 37 / For Personal & Private Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 37 ] dvitIyo'dhikAraH [ 153 vyAkhyA - yadyapi sAmAnyena niravazeSanirAkRta karmamalakalaGkasyAzarIrasyAtmana zrAtyantikasvAbhAvikA cintyAdbhutAnupamasakala vimalakevalajJAnAdyanantaguyAspadamavasthAntaraM mokSo bhaNyate tathApi vizeSeNa bhAvadravyaMrUpeNa dvidhA bhavatIti vArtikam / tadmathA - "yo sa bhAvamukkho" royo jJAtavyaH sa bhAvamokSaH / sa kaH ? " apaNo hu pariNAmo" nizcayaratnatrayAtmaka kAraNasamayasArarUpo "hu" sphuTamAtmanaH pariNAmaH / kathaMbhUtaH 1 " savvassa kammaNo jo khayahedu" sarvasya dravyabhAvarUpamohanIyAdighAticatuSTaya karmaNo yaH kSayaheturiti / dravyamokSaM kathayati / "davcavimukkho" ayogicaramasamaye dravyavimokSo bhavati / ko'sau ? "kammapuhabhAvo" TaGkotkIrNazuddhabuddhaikasvabhAvaparamAtmana zrAyurAdizeSAghAtikarmaNAAtyantikapRthagbhAvo vizleSo vighaTanamiti / 1 tasya muktAtmanaH sukhaM kathyate / " AtmopAdAnasiddha svayamatizayavadvItabAdhaM vizAlaM vRddhihAsavyapetaM viSayavirahitaM niHpratidvandvabhAvam / anyadravyAnapekSaM nirupamamamitaM zAzvataM sarvakAmutkRSTAnaMtasAraM paramasukhamatastasya siddhasya jAtaM |1| ' vRttyartha :--yadyapi sAmAnya rUpa se sampUrNatayA karmamala - kalaMka -rahita, zarIra rahita AtmA ke Atyantika - svAbhAvika - acintya - adbhuta tathA anupama sakala vimala kevalajJAna Adi ananta guNoM kA sthAna rUpa jo avasthAntara hai, vahI mokSa kahA jAtA hai; phira bhI bhAva aura dravya ke bheda se, vaha mokSa do prakAra kA hotA hai, yaha vArttika pATha hai / so isa prakAra hai - 'yo sa bhAvamukkho' vaha bhAvamokSa jAnanA caahie| vaha kauna ?. 'appo hu pariNAmo' nizcaya ratnatraya rUpa kAraNa samayasAra rUpa Atma-pariNAma | vaha AtmA kA pariNAma kaisA hai ? 'savvassa kammarago jo khayahedU' saba dravya - bhAvarUpa mohanIya Adi cAra ghAtiyAkarmoM ke nAza kA jo kAraNa hai / dravyamokSa ko kahate haiM - 'davvavimukkho' yogI guNasthAna ke anta samaya meM dravyamokSa hotA hai / vaha dravyamokSa kaisA hai ? 'kammapuhabhAvo' TaMkotkIrNa zuddha-buddha eka svabhAva svarUpa paramAtmA se, Ayu Adi zeSa cAra aghAtiyA karmoM kA bhI sarvathA pRthaka honA, bhinna honA yA vighaTanA, so dravyamokSa hai / usa muktAtmA ke sukha kA varNana karate haiM- 'AtmA - upAdAna kAraNa se siddha, svayaM atizayayukta, bAdhA se zUnya, vizAla, vRddhi-hAsa se rahita, viSayoM se rahita, pratidvandva (pratipakSatA) se rahita, anya dravyoM se nirapekSa, upamA rahita, apAra, niMtya, sarvadA utkRSTa tathA ananta sArabhUta paramasukha una siddhoM ke hotA hai / 1 / ' For Personal & Private Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154] vRhadrvyasaMgrahaH [ gAthA 37 kazcidAha-indriyasukhameva sukhaM, muktAtmanAmindriyazarIrAbhAve pUrvoktamatIndriyasukhaM kathaM ghaTata iti ? tatrottaraM dIyate - sAMsArikasukhaM tAvat strIsevAdipaJcendriyaviSayaprabhavameva, yatpunaH paJcendriyaviSayavyApArarahitAnAM nirvyAkulacittAnAM puruSANAM sukhaM tadatIndriyasukhamatraiva dRzyate / paJcendriyamanojanitavikalpajAlarahitAnAM nirvikalpasamAdhisthAnAM parama yoginAM rAgAdirahitatvena svasaMvedyamAtmasukhaM tadvizeSeNAtIndriyam / yacca bhAvakarmadravyakarmanokarmarahitAnAM sarvapradezAhAdaikapAramArthikaparamAnandapariNatAnAM muktAtmanAmatIndriyasukhaM tadatyantavizeSeNa jJAtavyam / atrAha ziSyaH-saMsAriNAM nirantaraM karmabandhosti, tathaivodayo'pyasti, zuddhAtmabhAvanAprastAvo nAsti, kathaM mokSo bhavatIti ? tatra pratyuttaraM-yathA zatroH kSINAvasthAM dRSTvA ko'pi dhImAn paryAlocayatyayaM mama hanane prastAvastataH pauruSaM kRtvA zatru hanti / tathA karmaNAmapyekarUpovasthA nAsti, hIyamAnasthityanubhAgatvena kRtvA yadA laghutvaM kSINatvaM bhavati tadA dhImAn bhavya AgamabhASayA 'khayauvasamiya visohI desaNa pAugga karaNaladdhI ya / cattAri vi sAmaNNA karaNaM puNa hoi samma / 1 / ' zaMkA-jo sukha indriyoM se utpanna hotA hai, vahI sukha hai; siddha jIvoM ke indriyoM tathA zarIra kA abhAva hai, isaliye pUrvokta atIndriya sukha siddhoM ke kaise ho sakatA hai ? isakA uttara dete haiM-sAMsArika sukha to strI sevana Adi pA~coM indriyoM ke viSayoM se hI utpanna hotA hai, kintu pAMcoM indriyoM ke viSayoM ke vyApAra se rahita tathA nirvyAkula citta vAle puruSoM ko jo sukha hai, vaha atIndriya sukha hai, vaha isa loka meM bhI dekhA jAtA hai| pAMcoM indriyoM tathA mana se utpanna hone vAle vikalpoM se rahita tathA nirvikalpa dhyAna meM sthita parama yogiyoM ke rAga Adi ke abhAva se jo svasaMvedya (apane anubhava meM Ane vAlA) Atmika sukha hai vaha vizeSa rUpa se atIndriya sukha hai / bhAvakarma, dravyakarma va nokarma se rahita AtmA ke samasta pradezoM meM AhlAda rUpa pAramArthika parama sukha meM pariNata mukta jIvoM ke jo atIndriya sukha hai, vaha atyanta vizeSa rUpa se atIndriya hai| yahA~ ziSya kahatA hai-saMsArI jIvoM ke nirantara karmoM kA baMdha hotA hai, isI prakAra karmoM kA udaya bhI sadA hotA rahatA hai, zuddha Atma-dhyAna kA prasaMga hI nhiiN| taba mokSa kaise hotI hai ? isakA uttara dete haiM jaise koI buddhimAn , zatru kI nirbala avasthA dekhakara vicAra karatA hai ki 'yaha mere mArane kA avasara hai', isaliye puruSArtha karake zatru ko mAratA hai| isI prakAra karmoM kI bhI sadA eka rUpa avasthA nahIM rahatI, sthiti aura anubhAga kI nyUnatA hone para jaba karma laghu arthAt kSINa hote haiM, taba buddhimAn bhavya jIva, Agama bhASA se 'kSayopazama, vizuddhi, dezanA, prAyogya aura karaNa ye pAMca labdhiyA~ haiM, inameM cAra to sAmAnya haiM (sabhI jIvoM ko ho sakatI haiM), karaNa labdhi samyaktva hone ke samaya hotI For Personal & Private Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 37] dvitIyo'dhikAraH [ 155 iti gAthAkathitalabdhipaJcakasaMjJenAdhyAtmabhASayA nijazuddhAtmAbhimukhapariNAmasaMjJena ca nirmalabhAvanAvizeSakhaDgena pauruSaM kRtvA karmazatru hantIti / yatpunarantaH koTAkoTIpramitakarmasthitirUpeNa tathaiva latAdArusthAnIyAnubhAgarUpeNa ca karmalaghutve jAte api satyayaM jIva AgamabhASayA adhaHpravRttikaraNApUrvakaraNAnivRttikaraNasaMjJAmadhyAtmabhASayA svazuddhAtmAbhimukhapariNatirUpAM karmahananabuddhiM kApi kAle na kariSyatIti tadabhavyatvaguNasyaiva lakSaNaM jJAtavyamiti / anyadapi dRSTAntanavakaM mokSaviSaye jJAtavyam -- "rayaNa dIva diNayara dahiu duddhau ghIva pahANu / sugaguruppaphalihau agaNi, Nava diDhatA jANi / 1 / " nanvanAdikAle mokSaM gacchatA jIvAnAM jagacchUnyaM hai| 1 / ' isa gAthA meM kahI huI pAMca labdhiyoM se aura adhyAtma bhASA meM nija zuddha-AtmA ke sammukha pariNAma nAmaka nirmala bhAvanA vizeSa rUpa khar3aga se pauruSa karake, karma zatru ko naSTa karatA hai / antaH-koTAkoTi-pramANa karmasthiti rUpa tathA latA va kASTha ke sthAnApanna anubhAga rUpa se karmabhAra halakA hojAne para bhI yadi yaha jIva Agama bhASA se adhaHpravRttikaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa nAmaka aura adhyAtma bhASA se svazuddha-Atmasanmukha pariNAma rUpa aisI karmanAzaka buddhi ko kisI bhI samaya nahIM karegA, to yaha abhavyatva guNa kA lakSaNa jAnanA caahie| anya bhI nau dRSTAnta mokSa ke viSaya meM jAnane yogya haiN| "ratna, dIpaka, sUrya, dUdha, dahI, ghI, pASANa, sonA, cAMdI, sphaTikamaNi aura agni ina nau dRSTAMtoM se jAnanA caahiye| 1 / " ( 1. ratna-samyagdarzana jJAna cAritra rUpI ratnatrayamayI hone se AtmA ratna ke samAna hai / 2. dIpaka-sva para prakAzaka hone se AtmA dIpaka ke samAna hai / 3. sUrya kevala-jJAnamayI teja se prakAzamAna hone se AtmA sUrya ke samAna hai / 4. dUdha dahI ghI-sAra vastu hone se paramAtmA rUpI AtmA ghI ke samAna hai| saMsArI AtmA meM paramAtmA zakti rUpa se rahatA hai, jaise dUdha va dahI meM ghI rahatA hai| ataH saMsArI AtmA ko apekSA AtmA dUdha yA dahI ke samAna hai| 5. pASANa-TaMkotakIraNa jJAyaka svabhAva hone se AtmA pASANa ke samAna hai / 6. suvarNa-karma rUpI kAlimA se rahita hone se AtmA suvarNa ke samAna hai / 7. cA~dI-svaccha hone se AtmA cA~dI ke samAna hai| 8. sphaTika-sphaTika, svabhAva se nirmala hone para bhI, harI pIlI kAlI DAMka ke nimitta se harI pIlI kAlI rUpa pariNama jAtI hai aura DAMka ke abhAva meM zuddha nirmala ho jAtI hai| isI prakAra AtmA, svabhAva se nirmala hone para bhI, karmodaya ke nimitta se rAga dvaSa moha rUpa pariNamatI haiM aura karma ke abhAva meM zuddha nirmala ho jAtI hai, ataH AtmA sphaTika ke samAna hai / 6. agni-jaise agni iMdhana ko jalAtI hai, isI prakAra AtmA karma rUpI iMdhana ko jalAtI hai, ataH AtmA agni ke samAna hai|) zaMkA-anAdi kAla se jIva mokSa ko jA rahe haiM, ataH yaha jagat kabhI jIvoM se For Personal & Private Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 ] bRhadravyasaMgrahaH [gAthA 38 bhaviSyatIti ? tatra parihAraH -yathA bhAvitakAlasamayAnAM krameNa gacchatAM yadyapi bhAvikAlasamayarAzeH stokatvaM bhavati tathApyavasAnaM nAsti / tathA muktiM gacchatAM jIvAnAM yadyapi jIvarAzeH stokatvaM bhavati tathApyavasAnaM nAsti / iti cettarhi pUrvakAle bahavo'pi jIvA mokSaM gatA idAnIM jagataH zUnyatvaM kiM na dRzyate / kizcAbhavyAnAmabhavyasamAnabhavyAnAM ca mokSo nAsti kathaM zunyatvaM bhaviSyatIti // .37 // evaM saMkSepeNa mokSatacavyAkhyAnenaikasUtreNa paJcamaM sthalaM gatam / ataH Urdhva SaSThamasthale gAthApUrvArdhana puNyapApapadArthadvayasvarUpamuttarArdhena ca puNyapApaprakRtisaMkhyAM kathayAmItyabhiprAyaM manasi dhRtvA bhagavAn sUtramidam pratipAdayati : suhaasuhabhAvajuttA puNNaM pAvaM havaMti khalu jIvA / sAdaM suhAu NAmaM godaM puNNaM parANi pAvaM ca // 38 // zubhAzubhabhAvayuktAH puNyaM pApaM bhavanti khalu jiivaaH| A sAtaM zubhAyuH nAma gotraM puNyaM parANi pApaM ca // 38 // bilakula zUnya ho jAyegA ? isakA parihAra-jaise bhaviSyat kAla sambandhI samayoM ke krama se jAne para yadyapi bhaviSyatkAla ke samayoM kI rAzi meM kamI hotI hai phira bhI usa kA aMta nahIM hogaa| isI prakAra jIvoM ke mukti meM jAne se yadyapi jagat meM jIvarAzi kI nyUnatA hotI hai, to bhI usa jIvarAzi kA anta nahIM hogaa| yadi jIvoM ke mokSa jAne se zUnyatA mAnate ho to pUrvakAla meM bahuta jIva mokSa gaye haiM, taba bhI isa samaya jagat meM jIvoM kI zUnyatA kyoM nahIM dikhAI par3atI ? arthAt zUnyatA nahIM huii| aura bhI-abhavya jIvoM tathA abhavyoM ke samAna dUrAnadUra bhavya jIvoM kA mokSa nahIM hai| phira jagat kI zUnyatA kaise hogI // 37 // isa prakAra saMkSepa se mokSatattva ke vyAkhyAna rUpa eka sUtra se paMcama sthala samApta huaa| aba isake Age chaThe sthala meM "gAthA ke pUrvArdha se puNya pApa rUpa do padArthoM ko aura uttarArdha se puNya prakRti tathA pApa prakRtiyoM kI saMkhyA ko kahatA hUM" isa abhiprAya ko mana meM rakhakara, bhagavAn isa sUtra kA pratipAdana karate haiM : gAthArtha :-zubha tathA azubha pariNAmoM se yukta jIva, puNya-pApa rUpa hote haiN| sAtAvedanIya, zubha-Ayu, zubha-nAma tathA ucca-gotra, ye puNya prakRtiyA~ haiN| zeSa saba pApa . prakRtiyA~ haiM // 38 // For Personal & Private Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 38 ] dvitIyo'dhikAraH [ 157 vyAkhyA - " puraNaM pAvaM havaMti khalu jIvA" cidAnandai kasahaja zuddhasvabhAvatvena puNyapApabandhamokSAdiparyAya rUpavikalparahitA api santAnAgatAnA dikarma - bandhaparyAyeNa puNyaM pApaM ca bhavanti khalu sphuTaM jIvAH / kathaMbhUtAH santaH 1 "suhaasuhabhAvajuttA" 'udvamamithyAtvaviSaM bhAvaya dRSTiM ca kuru parAM bhaktim / bhAvanamaskArarato jJAne yukto bhava sadApi / 1 / paJcamahAvratarakSAM kopacatuSkasya nigrahaM paramam | durdAntendriyavijayaM tapaH siddhividhau kurudyogam / 2 / ' ityaaryaadvykthit| lakSaNena zubhopayogabhAvena pariNAmena tadvilakSaNenAzubhopayogapariNAmena ca yuktAH pariNatAH / idAnIM puNyapApabhedAn kathayati "sAdaM suhAu NAmaM godaM purANaM " sadvedyazubhAyurnAmagotrANi puNyaM bhavati "parANi pAvaM ca" tasmAdaparANi karmANi pApaM ceti / tadyathA savedyamekaM tiryagmanuSya devAyustrayaM subhagayaza:kIrttitIrtha karatvAdinAmaprakRtInAM saptatriMzat, tathoccairgotramiti samudAyena dvitvAriMzatsaMkhyAH puNyaprakRtayo vijJeyAH / zeSA dvanyazItipApamiti / tatra 'darzanavizuddhirvinayasaMpannatA zIlavateSvanaticAro'bhIkSNajJAnopayogasaMvegau zaktitastyAga " vRttyartha :- "puraNaM pAvaM havaMti khalu jIvA" cidAnanda eka - sahaja - zuddha - svabhAva se yaha jIva, puNya-pApa, baMdha-mokSa Adi paryAya rUpa vikalpoM se rahita hai, to bhI paramparA - anAdi karmabandha paryAya se puNya-pApa rUpa hote haiN| kaise hote hue jIva puNya-pApa ko dhAraNa karate haiM ? "suhaasuhabhAvajuttA", "midhyAtva rUpI viSa kA vamana karo, samyagdarzana kI bhAvanA karo, utkRSTa bhakti karo aura bhAva namaskAra meM tatpara hokara sadA jJAna meM lage raho / 1 / pA~ca mahAvratoM kA pAlana karo, krodha Adi cAra kaSAyoM kA pUrNarUpa se nigraha karo, prabala indriyoM ko vijaya karo tathA bAhya - abhyantara tapa ko siddha karane meM udyoga karo / 2 / " isa prakAra donoM AryAchandoM meM kahe hue lakSaNa sahita zubha upayoga rUpa pariNAma se tathA usake viparIta azubha upayoga rUpa pariNAma se yukta jIva, puNya-pApa ko dhAraNa karate haiM athavA svayaM puNya-pApa rUpa ho jAte haiM / aba puNya tathA pApa ke bhedoM ko kahate haiM / "sAdaM suhAu NAmaM godaM purANaM" sAtA vedanIya, zubha Ayu, zubha nAma aura ucca gotra ye karma to puNya rUpa haiM / "parANi pAvaM ca" inase bhinna zeSa pApa karma haiN| isa prakAra - sAtAvedanIya eka, tithaMca - manuSya- deva ye tIna Ayu, subhaga-yazaH kIrti - tIrthaMkara Adi nAma karma kI seMtIsa aura ucca gotra aise samudAya se 42 puNya prakRtiyA~ jAnanI caahiyeN| zeSa 82 pApa prakRtiyA~ haiM / ' darzanavizuddhi 1, vinayasaMpannatA 2, zIla aura vratoM kA aticAra rahita AcaraNa 3, nirantara jJAna upayoga 4, saMvega 5, zakti anusAra tyAga 6, zakti anusAra tapa 7, sAdhu For Personal & Private Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158] vRhadrvya saMgraha [ gAthA 38 tapasIsAdhusamAdhiyAvRtyakaraNamarhadAcAryabahuzrutapravacanabhaktirAvazyakAparihANirmArgaprabhAvanApravacanavatsalatvamiti tIrthakaratvasya' ityuktalakSaNaSoDazabhAvanotpannatIrthakaranAmakarmaiva viziSTaM puNyam / SoDazabhAvanAsu madhye paramAgamabhASayA "mUDhatrayaM madAzcASTau tathAnAyatanAni SaT / aSTau zaGkAdayazceti dRgdoSAH paJcaviMzatiH / 1 / " iti zlokakathitapaJcaviMzatimalarahitA tathAdhyAtmabhASayA nijazuddhAtmopAdeyarucirUpA samyaktvabhAvanaiva mukhyati vijJeyam / 'samyagdRSTejIvasya puNyapApadvayamapi heyam', kathaM puNyaM karotIti ? tatra yuktimaah| yathA ko'pi dezAntArasthamanoharastrIsamIpAdAgatapuruSANAM tadarthe dAnasanmAnAdikaM karoti tathA samyagdRSTiH apyupAdeyarUpeNa svazuddhAtmAnameva bhAvayati cAritramohodayAttatrAsamarthaH san nirdoSaparamAtmasvarUpANAmarhatsiddhAnAM tadArAdhakAcAryopAdhyAyasAdhUnAM ca paramAtmapadaprAptyartha viSayakaSAyavazvanAthaM ca dAnapUjAdinA guNastavanAdinA vA paramabhaktiM karoti tena bhogAkAGkSAdinidAnarahitapariNAmena kuTumbinAM (kRSakAnAM) palAlamiva anIhitavRtyA viziSTapuNyamAsravati tena ca svarge devendralokAntikAdivibhUti samAdhi 8, vaiyAvRttya karanA hai. arhanta-bhakti 10, AcArya-bhakti 11, bahuzruta-bhakti 12, pravacana-bhakti 13, AvazyakoM meM hAni na karanA 14, mArga-prabhAvanA 15 aura pravacanavAtsalya 16 ye tIrthakara prakRti ke baMdha ke kAraNa haiM' ina solaha bhAvanAoM se utpanna tIrthakara nAmakarma viziSTa puNya hai / ina solaha bhAvanAoM meM, paramAgama bhASA se 'tIna mUDhatA, ATha mada, 6 anAyatana aura ATha zaMkA Adi doSa ye paccIsa samyagdarzana ke doSa haiM / 1 / isa zloka meM kahe hue paccIsa doSoM se rahita tathA adhyAtma bhASA se nija zuddha-AtmA meM upAdeyarUpa ruci, aisI samyaktva kI bhAvanA hI mukhya hai, aisA jAnanA cAhiye / zaMkA-samyagdRSTi jIva ke to puNya tathA pApa ye donoM heya haiM, phira vaha puNya kaise karatA hai ? yukti sahita samAdhAna-jaise koI manuSya anya deza meM vidyamAna kisI manohara strI ke pAsa se Aye hue manuSyoM kA, usa strI kI prApti ke liye dAna-sammAna Adi karatA hai; aise hI samyagdRSTi jIva bhI nija zuddha-AtmA ko hI bhAtA hai; parantu jaba cAritra moha ke udaya se usa nija-zuddhAtma-bhAvanA bhAne meM asamartha hotA hai, taba doSarahita paramAtma svarUpa ahaMnta-siddhoM kI tathA unake ArAdhaka AcArya-upAdhyAya-sAdhu kI, paramAtmapada kI prApti ke lie aura viSaya kaSAyoM se bacane ke lie, pUjA dAna Adi se athavA guNoM kI stuti Adi se parama bhakti karatA hai| unase aura bhogoM kI vAMchA Adi rUpa nidAna rahita pariNAmoM se tathA niHspRha vRtti se viziSTa puNya kA srava karatA hai, jaise kisAna cAvaloM ke liye khetI karatA hai, to bhI binA icchA bahuta sA palAla mila ho jAtA hai| usa puNya se svarga meM indra, lokAntika deva Adi kI vibhUti prApta karake, vimAna tathA parivAra Adi saMpadA For Personal & Private Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 38] dvitIyo'dhikAraH [ 156 prApya vimAnaparivArAdisaMpadaM jIrNatRNamiva gaNayan paJcamahAvideheSu gatvA pshyti| kiM pazyatIti cet--tadidaM samavasaraNaM, ta ete vItarAgasarvajJAH, ta ete bhedAbhedaratnatrayArAdhakA gaNadharadevAdayo ye pUrva zrayante ta idAnIM pratyakSeNa dRSTA iti matvA vizeSeNa dRDhadharmamatirbhUtvA caturthaguNasthAnayogyAmAtmano bhAvanAmaparityajan bhogAnubhave'pi sati dharmadhyAnena kAlaM nItvA svargAdAgatya tIrthakarAdipade prApte'pi pUrvabhavabhAvitaviziSTabhedajJAnavAsanAvalena mohaM na karoti tato jinadIkSAM gRhItvA puNyapAparahitanijaparamAtmadhyAnena mokSaM gacchatIti / mithyAdRSTistu tIvranidAnavandhapuNyena bhogaM prApya pazcAdarddhacakravartirAvaNAdivannarakaM gacchatIti / evamuktalakSaNapuNyapApapadArthadvayena saha pUrvoktAni saptaccAnyeva nava padArthA bhavantIti jJAtavyam / iti zrInemicandrasaiddhAntikadevaviracite dravyasaMgrahagranthe "AsavabaMdhaNa" ityAdi ekA sUtragAthA tadanantaraM gAthAdazakena sthalaSaTkaM ceti samudAyenaikAdazasUtraiH . saptatatvanavapadArthapratipAdakanAmA dvitIyomahAdhikAraH samAptaH // 2 // ko jIrNa tRNa ke samAna ginatA huA paJca mahAvidehoM meM jAkara dekhatA hai| prazna-kyA dekhatA hai ? uttara-vaha yaha samavasaraNa hai, ve ye vItarAga sarvajJa bhagavAn haiM, ve ye bhedaabheda ratnatraya ke ArAdhaka gaNadhara deva Adi haiM; jo pahale sune the, ve Aja pratyakSa dekhe, aisA mAnakara dharma-buddhi ko vizeSa dRr3ha karake cauthe guNasthAna ke yogya AtmabhAvanA ko na chor3atA huA, bhoga bhogatA huA bhI dharmadhyAna se kAla ko pUrNa kara, svarga se Akara, tIrthakara Adi pada ko prApta hotA hai, to bhI pUrva janma meM bhAvita viziSTa-bhedajJAna kI vAsanA ke bala se moha nahIM karatA. ataH jina-dIkSA dhAraNa kara puNya-pApa se rahita nija paramAtmadhyAna ke dvArA mokSa jAtA hai / mithyAdRSTi to, tIvra nidAnabaMdha vAle puNya se bhoga prApta karane ke pazcAt ardha-cakravartI rAvaNa Adi ke samAna naraka ko jAtA hai| evaM ukta lakSaNa vAle puNya-pApa rUpa do padArtha sahita pUrvokta sAta tattva hI : padArtha ho jAte haiN| aisA jAnanA cAhie / / 38 // isa prakAra zrI nemicandra siddhAntIdeva-viracita dravyasaMgraha grantha meM 'Asava-baMdhaNa' aAdi eka sUtragAthA, tadanaMtara 10 gAthAoM dvArA 6 sthala, isa taraha samudAya rUpa se 11 gAthAoM dvArA sAta tattva, no padArtha pratipAdana karane vAlA dUsarA mahA adhikAra samApta huA // 2 // For Personal & Private Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160] vRhadravyasaMgrahaH [gAthA 36 tRtIyaH adhikAra ataH Urdhva viMzatigAthAparyantaM mokSamArga kathayati / tatrAdau "sammadaMsaNa" ityAdyaSTagAthAbhinizcayamokSamArgavyavahAramokSamArgapratipAdakamurUpatvena prathamaH antarAdhikArastataH param "duvihaM pi mukkhaherDa" iti prabhRtidvAdazasUtrairdhyAnadhyAtadhyeyadhyAnaphalakathanamukhyatvena dvitIyo'ntarAdhikAraH / iti tRtIyAdhikAre samudAyena paatnikaa| __atha prathamataH sUtrapUrvArdhena vyavahAramokSamArgamuttarArdhena ca nizcayamokSamArga nirUpayati : sammadasaNaNANaM caraNaM mokkhassa kAraNaM joNe / vavahArA Nicchayado tattiyamaio Nio appA // 39 // samyagdarzanaM jJAnaM caraNaM mokSasya kAraNaM jAnIhi / vyavahArAt nizcayataH tatrikamayaH nijaH zrAtmA // 36 // vyAkhyA- "sammadasaNaNANaM caraNaM mokkhassa kAraNaM jANe vavahArA" tImarA adhikAra aba Age bIsa gAthAoM taka mokSa-mArga kA kathana karate haiM / usake prArambha meM 'sammadasaNaNANaM' ityAdi ATha gAthAoM dvArA pradhAnatA se nizcaya mokSa-mArga aura vyavahAra mokSa-mArga kA pratipAdaka prathama antarAdhikAra hai| usake anaMtara 'duvihaM pi mukkhahe uM' Adi bAraha gAthAoM se dhyAna, dhyAtA, dhyeya tathA dhyAna ke phala ko mukhyatA se kahane vAlA dvitIya antarAdhikAra hai / isa prakAra isa tRtIya adhikAra kI samudAya se bhUmikA hai| aba prathama hI sUtra ke pUrvArdha se vyavahAra mokSa-mArga ko aura uttarArdha se nizcaya mokSa-mArga ko kahate haiM : gAthArtha :-samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritra (ina tInoM ke samudAya) ko vyavahAranaya se mokSa kA kAraNa jaano| samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritramayI nija AtmA ko nizcayanaya se mokSa kA kAraNa jAno // 3 // vRttyartha :-'sammadasaNaNANAM caraNaM mokkhassa kAraNaM jANe vavahArA' he ziSya ! For Personal & Private Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 40 ] tRtIyo'dhikAraH [ 161 samyagdarzanajJAnacAritratrayaM mokSasya kAraNaM, he ziSya ! jAnIhi vyavahAranayAt / "Nicchayado tittiyamaiyo Nio appA" nizcayatastatritayamayo nijAtmeti / tathAhi vItarAgasarvajJapraNItaSaDdravyapaJcAstikAyasaptatavanavapadArthasamyakzraddhAnajJAnavratAdyanuSThAnavikalparUpo vyvhaarmokssmaargH| nijaniraJjanazuddhAtmatattvasamyaktraddhAnajJAnAnucaraNaikAgacapariNatirUpo nishcymokssmaargH| athavA svazuddhAtmabhAvanAsAdhakavahirdravyAzrito vyavahAramokSamArgaH / kevalasvasaMvittisamutpannarAgAdivikalpopAdhirahitasukhAnubhUtirUponizcaya mokSamArgaH / athavA dhAtupASANe'gnivatsAdhako vyavahAramokSamArgaH, suvarNasthAnIyanirvikArasvopalabdhisAdhyarUpo nishcymokssmaargH| evaM saMkSepeNa vyavahAranizcayamokSamArgalakSaNaM jJAtavyamiti / 36 / athAbhedena samyagdarzanajJAnacAritrANi svazuddhotmaiva tena kAraNena nizcayenAtmaiva nizcayamokSamArga ityAkhyAti / athavA pUrvoktameva nizcayamokSamArga prakArAntareNa dRDhayati : rayaNattayaM Na vaTTai appANaM muittu aeNadaviyani / tamA tattiyamaiu hodi hu mukkhassa kAraNaM zrAdA // 40 // ratnatrayaM na varttate AtmAnaM muktvA anyadravye / tasmAt tantrikamayaH bhavati khalu mokSasya kAraNaM AtmA // 40 // samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritra (ina tInoM ke samudAya) ko vyavahAra naya se mokSa kA kAraNa jaano| 'Nicchayado tattiyamaio Nio appA' samyagdarzana, samyagjJAna tathA samyakacAritra ina tInamayI nija AtmA hI nizcaya naya se mokSa kA kAraNa hai| tathAzrI vItarAga sarvajJa deva kathita chaha dravya, pAMca astikAya, sAta tattva aura nava padArthoM kA samyazraddhAna-jJAna aura vrata Adi rUpa AcaraNa, ina vikalpasayI vyavahAra mokSa-mArga hai / nija niraMjana zuddha-buddha Atmatattva ke sabhyazraddhAna, jJAna tathA AcaraNa meM ekAprapariNati rUpa nizcaya mokSa-mArga hai / athavA svazuddhAtma-bhAvanA kA sAdhaka va vAhya padArtha ke Azrita vyavahAra mokSa-mArga hai / mAtrasvAnubhava se utpanna va rAgAdi vikalpoM se rahita sukha anubhavana rUpa nizcaya mokSa-mArga hai / athavA dhAtu-pASANa se suvarNa prApti meM agni ke samAna jo sAdhaka hai, vaha to vyavahAra mokSa-mArga hai tathA suvarNa samAna nirvikAra nija-AtmA ke svarUpa kI prApti rUpa sAdhya, vaha nizcaya mokSa-mArga hai / isa prakAra saMkSepa se vyavahAra tathA nizcaya mokSa-mArga kA lakSaNa jAnanA cAhie / / 36 / / __aba abheda se samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa, nija zuddha-AtmA hI hai, isa kAraNa nizcaya se AtmA hI nizcaya mokSa-mArga hai, isa prakAra kathana karate haiN| athavA pUrvokta nizcaya mokSa-mArga ko hI anya prakAra se dRr3ha karate haiM : For Personal & Private Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhad dravya saMgrahaH [ gAthA 40 1 vyAkhyA : - 'rayaNattayaM Na vaTTai appANaM muittu agada viyahni' ratnatrayaM na va svakIyazuddhAtmAnaM muktvA anyAcetane dravye / 'tahmA tattiyamaiu hodi hu mukkhassa kAraNaM yadA' tasmAttatritayamaya Atmaiva nizcayena mokSasya kAraNaM bhavatIti jAnIhi / atha vistaraH - rAgAdivikalpopAdhirahitaciccamatkAra bhAvanotpannamadhurarasAsvAdasukho'hamiti nizcayarucirUpaM samyagdarzanaM tasyaiva sukhasya samastavibhAvebhyaH svasaMvedanajJAnena pRthak paricchedanaM samyagjJAnaM tathaiva dRSTazrutAnubhUtabhogAkAGkSAprabhRtisamastApadhyAnarUpamanorathajanitasaMkalpa-vikalpajAlatyAgena tatraiva sukhe ratasya santuSTasya tRptasyai kAkAraparamasamarasIbhAvena dravIbhUtacittasya puna: punaH sthirIkaraNaM samyak cAritram / ityuktalakSaNaM nizcayaratnatrayaM zuddhAtmAnaM vihAyAnyatra ghaTapaTAdibahidravye na varttate yatastataH kAraNAdabhedanayenAnekadravyAtmakaikapAnakavattadeva samyagdarzanaM tadeva samyagjJAnaM tadeva samyak cAritraM tadeva svAtmatasvamityuktalakSaNaM nijazuddhAtmAnameva muktikAraNaM jAnIhi // 40 // evaM prathamasthale sUtradvayena nizcayavyavahAramokSamArgasvarUpaM saMkSepeNa vyA 162 ] gAthArtha :- AtmA ko chor3akara anya dravya meM ratnatraya nahIM rahatA, isa kAraNa una ratnatrayamayI AtmA hI nizcaya se mokSa kA kAraNa hai // 40 // vRttyartha :-'rayaNattayaM Na vaTTai appA muittu aNadadvihni' nija zuddha AtmA ko chor3akara anya acetana dravya meM ratnatraya nahIM rahatA hai / 'talA tattiyamaiu hodi hu mukkhassa kAraNaM dA' isa kAraNa isa ratnatrayamaya AtmA ko hI nizcaya se mokSa kA kAraNa jAno / isakA vistRta varNana - 'rAga Adi vikalpa rahita, citcamatkAra bhAvanA se utpanna, madhura rasa ke AsvAda rUpa sukha kA dhAraka maiM hU~' isa prakAra nizcaya ruci samyagdarzana hai aura svasaMvedana jJAna dvArA usI sukha kA rAga Adi samasta vibhAvoM se bhinna jAnanA samyagjJAna hai / isI prakAra dekhe, sune tathA anubhava kiye hue jo bhoga AkAMkSA Adi samasta durthyAnarUpa manoratha se utpanna hue saMkalpa-vikalpa jAla ke tyAga dvArA, usI sukha meM rata - santuSTa - tRpta tathA ekAkAra rUpa parama samatA bhAva se dravIbhUta ( bhIge ) citta kA punaH punaH sthira karanA samyak cAritra hai / isa prakAra kahe hue lakSaNa vAle jo ratnatraya haiM ve zuddha AtmA ke sivAya anya ghaTa, paTa Adi bAhya dravyoM meM nahIM rahate, isa kAraNa abheda se aneka dravyamayI eka peya (bAdAma, sauMpha, mizrI, miraca Adi rUpa ThaMDAI) ke samAna, vaha AtmA hI samyagdarzana hai, vaha AtmA hI samyagjJAna hai, vaha AtmA hI samyak cAritra hai tathA vahI nija Atmatattva hai / isa prakAra kahe hue lakSaNa vAle nija zuddha AtmA ko hI mukti kA kAraNa jAno / 40 / isa prakAra prathama sthala meM do gAthAoM dvArA saMkSepa se nizcaya mokSa-mArga aura For Personal & Private Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 41] tRtIyo'dhikAraH [ 163 khyAya tadanantaraM dvitIyasthale gAthASaTkaparyantaM samyaktvAditrayaM krameNa vivRNoti / tatrAdau samyaktvamAha : jIvAdIsadahaNaM sammatta svamappaNo taM tu / durabhiNivesavimukkaM NANaM sammaM khu hodi sadi jami // 41 // jIvAdizraddhAnaM samyaktvaM rUpaM AtmanaH tat tu / durabhinivezavimukta jJAnaM samyak khalu bhavati sati yasmin // 41 // vyAkhyA :-'jIvAdIsadahaNaM sammatta' vItarAgasarvajJapraNItazuddhajIvAditattvaviSaye calamalinAgADharahitatvena zraddhAnaM rucinizcaya idamevetthameveti nizcayabuddhiH samyagdarzanam / 'rUvamappaNo taM tu taccAbhedanayena rUpaM svarUpaM tu; punaH kasya ? Atmana AtmapariNAma ityarthaH / tasya sAmarthya mAhAtmyaM darzayati / "durabhiNivesavimukkaM gANaM sammaM khu hodi sadi jami" yasmin samyaktve sati jJAnaM samyag bhavati sphuTaM / kathambhUtaM samyagbhavati ? "durabhiNivesavimukkaM" calitapratipattigacchatRNasparzazuktikAzakalarajatavijJAnazadRzaiH saMzayavibhramavimo haimuktaM rahitamityarthaH / vyavahAra mokSa-mArga kA svarUpa vyAkhyAna karake aba AcArya dUsare sthala meM chaH gAthAoM taka samyagdarzana, samyagjJAna tathA samyakcAritra ko krama se varNana karate haiN| unameM prathama hI samyagdarzana ko kahate haiM : gAthArtha :-jIva Adi padArthoM kA zraddhAna karanA, samyaktva hai / vaha samyaktva AtmA kA svarUpa hai tathA isa samyaktva ke hone para (saMzaya, viparyaya evaM anadhyavasAya ina tInoM) durabhinivezoM se rahita samyagjJAna hotA hai / / 41 // vRttyartha :--'jIvAdIsahahaNaM sammattaM' vItarAga sarvajJa dvArA kahe hue zuddha jIva Adi tattvoM meM, cala-malina-agADha rahita zraddhAna, ruci, nizcaya athavA 'jo jinendra ne kahA vahI hai, jisa prakAra se jinendra ne kahA hai usI prakAra hai' aisI nizcaya rUpa buddhi samyagdarzana hai: 'rUvamappaNo taM tu vaha samyagdarzana abheda naya se svarUpa hai; kisakA svarUpa hai ? AtmA kA, AtmA kA pariNAma hai / usa samyagdarzana ke sAmarthya athavA mAhAtmya ko dikhAte haiM'durabhiNivesavimukkaM NANaM samma khu hodi sadi jami' jisa samyaktva ke hone para jJAna samyaka ho jAtA hai / 'samyaka' kisa prakAra hotA hai ? 'durabhiNivesavimukka' ( yaha puruSa hai yA kATha kA ThUTha hai, aise do koTi rUpa) calAyamAna saMzayajJAna, gamana karate hue tRNa For Personal & Private Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 ] vRhaddravyasaMgrahaH [ gAthA 41 6 ito vistaraH- samyaktve sati jJAnaM samyagbhavatIti yadukta tasya vivaraNaM kriyate / tathAhi - gotamAgnibhUtivAyubhUtinAmAno viprAH paJcapaJcazatatrAhmaNopAdhyAyA vedacatuSTayaM, jyotiSka vyAkaraNAdiSaDaGgAni, manusmRtyAdyaSTAdazasmRtizAstrANi tathA bhAratAdyaSTAdazapurANAni mImAMsAnyAyavistara ityAdilaukika sarvazAstrANi yadyapi jAnanti tathApi teSAM hi jJAnaM samyaktvaM vinA mithyAjJAnameva / 'yadA punaH prasiddha kathAnyAyena zrIvIravarddhamAnasvAmitIrthakara paramadeva samavasaraNe mAnastambhAvalokanamAtrAdevAgamabhASayA darzanacAritra mohanIyopazamakSayasaMjJenAdhyAtmabhASayA svazuddhAtmAbhimukhapariNAmasaMjJena ca kAlAdilabdhivizeSeNa mithyAtvaM vilayaM gataM tadA tadeva mithyAjJAnaM samyagjJAnaM jAtam / tatazca 'jayati bhagavAn' ityAdi namaskAraM kRtvA jinadIkSAM gRhItvA kacalocAnantarameva caturjJAna saptarddhisampannAstrayo'pi gaNadhara devAH saMjAtAH / gautamasvAmI bhavyopakArArthaM dvAdazAGgazrutaracanAM kRtavAn ; pazcAnnizcayaratnatraya bhAvanAbalena trayo'pi mokSaM gatAH / zeSaH paJcadazazata pratibrAhmaNA jinadIkSAM gRhItvA yathAsambhavaM svargaM mokSaM ca gatAH / Adika ke sparza hone para, yaha nizcaya na honA ki kisakA sparza huA hai - aisA vibhrama (anadhyavasAya) jJAna tathA sIpa ke Tukar3e meM cAMdI kA jJAna - aisA vimoha (viparyaya) jJAna, ina tInoM doSoM se (dUSita jJAnoM se ) rahita ho jAne se vaha jJAna samyak ho jAtA hai / vistAra se varNana - 'samyagdarzana hone para jJAna samyagjJAna hotA hai' yaha jo kahA gayA hai, usakA vivaraNa kahate haiM - pAMcasau - pAMcasau brAhmaNoM ke par3hAne vAle gautama, agnibhUti aura vAyubhUti nAmaka tIna brAhmaNa vidvAn cAroM veda - jyotiSka- vyAkaraNa Adi chahoM aMga, manusmRti Adi aThAraha smRti grantha, mahAbhArata Adi aThAraha purANa tathA mImAMsA nyAyavistara Adi samasta laukika zAstroM ke jJAtA the to bhI unakA jJAna, samyaktva ke binA mithyAjJAna hI thA / parantu jaba ve prasiddha kathA ke anusAra zrI mahAvIra svAmI tIrthaMkara parama deva ke samavasaraNa meM mAnastaMbha ke dekhane mAtra se hI Agama-bhASA meM darzana mohanIya tathA cAritra mohanIya ke upazama, kSaya tathA kSayopazama se aura adhyAtma bhASA meM nija zuddhaAtmA ke sanmukha pariNAma tathA kAla Adi labdhiyoM ke vizeSa se unakA midhyAtva naSTa ho gayA, taba unakA vahI mithyAjJAna samyagjJAna ho gayA / samyagjJAna hote hI 'jayati bhagavAn' ityAdi rUpa se bhagavAn ko namaskAra karake, zrI jinendrI dIkSA dhAraNa karake kezaloMca ke anantara hI mati - zruta- avadhi aura mana:paryaya ina cAra jJAna tathA sAta Rddhi ke dhAraka hokara tInoM hI gaNadhara ho gaye / gotamasvAmI ne bhavyajIvoM ke upakAra ke liye dvAdazAGgazruta kI racanA kI, phira ve tInoM hI nizcayaratnatraya kI bhAvanA ke bala se mokSa ko prApta hue| ve paMdraha sau brAhmaNa ziSya muni dIkSA lekara yathAsambhava svarga yA mokSa meM gaye / gyAraha For Personal & Private Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 41 ] tRtIyo'dhikAraH [ 165 abhavyasenaH punarekAdazAGgadhArako'pi samyaktvaM vinA mithyAjJAnI saJjAta iti / evaM samyaktvamAhAtmyena jJAnatapazcaraNavratopazamadhyAnAdikaM mithyArUpamapi samyagbhavati / tadabhAve viSayuktadugdhamiva sarva vRtheti jJAtavyam / tacca samyaktvaM paJcaviMzatimalarahitaM bhavati tadyathA-devatAmUDhalokamUDhasamayamUDhabhedena mUDhatrayaM bhavati / tatra kSudhAdyaSTAdazadoSarahitamanantajJAnAdyanantaguNasahitaM vItarAgasarvajJadevatAsvarUpamajAnan khyAtipUjAlAbharUpalAvaNyasaubhAgyaputrakalatrarAjyAdivibhUtinimitta rAgadvaSopahatAzeraudrapariNatakSetrapAlacaNDikAdimithyAdevAnAM yadArAdhanaM karoti jIvastaddevatAmUDhatvaM bhaNyate / na ca te devAH kimapi phalaM prayacchanti / kathamiti cet ? rAvaNena rAmasvAmilakSmIdharavinAzArtha bahurUpiNI vidyA sAdhitA, kauravaistu pANDavanirmUlanArtha kAtyAyanI vidyA sAdhitA, kaMsena ca nArAyaNavinAzArtha baDhayo'pi vidyAH samArAdhitAstAbhiH kRtaM na kimapi rAmasvAmipANDavanArAyaNAnAm / taistu yadyapi mithyAdevatA 'nAnukUlitAstathApi nirmalasamyaktvopArjitena pUrvakRtapuNyena sarva nirvighnaM jAtamiti / atha lokamaDha aMgoM kA pAThI bhI abhavyasena muni samyaktva ke binA mithyAjJAnI hI rhaa| isa prakAra samyaktva ke mAhAtmya se mithyAjJAna, tapazcaraNa, vrata, upazama, (samatA, kaSAyoM kI maMdatA) dhyAna Adi ve saba samyaka ho jAte haiM / viSa mile hue dugdha ke samAna, samyaktva ke binA jJAna tapazcaraNAdi saba vRthA hai, aisA jAnanA cAhie / vaha samyaktva paccIsa dopoM se rahita hotA hai| una paccIsa doSoM meM devamUr3hatA, lokamUr3hatA tathA samayamUr3hatA ye tIna mUr3hatA haiM / kSudhA tRSA Adi aThAraha doSarahita, anantajJAna Adi anantaguNa sahita vItarAga sarvajJa deva ke svarUpa ko na jAnatA huA jo vyakti khyAti-pUjA-lAbha-rUpa-lAvaNya-saubhAgya-putra-strI-rAjya Adi sampadA kI prApti ke liye, rAgadvaSa yukta tathA Arta raudra dhyAnarUpa pariNAmoM vAle kSetrapAla caMDikA Adi mithyA dRSTi devoM kI, ArAdhanA karatA hai; usa ArAdhanA ko 'devamUDhatA' kahate haiN| ve deva kucha bhI phala nahIM dete / prazna-phala kaise nahIM dete ? uttara-rAmacandra aura lakSmaNa ke vinAza ke liye rAvaNa ne bahurUpiNI vidyA siddha kI; kauravoM ne pAMDavoM kA sattAnAza karane ke liye kAtyAyanI vidyA siddha kI; tathA kaMsa ne kRSNa nArAyaNa ke nAza ke liye bahuta sI vidyAoM kI ArAdhanA kI; parantu una vidyAoM dvArA rAmacandra, pAMDava aura kRSNanArAyaNa kA kucha bhI aniSTa nahIM huA / rAmacandra Adi ne mithyAdRSTi devoM kI ArAdhanA nahIM kI, to bhI nirmala samyagdarzana se upArjita pUrva bhava ke puNya dvArA unake saba vighna dUra ho gye| aba 1 'ArAdhanA na kRtA' itipAThAntaraM For Personal & Private Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 ] vRhadravyasaMgrahaH [ gAthA 41 tvaM kathayati / gaGgAdinadItIrthasnAnasamudrasnAnaprAtaHsnAnajalapravezamaraNAgnipravezamaraNagograhaNAdimaraNabhUmyagnivaTavRkSapUjAdIni puNyakAraNAni bhavantIti yadvadanti tallokamUDhatvaM vizeyam / anyadapi laukikapAramArthikaheyopAdeyasvaparajJAnarahitAnAmajJAnijanAnAM pravAhena yaddharmAnuSThAnaM tadapi lokamUDhatvaM vijJeyamiti / atha samayamUDhatvamAha / ajJAnijanacitta camatkArotpAdakaM jyotiSkamantravAdAdikaM dRSTvA vItarAgasarvajJapraNItasamayaM vihAya kudevAgamaliGginAM bhayAzAsnehalobhairdhArtha praNAmavinayapUjApuraskArAdikaraNaM samayamUDhatvamiti / evamuktalakSaNaM mUDhatrayaM sarAgasamyagdRSTayavasthAyAM pariharaNIyamiti / triguptAvasthAla-kSaNavItarAgasamyaktvaprastAve punarnijaniraJjananirdoSaparamAtmaiva deva iti nizcayabuddhirdevatAmUDharahitatvaM vijJeyam / tathaiva ca mithyAtvarAgAdimUDhabhAvatyAgena svazuddhAtmanyevAvasthAnaM lokamUDharahitatvaM vijJeyam / tathaiva ca samastazubhAzubhasaGkalpavikalparUpaparabhAvatyAgena nirvikAratAvikaparamAnandaikalakSaNaparamasamarasIbhAvena tasminneva samyagrUpeNAyanaM gamanaM pariNamanaM samayamUDharahitatvaM voddhavyam / iti mUDhatrayaM vyAkhyAtam / lokamUr3hatA ko kahate haiM-'gaMgA Adi nadIrUpa tIrthoM meM snAna, samudra meM snAna, prAtaHkAla meM snAna, jala meM praveza karake maranA, agni meM jalakara maranA, gAya kI pU~cha Adi ko grahaNa karake maranA, pRthivI-agni aura bar3a vRkSa Adi kI pUjA karanA, ye saba puNya ke kAraNa haiM' isa prakAra jo kahate haiM usako lokamUr3hatA jAnanA caahie| laukika-pAramArthika, heya upAdeya va svaparajJAna rahita ajJAnI janoM ke kula paripATi se AyA huA aura anya bhI jo dharma AcaraNa hai usako bhI lokamUr3hatA jAnanI caahie| aba samayamUr3hatA ( zAstramUr3hatA yA dharmamUr3hatA) ko kahate haiM-ajJAnI logoM ko citta-camatkAra ( Azcarya ) utpanna karane vAle jyotiSa, maMtravAda Adi ko dekhakara, vItarAga sarvajJa dvArA kahe hue dharma ko chor3akara, mithyAdevoM ko, mithyA-Agama ko aura khoTAM tapa karane vAle kuliMgiyoM ko bhaya-vAMchA-sneha aura lobha se dharma ke liye praNAma, vinaya, pUjA, satkAra Adi karanA, so 'samayamUr3hatA hai| ina ukta tIna mUr3hatAoM ko sarAgasamyagdRSTi avasthA meM tyAganA cAhie / mana-vacana-kAyagupti rUpa avasthA vAle vItarAga samyaktva ke prakaraNa meM, apanA niraMjana tathA nirdoSa paramAtmA hI deva hai' aisI nizcaya buddhi hI devamUr3hatA kA abhAva jAnanA caahie| tathA mithyAtva rAga Adi rUpa mUDhabhAvoM kA tyAga karane se jo nija zuddha-AtmA meM sthiti hai, vahI lokamUr3hatA se rahitatA hai / isI prakAra sampUrNa zubha-azubha saMkalpa-vikalpa rUpa parabhAvoM ke tyAga se tathA nirvikAra-vAstavika-paramAnandamaya parama-samatA-bhAva se nija zuddha-AtmA meM hI jo samyak prakAra se ayana, gamana athavA pariNamana hai, usako samayamUr3hatA kA tyAga samajhanA cAhiye / isa prakAra tIna mUr3hatA kA vyAkhyAna huaa| For Personal & Private Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 41] tRtIyo'dhikAraH [ 167 atha madASTasvarUpaM kathyate / vijJAnezvaryajJAnatapaHkulabalajAtirUpasaMjJa madASTakaM sarAgasamyagdRSTibhiratyAjyamiti / vItarAgasamyagdRSTInAM punAnakaSAyAdutpannamadamAtsaryAdimamastavikalpajAlaparihAreNa mamakArAhaGkArarahite svazuddhAtmani bhAvanaiva madASTakatyAga iti / mamakArIhaGkAralakSaNaM kathayati / karmajanitadehaputrakalatrAdau mamedamiti mamakArastatraivAbhedena gaurasthUlAdideho'haM rAjAhamityahaGkAralakSaNamiti / athAnAyatanaSaTkaM kathayati / mithyAdevo, mithyAdevArAdhakA, mithyAtapo, mithyAtapasvI, mithyAgamo, mithyAgamadharAH puruSAzcetyuktalakSaNamanAyatanaSaTakaM sarAgasamyagdRSTonAM tyAjyaM bhavatIti / vItarAgasamyagdRSTInAM punaH samastadoSAyatanabhUtAnAM mithyAtvaviSayakaSA yarUpAyatanAnAM parihAreNa kevalajJAnAdyanantaguNAyatanabhUte svazuddhAtmani nivAsa evAnAyatanasevAparihAra iti / anAyatanazabdasyArthaH kathyate / samyaktvAdiguNAnAmAyatanaM gRhamAvAsa Azraya AdhArakaraNaM nimittamAyatanaM bhaeyate tadvipakSabhUtamanAyatanamiti / aba ATha madoM kA svarUpa kahate haiM-vijJAna ( kalA) 1, aizvarya (dhana sampatti ) 2, jJAna 3, tapa 4, kula 5, bala 6, jAti 7 aura rUpa 8; ina AThoM saMbaMdhI madoM kA tyAga sarAgasamyagdRSTiyoM ko karanA cAhie / mAna kaSAya se utpanna hone vAle mada mAtsarya ( IrSyA ) Adi samasta vikalpa-samUha, unake tyAga dvArA, mamakAra-ahaMkAra se rahita nija zuddha-AtmA meM bhAvanA, vItarAga sasyagdRSTiyoM ke ATha madoM kA tyAga hai| mamakAra tathA ahaMkAra kA lakSaNa kahate haiM-karmajanita deha, putra-strI Adi meM 'yaha merA zarIra hai, yaha merA putra hai' isa prakAra kI jo buddhi hai vaha mamakAra hai aura una zarIra Adi meM apanI AtmA se bheda na mAnakara jo 'maiM gorA hU~, moTA hU~, rAjA hU~' isa prakAra mAnanA so ahaMkAra kA lakSaNa hai| aba chaH anAyatanoM kA kathana karate haiM-mithyAdeva 1, mithyAdevoM ke sevaka 2, mithyAtapa 3, mithyAtapasvI 4, mithyAzAstra 5 aura mithyAzAstroM ke dhAraka 6; isa prakAra ke chaH anAyatana sarAgasamyagdRSTiyoM ko tyAga karane cAhiye / vItarAga samyagdRSTi jIvoM ke to, sampUrNa doSoM ke sthAnabhUta mithyAtva-viSaya-kaSAyarUpa AyatanoM ke tyAgapUrvaka, kevala jJAna Adi ananta guNoM ke sthAnabhUta nija zuddha-AtmA meM nivAsa hI, anAyatanoM kI sevA kA tyAga hai / anAyatana zabda ke artha ko kahate haiM-samyaktva Adi guNoM kA Ayatana ghara AvAsa-Azraya (AdhAra) karane kA nimitta, usako 'Ayatana' kahate haiM aura usase viparIta 'anAyatana' hai| For Personal & Private Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168] vRhadravyasaMgraha [gAthA 41 ataH paraM zaGkAyaSTamalatyAgaM kathayati / niHzaGkAdyaSTaguNapratipAlanameva zaGkAdyaSTamalatyAgo bhaeyate / tadyathA-rAgAdidoSA ajJAnaM vA'satyavacanakAraNaM tadubhayamapi vItarAgasarvajJAnAM nAsti, tataH kAraNAttatpraNIte heyopAdeyatace mokSe mokSamArge ca bhavyaiH zaGkA saMzayaH sandeho na krtvyH| tatra zaGkAdidoSaparihAraviSaye punaraJjanacaurakathA prasiddhA / tatraiva vibhISaNakathA / tathAhi-sItAharaNapraghadRke rAvaNasya rAmalakSmaNAbhyAM saha saMgrAmaprastAve vibhISaNena vicAritaM rAmastAvadaSTamabaladevo lakSmaNazcASTamo vAsudevo rAvaNAzcASTamaH prativAsudeva iti / tasya ca prativAsudevasya vAsudevahastena maraNamiti jainAgame kathitamAste, tanmithyA na bhavatIti niHzaGko bhatvA, trailokyakaNTakaM rAvaNaM svakIyajyeSThabhrAtaraM tyaktvA, triMzadakSauhiNIpramitacaturaGgabalena saha sa rAmasvAmipAveM gata iti / tathaiva devakIvasudevadvayaM niHzaGkaM jJAtavyam / tathAhi-yadA devakIbAlakasya mAraNanimi kaMsena prArthanA kRtA tadA tAbhyAM paryAlocitaM madIyaH putro navamo vAsudevo bhaviSyati tasya hastena jarAsindhunAmno navamaprativAsudevasya kaMsasyApi maraNaM aba isake anantara zaMkA Adi ATha doSoM ke tyAga kA kathana karate haiM-niHzaMka Adi ATha guNoM kA jo pAlana karanA hai, vahI zaMkAdi ATha doSoM kA tyAga kahalAtA hai| vaha isa prakAra hai-rAga Adi doSa tathA ajJAna ye donoM asatya bolane meM kAraNa haiM aura ye donoM hI vItarAga sarvajJa jinendra deva meM nahIM haiM; isa kAraNa zrI jinendra deva se nirUpita heyopAdeyatattva meM (yaha tyAjya hai, yaha grAhya hai, isa prakAra ke tattva meM), mokSa meM aura mokSamArga meM bhavya jIvoM ko zaMkA, saMzaya yA saMdeha nahIM karanA caahie| yahA~ zaMkA doSa ke tyAga ke viSaya meM aMjana cora kI kathA zAstroM meM prasiddha hai| vibhISaNa kI kathA bhI isa prakaraNa meM prasiddha hai / tathA-sItA ke haraNa ke prasaMga meM jaba rAvaNa kA rAma lakSmaNa ke sAtha yuddha karane kA avasara AyA, taba vibhISaNa ne vicAra kiyA ki rAmacandra to AThaveM baladeva haiM aura lakSmaNa AThaveM nArAyaNa haiM tathA rAvaNa AThavAM pratinArAyaNa hai| pratinArAyaNa kA maraNa nArAyaNa ke hAtha se hotA hai, aisA jaina zAstroM meM kahA gayA hai, vaha mithyA nahIM ho sakatA, isa prakAra niHzaGka hokara apane bar3e bhAI tInaloka ke kaMTaka 'rAvaNa' ko chor3akara, apanI tIsa akSauhiNI caturaMga (hAthI, ghor3A, ratha, payAde) senA sahita rAmacandra ke samIpa calA gyaa| isI prakAra devakI tathA vasudeva bhI niHzaMka jAnane caahiye| jaba kaMsa ne devakI ke bAlaka ko mArane ke liye prArthanA kI, taba devakI aura vasudeva ne vicAra kiyA ki hamArA putra navamA nArAyaNa hogA aura usake hAtha se jarAsiMdhu nAmaka For Personal & Private Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 41 ] tRtIyo'dhikAraH [ 166 bhaviSyatIti jainAgame bhaNitaM tiSThatIti tathaivAtimuktabhaTTArakairapi kathitamiti nizcitya kaMsAya svakIyaM bAlakaM dattam / tathA zeSabhavyairapi jinAgame zaMkA na kartavyeti / idaM vyavahAreNa niHzaMkitatvaM vyAkhyAnam / nizcayena punastasyaiva vyavahAraniHzaMkAguNasya sahakAritveneha loka paralokAtrA NAguptimaraNavyAdhivedanAkasmika abhidhAnamasaptakaM muktvA ghoropasarga parIpadaprastAve'pi zuddhopayogalakSaNanizcayaratnatrayabhAvanaiva nizaMkaguNo jJAtavya iti // 1 // atha niSkAMkSitAguNaM kathayati / ihalokaparalokAzArUpabhogAkAMcAnidAnatyAgena kevalajJAnAdyanantaguNavyaktirUpamokSArthaM dAnapUjAtapazcaraNAdyanuSThAna karaNaM niSkAMkSAguNo bhaNyate / tathAnantamatIkanyAkathA prasiddhA / dvitIyA ca sItAmaho -- devIkathA / sA kathyate / sItA yadA lokApavAdaparihArArthaM divye zuddhA jAtA tadA rAmasvAminA datta paTTamahAdevIvibhUtipadaM tyaktvA sakalabhUSaNAnagArakevalipAdamUle kRtAntavakrAdirAjabhistathA bahurAjJIbhizca saha jinadIkSAM gRhItvA zaziprabhAdhArmikAsamudAyena saha grAmapurakheTakAdivihAreNa bhedAbhedaratnatrayabhAvanayA dviSaSTivarSANi navame pratinArAyaNa kA aura kaMsa kA bhI maraNa hogA; yaha jainAgama meM kahA hai aura zrI bhaTTAraka pratimukta svAmI ne bhI aisA hI kahA hai, isa prakAra nizcaya karake kaMsa ko apanA bAlaka denA svIkAra kiyA / isI prakAra anya bhavya jIvoM ko bhI jaina Agama meM zaMkA nahIM nahIM karanI cAhiye | yaha vyavahAra naya se niHzaGkita aMga kA vyAkhyAna kiyA / nizcaya naya se usa vyavahAra niHzaMka guNa kI sahAyatA se, isa loka kA bhaya 1, paraloka kA bhaya 2, rakSA kA bhaya 3, agupti (rakSA sthAna ke abhAva kA ) bhaya 4, maraNa bhaya 5, vyAdhi-vedanA bhaya 6, Akasmika bhaya 7 / ina sAta bhayoM ko chor3akara ghora upasarga tathA parISahoM ke A jAne para bhI, zuddha upayoga rUpa nizcaya ratnatraya kI bhAvanA ko hI niHzaMkita guNa jAnanA cAhiye // 1 // niSkAMkSita guNa ko kahate haiM - isa loka tathA paraloka sambandhi AzArUpa bhogAkAMkSAnidAna ke tyAga dvArA kevala jJAna Adi ananta guNoM kI prakaTatArUpa mokSa ke liye dAna-pUjA - tapazcaraNa Adi karanA, vahI niSkAMkSita guNa kahalAtA hai / isa guNa meM anantamatI kI kathA prasiddha hai / dUsarI sItAdevI kI kathA hai / usako kahate haiM -loka kI nindA ko dUra karane ke liye sItA agni kuNDa meM praviSTa hokara jaba nirdoSa siddha huI, taba zrI rAmacandra dvArA die gae paTTa-mahArAnI pada ko chor3akara. kevalajJAnI zrI sakalabhUSaNa muni ke pAdamUla meM, kRtAntavakra Adi rAjAoM tathA bahuta sI rAniyoM ke sAtha, jinadIkSA. grahaNa karake zaziprabhA Adi AryikAoM ke samUha sahita grAma, pura, kheTaka Adi meM vihAra For Personal & Private Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 ] bRhadrvyasaMgrahaH [gAthA 41 jinasamaya prabhAvanAM kRtvA pazcAdavasAne trayastriMzadivasaparyantaM nirvikAraparamAtmabhAvanAsahitaM saMnyAsaM kRtvA'cyutAbhidhAnaSoDazasvarge pratIndratAM yAtA / tatazca nirmalasamyaktvaphalaM dRSTvA dharmAnurAgeNa narake rAvaNalakSmaNayoH saMbodhanaM kRtvedAnIM svarge tiSThati / agre svargAdAgatya sakalacakravartI bhaviSyati / tau ca rAvaNalakSmIdharau tasya putrau bhaviSyataH / tatazca tIrthakarapAdamUle pUrvabhavAntaraM dRSTvA putradvayena saha parivAreNa ca saha jinadIkSAM gRhItvA bhedAbhedaratnatrayabhAvanayA paJcAnuttaravimAne trayopyahamindrA bhaviSyanti / tasmAdAgatya rAvaNastIrthakaro bhaviSyati, sItA ca gaNadhara iti , lakSmIdharo dhAtakIkhaNDadvIpe tIrthakaro bhaviSyati / iti vyavahAraniSkAMkSitAguNo vijJAtavyaH / nizcayena punastasyaiva vyavahAraniSkAGkSAguNasya sahakAritvena dRSTazrutAnubhUtapaJcendriyabhogatyAgena nizcayaratnatrayabhAvanotpannapAramArthikasvAtmotthasukhAmRtarase cittasantoSaH sa eva niSkAMkSA guNa iti // 2 // atha nirvicikitsAguNaM kathayati / bhedAbhedaratnatrayAgadhakabhavyajIvAnAM durgandhabIbhatsAdikaM dRSTvA dharmabuddhayA kAruNyabhAvena vA yathAyogyaM vicikitsApariharaNaM dravyanirvicikitsAguNo bhaNyate / yatpuna nasamaye sarva samIcIna paraM dvArA bhedAbhedarUpa ratnatraya kI bhAvanA se bAsaTha varSa taka jinamata kI prabhAvanA karake, antya samaya meM taiMtIsa dina taka nirvikAra paramAtmA ke dhyAnapUrvaka samAdhi-maraNa karake acyuta nAmaka sohalaveM svarga meM pratIndra huii| vahA~ nirmala samyagdarzana ke phala ko dekhakara dharma ke anurAga se naraka meM jAkara sItA ne rAvaNa aura lakSmaNa ko sambodhA / sItA aba svarga meM hai| Age sItA kA jIva svarga se Akara sakala cakravartI hogA aura ve donoM rAvaNa tathA lakSmaNa ke jIva usake putra hoNge| pazcAt tIrthaMkara ke pAdamUla meM apane pUrvabhavoM ko dekhakara, parivAra sahita donoM putra tathA sItA ke jIva jinadIkSA grahaNa karake, bhedAbhedaratnatraya kI bhAvanA se ve tInoM paMca-anuttara vimAna meM ahamindra hoNge| vahA~ se Akara rAvaNa tIrthakara hogA aura sItA kA jIva gaNadhara hogA / lakSmaNa dhAtakIkhaNDa dvIpa meM tIrthaMkara hoNge| isa prakAra vyavahAra niSkAMkSitaguNa kA svarUpa jAnanA cAhiye / usI vyavahAra niSkAMkSA guNa kI sahAyatA se dekhe-sune-anubhava kiye hue pAMcoM indriya-sambandhI bhogoM ke tyAga se tathA nizcaya-ratnatraya kI bhAvanA se utpanna hue pAramArthika va nija-Atmika sukharUpI amRta rasa meM citta kA saMtoSa honA, vahI nizcaya se niSkAMkSAguNa hai // 2 // aba nirvicikitsA guNa ko kahate haiM / bheda-abhedarUpa ratnatraya ke ArAdhaka bhavya jIvoM kI durgandhi tathA burI AkRti Adi dekhakara dharmabuddhi se athavA karuNAbhAva se yathA yogya vicikitsA ( glAni ) ko dUra karanA dravya nirvicikitsA guNa hai| jaina mata meM saba For Personal & Private Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 41 ] dvitIyo'dhikAraH [171 kintu bastrAprAvaraNaM jalasnAnAdikaM ca na kurvanti tadeva dUSaNamityAdikutsitabhAvasya viziSTa vivekavalena pariharaNaM sA bhAva nirvicikitsA bhaeyate / asya vyavahAranirvicikitsAguNasya viSaya uddAyanamahArAjakathA rukmiNImahAdevIkathA cAgamaprasiddhA jJAtavyeti / nizcayena punastasyaiva vyavahAranirvicikitmAguNasya balena samastadvaSAdivikalparUpakallolamAlAtyAgena nirmalAtmAnubhUtilakSaNe nijazuddhAtmani vyavasthAnaM nirvi cikitsAguNa iti // 3 // itaH paraM amUDhadRSTiguNaM kathayati / vItarAgasarvajJapraNItAgamArthAdvahi taiH kudRSTibhiryatpraNItaM dhAtuvAdakhanyavAdaharamekhalakSudravidyAvyantaravikurvaNAdikamajJAnijanacittacamatkArotpAdakaM dRSTvA zrutvA ca yo'sau mUDhabhAvena dharmabuddhayA tatra ruci bhaktiM na kurute sa eva vyavahAro'mUDhadRSTirucyate / tatra cottaramathurAyAM udurulibhaTTArakarevatIzrAvikAcandraprabhanAmavidyAdharabrahmacArisambandhinIkathA prasiddheti / nizcayena punastamyaiva vyavahArAmUDhadRSTiguNasya prasAdenAntastattvabahistatvanizcaye jAte sati samastamithyAtvarAgAdizubhAzubhasaMkalpavikalpeSTAtmabuddhimupAdeyavRddhi hitabuddhiM acchI 2 bAteM haiM, parantu vastra ke AvaraNa se rahitatA arthAt nagnapanA aura jalasnAna Adi kA na karanA yahI dUSaNa hai' ityAdi bure bhAvoM ko vizeSa jJAna ke bala se dUra karanA vaha bhAva - nirvicikitsA kahalAtI hai / isa vyavahAra nirvicikitsA guNa ko pAlane ke viSaya meM uddAyana rAjA tathA rukmiNI ( kRSNa kI paTTarANI ) kI kathA zAsra meM prasiddha jAnanI cAhiye / isI vyavahAranirvicikitsA guNa ke bala se samasta rAga-dvaSa Adi vikalparUpa taraGgoM kA tyAga karake, nirmala AtmAnubhava rUpa nijazuddha-AtmA meM jo sthiti vahI nizcaya nirvicikitsAguNa hai // 3 // aba amUDhadRSTi guNa ko kahate haiM / vItarAga sarvajJa deva-kathita zAstra se bahirabhUta kudRSTiyoM ke dvArA banAye hue tathA ajJAniyoM ke citta meM vismaya ko utpanna karane vAle rasAyana zAstra, khanyavAda ( khAnividyA ), haramekhala, kSudravidyA, vyantara vikurvaNAdi zAstroM ko dekhakara tathA sunakara, jo koI mRDhabhAva dvArA dharma-buddhi se unameM pratIti tathA bhakti nahIM karatA, usI ko vyavahAra se 'amUDhadRSTi' kahate haiN| isa viSaya meM, uttara mutharA meM uduruli bhaTTAraka tathA revatI zrAvikA aura candraprabha nAmaka vidyAdhara brahmacArI sambandhI kathAyeM zAstroM meM prasiddha haiN| isI vyavahAra amUr3ha dRSTi guNa ke prasAda se Atma-tattva aura zarIrAdika vahirtattva kA nizcaya ho jAne para sampUrNa mithyAtva-rAga Adi tathA zubhaazubha saMkalpa-vikalpoM se iSTabuddhi-Atmabuddhi-upAdeyabuddhi-hitabuddhi aura mamatvabhAva ko chor3akara, mana-vacana-kAya-gupti ke dvArA vizuddhajJAnadarzana svabhAvamayI nija AtmA meM For Personal & Private Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172] vRhadravyasaMgraha [ gAthA 41 mamatvabhAvaM tyaktvA triguptirUpeNa vizuddhajJAnadarzanasvabhAve nijAtmani yannizcalAvasthAnaM tadevAmUDhadRSTitvamiti / saGkampavikalpalakSaNaM kathyate / putrakalatrAdau bahirdravye mamedamiti kalpanA saGkalpaH, abhyantare sukhyahaM duHkhyahamiti harSaviSAdakAraNaM vikalpa iti / athavA vastuvRtyA saGkalpa iti ko'rtho vikalpa iti tasyaiva pryaayH|4| athopagRhanaguNaM kathayati / bhedAbhedaratnatrayabhAvanArUpo mokSamArgaH svabhAvena zuddha eva tAvat , tatrAjJAnijananimicena tathaivAzaktajananimirena ca dharmasya paizunyaM dUSaNamapavAdo duSprabhAvanA yadA bhavati tadAgamAvirodhena yathAzaktyArthena dharmopadezena vA yaddharmArtha doSasya jhampanaM nivAraNaM kriyate tadvyavahAranayenopagRhanaM bhaNyate / tatra mAyAbrahmacAriNA pArzvabhaTTArakapratimAlagnaratnaharaNe kRte satyupagUhanaviSaye jinadattazreSThikathA prasiddhati / athavA rudrajananyA jyeSThAsaMjJAyA lokApavAde jAte sati yaddoSajhampanaM kRtaM tatra celinImahAdevIkatheti / tathaiva nizcayena punastasyaiva vyavahAropagRhanaguNasya sahakAritvena nijaniraJjananirdoSaparamAtmanaH pracchAdakA ye mithyAtvarAgAdidoSAsteSAM tasminneva paramAtmani samyagzraddhAnajJAnAnuSThAnarUpaM yaddhayAnaM tena pracchAdanaM vinAzanaM gopanaM jhampanaM tadevopagRhanamiti // 5 // nizcala ThaharanA, nizcaya amUDhadRSTi guNa hai| saMkalpa-vikalpa ke lakSaNa kahate haiM-putra, strI Adi bAhya padArthoM meM 'ye mere haiN| aisI kalpanA, saMkalpa hai / antaraMga meM 'maiM sukhI hU~, maiM duHkhI hUM' isa prakAra harSa-viSAda karanA, vikalpa hai / athavA saMkalpa kA vAstava meM kyA artha hai ? vaha vikalpa hI hai arthAt saMkalpa, vikalpa kI hI paryAya hai // 4 // aba upagUhana guNa ko kahate haiM / bheda-abheda ratnatraya kI bhAvanArUpa mokSamArga svabhAva se hI zuddha hai tathApi usameM z2aba kabhI ajJAnI manuSya ke nimitta se athavA dharmapAlana meM asamartha puruSoM ke nimitta se jo dharma kI cugalI, nindA, dUSaNa tathA aprabhAvanA ho taba zAstra ke anukUla, zakti ke anusAra, dhana se athavA dharmopadeza se, dharma ke liye jo usake dopoM kA DhakanA tathA dUra karanA hai, usako vyavahAranaya se upagUhana guNa kahate haiM / isa viSaya meM kathA-eka kapaTI brahmacArI ne pArzvanAtha svAmI kI pratimA meM lage hue ratna ko curAyA / taba jinadatta seTha ne jo upagUhuna kiyA, vaha kathA zAstroM meM prasiddha hai / athavA rudra kI jyeSThA nAmaka mAtA kI lokanindA hone para, usake doSa Dhakane meM celinI mahArAnI kI kathA zAstraprasiddha hai / isa prakAra vyavahAra upagUhana guNa kI sahAyatA se apane niraMjana nirdoSa paramAtmA ko AcchAdana karane vAle mithyAtva-rAga Adi doSoM ko, usI paramAtmA meM samyak zraddhAna-jJAna-AcaraNarUpa dhyAna ke dvArA DhakanA, nAzakaranA, chipAnA tathA jhampanA vahI nizcaya se upagUhana hai / 5 / For Personal & Private Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 41] tRtIyo'dhikAraH [ 173 atha sthitIkaraNaM kathayati / bhedAbhedaratnatrayadhArakasya cAturvarNasaGghasya madhye yadA ko'pi darzanacAritramohodayena darzanaM jJAnaM cAritraM vA parityuktaM vAJchati tadAgamAvirodhena yathAzaktyA dharmazravaNena vA arthena vA sAmarthyena vA kenApyupAyena yaddharme sthiratvaM kriyate tadvyavahAreNa sthitIkaraNamiti / tatra ca puSpaDAlatapodhanasya sthirIkaraNaprastAve vAriSeNakumArakathAgamaprasiddheti / nizcayena punastenaiva vyavahAreNa sthitIkaraNaguNena dharmadRDhatve jAte sati darzanacAritramohodayajanitasamastamithyAtvarAgAdivikalpajAlatyAgena nijaparamAtvasvabhAvabhAvanotpannaparamAnandaikalakSaNasukhAmRtaramAsvAdena tallayatanmayaparamasamarasIbhAvena cittasthitIkaraNameva sthitIkaraNamiti // 6 // atha vAtsalyAbhidhAnaM saptamAGga pratipAdayati / bAhyAbhyantararatnatrayAdhAre caturvidhasaMghe vatse dhenuvatpaJcendriyaviSayanimi putrakalatrasuvarNAdisnehavadvA yadakRtrimasnehakaraNaM tadvyavahAreNa vAtsalyaM bhaeyate / tatra ca hastinAgapurAdhipatipadmarojasaMbandhinA balinAmaduSTamantriNA nizcayavyavahAraratnatrayArAdhakAkampanAcAryaprabhRtisaptazata yatInAmupasarge kriyamANe sati viSNukumAranAmnA nizcayavyavahAramokSa aba sthitIkaraNa guNa ko kahate haiM / bheda abheda ratnatraya ke dhAraka (muni, AryikA, zrAvaka, zrAvikA) cAra prakAra ke saMgha meM se yadi koI darzana mohanIya ke udaya se darzana-jJAna ko yA cAritra mohanIya ke udaya se cAritra ko chor3ane kI icchA kare to yathAzakti zAstrAnukUla dharmopadeza se, dhana se yA sAmarthya se yA anya kisI upAya se usa ko dharma meM sthira kara denA, vaha vyavahAra se sthitIkaraNa hai / puSpaDAla muni ko dharma meM sthira karane ke prasaMga meM vAriSeNa kI kathA Agama-prasiddha hai| usI vyavahAra sthitIkaraNa guNa se dharma meM dRDhatA hone para darzana-cAritra-mohanIya-udaya janita samasta mithyAtva-rAga Adi vikalpoM ke tyAga dvArA nija-paramAtma-svabhAva bhAva kI bhAvanA se utpanna parama-Ananda sukhAmRta ke AsvAdarUpa paramatmA meM lIna athavA paramAtmasvarUpa meM samarasI bhAva se citta kA sthira karanA, nizcaya se sthitIkaraNa hai / 6 / aba vAtsalya nAmaka saptama aMga kA pratipAdana karate haiN| gAya bachar3e kI prIti ke sadRza athavA pAMcoM indriyoM ke viSayoM ke nimittabhUta putra, strI, suvarNa Adi meM sneha kI bhAMti, bAhma-Abhyantara ratnatraya ke dhAraka cAroM prakAra ke saMgha meM svAbhAvika sneha karanA, vaha vyavahAranaya se vAtsalya kahA jAtA hai| hastinAgapura ke rAjA padmarAja ke bali nAmaka duSTa maMtrI ne jaba nizcaya aura vyavahAra ratnatraya ke ArAdhaka zrI akaMpanAcArya Adi sAtasau muniyoM ko upasarga kiyA taba nizcaya tathA vyavahAra mokSamArga ke ArAdhaka viSNukumAra mahAmunIzvara ne vikriyA Rddhi ke prabhAva For Personal & Private Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhad dravya saMgrahaH [ gAthA 41 174] mArgArAdhaka paramayatinA vikurvadviprabhAveNa vAmanarUpaM kRtvA balimantripArzve pAdatraya pramANabhUmiprArthanaM kRtvA pazcAdekaH pAdo merumastake datto dvitIyo mAnuSottaraparvate tRtIyapAdasyAvakAzo nAstIti vacanachalena munivAtsalyanimitaM balimantrI baddha ityekA tAvadAgamaprasiddhA kathA / dvitIyA ca daza pusnagarAdhipatervajrakarNanAmnaH ujjayinI nagarAdhipatinA siMhodaramahArAjena jaino'yaM, mama namaskAraM na karotIti ma dazapuranagaraM pariveSTanya ghoropasarge kriyamANe bhedAbhedaratnatraya bhAvanApriyeNa rAmasvAminA vajrakarNavAtsamyanimittaM siMhodaro baddha iti rAmAyaNamadhye prasiddha yaM vAtsalyakatheti / nizcayavAtsalyaM punastasyaiva vyavahAravAtsalyaguNasya sahakAritvena dharme ve jAte sati mithyAtvarAgAdisamasta zubhAzubha vahirbhAveSu prItiM tyaktvA rAgAdivikalpopAdhirahitaparamasvAsthyasaMvittisaJjAta sadAnandai kalakSaNa sukhAmRtarasAsvAdaM prati prItikaraNameveti saptamAGga vyAkhyAtam / 7 / athASTamAGga N nAma prabhAvanAguNaM kathayati / zrAvakena dAnapUjAdinA tapodhanena ca tapaH zrutAdinA jainazAsanaprabhAvanA karttavyeti vyavahAreNa prabhAvanAguNo vAmana rUpa ko dhAraNa karake bali nAmaka duSTa maMtrI ke pAsa se tIna paga pramANa pRthvI kI yAcanA kI, aura jaba bali ne denA svIkAra kiyA, taba eka paga to meru ke zikhara para diyA, dUsarA mAnuSottara parvata para diyA aura tIsare pAda ko rakhane ke liye sthAna nahIM rahA taba vacanachala se muniyoM ke vAtsalya nimitta bali mantrI ko bA~dha liyA / isa viSaya meM yaha eka Agama-prasiddha kathA hai / dazapura nagara ke vajrakarNa nAmaka rAjA kI dUsarI kathA isa prakAra hai-- ujjayinI ke rAjA siMhodara ne 'vajrakarNa jaina hai aura mujhako namaskAra nahIM karatA hai' aisA vicAra karake, vajrakarNa se namaskAra karAne ke liye dazapura nagara ko ghera kara ghora upasarga kiyaa| taba bhedAbheda ratnatraya bhAvanA ke premI zrI rAmacandra ne vajrakarNa se vAtsalya ke liye siMhodara ko bA~dha liyA / yaha vAtsalya saMbaMdhI kathA rAmAyaNa (padmapurANa) meM prasiddha hai / isI vyavahAra - vAtsalyaguNa ke sahakArIpane se dharma meM dRr3hatA ho jAne para mithyAtva rAga Adi samasta zubha-azubha bAhya padArthoM meM prIti chor3akara rAgAdi vikalpoM kI upAdhirahita paramasvAsthya ke anubhava se utpanna sadA Ananda rUpa sukhamaya amRta ke AsvAda ke prati prIti kA karanA hI nizcaya vAtsalya hai / isa prakAra saptama 'vAtsalya' aGga kA vyAkhyAna huA / 7 / aba aSTama prabhAvanAguNa ko kahate haiN| zrAvaka ko to dAna pUjA Adi dvArA aura kopa, Adi se jaina dharma kI prabhAvanA karanI caahiye| yaha vyavahAra se prabhAvanA guNa jAnanA cAhiye / isa guNa ke pAlane meM, uttara mathurA meM jinamata kI prabhAvanA karane For Personal & Private Use Only Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 41 ] tRtIyo'dhikAraH [ 175 jJAtavyaH / tatra punarutaramathurAyAM jinasamayaprabhAvanazIlAyA urvillAmahAdevyAH prabhAvananimittamupasarge jAte sati vajrakumAranAmnA vidyAdharazramaNenAkAze jainarathabhramaNena prabhAvanA kRtetyekA zrAgamaprasiddhA kathA / dvitIyA tu jinasamayaprabhAvanAzIlavaprA mahAdevInAmasvakIyajananyA nimitta svasya dharmAnurAgeNa ca hariSeNanAmadazamacakravartinA tadbhavamokSagAminA jinasamaya prabhAvanArthamuttaGgatoraNajinacaityAlayamaNDitaM sarvabhUmitalaM kRtamiti rAmAyaNe prasiddheyaM kathA / nizcayena punastasyaiva vyavahAraprabhAvanAguNasya balena mithyAtvaviSayakaSAyaprabhRti samastavibhAva pariNAmarUpaparasamayAnAM prabhAvaM hatvA zuddhopayogalakSaNasvasaMvedanajJAnena vizuddhajJAnadarzanasvabhAvanijazuddhAtmanaH prakAzanamanubhavanameva prabhAvaneti // 8 // evamuktaprakAreNa mUDhatrayamadASTakapaDanAyatanazaGkAdyaSTamalarahitaM zuddhajIvAditaccArthazraddhAnalakSaNaM sarAgasamyaktvAbhidhAnaM vyavahArasamyaktvaM vijJeyam / tathaiva tenaiva vyavahArasamyaktvena pAramparyeNa sAdhyaM zuddhopayogalakSaNanizcayaratnatrayabhAvanotpanna paramAhAdaikarUpasukhA mRtarasAsvAdanamevopAdeyamindriyasukhAdikaM ca heyamiti rucirUpaM vItarAgacAritrAvinAbhRtaM vItarAgasamyaktvAbhidhAnaM nizcayasamyaktvaM ca anurAgiNI ravilA mahAdevI ko prabhAvanA saMbaMdhI upasarga hone para, vajrakumAra nAmaka vidyAdhara zramaNa ne AkAza meM jaina ratha ko phirAkara prabhAvanA kI, yaha eka Agama prasiddha kathA hai / dUsarI kathA yaha hai-usI bhava se mokSa jAne vAle hariSeNa nAmaka dazaveM cakravarttI janamata kI prabhAvanAzIla apanI mAtA vaprA mahAdevI ke nimitta aura apane dharmAnurAga se janamata kI prabhAvanA ke liye UMce toraNa vAle jinamaMdiroM se samasta pRthvItala ko bhUSita kara diyA / yaha kathA rAmAyaNa (padmapurANa) meM prasiddha hai / isI vyavahAra prabhAvanA guNa ke bala se mithyAtva - viSaya - kaSAya Adi sampUrNa vibhAva pariNAma rUpa para samaya ke prabhAva ko naSTa karake zuddhopayoga lakSaNa vAle svasaMvedana jJAna se, nirmala jJAna - darzanarUpa svabhAva vAlI nija zuddha AtmA kA jo prakAzana athavA anubhavana, vaha nizcaya se prabhAvanA hai // 8 // isa prakAra tIna mUr3hatA, ATha mada, chaH anAyatana aura zaMkA Adi rUpa ATha doSoM se rahita tathA zuddha jIva Adi tattvArthoM ke zraddhAnarUpa sarAga- samyaktva nAmaka vyavahArasamyaktva jAnanA cAhie / isI prakAra usI vyavahAra - samyaktva dvArA paramparA se sAdhane yogya, zuddha-upayoga rUpa nizcaya ratnatraya kI bhAvanA se utpanna param AhlAda rUpa sukhAmRta rasa kA AsvAdana hI upAdeya hai, indriyajanya sukha Adika heya haiM, aisI ruci rUpa tathA vItarAga cAritra kA avinAbhAvi vItarAga- samyaktva nAmaka nizcayasamyaktva jAnanA For Personal & Private Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176] vRhadravyasaMgraha [ gAthA 41 jJAtavyamiti / atra vyavahArasamyaktvamadhye nizcayasamyaktvaM kimartha vyAkhyAtamiti cet ? vyavahArasamyaktvena nizcayasamyaktvaM sAdhyata iti sAdhyasAdhakabhAvajJApanArthamiti / idAnIM yeSAM jIvAnAM samyagdarzanagrahaNAtpUrvamAyurvandho nAsti teSAM vratAbhAve'pi naranArakAdikutsitasthAneSu janma na bhavatIti kathayati / 'samyagdarzanazuddhA nArakatiryanapuMsakatrItvAni / duSkulavikRtAlpAyurdaridratAM ca vrajanti naapyvrtikaaH|1| itaH paraM manuSyagatimutpannasamyagdRSTeH prabhAvaM kathayati / 'projstejovidyaaviiryyshovRddhivijyvibhvsnaathaaH| mahAkulA mahArthA mAnavatilakA bhavanti drshnpuutaaH| 1 / ' atha devagatau punaH prakIrNakadevavAhanadevakilviSadevanIcadevatrayaM vihAyAnyeSu maharddhikadeveSUtpadyate samyagdRSTiH / idAnI samyaktvagrahayAtpUrva devAyuSkaM vihAya. ye baddhAyuSkAstAn prati samyaktvamAhAtmyaM kathayati / "heTThimachappuDhavINaM joisvnnbhvnnsvvitthiinnN| pugiNadare Na hi sammo Na sAsaNo khArayApuNNe / " tamevArtha prakArAntareNa kathayati / 'jyotirbhAvanabhaumeSu SaTsvadhaH cAhie / prazna-yahA~ isa vyavahAra-samyaktva ke vyAkhyAna meM nizcaya-samyaktva kA varNana kyoM kiyA gayA ? uttara-vyavahAra-samyaktva se nizcaya-mamyaktva sAdhA (siddha kiyA) jAtA hai, (vyavahAra-samyaktva sAdhaka aura nizcaya-samyaktva sAdhya ) isa sAdhyasAdhaka bhAva ko batalAne ke liye kiyA gayA hai| aba jina jIvoM ke samyagdarzana grahaNa hone se pahale Ayu kA baMdha nahIM huA hai, vrata ke abhAva meM bhI nindanIya nara nAraka Adi khoTe sthAnoM meM unakA janma nahIM hotA, aisA kathana karate haiM / 'jinake zuddha samyagdarzana hai kintu avrati haiM ve bhI narakagati, triyaMcagati, napuMsaka, strI, nIcakula, aMgahIna-zarIra, alpa-Ayu aura daridrIpane ko prApta nahIM hote|' isake Age manuSya gati meM utpanna hone vAle samyagdRSTi jIvoM kA varNana karate haiM-'jo darzana se pavitra haiM veM utsAha, pratApa, vidyA, vIrya, yaza, vRddhi, vijaya aura vibhava se sahita uttama kula vAle, vipula dhanazAlI tathA manuSya ziromaNi hote haiN|' prakIrNaka deva, vAhana deva, kilviSa deva tathA vyantara-bhavanavAsI-jyotiSI tIna nIca devoM ke atirikta mahARddhi dhAraka devoM meM samyagdRSTi utpanna hote haiM / jinhoMne samyaktva grahaNa se pUrva deva Ayu ko chor3akara anya Ayu bAMdha lI hai, aba unake prati samyaktva kA mAhAtmya kahate haiM-'nIce ke 6 narakoM meM jyotiSI-vyantara-bhavanavAsI devoM meM, saba striyoM meM aura labdhyaparyApta koM meM samyagdRSTi utpanna nahIM hotaa| naraka aparyAptakoM meM sAsAdaNa nahIM hote|' isI Azaya ko anya prakAra se kahate haiM-'jyotiSI, bhavanavAsI aura vyaMtara devoM meM, nIce kI 6 naraka For Personal & Private Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 42 ] tRtIyo'dhikAraH [177 zvabhrabhUmiSu / tirya nu nasurastrISu sadRSTinaiva jAyate' // 1 // ' athaupazamikavedakakSAyikAbhidhAnasamyaktvatrayamadhye kasyAM gatau kasya samyaktvasya sambhavo'stIti kathayati-saudharmAdiSvasaMkhyAbvAyuSkatiryatu naSvapi / ratnaprabhAvanau ca syAtsamyaka tvatrayamaGginAm / 2 / " karmabhUmijapuruSe ca trayaM sambhavati baddhAyuSke labdhAyuSke'pi / kintvaupazamikamaparyAptAvasthAyAM maharddhikadeveSveva / "zeSeSu devatiryakSu SaTsvadhaH zvabhramiSu / dvau vedakopazamako syAtAM paryAptadehinAm // 3 // " iti nizcayavyavahAraratnatrayAtmakamocamArgAvayavinaH prathamAvayavabhUtasya samyaktvasya vyAkhyAnena gAthA gatA // 41 // atha ratnatrayAtmakamokSamArgadvitIyAvayavarUpasya samyagjJAnasya svarUpaM pratipAdayati saMsayavimohavibbhamavivajiyaM appaparasaruvassa / * mahaNaM sammakANaM sAyAramaseyabheyaM tu // 42 // pRthiviyoM meM, tiryacoM ( karmabhUmi tiryaca, bhogabhUmi tiryacaniyoM ) meM, manuSyaniyoM meM tathA devAMganAoM meM samyagdRSTi utpanna nahIM hote| 1 / aupazamika, vedaka aura kSAyika nAmaka tIna samyaktvoM meM se kisa gati meM kauna sA samyaktva ho sakatA hai, so kahate haiM-'saudharma Adi svargoM meM, asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle tiryacoM meM, manuSyoM meM aura ratnaprabhA prathama naraka meM (upazama, vedaka, kSAyika) tInoM samyaktva hote haiM / 2 / ' jisane Ayu bAMdha lI hai yA nahIM bAMdhI aise karmabhUmi-manuSyoM ke tInoM samyaktva hote haiN| parantu aparyApta avasthA meM aupazamika samyaktva maharddhika devoM meM hI hotA hai| 'zeSa devoM va tiyaMcoM meM aura 6 nIce kI narakabhUmiyoM meM paryApta jIvoM ke vedaka aura upazama ye do hI samyaktva hote haiM / 3 / ' isa prakAra nizcaya-vyavahAra rUpa ratnatraya-Atmaka mokSamArga avayavI kA prathama avayavabhUta samyagdarzana kA vyAkhyAna karane vAlI gAthA samApta huI // 41 // aba ratnatraya-zrAtmaka mokSamArga ke dvitIya avayava rUpa samyagjJAna ke svarUpa kA pratipAdana karate haiM : gAthArtha :-AtmA kA aura parapadArthoM ke svarUpa kA saMzaya, vimoha aura vibhrama rahita jAnanA, samyagjJAna hai ! vaha sAkAra aura aneka bhedoM vAlA hai / / 42 // 1; nikAyatritaye pUrve zvabhrabhUmiSu SaTsvadhaH / vanitAsu samastAsu samyagdRSTirna jAyate // 268 // 2; nRbhogabhUmitiryakSu saudharmAdiSu nAkiSu / prAdyayAM zvabhrabhUmau ca samyaktvatrayamiSyate // 300 // 3; zeSa tridazatiryakSu SaTsvadhaH zvabhrabhUmiSu / paryApteSu dvayaM jJeyaM kSAyikeNa vinAMgiSu // 301 // (amitagati) paMcasaMgraha prathama pariccheda For Personal & Private Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178] vRhadravyasaMgrahaH [ gAthA 42 saMzayavimohavibhramavivarjitaM AtmaparasvarUpasya / grahaNaM samyak jJAnaM sAkAraM anekabhedaM ca // 42 // vyAkhyA :- "saMsayavimohavibbhamavivajiya" 'saMzaya:' zuddhAtmatasvAdipratipAdakamAgamajJAnaM kiM vItarAgasarvajJapraNItaM bhaviSyati parasamayapUNItaM veti, saMzayaH / tatra dRSTAnta:-sthANurvA puruSo veti / 'vimohaH' parasparasApekSanayadvayena dravyaguNaparyAyAdiparijJAnAbhAvo vimohaH / tatra dRSTAntaH-gacchatta NasparzavadigmohavadvA / 'vibhramaH' anekAntAtmakavastuno nityakSaNikaikAntAdirUpeNa grahaNaM vibhramaH / tatra dRSTAntaH-zuktikAyAM rajatavijJAnavat / 'vivajjiyaM' ityuktalakSaNasaMzayavimohavibhramairvarjitaM, "appaparasarUvassa gahaNaM" sahajazuddhakevalajJAnadarzanasvabhAvasvAtmarUpasya gRhaNaM paricchedanaM paricchittistathA paradravyasya ca bhAvakarmadravyakarmanokarmarUpasya jIvasambandhinastathaiva pudgalAdipaJcadravyarUpasya parakIyajIvarUpasya ca paricchedanaM yattat "sammapaNAMNaM" samyagjJAnaM bhavati / tacca kathaMbhUtaM ? "sAyA" ghaTo'yaM paTo'yamityAdigrahaNavyApArarUpeNa sAkAraM savikalpaM vyavasAyAtmakaM nizcayAtmakamityarthaH / punazca kiM viziSTaM ? "aNeyabheyaM tu" anekabhedaM tu punariti / vRttyartha:-'saMsayavimohavibbhamavivajjiyaM' saMzaya-zuddha Atmatattva Adi kA pratipAdaka zAstra jJAna, kyA vItarAga-sarvajJa dvArA kahA huA satya hai yA anya-matiyoM dvArA kahA huA satya hai, yaha saMzaya hai / isakA dRSTAnta-sthANu (ThUTha) hai yA manuSya / vimohaparaspara sApekSa dravyArthika va paryAyArthika ina do nayoM ke anusAra dravya-guNa-paryAya Adi kA nahIM jAnanA, vimoha hai / isakA dRSTAnta-gamana karate hue puruSa ke paira meM tRNa Adi ko sparza hone para spaSTa jJAta nahIM hotA kyA lagA, athavA jaMgala meM dizA kA bhUla jAnA / vibhrama-anekAntAtmaka vastu ko 'yaha nitya hI hai, yaha anitya hI hai| aise ekAnta rUpa jAnanA, vibhrama hai| isakA dRSTAnta-sIpa meM cAMdI aura cAMdI meM sIpa kA jJAna / 'vivajjiyaM' ina pUrvokta lakSaNoM vAle saMzaya, vimoha aura vibhrama se rahita, 'appaparasarUvassa gahaNaM' sahaja-zuddha-kevala-jJAna-darzana-svabhAva nija-Atma-svarUpa kA jAnanA aura paradravya kA arthAt jIva sambandhI bhAvakarma, dravyakarma, nokarma kA evaM pudgala Adi pA~ca dravyoM kA aura parajIva ke svarUpa kA jAnanA, so 'sammaNNANaM' samyaka jJAna hai / vaha kaisA hai ? 'sAyA' yaha ghaTa hai, yaha vastra hai ityAdi jAnane rUpa vyApAra se sAkAra, vikalpa sahita, vyavasAyAtmaka tathA nizcaya rUpa aisA 'sAkAra' kA artha hai / aura phira kaisA hai ? 'aNeyabheyaM tu' aneka bhedoM vAlA hai| For Personal & Private Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 42] tRtIyo'dhikAraH [176 ___ tasya bhedAH kathyante / matizrutAvadhimanaHparyayakevalajJAnabhedena paJcadhA / athavA zrutajJAnApekSayA dvAdazAGgamaGgabAhya ceti dvibhedam / dvAdazAGgAnAM nAmAni kathyante / AcAraM, sUtrakRtaM, sthAnaM, samavoyanAmadheyaM, vyAkhyAprajJaptiH, jJAtRkathA, upAsakAdhyayanaM, antakRtadarza, anuttaropapAdikadazaM, praznavyAkaraNaM, vipAkasUtraM, dRSTivAdazceti / dRSTivAdasya ca parikarmasUtraprathamAnuyogapUrvagatacUlikAbhedena pazcabhedAH kthynte| tatra candrasUryajambUdvIpadvIpasAgaravyAkhyAprajJaptibhedena parikarma paJcavidhaM bhavati / sUtramekabhedameva / prathamAnoyogo'dhyekabhedaH / pUrvagataM punarutpAdapUrva, agAyaNIyaM, vIryAnupravAda, astinAstipravAI, jJAnapravAdaM, satyapravAda, AtmapravAI, karmapravAdaM, pratyAkhyAnaM, vidyAnuvAda, kalyANanAmadheyaM, prANAnuvAdaM, kriyAvizAlaM, lokasaMjJaM, pUrva ceti caturdazabhedam / jalagatasthalagatAkAzagataharamekhalAdimAyAsvarUpazAkinyAdirUpaparAvarttanabhedena cUlikA paJcavidhA ceti saMkSepeNa dvAdazAGgavyAkhyAnam / aGgabAhya punaH sAmAyikaM, caturviMzatistavaM, vandanA, pratikramaNaM, vainayika, kRtikarma, dazavaikAlikam. uttarAdhyayanaM, kalpavyavahAraH, kalpAkalpaM, mahAkalpaM, puNDarIkaM, mahApuNDarIkaM, azItikaM ceti caturdazaprakIrNakasaMjhaM boddhavyamiti / / samyagjJAna ke bheda kahe jAte haiM-matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAna ina bhedoM se vaha samyagjJAna pA~ca prakAra kA hai / athavA zrutajJAna kI apekSA dvAdazAGga aura aMgabAhya se do prakAra kA hai / unameM dvAdaza (12) aGgoM ke nAma kahate haiMAcArAGga 1; sUtrakRtAGga 2; sthAnAGga 3: samavAyAMga 4; vyAkhyAprajJaptyaMga 5; jJAtRkathAMga 6; upAsakAdhyayanAMga 7; antakRddazAMga 8; anuttaropapAdikadazAMga 6; praznavyAkaraNAMga 10; vipAkasUtrAMga 11 aura dRSTivAda 12, ye dvAdaza aMgoM ke nAma haiN| aba dRSTivAda nAmaka bArahaveM aMga ke parikarma 1; sUtra, prathamAnuyoga 3, pUrvagata 4 tathA cUlikA 5; ye pAMca bheda haiN| unakA varNana karate haiM unameM candraprajJapti, sUryaprajJapti, jaMbU-dvIpaprajJapti, dvIpasAgaraprajJapti, vyAkhyAprajJapti, isa taraha parikarma pAMca prakAra kA hai / sUtra eka hI prakAra kA hai| prathamAnuyoga bhI eka hI prakAra kA hai| pUrvagata-utpAda pUrva 1, agrAyaNIyapUrva 2, vIryAnupravAdapUrva 3, astinAstipravAdapUrva 4, jJAnapravAdapUrva 5, satyapravAdapUrva 6, AtmapravAdapUrva 7, karmapravAdapUrva 8, pratyAkhyAnapUrva 6, vidyAnuvAdapUrva 10, kalyANapUrva 11, prANAnuvAdapUrva 12, kriyAvizAlapUrva 13; lokabindusArapUrva 14; ina bhedoM se caudaha prakAra kA hai / jalagata cUlikA 1, sthalagata cUlikA 2, AkAzagata cUlikA 3, haramekhalA Adi mAyAsvarUpa cUlikA 4, aura zAkinyAdirUpa parAvarttana cUlikA 5, ina bhedoMse cUlikA paMca prakArakI hai / isa prakAra saMkSepa se dvAdazAMga kA vyAkhyAna hai / aura jo aMgabAhya zrutajJAna hai vaha sAmAyika 1, caturviMzatistava 2, vaMdanA 3, pratikramaNa 4, vainayika 5, kRtikarma 6, dazavakAlika 7, uttarAdhyayana 8, For Personal & Private Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 ] vRhadrvya saMgrahaH [gAthA 42 athavA vRSabhAdicaturviMzatitIrthaGkarabharatAdidvAdazacakravartivijayAdinavavaladeva tripRSThAdinavavAsudevasugrIvAdinavapUtivAsudevasambandhitriSaSThipuruSapurANabhedabhinnaH prathamAnuyogo bhaeyate / upAsakAdhyayanAdau zrAvakadharmam, AcArArAdhanAdau yatidharma ca yatra mukhyatvena kathayati sa caraNAnuyogo bhaeyate / trilokasAre jinAntaralokavibhAgAdigUnthavyAkhyAnaM karaNAnuyogo vijJeyaH / pAbhRtatattvArthasiddhAntAdau yatra zuddhAzuddhajIvAdiSadravyAdIno mukhyavRtyA vyAkhyAnaM kriyate sa dravyAnuyogo bhaeyate / ityuktalakSaNAnuyogacatuSTayarUpeNa caturvidhaM zrutajJAnaM jJAtavyam / anuyogo'dhikAraH paricchedaH prakaraNamityAdya ko'rthaH / athavA SaDdravyapazcAstikAyasaptatavanavapadArtheSu (madhye) nizcayanayena svakIya zuddhAtmadravyaM, svazuddhajIvAstikAyo nijazuddhAtmatatvaM nijazuddhAtmapadArtha upaadeyH| zeSaM ca heyamiti saMkSepeNa heyopAdeya bhedena dvidhA vyavahArajJAnamiti / idAnIM tenaiva vikalparUpanyavahArajJAnena sAdhyaM nizcayajJAnaM kathyate / tathAhi-rAgAt parakalatrAdivAJchArUpaM, dvaSAt parabadhabandhacchedAdivAJchArUpaM, kalpa-vyavahAra 6, kalpAkalpa 10, mahAkalpa 11, puDarIka 12, mahApuDarIka 13 aura azItika 14, ina prakIrNakarUpa bhedoM se caudaha prakAra kA jAnanA cahiye / athavA zrIRSabhanAtha Adi caubIsa tIrthaMkaroM, bharata Adi bAraha cakravartI vijaya Adi nau baladeva, tripRSTha Adi nau nArAyaNa, aura sugrIva Adi nau pratinArAyaNa sambandhI tiresaTha zalAkA puruSoM kA purANa bhinna-bhinna prathamAnuyoga kahalAtA hai / upAsakAdhyayana Adi meM zrAvaka kA dharma aura AcAra ArAdhanA Adi meM muni kA dharma mukhyatA se kahA gayA hai, vaha dUsarA caraNAnuyoga kahA jAtA hai / trilokasAra meM jinAntara ( tIrthaMkaroM kA antarakAla) va lokavibhAga Adi kA vyAkhyAna hai, aise grantha karaNAnuyoga jAnanA caahiye| prAbhRta (pAhur3a) aura tattvArtha siddhAnta Adi meM mukhyatA se zuddha-azuddha jIva Adi chaH dravyoM Adi kA varNana kiyA gayA hai, vaha dravyAnuyoga kahalAtA hai| isa prakAra ukta lakSaNa vAle cAra atuyoga rUpa cAra prakAra kA zrutajJAna jAnanA cAhiye / anuyoga, adhikAra, pariccheda aura prakaraNa ityAdi zabdoM kA eka hI artha hai / athavA chaha dravya, paMca astikAya, sAta tattva aura nau padArthoM meM nizcayanaya se mAtra apanA zuddha Atmadravya, apanA zuddha jIva astikAya, nija-zuddha-Atmatattva tathA nija-zuddha-Atma padArtha upAdeya hai| zeSa heya haiN| isa prakAra saMkSepa se heya-upAdeya bheda vAlA vyavahAra-jJAna do prakAra kA hai / ___aba vikalparUpa vyavahArajJAna se sAdhya nizcayajJAna kA kathana karate haiM / tathA-rAga ke udeya se parastrI Adi kI vAMchArUpa, aura dvaSa se anya jIvoM ke mArane, bAMdhane athavA For Personal & Private Use Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 181 gAthA 42 ] tRtIyo'dhikAraH ca madIyApadhyAnaM ko'pi na jAnAtIti matvA svazuddhAtmabhAvanAsamutpannasadAnandaikalakSaNasukhAmRtarasanirmalajalena cittazuddhimakurvANaH . sannayaM jIvo bahiraGgabakaveSeNa yanlokaraJjanAM karoti tanmAyAzalyaM bhaNyate / nijaniraJjananirdoSaparamAtmaivopAdeya iti rucirUpasamyaktvAdvilakSaNaM mithyAzalyaM bhaNyate / nirvikAraparamacaitanyabhAvanotpannaparamAhlAdekarUpasukhAmRtarasAsvAdamalabhamAno'yaM jIvo dRSTazrutAnubhUtabhogeSu yanniyatam nirantaram ciram dadAti tannidAnazalyamabhidhIyate / ityuktalakSaNazalyatrayavibhAvapariNAmaprabhRtisamastazubhAzubhasaGkanpavikalparahitena paramasvAsthyasaMvittisamutpannatAttvikaparamAnandaikalakSaNasukhAmRtatRptena svenAtmanA svasya samyagnirvikalparUpeNa vedanaM parijJAnamanubhavanamiti nirvikalpasvasaMvedanajJAnameva nizcayajJAnaM bhaNyate / atrAha ziSyaH / ityuktaprakAreNa prAbhUtagranthe yannirvikalpasvasaMvedanajJAnaM bhaeyate, tanna ghaTate / kasmAditicet taducyate / sattAvalokarUpaM cakSurAdidarzanaM yathA jainamate nirvikalpaM kathyate, tathA bauddhamate jJAnaM nirvikalpakaM bhaeyate, paraM chedane Adi kI bAMchArUpa merA durdhyAna hai, usa ko koI bhI nahIM jAnatA hai; aisA mAnakara, nija-zuddha-Atma-bhAvanA se utpanna, nirantara AnandarUpa eka lakSaNa vAlA sukha-amRtarasarUpa nirmala jala se apane citta kI zuddhi ko na karatA huA, yaha jIva bAhara meM bagule jaise veSa ko dhAraNa kara, loka ko prasanna karatA hai, vaha mAyA-zalya kahalAtI hai / 'apanA niraMjana doSa rahita paramAtmA hI upAdeya hai', aisI ruci rUpa samyaktva se vilakSaNa, mithyA-zalya kahalAtI hai| nirvikAra-parama-caitanya-bhAvanA se utpanna eka parama-Ananda-svarUpa sukhAmRta-rasa ke svAda ko prApta na karatA huA, yaha jIva, dekhe-sune aura anubhava meM Aye hue bhogoM meM jo nirantara citta ko detA hai, vaha nidAna-zalya hai / isa prakAra ukta lakSaNa vAle mAyA, mithyA aura nidAna-zalya rUpa vibhAva pariNAma Adi samasta zubha-azubha saMkalpa-vikalpa se rahita, parama nija-svabhAva ke anubhava se utpanna yathArtha paramAnanda eka lakSaNa svarUpa sukhAmRta ke rasa-AsvAdana se tRpta aisI apanI AtmA dvArA jo nijasvarUpa kA saMvedana, jAnanA va anubhava karanA hai, vahI nirvikalpa-svasaMvedanajJAna-nizcayajJAna kahA jAtA hai| yahA~ ziSya kI zaMkA-ukta prakAra se prAbhRta ( pAhur3a) zAstra meM jo vikalparahita svasaMvedana jJAna kahA gayA hai, vaha ghaTita nahIM hotaa| (yadi kaho) kyoM nahIM ghaTita hotA, to kahatA hU~-jainamata meM sattAvalokanarUpa cakSu-Adi-darzana, jaise nirvikalpa kahA jAtA hai; vaise hI bauddhamata meM 'jJAna nirvikalpa kahalAtA hai, kintu nirvikalpa hote hue bhI vikalpa ko utpanna karane vAlA kahA gayA hai / jainamata meM to jJAna vikalpa ko utpanna karane vAlA hI For Personal & Private Use Only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182] bRhadravyasaMgrahaH [gAthA 42 kintu tannirvikalpamapi vikalpajanakaM bhavati / jainamate tu vikalpasyotpAdaka bhavatyeva na, kintu svarUpeNaiva savikalpamiti / tathaiva svaparaprakAzakaM ceti / tatra parihAraH / kathaMcit savikalpakaM nirvikalpakaM ca / tathAhi-yathA viSayAnandarUpaM svasaMvedanaM rAgasambittivikalparUpeNa savikalpamapi zeSAnIhitasUkSmavikalpAnAM sadbhAve'pi sati teSAM mukhyatvaM nAsti tena kAraNena nirvikalpamapi bhaNyate / tathA svazuddhAtmasamvitirUpaM vItarAgasvasamvedanajJAnamapi svasaMvicyAkArai kavikalpena savikalpamapi bahirviSayAnIhitasUkSmavikalpAnAM sadbhAve'pi sati teSAM mukhyatvaM nAsti tena kAraNena nirvikalpamapi bhaNyate / yata evehApUrvasvasambittyAkArAntamukhapratibhAse'pi bahirviSayAnIhitasUkSmA vikalpA api santi tata eva kAraNAt svaparaprakAzakaM ca siddham / idaM tu savikalpakanirvikalpakasya tathaiva svaparaprakAzakaMsya jJAnasya ca vyAkhyAnaM yadyAgamAdhyAtmatarkazAsrAnusAreNa vizeSeNa vyAkhyAyate tadA mahAn vistAro bhavati / sa cAdhyAtmazAstratvAnna kRta iti / evaM ratnatrayAtmakamokSamArgAvayavino dvitIyAvayavabhUtasya jJAnasya vyAkhyAnena gAthA gatA // 42 // nahIM hai, kiMtu svarUpa (svabhAva) se hI vikalpa-sahita hai aura isI prakAra sva-para-prakAzaka hai| zaMkA kA parihAra-jaina siddhAnta meM jJAna ko kathaMcit savikalpa aura kathaMcit nirvikalpa mAnA gayA hai / so hI dikhAte haiM jaise viSayoM meM AnandarUpa jo svasaMvedana hai, vaha rAga ke jAnane rUpa vikalpa-svarUpa hone se savikalpa hai, to bhI zeSa anicchita jo sUkSma vikalpa haiM, unakA sadbhAva hone para bhI una vikalpoM kI mukhyatA nahIM hai, isa kAraNa se usa jJAna ko nirvikalpa bhI kahate haiN| isI prakAra nija-zuddha-AtmA ke anubhavarUpa vItarAga svasaMvedana jJAna, AtmasaMvedana ke AkArarUpa eka vikalpamayI hone se yadyapi savikalpa hai, tathApi usa jJAna meM bAhya viSayoM ke anicchita (nahIM cAhe hue) vikalpoM kA, sadbhAva hone para bhI, unakI mukhyatA nahIM hai, isa kAraNa usa svasaMvedana jJAna ko nirvikalpa bhI kahate haiN| yahA~ apUrva svasaMvitti ke AkArarUpa antaraMga meM mukhya pratibhAsa ke hone para bhI, kyoMki bAhya viSaya sambandhI anicchita sUkSma vikalpa bhI hai; ataH jJAna sva-para-prakAzaka bhI siddha ho jAtA hai / yadi isa savikalpa-nirvikalpa tathA sva-para-prakAzaka jJAna kA vyAkhyAna AgamazAstra--adhyAtmazAstra-tarkazAstra ke anusAra vizeSarUpa se kiyA jAtA to mahAn vistAra hojAtA / kintu yaha dravyasaMgraha adhyAtmazAstra hai, isa kAraNa jJAna kA vizeSa vyAkhyAna yahA~ nahIM kiyA gyaa| isa prakAra ratnatraya-Atmaka mokSamArga rUpa avayavI ke dUsare avayavarUpa jJAna ke vyAkhyAna dvArA gAthA samApta huI // 42 // For Personal & Private Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo'dhikAraH atha nirvikalpasattAgrAhakaM darzanaM kathayati : gAthA 43 ] jaM sAmaNNaM gahaNaM bhAvANaM va kaTTu mAyAraM / visesi aTTha e daMsaNamidi bharaNae samae || 43 // yat sAmAnyaM grahaNaM bhAvAnAM naiva kRtvA AkAram / vizeSayitvA arthAn darzanaM iti bhaNyate samaye // 43 // vyAkhyA- 'jaM sAmaNNaM gahaNaM bhAvANaM' yat sAmAnyena sattAvalokanena grahaNaM paricchedanaM, keSAM ? bhAvAnAM padArthAnAM kiM kRtvA ? " va kaTTumAyAraM" naiva kRtvA, kaM ? AkAraM vikalpaM, tadapi kiM kRtvA ? " avisesidUNa aTTha" zravizeSyAvibhedyArthAn kena rUpeNa 1 zuklo'yaM, kRSNo'yaM dIrgho'yaM, hrasvo'yaM, ghaTo'yaM, paTo'yamityAdi / "daMsaNamidi bharaNae samae" tatsattAvalokaM darzanamiti bharAyate samaye paramAgame / nedameva tatrArtha zraddhAnalakSaNaM samyagdarzanaM vaktavyam / kasmAditicet ? tatra zraddhAnaM vikalparUpamidaM tu nirvikalpaM yataH / ayamatra bhAvaH - yadA ko'pi kimapyavalokayati pazyati, tadA yAvat vikalpaM na karoti tAvat sattAmAtragrahaNaM darzanaM bhaNyate, pazcAcchuklAdivikalpe jAte jJAnamiti // 43 // , vikalparahita sattA ko grahaNa karane vAle darzana ko kahate haiN| :-- [ 183 gAthArtha :-- * padArthoM meM vizeSatA (bheda) na karake aura vikalpa na karake padArthoM kA sAmAnya se jo (sattAvalokana rUpa ) grahaNa karanA hai, vaha paramAgama meM darzana kahA gayA hai |43| vRttyartha :- - "jaM sAmaraNaM gahaNaM bhAvAgaM" jo sAmAnya se arthAt sattAvalokana se grahaNa karanA; kisakA grahaNa karanA ? padArthoM kA grahaNa karanA / kyA karake ? "Neva kaT TumAyAraM" nahIM karake, kisa ko nahIM karake ? AkAra athavA vikalpa ko nahIM karake / vaha bhI kyA karake ? " avisesidUNa aTTha" padArthoM ko vizeSita yA bheda na karake / kisa rUpa se ? yaha zukla hai, yaha kRSNa hai, yaha bar3A hai, yaha choTA, yaha ghaTa hai aura yaha paTa hai, itya. di rUpa se bheda na karake / " daMsaNamidi bharaNae samae" vaha paramAgama meM sattAvalokanarUpa darzana kahA jAtA hai / isI darzana ko tattvArtha zraddhAna lakSaNa vAlA samyagdarzana nahIM kahanA cAhiye | kyoM nahIM kahanA cAhiye ? kyoMki vaha zraddhAna ( samyagdarzana ) to vikalparUpa hai aura yaha darzana - upayoga vikalparahita hai / tAtparya yaha hai - jaba koI bhI kisI padArtha ko dekhatA hai, vaha dekhane vAlA jaba taka vikalpa na kare taba taka to sattAmAtra grahaNa ko darzana kahate haiM / pazcAt zukla Adi kA vikalpa hojAne para jJAna' kahA jAtA hai // 43 // For Personal & Private Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 ] vRhadrvya saMgrahaH [gAthA 44 __atha chadmasthAnAM jJAnaM sattAvalokanadarzanapUrvakaM bhavati, muktAtmanAM yugapaditi pratipAdayati : dasaNapuvvaM NANaM chadamatthANaM Na doSiNa uvauggA / jugavaM jalA kevaliNAhe jugavaM tu te do vi // 44 // darzanapUrva jJAnaM chadmasthAnAM na dvau upayogau / yugapat yasmAt kevalinAthe yugapat tu tau dvau api // 44 // vyAkhyA- "dasaNapuvvaM NANaM chadamatthANaM" sattAvalokanadarzanapUrvaka jJAnaM bhavati chamasthAnAM saMsAriNAM / kasmAt ? 'Na doSiNa uvauggA jugavaM jamA' jJAnadarzanopayogadvayaM yugapanna bhavati yasmAt / 'kevaliNAhe jugavaM tu te do vi' kevalinAthe tu yugapattau jJAnadarzanopayogI dvau bhavata iti / .. atha vistara:-cakSurAdIndriyANAM svakIyasvakIyakSayopazamAnumAreNa tadyogyadezasthitarUpAdiviSayANAM grahaNameva sannipAtaH sambandhaH sannikarSo bheyte| na ca naiyAyikamatavaccakSurAdIndriyANAM rUpAdisvakIyasvakIyaviSayapAveM gamanaM chamasthoM ke sattAvalokanarUpa darzana pUrvaka jJAna hotA hai, aura mukta jIvoM ke darzana aura jJAna eka hI sAtha hote haiM, aba aisA batalAte haiM : gAthArtha :-chadmastha jIvoM ke darzana pUrvaka jJAna hotA hai| kyoMki, chadmasthoM ke jJAna aura darzana ye donoM upayoga eka sAtha nahIM hote / kevalI bhagavAn ke jJAna aura darzana ye donoM hI upayoga eka sAtha hote haiM / / 44 // vRttyartha:-"dasaNapuvvaM NANaM chadamatthANaM" chadmastha-saMsArI jIvoM ke sattAvalokanarUpa darzana pUrvaka jJAna hotA hai / kyoM ? "Na doSiNa uvauggA jugavaM jahmA" kyoMki chadmasthoM ke jJAnopayoga aura darzanopayoga ye donoM eka sAtha nahI hote / "kevaliNAhe jugavaM tu te do vi" aura kevalI bhagavAna ke jJAna darzana donoM upayoga eka hI sAtha hote haiN| isakA vistAra-cakSu Adi indriyoM ke apane apane kSayopazama ke anusAra apane yogya deza meM vidyamAna rUpa Adi apane viSayoM kA grahaNa karanA hI sannipAta, sambandha athavA sannikarSa kahA gayA hai / yahAM naiyAyika mata ke samAna cakSu Adi indriyoM kA jo apane apane rUpa Adi viSayoM ke pAsa jAnA hai, usako 'sannikarSa' na kahanA cAhiye For Personal & Private Use Only Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 185 gAthA 44] tRtIyo'dhikAraH iti sannikarSoM vaktavyaH / sa eva sambandho lakSaNaM yasya tallakSaNaM yannirvikalpaM sattAvalokanadarzanaM tatpUrva zuklamidamityAdyavagrahAdivikalparUpamindriyAnindriyajanitaM matijJAnaM bhavati / ityuktalakSaNamatijJAnapUrvakaM tu dhUmAdagnivijJAnavadarthAdarthAntaragrahaNarUpaM liGgajaM, tathaiva ghaTAdizabdazravaNarUpaM zabdajaM ceti dvividhaM zrutajJAnaM bhavati / athAvadhijJAnaM punaravadhidarzanapUrvakamiti / IhAmatijJAnapUrvakaM tu mana:paryayajJAnaM bhavati / atra zrutajJAnamanaHparpayajJAnajanakaM yadavagRhehAdirUpaM matijJAnaM bhaNitam , tadapi darzanapUrvakasvAdupacAreNa darzanaM bhaNyate, yatastena kAraNena zrutajJAnamana:paryayajJAnadvayamapi darzanapUrvakaM jJAtavyamiti / evaM chamasthAnAM sAvaraNakSayopazamikajJAnasahitatvAt darzanapUrvakaM jJAnaM bhavati / kevalinAM tu bhagavatAM nirvikArasvasamvedanasamutpannanirAvaraNakSAyikajJAnasahitatvAnnirmeghAditye yugapadAtapaprakAzavadarzanaM jJAnaM ca yugapadeveti vijJeyam / chamasthA iti ko'rthaH ? chadmazabdena jJAnadarzanA indriya padArtha kA vaha sambandha athavA sannikarSa jisakA lakSaNa hai; aise lakSaNavAlA nirvikalpaka-sattAvalokana darzana hai, usa darzanapUrvaka 'yaha sapheda hai' ityAdi avagraha Adi vikalparUpa tathA pAMcoM indriyoM va anindriya mana se utpanna hone vAlA matijJAna hai| ukta lakSaNa vAle matijJAna pUrvaka, dhuyeM se agni ke jJAna ke samAna, eka padArtha se dUsare padArtha ko grahaNa karanerUpa liMgaja (cinha se utpanna honevAlA) tathA isI prakAra ghaTa Adi zabdoM ke sunanerUpa zabdaja (zabda se utpanna honevAlA), aise do prakAra kA zrutajJAna hotA hai (zratajJAna do taraha kA hai-liMgaja aura zabdaja / unameM se eka padArtha ko jAnakara usake dvArA dUsare padArtha ko jAnanA, vaha liMgaja zrutajJAna hai / zabdoM ko sunane se jo padArtha kA jJAna hotA hai vaha zabdaja zrutajJAna hai)| avadhi-darzana pUrvaka avadhijJAna hotA hai / IhA matijJAna pUrvaka manaHparyayajJAna hotA hai| yahAM zrutajJAna ko aura manaHparyayajJAna ko utpanna karanevAlA avagraha, IhA AdirUpa matijJAna kahA hai, vaha matijJAna bhI darzanapUrvaka hotA hai, isaliye vaha matijJAna bhI upacAra se darzana kahalAtA hai / isa kAraNa zrutajJAna aura manaHparyayajJAna, ina donoM ko bhI darzanapUrvaka jAnanA cAhiye / isa prakAra chadmastha jIvoM ke sAvaraNa kSAyopazamika-jJAna hone se, darzanapUrvaka jJAna hotA hai / kevalI bhagavAn ke nirvikAra svasaMvedana se utpanna nirAvaraNa kSAyika jJAna hone se, baddala haTa jAne para sUrya ke yugapat Atapa aura prakAza ke samAna, darzana aura jJAna ye donoM yugapat hote haiM, aisA jAnanA cAhiye / prazna-'chadmastha' zabda kA kyA artha hai ? uttara-chadma' zabda se jJAnAvaraNa tathA darzanAvaraNa ye donoM karma kahe jAte For Personal & Private Use Only Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186] vRhadravyasaMgrahaH [ gAthA 44 varaNadvayaM bhaNyate, tatra tiSThantIti chmsthaaH| evaM tarkAbhiprAyeNa sattAvalokanadarzanaM vyAkhyAtam / ata ucaM siddhAntAbhiprAyeNa kathyate / tathAhi-uttarajJAnotpattinimi yat prayatnaM tadrUpaM yat svasyAtmanaH paricchedanamavalokanaM taddarzanaM bhaNyate / tadanantaraM yadbahirviSaye vikalparUpeNa padArthagRhaNaM tadjJAnamiti vArtikam / yathA ko'pi puruSo ghaTaviSayavikalpaM kurvannAste, pazcAt paTaparijJAnArtha cire jAte sati ghaTavikalpAdvyAvartya yat svarUpe prayatnamavalokanaM paricchedanaM karoti tadarzanamiti / tadanantaraM paTo'yamiti nizcayaM yadvahirviSayarUpeNa padArthagRhaNavikalpaM karoti tad jJAnaM bhnnyte| atrAha ziSyaH-yadyAtmagAhakaM darzanaM, paragAhakaM jJAnaM bhaNyate, tarhi yathA naiyAyikamate jJAnamAtmAnaM na jAnAti; tathA jainamate'pi jJAnamAtmAnaM na jAnAtIti dUSaNaM prApnoti / atra parihAraH / naiyAyikamate jJAnaM pRthagdarzanaM pRthagiti guNadvayaM nAsti; tena kAraNena teSAmAtmaparijJAnAbhAvadUSaNaM prApnoti / jainamate punarjJAnaguNena paradravyaM jAnAti darzanaguNenAtmAnaM ca jAnAtItyAtmapari haiM, usa chadma meM jo rahate haiM ve chadmastha hai / isa prakAra tarka ke abhiprAya se sattAvalokanarUpa darzana kA vyAkhyAna kiyaa| isake Age siddhAnta ke abhiprAya se kahate haiN| tathA-Age hone vAle jJAna kI utpatti ke liye jo prayatna, usa rUpa athavA nija-AtmA kA jo paricchedana arthAt avalokana, vaha darzana kahalAtA hai| usake anantara bAhya viSaya meM vikalparUpa se jo padArtha kA grahaNa hai, vaha jJAna hai; yaha vArtika hai / jaise koI puruSa pahale ghaTa viSayaka vikalpa karatA huA sthita hai, pazcAt usakA citta paTa ko jAnane ke liye hotA hai taba vaha puruSa ghaTa ke vikalpa se haTa kara svarUpa meM jo prayatna-avalokana-paricchedana karatA hai; usako darzana kahate haiN| usake anantara 'yaha paTa hai' aisA nizcaya athavA bAhya vipayarUpa se padArtha ke grahaNarUpa jo vikalpa hotA hai usa vikalpa ko jJAna kahate haiN| prazna-vahA~ ziSya pUchatA hai, yadi apane ko grahaNa karanevAlA darzana aura para-padArtha ko grahaNa karanevAlA jJAna hai; to naiyAyikoM ke mata meM jaise jJAna apane ko nahIM jAnatA hai vaise hI jainamata meM bhI jJAna AtmA ko nahIM jAnatA hai; aisA dUSaNa AtA hai ? zaGkA kA parihAra naiyAyika mata meM jJAna aura darzana alaga-alaga do guNa nahIM haiM, isa kAraNa una naiyAyikoM ke mata meM 'AtmA ko jAnane ke abhAvarUpa' dUSaNa AtA hai / kintu jaina For Personal & Private Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 44] tRtIyo'dhikAraH [ 187 jJAnAbhAvadUSaNaM na prAmoti / kasmAditi cet ? yathaiko'pyagnirdahatIti dAhakaH, pacatIti pAcakaH, viSayabhedena dvidhA bhidyate / tathaivAbhedanayenaikamapi caitanya bhedanayavivakSAyAM yadAtmagAhakatvena pravRttaM tadA tasya darzanamiti saMjJA, pazcAt yacca paradravyagrAhakatvena pravRtta tasya jJAnasaMjJeti viSayabhedena dvidhA bhidyate / kiM ca, yadi sAmAnyagrAhakaM darzanaM vizeSagAhakaM jJAnaM bhaNyate, tadA jJAnasya pramANatvaM na prApnoti / kasmAditi cet-vastugAhakaM pramANaM; vastu ca sAmAnyavizeSAtmaka jJAnena punarvastvekadezo vizeSa eva gRhIto; na ca vastu / siddhAntena punarnizcayena guNaguNinorabhinnatvAt saMzayavimohavibhramarahitavastujJAnasvarUpAtmaiva pramANam / sa ca pradIpayat svaparagataM sAmAnyaM vizeSaM ca jonAti / tena kANenAbhedena tasyaiva pramANatvamiti / atha mataM-yadi darzanaM bahirviSaye na pravartate tadAndhavat sarvajanAnAmandhatvaM prApnotIti ? naivaM vaktavyam / bahirviSaye darzanAbhAve'pi jJAnena vizeSeNa sarva siddhAnta meM, AtmA jJAna guNa se para padArtha ko jAnatA hai tathA darzana guNa se AtmA sva ko jAnatA hai, isa kAraNa jainamata meM 'AtmA ko na jAnane kA' dUSaNa nahIM aataa| yaha dUSaNa kyoM nahIM AtA ? uttara-jaise eka hI agni jalAtI hai, ataH vaha dAhaka hai aura pakAtI hai isa kAraNa pAcaka hai; viSaya ke bheda se dAhaka, pAcaka rUpa agni do prakAra kI hai| usI prakAra asedanaya se caitanya eka hI hai; bhedanaya kI vivakSA meM jaba AtmA ko grahaNa karane meM pravRtta hotA hai, taba usakA nAma 'darzana' hai, aura phira jaba para padArtha ko grahaNa karane meM pravRtta hotA hai, taba usa caitanya kA nAma 'jJAna' hai, isa prakAra viSayabheda se caitanya do prakAra kA hotA hai| vizeSa bAta yaha hai-yadi sAmAnya ke grahaNa karane vAle ko darzana aura vizeSa ke grahaNa karane vAle ko jJAna kahA jAve to jJAna ko pramANatA nahIM aatii| zaGkA-jJAna ko pramANatA kyoM nahIM AtI ? samAdhAna-vastu ko grahaNa karane vAlA pramANa hai / vastu sAmAnya-vizeSa svarUpa hai / jJAna ne vastu kA eka deza jo vizeSa, usa vizeSa ko hI grahaNa kiyA, na ki sampUrNa vastu ko grahaNa kiyA / siddhAnta se nizcayanaya kI apekSA guNa-guNI abhinna haiM; ataH saMzaya-vimoha-vibhrama se rahita jo vastu kA jJAna hai usa jJAna-svarUpa AtmA hI pramANa hai / jaise pradIpa sva-para prakAzaka hai, usI prakAra AtmA bhI sva aura para ke sAmAnya-vizeSa ko jAnatA hai, isa kAraNa abheda se AtmA ke hI pramANatA hai| AzaGkA-yadi darzana bAhya viSaya ko grahaNa nahIM karatA to aMdhe kI taraha saba manuSyoM ke aMdhepane kA prasaGga prApta ho jAyegA ? samAdhAna-aisA na kahanA cAhiye, kyoMki For Personal & Private Use Only Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 ] vRhadravyasaMgrahaH [gAthA 44 paricchinattIti / ayaM tu vizeSaH-darzanenAtmani gRhIte satyAtmAvinAbhUtaM jJAnamapi gRhItaM bhavati; jJAne ca gRhIte sati jJAnaviSayabhUtaM bahirvastvapi gRhItaM bhavati iti / athoktaM bhavatA yadyAtmagrAhakaM darzanaM bhaNyate, tarhi 'jaM sAmaeNaM gahaNaM bhAvANaM tadarzanam' iti gAthArthaH kathaM ghaTate ? tatrottaraM sAmAnyagrahaNamAtmagRhaNaM tadarzanam / kasmAditi cet ? aAtmA vastuparicchittiM kurvannidaM jAnAmIdaM na jAnAmIti vizeSapakSapAtaM na karoti; kintu sAmAnyena vastu paricchinatti ten kAraNena sAmAnyazabdenAtmA bhaNyata iti gaathaarthH| kiMbahunA, yadi ko'pi tArtha siddhAntArtha ca jJAtvaikAntadurAgRhatyAgena nayavibhAgena madhyasthavRtyA vyAkhyAnaM karoti, tadA dvayamapi ghaTata iti / kathamiti cet ? tarke mukhyavRttyA parasamayavyAkhyAnaM, tatra yadA ko'pi parasamayI pRcchati jainAgame darzanaM jJAnaM ceti guNadvayaM jIvasya kathyate tatkathaM ghaTata iti / tadA teSAmAtmagrAhakaM darzanamiti kathite sati te na jAnanti / pazcAdAcAryasteSAM pratItyartha sthUlavyAkhyAnena bahirviSaye yat sAmAnyaparicchedanaM tasya sattAvalokana bAhya viSaya meM darzanAbhAva hone para bhI AtmA jJAna dvArA vizeSa rUpa se saba padArthoM ko jAnatA hai / vizeSa yaha hai-jaba darzana se AtmA kA grahaNa hotA hai, taba AtmA meM vyApta jJAna kA bhI darzana dvArA grahaNa hojAtA hai; jJAna ke grahaNa hojAne para jJAna ke viSayabhUta bAhya vastu kA bhI grahaNa ho jAtA hai| zaGkA-jo AtmA ko grahaNa karatA hai, yadi Apa usako darzana kahate ho, to "jo padArthoM kA sAmAnya grahaNa hai vaha darzana hai" yaha gAthA-artha Apake kathana meM kaise ghaTita hotA hai ? uttara-vahA~ para 'sAmAnya-grahaNa' zabda kA artha 'AtmA kA grahaNa karanA' hai / 'sAmAnya hI AtmA hai', aisA artha kyoM hai ? uttara-vastu kA jJAna karatA huA AtmA, 'maiM isako jAnatA hU~, isako nahIM jAnatA hU~', isa prakAra kA vizeSa pakSapAta nahIM karatA hai; kintu sAmAnyarUpa se padArtha ko jAnatA hai / isa kAraNa 'sAmAnya' zabda se 'AtmA' kahA jAtA hai / yaha gAthA kA artha hai / bahuta kahane se kyA-yadi koI bhI tarka aura siddhAnta ke artha ko jAnakara, ekAnta durAgraha ko tyAga karake, nayoM ke vibhAga se madhyasthatA dhAraNa karake; vyAkhyAna karatA hai taba to tarka-artha va siddhAnta-artha ye donoM hI siddha hote haiN| kaise siddha hote haiM ? uttara-tarka meM mukhyatA se anya-matoM kA vyAkhyAna hai / isaliye usameM yadi koI anya-matAvalambI pUche ki, jaina-siddhAnta meM jIva ke darzana aura jJAna, jo do guNa kahe haiM; ve kaise ghaTita hote haiM ? taba isake uttara meM una anya matiyoM ko kahA jAya ki, 'jo AtmA ko grahaNa karane vAlA hai, vaha darzana hai' to ve anya matI isako nahIM samajhate / taba AcAryoM ne unako For Personal & Private Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 44 ] tRtIyo'dhikAraH [ 186 darzanasaMjJA sthApitA, yacca zuklamidamityAdivizeSaparicchedanaM tasya jJAnasaMjJA sthApiteti doSo nAsti / siddhAnte punaH svasamayavyAkhyAnaM mukhyavRttyA / tatra sUkSmavyAkhyAne kriyamANe satyAcArAtmagrAhakaM darzanaM vyAkhyAtamityatrApi doSo nAsti / ___ atrAha ziSyaH-sattAvalokanadarzanasya jJAnena saha bhedo jJAtastAvadidAnIM yattattvAryazraddhAnarUpaM samyagdarzanaM vastuvicArarUpaM samyagjJAnaM tayorvizeSo na jJAyate / kasmAditicet / samyagdarzane padArthanizcayo'sti, tathaiva samyagjJAne ca, ko vizeSa iti ? atra parihAraH-arthagrahaNaparicchittirUpaH kSayopazamavizeSo jJAnaM bhaeyate, tatraiva bhedanayena vItarAgasarvajJapraNItazuddhAtmAditattveSvidamevetthameveti nizcayasamyaktvamiti / avikalparUpeNAbhedanayena punaryadeva samyagjJAnaM tadeva samyaktvamiti / kasmAditi cet-atattve tatvabuddhiradeve devabuddhiradharme dharmabuddhirityAdiviparItAbhinivezarahitasya jJAnasyaiva samyagvizeSaNavAcyo'vasthAvizeSaH samyaktvaM bhaeyate yataH kAraNAta / pratIti karAne ke liye sthUla vyAkhyAna se bAhya viSaya meM jo sAmAnya kA gahaNa hai usakA nAma 'darzana' sthApita kiyA; 'yaha sapheda hai' ityAdi rUpa se bAhya viSaya meM jo vizeSa kA jAnanA hai, usakA nAma 'jJAna' sthApita kiyA; ataH doSa nahIM hai| siddhAnta meM mukhyatA se nijasamaya kA vyAkhyAna hai, isaliye siddhAnta meM sUkSma vyAkhyAna karane para AcAryoM ne 'jo AtmA kA grAhaka hai' usako 'darzana' kahA hai| ataH isameM bhI doSa nhiiN| yahA~ ziSya zaGkA karatA hai sattA-avalokanarUpa-darzana kA jJAna ke sAtha bheda jAnA, kintu tattvArtha-zraddhAnarUpa-samyagdarzana aura vastu-vicArarUpa-samyagjJAna ina donoM meM bheda nahIM jAnA / yadi kaho ki kaise nahIM jAnA; to padArtha kA jo nizcaya samyagdarzana meM hai vahI samyagjJAna meM haiN| isaliye samyagdarzana aura samyagjJAna meM kyA bheda hai ? samAdhAnapadArtha ke gahaNa meM jAnanerUpa kSayopazama vizeSa 'jJAna' kahalAtA hai / usa jJAna meM hI, vItarAga sarvajJa zrI jinendra dvArA kahe hue zuddha AtmA Adi tattvoM meM 'yaha hI tattva hai, aisA hI tattva hai', isa prakAra kA jo nizcaya hai, bhedanaya se vaha samyaktva hai| nirvikalparUpa abhedanaya se to jo samyagjJAna hai, vahI samyagdarzana hai / aisA kyoM hai ? uttara-'atattva meM tattva-buddhi, adeva (deva nahIM) meM deva-buddhi aura adharma meM dharma-buddhi' ityAdi viparItAbhiniveza se rahita jJAna kI hI, 'samyaka' vizeSaNa se kahe jAne vAlI avasthA-vizeSa 'samyaktva' kahalAtI hai| For Personal & Private Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160] bRhadravyasaMgrahaH [ gAthA 45 . yadi bhedo nAsti tarhi kathamAvaraNadvayamiti cet ? tatrottaram -yena karmaNArthaparicchittirUpaH kSayopazamaH pracchAdyate tasya jJAnAvaraNasaMjJA, tasyaiva kSayopazamavizeSasya yat karma pUrvoktalakSaNaM viparItAbhinivezamutpAdayati tasya mithyAtvasaMjJeti bhedanayenAvaraNabhedaH / nizcayanayena punarabhedavivakSAyAM karmatvaM pratyAvaraNadvayamapyekameva vijJAtavyam / evaM darzanapUrvakaM jJAnaM bhavatIti vyAkhyAnarUpeNa gAthA gtaa||44|| atha samyagdarzanajJAnapUrvakaM ratnatrayAtmakamokSamArgadRtIyAvayavabhUtaM svazuddhAtmAnubhUtirUpazuddhopayogalakSaNavItarAgacAritrasya pAramparyeNa sAdhakaM sarAgacAritraM pratipAdayati : asuhAdo viNivittI suhe pavittI ya jANa cAritra / vadasamidiguttirUvaM vavahAraNayAdu jiNabhaNiyam // 45 // azubhAt vinivRttiH zubhe pravRttiH ca jAnIhi cAritram / vratasamitiguptirUpaM vyavahAranayAt tu jinabhaNitam // 45 // zaMkA-yadi samyagdarzana aura samyagjJAna meM bheda nahIM hai to una donoM guNoM ke ghAtaka jJAnAvaraNa aura mithyAtva do karma kaise kahe gaye haiM ? samAdhAna-jisa karma se padArtha ke jAnane rUpa kSayopazama Dhaka jAtA hai; usakI 'jJAnAvaraNa' saMjJA hai aura usa kSayopazama vizeSa meM jo karma, pUrvokta lakSaNa vAle viparIta-abhiniveza ko utpanna karatA hai, usa karma kI 'mithyAtva' saMjJA hai / isa prakAra bheda naya se AvaraNa meM bheda hai| nizcaya naya se abheda kI vivakSA meM karmapane kI apekSA una do AvaraNoM ko eka hI jAnanA cAhie / isa prakAra darzanapUrvaka jJAna hotA hai| aisA vyAkhyAna karane vAlI gAthA samApta huI // 44 // samyagdarzana aura samyagjJAna-pUrvaka hone vAlA ratnatraya-svarUpa mokSamArga kA tIsarA avayavarUpa aura sva-zuddha-AtmA ke anubhavarUpa-zuddhopayoga lakSaNavAle vItarAga cAritra ko paraMparA se sAdhane vAlA, aise sarAga-cAritra ko kahate haiM: gAthArtha :--azubha kArya se nivRtti (dUra honA) aura zubha kArya meM pravRtti, usako (vyavahAra ) cAritra jAno / zrI jinendra deva ne vyavahAra naya se usa cAritra ko 5 vrata, 5 samiti aura 3 guptisvarUpa kahA hai // 45 // For Personal & Private Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 45] tRtIyo'dhikAraH [ 161 __vyAkhyA--asyaiva sarAgacAritrasyaikadezAvayavabhUtaM dezacAritraM tAvatkathyate / tadyathA-mithyAtvAdisaptaprakRtyupazamakSayopazamakSaye sati, adhyAtmabhASayA nijazuddhAtmAbhimukhapariNAme vA sati zuddhAtmabhAvanotpannanirvikAravAstavasukhAmRtamupAdeyaM kRtvA saMsArazarIrabhogeSu yo'sau heyabuddhiH samyagdarzanazuddhaH sa caturthaguNasthAnavI vratarahito dArzaniko bhaNyate / yazcApratyAkhyAnAvaraNasaMjJadvitIyakaSAyakSayopazame jAte sati pRthivyAdipazcasthAvaravadhe pravRtto'pi yathAzaktyA trasavadhe nivRttaH sa paJcamaguNasthAnavI zrAvako bhaNyate / tasyaikAdazabhedAH kathyante / tathAhi - samyaktvapUrvakatvena madyamAMsamadhutyAgodumbarapaJcakaparihArarUpASTamUlaguNasahitaH san saMgrAmAdipravRtto'pi pApaddharyAdibhiniSprayojanajIvaghAdAdo nivRttaH prathamo dArzanikazrAvako bhaNyate / sa eva sarvathA trasavadhe nivRttaH san pazcANuvratatrayaguNavatazikSAvratacatuSTayasahito dvitIyavratikasaMjJo bhavati / sa eva trikAlasAmAyika pravRttaH tRtIyaH, proSadhopavAse pravRttazcaturthaH, sacittaparihAreNa paJcamaH, divA brahmacaryeNa SaSThaH, sarvathA brahmacaryeNa saptamaH, vRttyartha :-isI sarAga-cAritra ke eka deza avayavarUpa dezacAritra ko kahate haiN| vaha isa prakAra hai-mithyAtva Adi sAta prakRtiyoM ke upazama, kSayopazama yA kSaya hone para athavA adhyAtma bhASA ke anusAra nija-zuddha-AtmA ke sanmukha pariNAma hone para, zuddhaAtma-bhAvanA se utpanna nirvikAra yathArtha sukharUpI amRta ko upAdeya karake, saMsAra zarIra aura bhogoM meM jo heyabuddhi hai, vaha samyagdarzana se zuddha caturtha guNasthAna vAlA vratarahita dArzanika hai / jo apratyAkhyAnAvaraNa dvitIyakaSAya ke kSayopazama hone para, pRthivI, jala, agni, vAyu aura vanaspati ina pAMca sthAvaroM ke vadha meM pravRtta hote hue bhI, apanI zakti anusAra sajIvoM ke vadha se nivRtta hotA hai (arthAt yathAzakti trasajIvoM kI hiMsA nahIM karatA hai), usako paMcama guNasthAnavI zrAvaka kahate haiN| usa paMcama guNasthAnavartI zrAvaka ke 11 bheda kahate haiM / samyagdarzana-pUrvaka madya, mAMsa, madhu aura pAMca udumbara phaloM ke tyAgarUpa ATha mUlaguNoM ko pAlatA huA jo jIva yuddhAdi meM pravRtta hone para bhI, pApa ko bar3hAne vAle zikAra Adi ke samAna binA prayojana jIvaghAta nahIM karatA, usako prathama dArzanika zrAvaka kahate haiM / vahI dArzanika zrAvaka jaba trasajIva kI hiMsA se sarvathA rahita hokara pAMca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvratoM kA AcaraNa karatA hai taba 'vratI' nAmaka dUsarA zrAvaka hotA hai| vahI jaba trikAla sAmAyika meM pravRtta hotA hai taba tIsarI pratimAdhArI, proSadha-upavAsa meM pravRtta hone para cauthI pratimAdhArI, sacitta ke tyAga se pAMcavIM pratimA, dina meM brahmacarya dhAraNa karane se chaThI For Personal & Private Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162] vRhadravyasaMgrahaH [gAthA 45 prArambhAdisamastavyApAranivRtto'STamaH, vastraprAvaraNaM vihAyAnyasarvaparigRhanivRttonavamaH, gRhavyApArAdisarvasAvadyAnumatanivRtto dazamaH, uddiSTAhAranivRtta ekAdazama iti / eteSvekAdazazrAvakeSu madhye prathamaSaTkaM tAratamyena jaghanyam, tatazca trayaM madhyamam , tato dvayamuttamamiti saMkSepeNa dArzanikazrAvakAyekAdazabhedAH jJAtavyAH / athaikadezacAritravyAkhyAnAnantaraM sakalacAritramupadizati / "asuhAdo viNivittI suhe pavittI ya jANa cAritta" azubhAnnivRttiH zubhe pravRttizcApi jAnIhi cAritram / tacca kathambhUtaM ? 'vadasamidiguttirUvaM vavahAraNayAdu jiNabhaNiyaM' vratasamitiguptirUpaM vyavahAranayAjinaruktamiti / tathAhi pratyAkhyAnAvaraNasaMjJatRtIyakaSAyakSayopazame sati "visayakasAnogADho dussudidRccittdutttthgotttthijudo| uggo ummaggaparo uvogo jassa so asuho|1|" iti gAthAkathitalakSaNAdazubhopayogAnnivRttistadvilakSaNe zubhopayoge pravRttizca he ziSya cAritraM jAnIhi / taccAcArArAdhanAdicaraNazAstroktaprakAreNa paJcamahAvratapaJcasamititriguptirUpamapya pratimA, sarvathA brahmacarya ko dhAraNa karane se saptama pratimA, prArambha Adi sampUrNa vyApAra ke tyAga se aSTama pratimA, pahanane-or3hane ke vastroM ke atirikta anya saba parigrahoM ko tyAgane se navamI pratimA, ghara-vyApAra Adi sambandhI samasta sAvadha (pApajanaka) kAryoM meM sammati (salAha) dene ke tyAga se dazamI pratimA, aura uddiSTa AhAra ke tyAga se gyArahavIM pratimA kA dhAraka zrAvaka hotA hai / ina gyAraha prakAra ke zrAvakoM meM, pahalI chaH pratimA vAle tAratamatA se jaghanya zrAvaka hai; sAtavIM, AThavIM aura navavIM ina tIna pratimA vAle madhyama zrAvaka haiM; dasavIM aura gyArahavIM pratimAoM ke dhAraka uttama zrAvaka haiN| isa prakAra saMkSepa se dezacAritra ke dArzanika Adi gyAraha bheda jAnane caahiye| aba isa ekadezacAritra ke vyAkhyAna ke anantara sakalacAritra ko kahate haiM"asuhAdo viNivittI suhe pavittI ya jANa cArittaM" he ziSya ! azubha kAryoM se nivRtti aura zubha meM jo pravRtti hai, usako cAritra jaano| vaha kaisA hai ? "vadasamidiguttirUvaM vavahAraNayAdu jiNabhaNiyaM' vrata-samiti-guptirUpa hai, vyavahAra nayaM se zrI jinendra ne aisA kahA hai| vaha isa prakAra hai-pratyAkhyAnAvaraNa nAmaka tIsarI kaSAya ke kSayopazama hone para "jisakA upayoga viSaya-kaSAyoM meM magna hai, duHzruti (vikathA ), duSTacitta aura duSTa goSThI (burI saMgati), ugra tathA unmArga (bure mArga) meM tatpara hai, vaha jIva azubha meM sthita hai| 1 / " "isa gAthA meM kahe hue azubhopayoga se chuTanA aura ukta azubhopayoga se vilakSaNa (ulTA) zubhopayoga meM pravRtta honA", he ziSya ! usako tuma cAritra jaano| AcAra-ArAdhanA Adi caraNAnuyoga ke zAstroM meM kahe anusAra vaha cAritra pAMca mahAvrata, pAMca samiti va tIna For Personal & Private Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 46] tRtIyo'dhikAraH [ 163 pahRtasaMyamAkhyaM zubhopayogalakSaNaM sarAgacAritrAbhidhAnaM bhavati / tatra yo'sau bahirviSaye paJcendriyaviSayAdiparityAgaH sa upacaritAsadbhUtavyavahAreNa yazcAbhyantare rAgAdiparihAraH sa punarazuddhanizcayeneti nayavibhAgo jJAtavyaH / evaM nizcayacAritrasAdhakaM vyavahAracAritraM vyAkhyAtamiti // 45 // atha tenaiva vyavahAracAritreNa sAdhyaM nizcayacAritraM nirUpayati :bahirambhaMtarakiriyAroho bhavakAraNappaNAsaTTha / NANissa jaM jiNuttaM taM paramaM sammacAritta // 46 // bahirabhyantarakriyArodhaH bhavakAraNapraNAzArtham / jJAninaH yat jinoktam tat paramaM samyakcAritram // 46 // vyAkhyA- 'taM' tat 'paramaM' paramopekSAlakSaNaM nirvikArasvasaMvicyAtmakazuddhopayogAvinAbhUtaM paramaM 'sammacAritta' samyakcAritraM jJAtavyam / tatki'bahirabhaMtarakiriyAroho' niSkriyanityaniraJjanavizuddhajJAnadarzanasvabhAvasya nijAtmanaH pratipakSabhUtasya bahirviSaye zubhAzubhavacanakAyavyApArarUpasya tathaivAbhyantare guptirUpa hai, to bhI apahRtasaMyama nAmaka zubhopayoga lakSaNa vAlA sarAgacAritra hotA hai| usameM bhI bAhya meM jo pAMcoM indriyoM ke viSaya Adi kA tyAga hai, vaha upacarita-asadbhUtavyavahAra naya se cAritra hai aura antaraMga meM jo rAga Adi kA tyAga hai, vaha azuddha nizcaya naya se cAritra hai / isa taraha naya-vibhAga jAnanA caahiye| aise nizcayacAritra ko sAdhane vAle vyavahAracAritra kA vyAkhyAna kiyA // 45 // aba usI vyavahAracAritra se sAdhya nizcayacAritra kA nirUpaNa karate haiM: gAthArtha :-saMsAra ke kAraNoM ko naSTa karane ke liye jJAnI jIva ke jo bAhya aura antaraGga kriyAoM kA nirodha hai; zrI jinendra kA kahA huA vaha utkRSTa samyakacAritra hai|46| vRttyartha :-'taM' vaha 'paramaM' parama upekSA lakSaNa vAlA (saMsAra, zarIra, asaMyama Adi meM anAdara) tathA nirvikAra svasaMvedanarUpa zuddhopayoga kA avinAbhUta utkRSTa 'sammacArittaM' samyakacAritra jAnanA cAhie / vaha kyA ? 'bahirabhaMtarakiriyAroho' niHkriya-nitya-niraMjananirmala jJAnadarzana svabhAva vAlI nija-AtmA se pratipakSabhUta (pratikUla), bAhya meM vacana kAya ke zubhAzubha vyApArarUpa, antaraMga meM mana ke zubhAzubha vikalparUpa, aisI kriyAoM ke vyApAra For Personal & Private Use Only Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRhaddravyasaMgrahaH [ gAthA 46 zubhAzubhamanovikalparUpasya ca kriyAvyApArasya yo'sau nirodhastyAgaH, sa ca kimarthaM ? 'bhavakAraNappaNAsa " paJcaprakArabhavAtItanirdoSaparamAtmano vilakSaNasya bhavasya saMsArasya vyApArakAraNabhUto yo'sau zubhAzubhakarmAvastasya praNAzArthaM vinAzArthamiti / ityubhayakriyAnirodhalakSaNacAritraM kasya bhavati ? " NANissa" nizcayaratnatrayAtmakAbhedajJAninaH / punarapi kiM viziSTaM ? "jaM jiNutaM" yaJjinena vItarAga sarvajJe noktamiti / evaM vItarAgasamyaktvajJAnAvinAbhUtaM nizcayaratnatrayAtmakanizcaya mokSamArga tRtIyAvayavarUpaM vItarAgacAritraM vyAkhyAtam // 46 // iti dvitIyasthale gAthASTakaM gatam | 164 ] evaM mokSamArgapratipAdakatRtIyAdhikAramadhye nizcayavyavahAramokSamArgasaMkSepakathanena sUtradvayam, tadanantaraM tasyaiva mokSamArgasyAvayavabhUtAnAM samyagdarzanajJAnacAritrANAM vizeSavivaraNarUpeNa sUtraSaTkaM ceti sthaladvaya samudAyenASTagAthAbhiH prathamo'ntarAdhikAraH samAptaH / ataH paraM dhyAnadhyAtRdhyeyadhyAnaphalakathana mukhyatvena prathamasthale gAthAtrayaM, tataH paraM paJcaparameSThivyAkhyAnarUpeNa dviyIyasthale gAthApaJcakaM, tatazca tasyaiva kA nirodha (tyAga), cAritra hai / vaha cAritra kisa lie hai ? 'bhavakAraNappANAsa" pAMca prakAra ke saMsAra se rahita nirdoSa paramAtmA se vilakSaNa jo saMsAra, usa saMsAra ke vyApAra kA kAraNabhUta zubha-azubha karma - Asrava, usa Asrava ke vinAza ke liye cAritra hai / aisA bAhya, antaraGga kriyAoM ke tyAgarUpa cAritra kisake hotA hai ? 'gANissa' nizcaya ratnatraya svarUpa abhedajJAnI jIva ke aisA cAritra hotA hai / vaha cAritra phira kaisA hai ? 'jaM jiguttaM' vaha cAritra jinendradeva vItarAga sarvajJa dvArA kahA huA hai / isa prakAra vItarAga samyaktva va jJAna kA avinAbhUta tathA nizcayaratnatraya svarUpa nizcaya mokSamArga kA tIsarA avayavarUpa vItarAga-cAritra kA vyAkhyAna huA / 46 / aise dUsare sthala meM chaH gAthAyeM samApta huI / isa prakAra mokSamArga ko pratipAdana karane vAle tIsare adhikAra meM nizcaya vyavahAra rUpa mokSamArga ke saMkSepa kathana se do sUtra aura tadanantara usI mokSamArga ke avayavarUpa samyagdarzana-jJAna-cAritra ke vizeSa vyAkhyAna rUpa se chaH sUtra haiM / isa prakAra do sthaloM ke samudAyarUpa ATha gAthAoM dvArA prathama antarAdhikAra samApta huA / aba isake Age dhyAna, dhyAtA (dhyAna karane vAlA), dhyeya (dhyAna karane yogya padArtha ) aura dhyAna kA phala inake varNana kI mukhyatA se prathama sthala meM tIna gAthAyeM, tadanantara paMcaparameSThiyoM ke vyAkhyAna rUpa se dUsare sthala meM pAMca gAthAyeM; aura isake pazcAt usI dhyAna For Personal & Private Use Only Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [165 gAthA 47 ] tRtIyo'dhikAraH dhyAnasyopasaMhArarUpavizeSavyAkhyAnena tRtIyasthale sUtracatuSTayamiti sthalatrayasamudAyena dvAdazasUtreSu dvitIyAntarAdhikAre samudAyapAtanikA / tathAhi-nizcayavyavahAramokSamArgasAdhakadhyAnAbhyAsaM kuruta yUyamityupadizati : duvihaM pi mokkhaheuM jhANe pouNadi jaM muNI NiyamA / tamA payattacittA jUyaM jhANaM samabbhasaha // 47 // dvividhaM api mokSahetu dhyAnena prApnoti yat muniH niyamAt / tasmAt prayatnacittAH yUyaM dhyAnaM samabhyasata // 47 // vyAkhyA- "duvihaM pi mokkhaheuM jhANe pAuNadi jaM muNI NiyamA" dvividhamapi mokSahetu dhyAnena prAmoti yasmAt muniniyamAt / tadyathA-nizcayaratnatrayAtmakaM nizcayamokSahetu nizcayamokSamArga tathaiva vyavahAraratnatrayAtmakaM vyavahAramokSahetu vyavahAramokSamArga ca yaM sAdhyasAdhakabhAvena kathitavAn pUrva, tad dvividhamapi nirvikArasvasaMvicyAtmakaparamadhyAnena muniH prAmoti yasmAtkAraNAt "tamA payattacittA jUyaM jhANaM samabbhasaha" tasmAt prayatnacittAH santo he bhavyA ke upasaMhArarUpa vizeSa vyAkhyAna dvArA tIsare sthala meM cAra gAthAyeM, isa prakAra tIna sthaloM ke samudAya se bAraha gAthAsUtramayI dUsare aMtarAdhikAra kI samudAya rUpa bhUmikA hai| tathAhi-nizcaya aura vyavahAra mokSamArga ko sAdhane vAle dhyAna kA abhyAsa karo, / aisA upadeza dete haiM : gAthArtha :-dhyAna karane se muni niyama se nizcaya aura vyavahAra rUpa mokSamArga ko pAte haiM / isa kAraNa tuma citta ko ekAgra karake usa dhyAna kA bhale prakAra abhyAsa kro|47) vRttyartha :--'duvihaM pi mokkhahe uM jhANe pAuNadi jaM muNI NiyamA' kyoMki muni niyama se dhyAna dvArA donoM prakAra ke mokSa-kAraNoM ko prApta hote haiM / vizeSa-nizcaya-ratnatraya-svarUpa nizcaya-mokSa-kAraNa arthAt nizcaya mokSa-mArga aura isI prakAra vyavahAra-ratnatraya-svarUpa vyavahAra-mokSahetu arthAt vyavahAra-mokSamArga, jinako sAdhyasAdhaka bhAva se (nizcaya-sAdhya aura vyavahAra-sAdhaka hai) pahale kahA hai, una donoM prakAra ke mokSamArgoM ko, kyoMki muni nirvikAra svasaMvedana svarUpa paramadhyAna dvArA prApta hote haiM, 'tajhA payattacittA jUyaM bhANaM samabbhasaha' isI kAraNa ekAgracitta hokara he bhavyajanoM ! tuma bhale prakAra se dhyAna kA abhyAsa karo, For Personal & Private Use Only Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 ] vRhadravyasaMgraha [ gAthA 48 yUyaM dhyAnaM samyagabhyasata / tathA hi- tasmAtkAraNAt dRSTazrutAnubhUtanAnAmanoratharUpasamasta zubhAzubhara gAdivikalpajAlaM tyaktvA, paramasvAsthya samutpannasahajAnandaikalakSaNasukhAmRtarasAsvAdAnubhave sthitvA ca dhyAnAbhyAsaM kuruta yUyamiti // 47 // atha dhyAtR-puruSalakSaNaM kathayati : mA mujjhaha mA rajjaha mA dUsaha iTThasi / thiramicchahi jaha cittaM vicittakAraNappa siddhIe // 48 // mA muhyatamA rajyatamA dviSyata iSTAniSTArtheSu / sthiraM icchata yadi cittaM vicitradhyAnaprasiddhyai // 48 // vyAkhyA - " mA mujjhaha mA rajjaha mA dUsaha " samasta moharAgadveSajanitavikalpajAlarahitanijaparamAtmatatvabhAvanAsamutpannaparamAnandai kalakSaNa sukhAmRtarasAtsakAzAdudgatA saMjAtA tatraiva paramAtmasukhAsvAde lInA tanmayA yA tu paramakalA paramasaMvittistatra sthitvA he bhavyA moharAgadveSAnmA kuruta / keSu viSayeSu 1 "iTThazriTTha e su" sambanitAcandanatAmbUlAdaya iSTendriyArthAH, ahiviSakaSTaka athavA isI kAraNa dekhe sune aura anubhava kiye hue aneka manoratha rUpa zubhAzubha rAga Adi vikalpa samUha kA tyAga karake tathA parama-nija - svarUpa meM sthita hone se utpanna hue sahaja-AnandarUpa eka-lakSaNa vAle sukharUpI amRtarasa ke AsvAda ke anubhava meM sthita ho kara, tuma dhyAna kA abhyAsa karo // 47 // aba dhyAna karane vAle puruSa kA lakSaNa kahate haiN| - gAthArtha :- yadi tuma nAnA prakAra ke dhyAna kI siddhi ke liye citta ko sthira karanA cAhate ho to iSTa tathA aniSTa indriyoM ke viSayoM meM rAga-dva eSa aura moha mata karo ||48 || vRttyartha::- mA mujjhaha mA rajjaha mA dUsaha " samasta moha, rAga-dveSa se utpanna vikalpa samUha se rahita nija paramAtmasvarUpa kI bhAvanA se utpanna huA eka paramAnandarUpa sukhAmRtarasa se utpanna huI aura usI paramAtmA ke sukha ke AsvAda meM lInarUpa jo parama kalA arthAt paramasaMvitti (AtmasvarUpa kA anubhava ), usameM sthita hokara, he bhavya jIvo ! moha, rAga ko mata karo / kinameM moha-rAga-dveSa mata karo ? " iTThaTThi su" mAlA, strI, candana, tAmbUla AdirUpa indriyoM ke iSTa viSayoM meM va sarpa, viSa, kAMTA, zatru tathA roga Adi Sa For Personal & Private Use Only Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 48] tRtIyo'dhikAraH [ 167 zatruvyAdhiprabhRtayaH punaraniSTendriyArthAsteSu / yadi kim ? "thiramicchahi jai citta" tatraiva paramAtmAnubhave sthiraM nizcalaM citta yadIcchata yUyaM / kimartham ? "vicittajhANappasiddhIe" vicitraM nAnAprakAraM yaddhyAnaM tatprasiddhayai nimitta / athavA vigataM citraM cittodbhavazubhAzubhavikalpajAlaM yatra tadvicitta dhyAnam tadarthamiti / idAnIM tasyaiva dhyAnasya tAvadAgamabhASayA vicitrabhedAH kathyante / tathAhi-iSTaviyogAniSTasaMyogavyAdhipratIkArabhoganidAneSu vAJchArUpaM caturvidhamArtadhyAnam / tacca tAratamyena mithyAdRSTyAdiSaTguNasthAnavartijIvasambhavam / yadyapi mithyAdRSTInAM tiryaggatikAraNaM bhavati tathApi baddhAyuSkaM vihAya samyagadRSTInAM na bhavati / kasmAditi cet ? svazuddhAtmaivopAdeya iti viziSTabhAvanAvalena tatkAraNabhUtasaMklezAbhAvAditi / atha raudradhyAnaM kathyate-hiMsAnandamRSAnandasteyAnandaviSayasaMrakSaNAnandaprabhavaM raudra caturvidham / tAratamyena mithyAdRSTyAdipaJcamaguNasthAnavartijIvasambhavam / indriyoM ke aniSTa viSayoM meM rAga-dvaSa mata karo, "thiramicchahi jai cittaM" yadi usI paramAtmA ke anubhava meM tuma nizcala citta ko cAhate ho| kisaliye sthira citta ko cAhate ho ? "vicittamANappasiddhIe" vicitra arthAt aneka taraha ke dhyAna kI siddhi ke liye| athavA jahA~ para citta se utpanna hone vAlA zubha-azubha vikalpa samUha dUra ho gayA hai, so 'vicitta dhyAna' hai, usa vicitta dhyAna kI siddhi ke liye| __ aba prathama hI AgamabhASA ke anusAra usI dhyAna ke nAnAprakAra ke bhedoM kA kathana karate haiM vaha isa prakAra hai iSTa-viyoga, aniSTa-saMyoga aura roga ina tInoM ko dUra karane meM tathA bhogoM va bhogoM ke kAraNoM meM vAMchArUpa cAra prakAra kA ArtadhyAna hai (iSTa kA viyoga 1, aniSTa kA saMyoga 2, roga 3, ina ke hone para ina ke dUra karane kI icchA karanA aura bhoganidAnoM kI vAMchA karanA ) / vaha ArtadhyAna tAratamatA se mithyAdRSTi guNasthAna se pramattaguNasthAna taka ke jIvoM ke hotA hai / vaha ArtadhyAna yadyapi mithyAdRSTi jIvoM ke tiyeca gati ke baMdha kA kAraNa hotA hai tathApi jisa jIva ke samyaktva se pahale tiyaMca-Ayu baMdha cukI, usa ko chor3akara anya samyagdRSTi ke vaha ArtadhyAna tiryaMcagati kA kAraNa nahIM hai / zaGkA-kyoM nahIM hai ? uttara-'nija zuddha AtmA hI grahaNa karane yogya hai' aisI bhAvanA ke kAraNa samyagdRSTi jIvoM ke tiryaMcagati kA kAraNarUpa saMkleza nahIM hotaa| aba raudradhyAna ko kahate haiM / raudradhyAna-hiMsAnanda (hiMsA karane meM AnaMda mAnanA) 1, For Personal & Private Use Only Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198] bRhadravyasaMgrahaH [gAthA 48 tacca mithyAdRSTInAM narakagatikAraNamapi baddhAyuSkaM vihAya samyagdRSTInAM tatkAraNaM na bhavati / tadapi kasmAditi cet ? nijazuddhAtmatattvamevopAdeyamiti viziSTabhedajJAnavalena tatkAraNabhUtatIvrasaMklezAbhAvAditi / ataH parama ArtaraudraparityAgalakSaNamAjJApAyavipAkasaMsthAnavicayasaMjJacatu#dabhinnaM, tAratamyavRddhikrameNAsaMyatasamyagdRSTidezaviratapramattasaMyatApramattAbhidhAnacatuguNasthAnavartijIvasambhavaM, mukhyavRtyA puNyabandhakAraNamapi paramparayA muktikAraNaM ceti dharmadhyAnaM kathyate / tathAhi-svayaM mandabuddhitve'pi viziSTopAdhyAyAbhAve api zuddhajIvAdipadArthAnAM sUkSmatve'pi sati "sUkSmaM jinoditaM vAkyaM hetubhiryanna hanyate / AjJAsiddha tu tadgrAhya nAnyathAvAdino jinAH // 1 // " iti zlokakathitakrameNa padArthanizcayakaraNamAjJAvicayadhyAnaM bhaeyate / tathaiva bhedAbhedaratnatrayabhAvanAbalenAsmAkaM pareSAM vA kadA karmaNAmapAyo vinAzo bhaviSyatIti cintanamapAyavicayaM jJAtavyam / zuddhanizcayena zubhAzubhakarmavipAkarahito'pyayaM jIvaH mRSAnanda (jhUTha bolane meM Ananda mAnanA ) 2. steyAnanda (corI karane meM prasanna honA) 3, viSayasaMrakSaNAnanda (parigraha kI rakSA meM Ananda mAnanA) 4 ke bheda se cAra prakAra kA hai| vaha mithyAdRSTi se paMcama guNasthAna taka ke jIvoM ke tAratamatA se hotA hai| raudradhyAna mithyAdRSTi jIvoM ke narakagati kA kAraNa hai, to bhI jisa jIva ne samyaktva se pUrva narakAyu bAMdha lI hai usake atirikta anya samyagdRSTiyoM ke vaha raudradhyAna narakagati kA kAraNa nahIM hotaa| prazna-aisA kyoM hai ? uttara-samyagdRSTiyoM ke 'nijazuddha-Atma-tattva hI upAdeya hai' isa prakAra ke viziSTa bhedajJAna ke bala se narakagati kA kAraNabhUta tIvra saMkleza nahIM hotaa| isake Age ArtadhyAna tathA raudradhyAna ke tyAgarUpa, 1. AjJAvicaya, 2. apAyavicaya, 3. vipAkavicaya aura 4. saMsthAnavicaya ina cAra bhedavAlA tAratama vRddhi ke krama se asaMyatasamyagdRSTi, dezavirata, pramattasaMyata aura apramatta ina cAra guNasthAna vAle jIvoM ke honevAlA, aura pradhAnatA se puNyabaMdha kA kAraNa hone para bhI paramparA se mokSa kA kAraNabhUta, aisA dharmadhyAna kahA jAtA hai / vaha isa prakAra hai-svayaM alpabuddhi ho tathA vizeSa jJAnI guru kI prApti na ho taba zuddha jIva Adi padArthoM kI sUkSmatA hone para, 'zrI jinendra kA kahA huA jo sUkSma tattva hai vaha hetuoM se khaNDita nahIM ho sakatA, ataH jo sUkSma tattva hai usako jinendradeva kI AjJAnusAra grahaNa karanA cAhiye / kyoMki zrIjinendra anyathAvAdI (jhUThA upadeza denevAle ) nahIM haiM // 1 // ' isa zloka ke anusAra padArtha kA nizcaya karanA, 'AjJAvicaya' prathama dharmadhyAna kahalAtA hai / usI prakAra bheda-abheda-ratnatraya kI bhAvanA ke bala se hamAre athavA anya jIvoM ke karmoM kA nAza kaba hogA, isa prakAra kA cintavana 'apAyavicaya' dUsarA dharmadhyAna jAnanA cAhiye / zuddha nizcayanaya se yaha jIva For Personal & Private Use Only Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 48 ] tRtIyo'dhikAraH [ 166 pazcAdanAdikarmavandhavazena pApasyodayena nArakAdiduHkhavipAkaphalamanubhavati, puNyodayena devAdisukhavipAkamanubhavatIti vicAraNaM vipAkavicayaM vizeyam / pUrvoktalokAnuprekSAcintanaM saMsthAnavicayam / iti caturvidhaM dharmadhyAnaM bhavati / atha pRthaktvavitarkavIcAraM ekatvavitarkAvIcAraM sUkSmakriyApratipAtisaMjhaM vyuparatakriyAnivRttisaMjJaM ceti bhedena caturvidhaM zukladhyAnaM kathayati / tadyathApRthaktvavitarkavIMcAraM tAvatkathyate / dravyaguNaparyAyANAM bhinnatvaM pRthaktvaM bhaNyate, svazuddhAtmAnubhUtilakSaNaM bhAvazrutaM tadvAcakamantarjalpavacanaM vA vitarko bhaNyate, anIhitavRtyArthAntarapariNamanam vacanAdvacanAntarapariNamanam manovacanakAyayogeSu yogAyogAntarapariNamanaM vIcAro bhaNyate / ayamatrArthaH-yadyapi dhyAtA puruSaH svazuddhAtmasaMvedanaM vihAya bahizcintAM na karoti tathApi yAvatAMzena svarUpe sthiratvaM nAsti tAvatAMzenAnIhitavRttyA vikalpA: sphuranti, tena kAraNena pRthaktvavitarkavIcAraM dhyAna bhaeyate / taccopazamazreNivivakSAyAmapUrvopazamakAnivRtyupazamakasUkSmasAmparAyopazamakopazAntakaSAyaparyantaguNasthAnacatuSTaye bhavati / kSapaka zubha-azubha karmoM ke udaya se rahita hai, phira bhI anAdi karma-bandha ke kAraNa pApa ke udaya se nAraka Adi ke duHkharUpa phala kA anubhava karatA hai aura puNya ke udaya se deva Adi ke sukharUpa vipAka ko bhogatA hai; isa prakAra vicAra karanA so 'vipAkavicaya' tIsarA dharmadhyAna jAnanA cAhiye / pahale kahI huI lokAnuprekSA kA citavana karanA, 'saMsthAnavicaya' cauthA dharmadhyAna hai / isa taraha cAra prakAra kA dharmadhyAna hotA hai| aba 1. pRthaktvavitarkavIcAra, 2. ekatvavitarka avIcAra, 3. sUkSma kriyApratipAti, 4. vyuparatakriyAnivRtti, aise cAra prakAra ke zukladhyAna ko kahate haiM / 'pRthaktvavIcAra' prathama zukladhyAna kA kathana karate haiM / dravya, guNa aura paryAya ke bhinnapane ko 'pRthaktva' kahate haiN| nija-zuddha-AtmA kA anubhavarUpa bhAvazruta ko aura nija-zuddha-AtmA ko kahanevAle antarajalparUpa vacana ko 'vitarka' kahate haiM / icchA binA hI eka artha se dUsare artha meM, eka vacana se dUsare vacana meM, mana vacana kAya ina tInoM yogoM meM se kisI eka yoga se dUsare yoga meM, jo pariNamana ( palaTana ) hai, usako 'vIcAra' kahate haiN| isakA yaha artha haiyadyapi dhyAna karanevAlA puruSa nija-zuddha-AtmasaMvedana ko chor3akara bAhya padArthoM kI cintA nahIM karatA, tathApi jitane aMzoM se svarUpa meM sthiratA nahIM hai utane aMzoM se anicchitavRtti se vikalpa utpanna hote haiM, isa kAraNa isa dhyAna ko 'pRthaktvavitarkavIcAra' kahate haiM / yaha prathama zukladhyAna upazama zreNI kI vivakSA meM apUrvakaraNa-upazamaka, anivRttikaraNaupazamaka, sUkSmasAmparAya-upazamaka aura upazAntakaSAya, ina (8, 6, 10, 11) cAra guNa For Personal & Private Use Only Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200] vRhadravyasaMgraha [ gAthA 48 zreNyA punarapUrvakaraNakSapakAnivRttikaraNakSapakasUkSmasAmparAyakSapakAbhidhAnaguNasthAnatraye ceti prathamaM zukladhyAnaM vyAkhyAtam / nijazuddhAtmadravye vA nirvikArAtmasukhasaMvittiparyAya vA nirupAdhisvasaMvedanaguNe vA yatraikasmin pravRttaM tatraiva vitarkasaMjJena svasaMvittilakSaNabhAvazrutavalena sthirIbhayAvIcAraM guNadravyaparyAyaparAvartanaM na karoti yattadekatvavitarkAvIcArasaMjJa kSINakaSAyaguNasthAnasambhavaM dvitIyaM zukladhyAnaM bhaNyate / tenaiva kevalajJAnotpattiH iti / atha sUkSmakAyakriyAvyApArarUpaM ca tadapratipAti ca sUkSmakriyApratipAtisaMjJaM tRtIyaM zukladhyAnam / taccopacAreNa sayogikevalijine bhavatIti / vizeSeNoparatA nivRttA kriyA yatra tad vyuparatakriyaM ca tadanivRtti cAnivartakaM ca tadvyuparatakriyAnivRttisaMzaM caturtha zukladhyAnaM / taccopacAreNAyogikevali jine bhavatIti / iti saMkSepeNAgamabhASayA vicitradhyAnaM vyAkhyAtam / . adhyAtmabhASayA punaH sahajazuddhaparamacaitanyazAlini nirbharInandamAlini bhagavati nijAtmanyupAdeyabuddhiM kRtvA pazcAdanantajJAno'hamanantasukho'hamityAdi sthAnoM meM hotA hai / kSapakazreNI kI vivakSA meM apUrvakaraNakSapaka, anivRttikaraNakSapaka aura sUkSkasAmparAyakSapaka nAmaka, (8, 6, 10) ina tIna guNasthAnoM meM hotA hai / isa prakAra prathama zukladhyAna kA vyAkhyAna huaa| ___ nija-zuddha-Atmadravya meM yA vikAra rahita Atmasukha-anubhavarUpa paryAya meM, yA upAdhirahita svasaMvedana guNa meM, ina tInoM meM se jisa eka dravya, guNa yA paryAya meM (jo dhyAna ) pravRtta hogayA aura usI meM vitarka nAmaka nijAtmAnubhavarUpa bhAvazruta ke bala se sthira hokara avIcAra arthAt dravya, guNa, paryAya meM parAvartana nahIM karatA, vaha "ekatvavitarka avIcAra" nAmaka, kSINakaSAya ( 12 veM) guNasthAna meM honevAlA, dUsarA zukladhyAna kahalAtA hai / isa dUsare zukladhyAna se hI kevalajJAna kI utpatti hotI hai / aba sUkSma kAya kI kriyA ke vyApArarUpa aura apratipAti (kabhI na gire ) aisA "sUkSmakriyApratipAti" nAmaka tIsarA zukladhyAna hai / vaha upacAra se sayogikevalijina ( 13 veM) guNasthAna meM hotA hai| vizeSarUpa se uparata arthAt dUra hogaI haiM kriyA jisameM vaha vyuparatakriya hai; vyuparatakriya ho aura anivRtti arthAt nivRtti na ho (mukta na huA ho), vaha "vyuparatakriyAnivRtti" nAmA caturtha zukladhyAna hai / vaha upacAra se ayogi kevali jina ke ( 14 veM guNasthAna meM ) hotA hai / Agama bhASA se nAnA prakAra ke dhyAnoM kA saMkSepa se kathana huaa| adhyAtma bhASA se, sahaja-zuddha-parama-caitanyazAlI tathA paripUrNa Ananda kA dhArI bhagavAn nija AtmA meM upAdeyabuddhi (nija-zuddha-AtmA hI grAhya hai) karake, phira 'maiM For Personal & Private Use Only Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 48 ] tRtIyo'dhikAraH [201 bhAvanArUpamabhyantaradharmadhyAnamucyate / pazcaparameSThibhaktyAditadanukUlanubhAnuSThAnaM punabahiraGgadharmadhyAnaM bhavati / tathaiva svazuddhAtmani nirvikalpasamAdhilakSaNaM zukladhyAnam iti / athavA "padasthaM mantravAkyasthaM piNDasthaM svAtmacintanam / rUpasthaM sarvacidrUpaM rUpAtItaM niraJjanam / 1 / " iti zlokakathitakrameNa vicitradhyAnaM jJAtavyamiti / atha dhyAnapratibandhakAnAM moharAgadvaSANAM svarUpaM kathyate / zuddhAtmAditattveSu viparItAbhinivezajanako moho darzanamoho mithyAtvamiti yAvat / nirvikArasvasaMvittilakSaNavItarAgacAritrapracchAdakacAritramoho rAgadvaSo bhaNyete / cAritramoho zabdena rAgadvaSo kathaM bhaNyete ? iti cet-kaSAyamadhye krodhamAnadvayaM dvaSAGgam , mAyAlobhadvayaM ca rAgAGgam, nokaSAyamadhye tu strIpuMnapuMmakavedatrayaM hAsyaratidvayaM ca rAgAGgam, aratizokadvayaM bhayajugupsAdvayaM ca dvaSAGgamiti jJAtavyam / atrAha ziSyaH-rAgadvaSAdayaH kiM karmajanitAH kiM jIvajanitA iti ? tatrottaram -strIpuruSasaMyogotpannaputra iva sudhAharidrAsaMyogotpannavarNavizeSa ivobhayasaMyogajanitA ananta jJAnamayI hUM, maiM ananta sukharUpa hU~' ityAdi bhAvanArUpa antaraGga dharmadhyAna hai / paMcaparameSTiyoM kI bhakti Adi tathA usake anukUla zubha anuSThAna kA karanA bahiraGga dharmadhyAna hai| usI prakAra nija-zuddha-AtmA meM vikalparahita samAdhirUpa zukladhyAna hai / athavA "mantravAkyoM meM sthita 'padasthadhyAna' hai, nija AtmA kA citavana 'piNDasthadhyAna' hai, sarvacidrUpa kA cintavana 'rUpasthadhyAna' hai aura niraMjana kA dhyAna 'rUpAtIta' dhyAna hai / 1 / " isa zloka meM kahe hue krama ke anusAra aneka prakAra kA dhyAna jAnanA caahiye| aba dhyAna ke pratibandhaka ( rokanevAle ) moha, rAga tathA dvaSa kA svarUpa kahate haiN| zuddha AtmA Adi tattvoM meM viparIta abhiprAya ko utpanna karaneva lA moha, darzanamoha athavA mithyAtva hai / nirvikAra-nija-AtmAnubhavarUpa vItarAga cAritra ko Dhakane vAlA cAritramoha athavA rAga-dveSa kahalAtA hai / prazna-cAritramoha zabda se rAga dvaSa kaise kahe gaye ? uttara-kaSAyoM meM krodha-mAna ye do dvaSa aMza haiM aura mAyA-lobha ye donoM rAga aMza haiN| nokaSAyoM meM strIveda, puveda, napusakaveda ye tIna tathA hAsya-rati ye do, aisI pAMca nokaSAya rAga ke aMza; arati-zoka ye do, bhaya tathA jugupsA ye do, ina cAra nokaSAyoM ko dvaSa kA aMza jAnanA caahiye| ziSya pUchatA hai-rAga-dveSa Adi, karmoM se utpanna hue haiM yA jIva se ? isakA uttara-strI aura puruSa ina donoM ke saMyoga se utpanna hue putra ke samAna, cUnA tathA haldI ina donoM ke mela se utpanna hue lAla raGga kI taraha, rAga dvaSa Adi jIva aura karma ina donoM For Personal & Private Use Only Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 ] vRhadravyasaMgrahaH [gAthA 46 iti / pazcAnnayavivakSAvazena vivakSitaikadezazaddhanizcayena karmajanitA bhaNyante / tathaivAzuddhanizcayena jIvajanitA iti / sa cAzuddhanizcayaH zuddhanizcayApekSayA vyavahAra eva / atha matam--sAkSAcchuddhanizcayanayena kasyeti pRcchAmo vayam / tatrottaram-sAkSAcchuddhanizcayena strIpuruSasaMyogarahitaputrasyeva, sudhAharidrAsaMyogarahitaraGgavizeSasyeva teSAmutpattireva nAsti kathamuttaraM prayacchAma iti / evaM dhyAtavyAkhyAnamukhyatvena tadvayAjena vicitradhyAnakathanena ca sUtraM gatam // 48 // ataH UvaM padasthaM dhyAnaM mantravAkyasthaM yadukta tasya vivaraNaM kathayati : paNatIsasolachappaNacaudgamegaM ca javaha jjhAeha / parameTThivAcayANaM aNNaM ca guruvaeseNa // 46 // paJcatriMzat SoDaza SaT paJca catvAri dvikaM ekaM ca japata dhyAyata / parameSThivAcakAnAM anyat ca gurUpadezena // 46 // ke saMyoga se utpanna hue haiM / naya kI vivakSA ke anusAra, vivakSita ekadeza zuddha-nizcayanaya se to rAga-dvaSa karmajanita kahalAte haiN| azuddha-nizcayanaya se jIvajanita kahalAte haiN| yaha azuddha-nizcayanaya, zuddha-nizcayanaya kI apekSA se vyavahAranaya hI hai| zaGkA-sAkSAt zuddha-nizcayanaya se ye rAga-dvoSa kisake haiM; aisA hama pUchate haiM ? samAdhAna-strI aura puruSa ke saMyoga vinA putra kI anutpatti kI bhAMti aura cUnA va haldI ke saMyoga vinA lAla raGga kI anutpatti ke samAna, sAkSAt zuddha-nizcayanaya kI apekSA se ina rAga dvaSAdi kI utpatti hI nahIM hotI / isaliye hama tumhAre prazna kA uttara hI kaise deveN| (jaise putra na kevala strI se hI hotA hai aura na kevala puruSa se hI hotA hai, kintu strI va puruSa donoM ke saMyoga se utpanna hotA hai; isI prakAra rAga dvaSa Adi na kevala karmajanita hI haiM aura na kevala jIvajanita hI haiM, kintu jIva aura karma ina donoM ke saMyogajanita haiM / sAkSAt zuddha-nizcayanaya kI dRSTi meM jIva aura pudgala donoM zuddha haiM aura inake saMyoga kA abhAva hai / isaliye sAkSAt zuddha-nizcayanaya kI apekSA rAga dvaSa Adi kI utpatti hI nahIM hai)| isa prakAra dhyAtA ( dhyAna karanevAle ) ke vyAkhyAna kI pradhAnatA se tathA usake Azraya se vicitra dhyAna ke kathana se yaha gAthAsUtra samApta huA // 4 // aba Age 'mantravAkyoM meM sthita jo padastha dhyAna kahA gayA hai, usakA varNana karate haiM gAthArtha :-paMca parameSThiyoM ko kahanevAle paiMtIsa, solaha, chaH, pA~ca, cAra, do aura eka akSararUpa mantrapada haiM, unakA jApya karo aura dhyAna karo; inake atirikta anya mantrapadoMko bhI guru ke upadezAnusAra japo aura ghyAvo // 4 // For Personal & Private Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 46] tRtIyo'dhikAraH [203 vyAkhyA-"paNatIsa" Namo arihaMtANaM, Namo siddhANaM, Namo AyariyANaM, Namo uvajjhAyANaM, Namo loe savvasAhUNaM' etAni paJcatriMzadakSarANi sarvapadAni bhaNyante / "sola" 'arihaMta-siddha-Ayariya-ubajjhAya-sAhU' etAni SoDazAkSarANi nAmapadAni bhaNyante / "cha' 'arihantasiddha' etAni SaDakSarANi arhatsiddhayornAmapade dva bhaNyete / "paNa" 'a si A u sA' etAni paJcAkSarANi AdipadAni bhaNyante / "cau' 'arihaMta' idamakSaracatuSTayamahato nAmapadam / "durga" 'siddha' ityakSaradvayaM siddhasya nAmapadam / "egaM ca" 'a' ityekokSaramahaMta zrAdipadam / athavA 'oM' ekAkSaraM paJcaparameSThinAmAdipadam / tatkathamiti cet ? "arihaMtA asarIrA AyariyA taha uvajjhAyA / muNiNo paDhamakkharaNippaeNo oMkAro paMca parameTThI / 1 / " iti gAthAkathitaprathamAkSarANAM 'samAnaH savarNe dI|bhavati' 'parazca lopam' 'uvaNe zro' iti svarasandhividhAnena 'oM' zabdo niSpadyate / kasmAditi ? 'javaha jjhAeha' eteSAM padAnAM sarvamaMtravAdapadeSu madhye sArabhUtAnAM ihalokaparalokeSTaphalapradAnAmathaM jJAtvA pazcAdanantajJAnAdiguNasmaraNarUpeNa vacanoccAraNena ca vRttyartha :-"paNatIsa" 'Namo arihaMtANaM Namo siddhANaM Namo AyariyANaM Namo uvajjhAyANaM Namo loe savvasAhUNaM' ye paiMtIsa akSara 'sarvapada' kahalAte haiM / "sola" 'arihaMta siddha Ayariya uvajjhAya sAhU' ye 16 akSara paMcaparameSThiyoM ke nAma pada kahalAte haiN| "cha" 'arihaMtasiddha' ye chaH akSara-arhanta-siddha ina do parameSThiyoM ke nAma pada kahe jAte haiN| "paNa' 'a si A u sA' ye paMca akSara paMca parameSThiyoM ke Adi-pada kahalAte haiM / "cau" 'arihaMta' ye cAra akSara arhanta parameSThI ke nAmapada haiN| "dugaM" 'siddha' ye do akSara siddha parameSThI ke nAmapada haiM / "egaM ca" 'a' yaha eka akSara arhatparameSThI kA Adipada hai; athavA 'oM' yaha eka akSara pA~coM parameSThiyoM ke Adi-padasvarUpa haiN| prazna-'o' yaha paMca-parameSThiyoM ke Adipada rUpa kaise hai ? uttara-"arihaMta kA prathama akSara 'a', azarIra ( siddha) kA prathama akSara 'a', AcArya kA prathama akSara 'A', upAdhyAya kA prathama akSara 'u', muni kA prathama akSara 'm' isa prakAra ina pAMcoM parameSThiyoM ke prathama akSaroM se banA huA 'oMkAra' hai, vahI paMcaparameSThiyoM ke nAma kA Adipada hai / " isa prakAra gAthA meM kahe hue jo prathama akSara ( a a A u m ) haiM, inameM pahale 'samAnaH savarNe dIrdhI bhavati' isa sUtra se 'a a A' milakara dIrgha 'A' banAkara 'parazca lopam' isase para akSara 'A' kA lopa karake a a A ina tInoM ke sthAna meM eka 'A' siddha kiyA phira "uvaNe o" isa sUtra se 'Au' ke sthAna meM 'o' banAyA aise svarasaMdhi karane se 'zrom' yaha zabda nispanna huaa| kisa kAraNa ? "javaha jjhAeha" saba mantrazAstra ke padoM meM sArabhUta isa loka tathA paraloka meM iSTa phala ko dene vAle ina padoM kA artha jAnakara phira ananta-jJAna Adi guNoM ke smaraNa rUpa vacana kA For Personal & Private Use Only Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204] vRhadravyasaMgrahaH [gAthA 46 jApaM kuruta / tathaiva zubhopayogarUpatriguptAvasthAyAM maunena dhyAyata / punarapi kathambhUtAnAM ? 'parameTThivAcayANaM' 'arihaMta' iti padavAcakamanantajJAnAdiguNayukto'rhadvAcyo'bhidheya ityAdirUpeNa paJcaparameSThivAcakAnAM / 'aNNaM ca gurUvaeseNa' anyadapi dvAdazasahasrapramitapaJcanamaskAragranthakathitakrameNa laghusiddhacakraM, vRhatsiddhacakramityAdidevArcanavidhAnaM bhedAbhedaratnatrayArAdhakaguruprasAdena jJAtvA dhyAtavyam / iti padasthadhyAnasvarUpaM vyAkhyAtam // 46 // ____ evamanena prakAreNa "guptendriyamanA dhyAtA dhyeyaM vastu yathAsthitam / ekAacintanaM dhyAnaM phalaM saMvaranirjarau // 1 // " iti zlokakathitalakSaNAnAM dhyAtRdhyeyadhyAnaphalAnAM saMkSepavyAkhyAnarUpeNa gAthAtrayeNa dvitIyAntarAdhikAre prathama sthalaM gatam / ataH paraM rAgAdivikalpopAdhirahitanijaparamAtmapadArthabhAvanotpannasadAnandaikalakSaNasukhAmRtarasAsvAdatRptirUpasya nizcayadhyAnasya paramparayA kAraNabhUtam yacchubhopayogalakSaNaM vyavahAradhyAnaM taddhyeyabhUtAnAM paMcaparameSTinAM madhye tAvadarhat uccAraNa karake jApa kro| isI prakAra zubhopayogarUpa trigupta (mana vacana kAya ina tInoM kI gupti ) avasthA meM maunapUrvaka ( ina padoM kA ) dhyAna kro| phira kina padoM ko japeM, dhyA ? "parameTThivAcayANaM" 'arihaMta' pada vAcaka hai aura ananta jJAna Adi guNoM se yukta 'zrIarhat' isa pada kA vAcya va abhidheya (kahA jAnevAlA) hai; Adi prakAra se paMcaparameSThiyoM ke vAcakoM ko japo / "aNNaM ca gurUvaeseNa" pUrvokta padoM se anya kA bhI tathA bArahahajAra zloka pramANa paMcanamaskAramahAtmya nAmaka grantha meM kahe hue krama se laghusiddhacakra, vRhatsiddhacakra ityAdi devoM ke pUjana ke vidhAna kA, bhedAbheda-ratnatra ke arAdhaka guru ke prasAda se jAnakara, dhyAna karanA cAhie / isa prakAra padastha dhyAna ke svarUpa kA kathana kiyA // 4 // ___ isa prakAra "pAMcoM indriyoM aura mana ko rokane vAlA dhyAtA (dhyAna karane vAlA) hai; yathAsthita padArtha, dhyeya hai; ekAgra cintana dhyAna hai; saMvara tathA nirjarA ye donoM dhyAna ke phala haiM // 1 // " isa zloka meM kahe hue lakSaNa vAle dhyAtA, dhyeya, dhyAna aura phala kA saMkSepa se kathana karane vAlI tIna gAthAoM se dvitIya antarAdhikAra meM prathama sthala samApta huaa| aba isake Age rAga Adi vikalpa rUpa upAdhi se rahita nija-paramAtma-padArtha kI bhAvanA se utpanna hone vAle sadAnanda eka lakSaNa vAle sukhAmRta rasAsvAda se tRpti rUpa nizcaya-dhyAna kA paramparA se kAraNabhUta jo zubhopayoga lakSaNa vAlA vyavahAra dhyAna hai usake dhyeyabhUta paMca-parameSTiyoM meM se prathama hI jo arhat parameSThI haiM unake svarUpa ko kahatA hU~, yaha For Personal & Private Use Only Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 50 ] tRtIyo'dhikAraH [ 205 svarUpaM kathayAmItyekA pAtanikA / dvitIyA tu pUrvasUtroditasarvapadanAmapadAdipadAnAM vAcakabhUtAnAM vAcyA ye pazcaparameSThinastadvyAkhyAne kriyamANe prathamatastAvajinasvarUpaM nirUpayAmi / athavA tRtIyA pAtanikA padasthapiNDastharUpasthadhyAnatrayasya dhyeyabhUtamarhatsarvajJasvarUpaM darzayAmIti pAtanikAtrayaM manasi dhRtvA bhagavAn sUtramidaM pratipAdayati : NaTThacadudhAikammo dsnnsuhnnaannviiriymiiyo| suhadehattho appA suddho ariho viciMtijo // 50 // naSTacaturghAtikA drshnsukhjnyaanviirymyH| zubhadehasthaH AtmA zuddhaH arhan vicintanIyaH // 50 // vyAkhyA- "gaTThacadughAikammo" nizcayaratnatrayAtmakazuddhopayogadhyAnena pUrva ghAtikarmamukhyabhUtamohanIyasya vinAzanAttadanantaraM jJAnadarzanAvaraNAntarAyasaMjJa-yugapadghAtitrayavinAzakatvAcca praNaSTacaturSAtikarmA / "daMsaNasuhaNANavIriyamaIo" tenaiva ghAtikarmAbhAvena labdhAnantacatuSTayatvAt sahajazuddhAvinazvaradarzanajJAnasukhavIryamayaH / "suhadehattho" nizcayenAzarIro'pi vyavahAreNa saptadhAturahita eka pAtanikA hai / pUrva gAthA meM kahe hue sarvapada-nAmapada-AdipadarUpa vAcakoM ke vAcya jo paMca-parameSThI, unakA vyAkhyAna karane meM prathama hI zrI jinendra ke svarUpa ko nirUpaNa karatA hU~, yaha dUsarI pAtanikA hai / athavA padastha, piMDastha tathA rUpastha ina tIna dhyAnoM ke dhyeyabhUta zrI ahaMta sarvajJa ke svarUpa ko dikhalAtA hUM, yaha tIsarI pAtanikA hai| isa prakAra ina pUrvokta tInoM pAtanikAoM ko mana meM dhAraNa karake siddhAntadeva zrI nemicandra AcArya isa agrima gAthAsUtra kA pratipAdana karate hai: gAthArtha :-cAra ghAtiyA karmoM ko naSTa karane vAle, ananta-darzana-sukha-zAna aura vIrya ke dhAraka, uttama deha meM virAjamAna aura zuddha-AtmasvarUpa arihaMta kA dhyAna karanA cAhiye / / 50 / / vRttyartha :-"NaDhacadughAikammo" nizcayaratnatraya svarUpa zuddhopayogamayI dhyAna ke dvArA pahale ghAtiyA karmoM meM pradhAna mohanIyakarma kA nAza karake, pazcAt jJAnAvaraNadarzanAvaraNa tathA antarAya ina tInoM hI ghAtiyA karmoM kA eka hI sAtha nAza karane se, jo cAroM ghAtiyA kamoM kA naSTa karane vAle ho gaye haiN| "dasaNasuhaNANavIriyamaIo" una ghAtiyA karmoM ke nAza se utpanna ananta catuSTaya (ananta jJAna, ananta darzana, ananta sukha, ananta vIrya) ke dhAraka hone se svabhAvika-zuddha-avinAzI-jJAna-darzana-sukha-vIryamayI haiN| For Personal & Private Use Only Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 ] vRhad dravyasaMgraha [ gAthA 50 divAkarasahasrabhAsuraparamaudArikazarIratvAt zubhadehasthaH / "suddho" "kSudhA tRSA bhayaM dveSo rAgo mohazca cintanam / jarA rujA ca mRtyuzca khedaH svedo mado'ratiH // 1 // vismayo jananaM nidrA viSAdo'STAdaza smRtAH / etairdoSairvinirmuktaH so ayamApto niraJjanaH // 2 // " iti zlokadvayakathitASTAdazadoSarahitatvAt zuddhaH / "appA" evaM guNaviziSTa zrAtmA / "ariho" arizabdavAcyamohanIyasya, raja:zabdavAcyajJAnadarzanAvaraNadvayasya, rahasyazabdavAcyAntarAyasya ca hananAdvinAzAt sakAzAt indrAdivinirmitAM garbhAvataraNajanmAbhiSekaniHkra maraNa kevalajJAnotpattinirvANAbhidhAnapaJcamahAkalyANarUpAM pUjAmarhati yogyo bhavati tena kAraNena zran bhaNyate / 'vicintijjo' ityuktavizeSaNairviziSTamAptAgamaprabhRtigrantha kathita vItarAgasarvajJAdyaSTottarasahasranAmAnamarhataM jina bhaTTArakaM padasthApiMDa stharUpasthabhyAne sthitvA vizeSeNa cintayata dhyAyata he bhavyA yUyamiti / zrAvasare bhaTTacArvAkamataM gRhItvA ziSyaH pUrvapakSaM karoti / nAsti sarvajJo'nupalabdheH / kharaviSAyAvat 1 tatra pratyuttaram -- kimatra deze'tra kAle anu 'suhadehattho' nizcayanaya se zarIra rahita haiM to bhI vyavahAranaya kI apekSA, sAta dhAtuoM (kudhAtu) se rahita va hajAroM sUryoM ke samAna daidIpyamAna aise parama zradArika zarIra vAle haiM, isa kAraNa zubhadeha meM virAjamAna haiM / "suddho" - 'kSudhA 1, tRSA 2, bhaya 3, dveSa 4, rAga 5, moha 6, ciMtA 7, jarA 8, rujA (roga) 6, maraNa 10, sveda ( pasInA ) 11, kheda 12, mada 13, arati 14, vismaya 15, janma 16, nidrA 17 aura viSAda 18; ina 18 doSoM se rahita niraMjana prApta zrI jinendra haiM / 2 / ' isa prakAra ina do zlokoM meM kahe hue aThAraha doSoM se rahita hone ke kAraNa 'zuddha' haiM / 'appA' pUrvokta guNoM kI dhAraka AtmA hai / 'ariho'- 'ara' zabda se kahe jAne vAle mohanIya karma kA, 'raja' zabda se vAcya jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa ina donoM karmoM kA tathA 'rahasya' zabda kA vAcya antarAyakarma, ina cAroM kama kA nAza karane se indra Adi dvArA racI huI garbhAvatAra - janmAbhiSeka - tapakalyANa- kevalajJAnotpatti aura nirvANa samaya meM hone vAlI pAMca mahAkalyANa rUpa pUjA ke yogya hote haiM, isa kAraNa 'an' kahalAte haiM / 'vicitijjo' he bhavyo ! tuma padastha, piMDastha va rUpastha dhyAna meM sthita hokara, Apta- upadiSTa Agama Adi grantha meM kahe hue tathA ina ukta vizeSaNoM sahita vItarAga - sarvajJa Adi eka hajAra ATha nAma vAle arhata jina bhaTTAraka kA vizeSa rUpa se cintavana karo | isa avasara para bhaTTa aura cArvAka mata kA Azraya lekara ziSya pUrNa pakSa karatA haisarvajJa nahIM hai; kyoMki, usakI pratyakSa upalabdhi nahIM hotI, jaise gadhe ke sIMga ? uttara For Personal & Private Use Only Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 50 ] tRtIyo'dhikAraH [207 palabdhiH, sarvadeze kAle vA / yadatra deze'tra kAle nAsti tadA sammata eva / atha sarvadezakAle nAstIti bhaNyate tajjagattrayaM kAlatrayaM sarvajJarahitaM kathaM jJAtaM bhvtaa| jJAtaM cettarhi bhavAneva sarvajJaH / atha na jJAtaM tarhi niSedhaH kathaM kriyate / tatra dRSTAntaH-yathA ko'pi niSedhako ghaTasyAdhArabhUtaM ghaTarahitaM bhUtalaM cakSuSA dRSTvA pazcAdvadatyatra bhUtale ghaTo nAstIti yuktam ; yastu cakSuH rahitastasya punaridaM vacanamayuktam / 'tathaiva yastu jagattrayaM kAlatrayaM sarvajJarahitaM jAnAti tasya jagattraye kAlatraye'pi sarvajJo nAstIti vaktu yuktaM bhavaMti, yastu jagattrayaM kAlatrayaM jAnAti sa sarvajJaniSedhaM kathamapi na karoti / kasmAditi cet 1 jagattrayakAlatyaparijJAnena svayameva sarvajJatvAditi / athoktamanupalabdheriti hetuvacanaM tadapyayuktam / karamAditi cet-kiM sanajJa kI prApti kyA isa deza aura isa kAla meM nahIM hai yA saba deza aura saba kAla meM nahIM hai / yadi kaho ki, isa deza aura isa kAla meM sarvAjJa nahIM hai, taba to ThIka hI hai, kyoMki hama bhI aisA mAnate haiN| yadi kaho sarva deza aura sarga kAloM meM sarvAjJa nahIM hai, to tumane yaha kaise jAnA ki tInoM loka aura tInoM kAla meM sarvAjJa kA abhAva hai| yadi kaho ki abhAva jAna liyA, to tuma hI sarvajJa ho gaye (jo tIna loka tathA tIna kAla ke padArthoM ko jAnatA hai vahI sarvajJa hai. so tumane yaha jAna hI liyA hai ki tInoM loka aura tInoM kAloM meM sarvAjJa nahIM hai, isaliye tuma hI sarvAjJa siddha hue)| 'tIna loka va tInoM kAla meM sarvAjJa nahIM' isako yadi nahIM jAnA to 'sarvAjJa nahIM hai' aisA niSedha kaise karate ho? dRSTAnta-jaise koI niSedha karane vAlA, ghaTa kI AdhArabhUta pRthvI ko netroM se ghaTa rahita dekha kara, phira kahe ki 'isa pRthvI para ghaTa nahIM hai, to usakA yaha kahanA ThIka hai; parantu jo netrahIna hai, usakA aisA vacana ThIka nahIM hai / isI prakAra jo tIna jagat , tIna kAla ko sarvajJa rahita jAnatA hai, usakA yaha kahanA ki tIna jagat tIna kAla meM sarvajJa nahIM, ucita hosakatA hai; kiMtu jo tIna jagat tIna kAla ko jAnatA hai, vaha sarvajJa kA niSedha kisI bhI prakAra nahIM kara sakatA / banyoM nahIM kara sakatA ? tIna jagat tIna kAla ko jAnane se vaha svayaM sarvajJa hogayA, ataH vaha sarvAjJa kA niSedha nahIM kara sktaa| - sarvAjJa ke niSedha meM 'sarvajJa kI anupalabdhi' jo hetu vAkya hai, vaha bhI ThIka nhiiN| kyoM ThIka nahIM ? uttara yaha hai- kyA Apake hI sarvajJa kI anupalabdhi (aprApti) hai yA tIna 1 tathA yoso jagattrayaM kAlatraya sarvajJarahitaM pratyakSeNa jAnAti sa eva sarvajJaniSedhe samartho, na cAnyo ndha iva, yastu jagattrayaM kAlatrayaM jAnAti sa sarvajJaniSedhaM kathamapi na karoti / kasmAt ? jagattrayakAlatrayaviSayaparijJAna sahitatvena svameva sarvajJatvAditi / (paMcAstikAya tAtparya vRttiH gA0 26) 2 'na jAnAti' iti paatthaantrN| 3 "kiM bhavatAmanupalabdheH jagattraya' iti pAThAntaraM / For Personal & Private Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 ] vRhadravyasaMgrahaH [ gAthA 50 bhavatAmanupalabdhiH, kiM jagattrayakAlatrayavartipuruSANAM vA ? yadi bhavatAmanupalabdhistAvatA sarvajJAbhAvo na sidhyati, bhavadbhiranupalabhyamAnAnAM parakIyacittavRttiparamANvAdisUkSmapadArthAnAmiva / athavA jagattrayakAlatrayavartipuruSANAmanupalabdhistatkathaM jJAtaM bhavadbhiH / jJAtaM cettarhi bhavanta eva sarvajJA iti pUrvameva bhaNitaM tiSThati / ityAdihetudUSaNaM jJAtavyam / yathoktaM kharaviSANavaditi dRSTAntavacanam tadapyanucitam / khare viSANaM nAsti gavAdau tiSThatItyatyantAbhAvo nAsti yathA tathA sarvajJasyApi niyatadezakAlAdiSvabhAve'pi sarvathA nAstitvaM na bhavati iti dRSTAntadUSaNaM gatam / atha mataM--sarvajJaviSaye bAdhakapramANaM nirAkRtaM bhavadbhistarhi sarvajJasadbhAvasAdhakaM pramANaM kim ? iti pRSTe pratyuttaramAha-kazcit puruSo dharmI, sarvajJo bhavatIti sAdhyate dharmaH, evaM dharmidharmasamudAyena pakSavacanam / kasmAditi cet, pUrvoktaprakAreNa bAdhakapramANAbhAvAditi hetuvacanam / kiMvat, svayamanubhUyamAnasukhaduHkhAdivaditi dRSTAntavacanam / evaM sarvajJasadbhAve pakSahetudRSTAntarUpeNa vyaGgamanumAnaM jagat tIna kAla ke puruSoM ke anupalabdhi hai| yadi Apake hI sarvajJa kI anupalabdhi hai, to itane mAtra se sarvajJa kA abhAva siddha nahIM hotA; kyoMki, jaise para ke manovicAra tathA paramANu Adi kI Apake anupalabdhi hai, to bhI unakA abhAva siddha nahIM hotA / yadi tIna jagat tIna kAla ke puruSoM ke 'sarvajJa' kI anupalabdhi hai, to isako Apane kaise jAnA ? yadi kaho 'jAna liyA' to Apa hI sarvajJa hue, aisA pahale kahA jA cukA hai| isa prakAra se 'hetu' meM dUSaNa jAnanA caahie| sarvAjJa ke abhAva kI siddhi meM jo 'gadhe ke sIMga' kA dRSTAnta diyA thA, vaha bhI ThIka nahIM hai / gadhe ke sIMga nahIM haiM, kintu gau Adi ke sIMga haiN| sIMga kA jaise atyanta (sarvAthA) abhAva nahIM, vaise hI 'sarvAjJa' kA vivakSita deza va kAla meM abhAva hone para bhI sarvAthA abhAva nahIM hai / isa prakAra dRSTAnta meM dUSaNa AyA / prazna-Apake dvArA sarvAjJa ke sambandha meM bAdhaka pramANa kA to khaMDana huA, kintu sarvAjJa ke sadbhAva ko siddha karane vAlA kyA pramANa hai ? aisA pUche jAne para uttara dete haiM'koI puruSa (AtmA) sAjJa hai', isameM 'puruSa' dharmI hai aura 'sargajJatA', jisako siddha karanA hai, vaha dharma hai; isa prakAra 'dharmI dharma samudAya' ko pakSa kahate haiM (jisako siddha karanA vaha sAdhya arthAt dharma hai / jisameM dharma pAyA jAve yA rahe, vaha dharmI hai| dharma aura dharmI donoM milakara 'pakSa' kahalAte haiN)| isameM hetu kyA hai ? pUrvokta anusAra 'bAdhaka pramANa kA abhAva' yaha hetu hai / kisake samAna? apane anubhava meM Ate hue sukha-duHkha Adi ke samAna, yaha dRSTAnta hai / isa prakAra sarvAjJa ke sadbhAva meM pakSa, hetu tathA dRSTAnta rUpa se tIna aMgoM kA For Personal & Private Use Only Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 50] tRtIyo'dhikAraH [ 206 vijJeyam / athavA dvitIyamanumAnaM kathyate-rAmarAvaNAdayaH kAlAntaritA, mediyo dezAntaritA bhUtAdayo bhavAntaritAH paracetovRttayaH paramANvAdayazva sUkSmapadArthA dharmiNaH kasyApi puruSavizeSasya pratyakSA bhavantIti sAdhyo dharma iti dharmidharmasamudAyena pakSavacanam / kasmAditi cet, anumAnaviSayatvAditi hetuvacanam |kiNvt, yadyadanumAnaviSayaM tattatkasyApi pratyakSaM bhavati, yathAgnyAdi, ityanvayadRSTAntavacanaM / anumAnena viSayAzceti, ityupanayavacanam / tasmAt kasyApi pratyakSA bhavantIti nigmnvcnN| idAnIM vyatirekadRSTAnta: kathyate yanna kasyApi pratyakSaM tadanumAnaviSayamapi na bhavati, yathA khapuSpAdi, iti vyatirekadRSTAntavacanam / anumAnaviSayAzceti punarapyupanayavacanam / tasmAt pratyakSA bhavantIti punarapi nigamanavacanamiti / kintvanumAnaviSayatvAdityayaM hetuH, sarvajJasvarUpe sAdhye sarvaprakAreNa sambhavati yatastataH kAraNAtsvarUpAsiddhabhAvAsiddhavizeSaNAdasiddho na bhavati / tathaiva sarvajJasvarUpaM svapakSaM vihAya sarvajJA'bhAvaM vipakSa na sAdhayati tena kAraNena viruddho na dhAraka anumAna jAnanA caahiye| athavA sargajJa ke sadbhAva kA sAdhaka dUsarA anumAna kahate haiN| rAma aura rAvaNa Adi kAla se dUra va Dhake padArtha, meru Adi deza se antarita padArtha, bhUta Adi bhava se Dhake hue padArtha, tathA para puruSoM ke cittoM ke vikalpa aura paramANu Adi sUkSma padArtha, ye dharmI 'kisI bhI vizeSa-puruSa ke pratyakSa dekhane meM Ate haiM', yaha una rAma rAvaNAdi dharmiyoM meM siddha karane yogya dharma hai| isa prakAra dharmI aura dharma ke samudAya se pakSavacana (pratijJA) hai / rAma rAvaNAdi kisI ke pratyakSa kyoM haiM ? 'anumAna kA viSaya hone se yaha hetu-vacana hai / kisake samAna ? 'jo-jo anumAna kA viSaya hai, vaha-vaha kisI ke pratyakSa hotA hai, jaise-agni Adi', yaha anvaya dRSTAnta kA vacana hai| 'deza kAla Adi se antarita padArtha bhI anumAna ke viSaya haiM' yaha upanaya kA vacana hai / isaliye 'rAma rAvaNa Adi kisI ke pratyakSa hote haiN| yaha nigamana vAkya hai| aba vyatireka dRSTAnta ko kahate haiM- 'jo kisI ke bhI pratyakSa nahIM hote ve anumAna ke viSaya bhI nahIM hote; jaise ki prakAza ke puSpa Adi' yaha vyatireka dRSTAnta kA vacana hai / 'rAma rAvaNa Adi anumAna ke viSaya haiN| yaha upanaya kA vacana hai / isaliye 'rAma rAvaNAdi kisI ke pratyakSa hote haiN| yaha nigamana vAkya hai / 'rAma rAvaNAdi kisI ke pratyakSa hote haiM, anumAna ke viSaya hone se yahA~ para 'anumAna ke viSaya hone se' yaha hetu hai / sarvajJa rUpa sAdhya meM yaha hetu saba taraha se sambhava hai; isa kAraNa yaha hetu svarUpAsiddha, bhAvAsiddha, ina vizeSaNoM se asiddha nahIM hai / tathA ukta hetu, sarvAjJa rUpa apane pakSa ko chor3akara sarvajJa ke abhAva rUpa vipakSa ko siddha nahIM karatA, isa kAraNa viruddha bhI nahIM hai / aura jaise 'sargajJa ke sadbhAva rUpa apane pakSa meM rahatA 1 'vizeSaNAdyasiddho' iti pAThAntaraM For Personal & Private Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210] bRhadrvyasaMgrahaH [gAthA 50 bhavati / tathaiva ca yathA sarvajJasadbhAve svapakSe vartate tathA sarvajJAbhAve'pi vipakSe'pi na vartate tena kAraNenA'naikAntiko na bhavati / anaikAntikaH ko'rtho ? vyabhicArIti / tathaiva pratyakSAdipramANabAdhito na bhavati, tathaiva ca prativAdinAM pratyasiddha sarvajJasadbhAvaM sAdhayati, tena kAraNenAkiMcitkaro'pi na bhavati / evamasiddhaviruddhAnakAntikAkizcitkarahetudoSarahitatvAtsarvajJasadbhAvaM sAdhayatyeva / ityuktaprakAreNa sarvajJasadbhAve pakSahetudRSTAntopanayanigamanarUpeNa paJcAGgamanumAnam jJAtavyamiti / kiM ca yathA locanahInapuruSasyAdarza vidyamAne'pi prativimbAnAM parijJAnaM na bhavati, tathA locanasthAnIyasarvajJatAguNarahitapUruSasyAdarzasthAnIyavedazAstre kathitAnAM prati vimbasthAnIyaparamANavAdyanantasUkSmapadArthAnAM kvApikAle parijJAnaM na bhavati / tathAcoktaM "yasya nAsti svayaM prajJA zAstraM tasya karoti kim / locanAbhyAM vihInasya darpaNaH kiM kariSyati // 1 // iti saMkSepeNa sarvajJasiddhiratra boddhavyA / evaM padasthapiNDastharUpasthadhyAne dhyeyabhUtasya sakalAtmano jinabhaTTArakasya vyAkhyAnarUpeNa gAthA gatA // 50 // hai, jaise sarvAjJa ke abhAva rUpa vipakSa meM nahIM rahatA, isa kAraNa ukta hetu anaikAntika bhI nahIM hai / anaikAntika kA kyA artha hai ? 'vyabhicArI' / pratyakSa Adi pramANoM se bAdhita bhI nahIM hai, tathA sarvAjJa ko na mAnane vAle bhaTTa aura cArvAka ke liye sarvajJa ke sadbhAva ko siddha karatA hai ataH ina donoM kAraNoM se akiMcit kara bhI nahIM hai| isa prakAra se 'anumAna kA viSaya hone se' yaha hetu-vacana asiddha, viruddha, anaikAntika, akiMcitkara rUpa hetu ke dUSaNoM se rahita hai, isa kAraNa sarvAjJa ke sadbhAva ko siddha karatA hI hai| isa prakAra sarvajJa ke sadbhAva meM pakSa, hetu, dRSTAnta, upanaya aura nigamana rUpa se pAMcoM aMgoM vAlA anumAna jAnanA caahiye| vizeSa :--jaise netrahIna puruSa ko darpaNa ke vidyamAna rahane para mI pratibiMboM kA jJAna nahIM hotA, isI prakAra netroM ke sthAnabhUta sarvAjJatArUpa guNa se rahita puruSa ko darpaNa ke sthAnabhUta vedazAstra meM kahe hue prativimboM ke sthAnabhUta paramANu Adi ananta sUkSma padArthoM kA kisI bhI samaya jJAna nahIM hotA / aisA kahA bhI hai ki-'jisa puruSa ke svayaM buddhi nahIM hai usakA zAstra kyA upakAra kara sakatA hai ? kyoMki netroM se rahita puruSa kA darpaNa kyA upakAra karegA ? (arthAt kucha upakAra nahIM kara sktaa)| 1 / ' isa prakAra yahA~ saMkSepa se sarvajJa kI siddhi jAnanI cAhie / aise padastha, piMDastha aura rUpastha ina tInoM dhyAnoM meM dhyeyabhUta sakala-paramArama-zrIjina-bhaTTAraka ke vyAkhyAna se yaha gAthA samApta huI // 50 // For Personal & Private Use Only Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo'dhikAraH gAthA 51 ] [ 211 atha siddhasadRzanijaparamAtmatatva paramasamarasIbhAvalakSaNasya rUpAtItanizcayadhyAnasya pAramparyeNa kAraNabhUtaM muktigatasiddhabhaktirUpaM ' Namo siddhANaM' iti padoccAraNalakSaNaM yatpadasthaM dhyAnaM tasya dhyeyabhUtaM siddhaparameSThIsvarUpaM kathayati : kammadeho loyAloyassa jAo daTThA / purisAyAro appA siddho jhAeha loyasiharattho || 51 // naSTASTakarmmadehaH lokAlokasya jJAyakaH draSTA / puruSAkAraH AtmA siddhaH dhyAyeta lokazikharasthaH // 51 // vyAkhyA- 'kammadeho' zubhAzubhamanovacanakAyakriyArUpasya dvatazabdAbhidheyakarmakANDasya nirmUlanasamarthena svazuddhAtmatatsvabhAvanotpannarAgAdivikalpopAdhirahitaparamAhlAdaikalakSaNa sundaramanoharAnandasyaMdiniH kriyAdva tazabdavAcyena paramajJAnakANDena vinAzitajJAnAvaraNAdyaSTakamadArikAdipaJca dehatvAt naSTASTaka rmadehaH / 'loyAloyassa jANaodaTThA' pUrvoktajJAnakANDabhAvanAphalabhUtena sakalavimalakevalajJAnadarzanadvayena lokAlokagatatrikAlavarttisamastavastusambandhivizeSasAmAnyasvabhAvAnAmekasamayajJAyakadarzakatvAt lokAlokasya jJAtA draSTA bhavati / 'purisAyAro' siddhoM ke samAna nija-paramAtma-tattva meM paramasamarasI-bhAva vAle rUpAtIta nAmaka nizcaya-dhyAna ke paramparA se kAraNabhUta tathA mukti ko prApta, aise siddha parameSThI kI bhaktirUpa 'Namo siddhANaM' isa pada ke uccAraNarUpa lakSaNa vAlA jo padastha dhyAna, usake dhyeyabhUta siddhaparameSThI ke svarUpa ko kahate hai : : gAthArtha :- aSTa karma rUpI zarIra ko naSTa karane vAlI, lokAloka-AkAza ko jAnanedekhane vAlI, puruSAkAra, loka- zikhara para virAjamAna, aisI AtmA siddha-parameSThI hai / ataH tuma saba una siddha parameSThI kA dhyAna karo / / 51 // vRttyartha :- 'TThaTThakammadeho' zubha-azubha mana-vacana aura kAya kI kriyA rUpa tathA dvaita zabda ke abhidheyarUpa karma samUha kA nAza karane meM samartha, nija-zuddha-Atma-svarUpa kI bhAvanA se utpanna, rAgAdi vikalparUpa upAdhi se rahita, parama Ananda eka lakSaNa vAlA, sundara - manohara - Ananda ko bahAne vAlA, kriyArahita aura advaita zabda kA vAcya, aise paramajJAnakAMDa dvArA jJAnAvaraNa Adi karma evaM audArika Adi pAMca zarIroM ko naSTa karane se, jo naSTa- aSTa - karma - deha hai / 'loyAloyassa jAo daTThA' pUrvokta jJAnakAMDa kI bhAvanA ke phalasvarUpa pUrNa nirmala kevalajJAna aura darzana donoM ke dvArA lokAloka ke For Personal & Private Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212] vRhadravyasaMgrahaH [ gAthA 51 nizcayanayenAtIndriyAmUrtaparamaciducchalananirbharazuddhasvabhAvena nirAkAro'pi vyavahAreNa bhUtapUrvanayena kiJcidUnacaramazarIrAkAreNa gatasikthamRSAgarbhAkAravacchAyApratimAvadvA puruSAkAraH / 'appA' ityuktalakSaNa AtmA / kiM bhaNyate ? 'siddho' aJjanasiddhapAdukAsiddhaguTikAsiddhakhagasiddhamAyAsiddhAdilaukikasiddhavilakSaNaH kevalajJAnAdyanantaguNavyaktilakSaNaH siddho bhaNyate / 'jhAeha loyasiharattho' tamitthaMbhUtaM siddhaparameSThinaM lokazikharasthaM dRSTazrutAnubhUtapaJcendriyabhogaprabhRtisamastamanoratharUpanAnAvikalpajAlatyAgena triguptilakSaNarUpAtItadhyAne sthitvA dhyAyata he bhavyA yUyam iti / evaM niSkalasiddhaparameSThivyAkhyAnena gAthA gatA // 51 // ___ atha nirupAdhizuddhAtmabhAvanAnubhatyavinAbhatanizcayapazcAcAralakSaNasya nizcayadhyAnasya paramparayA kAraNabhataM nizcayavyavahArapaJcAcArapariNatAcAryabhaktirUpaM 'Namo AyariyANaM' iti padoccAraNalakSaNaM yatpadasthadhyAnaM tasya dhyeyabhUtamAcAryaparameSThinaM kathayati : tIna kAlavartI sarva padArtha sambandhI vizeSa tathA sAmAnya bhAvoM ko eka hI samaya meM jAnane aura dekhane se, lokAloka ko jAnane-dekhanevAle haiN| "purisAyAro" nizcayanaya kI dRSTi se indriyAgocara-amUrtika-paramacaitanya se bhare hue zuddha-svabhAva kI apekSA AkAra rahita haiM; to bhI vyavahAra se bhUtapUrva naya kI apekSA aMtima zarIra se kucha kama AkAra vAle hone ke kAraNa, momarahita mUsa ke bIca ke AkAra kI taraha athavA chAyA ke pratibiMba ke samAna, puruSAkAra hai / "appA" pUrvokta lakSaNavAlI AtmA; vaha kyA kahalAtI hai ? 'siddho' aJjanasiddha, pAdukAsiddha, guTikAsiddha, khaDagasiddha aura mAyAsiddha Adi lokika (loka meM kahe jAnevAle) siddhoM se vilakSaNa kevalajJAna Adi anaMta guNoM kI prakaTatArUpa siddha kahalAtI haiM / "jhAeha loyasiharattho" he bhavyajano! tuma dekhe-sune-anubhava kiye hue jo pA~coM indriyoM ke bhoga Adi samasta manoraMtharUpa aneka vikalpa-samUha ke tyAga dvArA manavacana-kAya kI guptisvarUpa rUpAtIta dhyAna meM sthira hokara, loka ke zikhara para virAjamAna pUrvokta lakSaNavAle siddha parameSThI ko dhyAvo ! isa prakAra azarIrI siddha parameSTI ke vyAkhyAnarUpa yaha gAthA samApta huI // 51 // . aba upAdhi rahita zuddha-AtmabhAvanA kI anubhUti ( anubhava ) kA avinAbhUta nizcaya-paMca-AcAra-rUpa-nizcaya-dhyAna kA paramparA se kAraNabhUta, nizcaya tathA vyavahAra ina donoM prakAra ke pA~ca AcAroM meM pariNata (tatpara vA tallIna ) aise AcArya parameSThI kI bhaktirUpa aura "Namo AyariyANaM" isa pada ke uccAraNa-rUpa jo padastha dhyAna, usa padastha* dhyAna ke dhyeyabhUta AcArya parameSTI ke svarUpa ko kahate haiM : For Personal & Private Use Only Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 52] tRtIyo'dhikAraH [ 213 dasaNaNANapahANe vIriyacArittavaratavAyAre / appaM paraM ca juMjai so Ayario muNI jhepro // 52 / / darzanajJAnapradhAne vIryacAritravaratapa AcAre / AtmAnaM paraM ca yunakti saH prAcAryaH muniH dhyeyaH // 52 // vyAkhyA- 'dasaNaNANapahANe vIriyacArittavaratavAyAre' samyagdarzanajJAnapradhAne vIryacAritravaratapazcaraNAcAre'dhikaraNabhate 'appaM paraM ca jujaI' AtmAnaM paraM ziSyajanaM ca yo'sau yojayati sambandhaM karoti 'so Ayarizro muNI jho' sa uktalakSaNa AcAryo munistapodhano dhyeyo bhavati / tathAhi-bhUtArthanayaviSayabhUtaH zuddhasamayasArazabdavAcyo bhAvakarmadravyakarmanokarmAdisamastaparadravyebhyo bhinnaH paramacecanyavilAsalakSaNaH svazuddhAtmaivopAdeya iti rucirUpaM samyagdarzanaM, tatrAcaraNaM pariNamanaM nishcydrshnaacaarH| 1 / tasyaiva zuddhAtmano nirupAdhisvasaMvedanalakSaNabhedajJAnena mithyAtvarAgAdiparabhAvebhyaH pRthaparicchedanaM samyagjJAnaM, tatrAcaraNaM pariNamanaM nizcayajJAnAcAraH / 2 / tatraiva rAgAdivikalpopAdhirahitasvAbhAvikasukhAsvAdena nizcalacitta vItarAgacAritraM, tatrAcaraNaM pariNamanaM nizcayacAritrA gAthArtha :-darzanAcAra 1, jJAnAcAra 2, kI mukhyatA sahita vIryAcAra 2, cAritrAcAra 3 aura tapAcAra 5, ina pA~coM AcAroM meM jo Apa bhI tatpara hote haiM aura anya (ziSyoM ) ko bhI lagAte haiM, vaha AcAryamuni dhyAna karane yogya haiM // 52 // vRttyartha :-"dasaNaNANapahANe vIriyacArittavaratavAyAre" samyagdarzanAcAra aura samyagjJAnAcAra kI pradhAnatA sahita, vIryAcAra, cAritrAcAra aura tapazcaraNAcAra meM "appaM paraM ca jujai" apane ko aura anya arthAt ziSya-janoM ko lagAte haiM, "so Ayario muNI jheo" ve pUrvokta lakSaNavAle AcArya tapodhana dhyAna karane yogya haiM / vizeSabhUtArthanaya (nizcayanaya) kA viSayabhUta, 'zuddhasamayasAra' zabda se vAcya, bhAvakarma-dravyakarmanokarma Adi samasta para-padArthoM se bhinna aura parama-caitanya kA vilAsarUpa lakSaNa vAlI, yaha nija-zuddha-AtmA hI upAdeya hai; aisI ruci samyak-darzana hai; usa samyagdarzana meM jo AcaraNa arthAt pariNamana, vaha nizcayadarzanAcAra hai / 1 / usI zuddha AtmA ko, upAdhi rahita svasaMvedanarUpa bhedajJAna dvArA mithyAtva-rAga Adi parabhAvoM se bhinna jAnanA, samyagjJAna hai; usa samyagjJAna meM AcaraNa arthAt pariNamana, vaha nizcayajJAnAcAra hai / 2 / usI zuddha AtmA meM rAga Adi vikalparUpa upAdhi se rahita svAbhAvika sukhAsvAda se nizcala-citta honA, vItarAgacAritra hai; usameM jo AcaraNa arthAt pariNamana, vaha nizcayacAritrAcAra - For Personal & Private Use Only Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214] vRhadravyasaMgrahaH [gAthA 2 cAraH / 3 / samastaparadravyeNyAvirodhena tathaivAnazanAdidvAdazatapazcaraNabahiraGgasahakArikAraNena ca svasvarUpe pratapanaM vijayama nizcayatapazcaraNaM, tAcaraNaM pariNamanaM nizcayatapazcaraNAcAraH / 4 / tasyaiva nizcayacaturvidhAcArasya rakSaNArtha svazaktyanavagRhanaM nizcayavIryAcAraH / 5 / ityuktalakSaNanizcayapaJcAcAre tathaiva "chattIsaguNasamagge paMcavihAcArakaraNasandarise / sissANuggahakusale dhammAyarie sadA vaMde / 1 / " iti gAthAkathitakrameNAcArArAdhanAdicaraNazAstravistIrNabahiraGgasahakArikAraNabhUte vyavahAsacAcAre ca svaM paraM ca yojayatyanuSThAnena sambadhaM karoti sa AcAryo bhavati / sa ca padasthadhyAne dhyAtavyaH / ityAcAryaparameSThivyAkhyAnena sUtraM gatam // 52 // __ atha svazuddhAtmami zobhanamadhyAyo'bhyAso nizcayasvAdhyAstanlakSaNanizcayadhyAnasya pAramparyeNa kAraNabhUtaM bhedAbhedaratnatrayAditacopadezaka- paramopAdhyAyabhaktirUpaM 'pramo ukjhAyANa' iti padoccAraNalakSaNaM. yat padasthadhyAna, tasva dhyeyamatAprAdhyAyamunIzvaraM kathayati hai / 3 / samasta paradravyoM kI icchA ke rokane se tathA anazana Adi bAraha-tapa-rUpa-bahiraMgasahakArIkAraNa se jo nija svarUpa meM pratapana arthAt vijayana, vaha nizcayatapazcaraNa hai; usameM jo AcaraNa arthAt pariNamana nizcayatapazvaraNAcAra hai / 4 / ina cAra prakAra ke nizcaya AcAra kI rakSA ke liye apanI zakti kA nahIM chipAnA, nizcayavIryAcAra hai|5| aise ukta lakSaNoM vAle pA~ca prakAra ke nizcaya AcAra meM aura isI prakAra, "chattIsa guNoM se sahita, pAMca prakAra ke AcAra ko karane kA upadeza dene vAle tathA ziSyoM para anugraha (kRpA) rakhane meM catura jo dharmAcArya haiM unako maiM sadA vaMdanA karatA huuN| 1 / " isa gAthA meM kahe anusAra prAcAra ArAdhanA Adi caraNAnuyoga ke zAstroM meM vistAra se kahe hue bahiraGgasahakArIkAraNarUpa pAMca prakAra ke vyavahAra AcAra meM jo apane ko tathA anya ko lagAte haiM (svayaM usa paMcAcAra ko sAdhane haiM aura dUsaroM se sadhAte haiM) ve AcArya kahalAte haiN| ve prAcArya parameSThI padasthadhyAna meM dhyAna karane yogya haiN| isa prakAra AcArya parameSThI ke vyAkhyAna se gAthAsUtra samApta huA // 52 / aba nija zuddha zrAtmA meM jo uttama adhyayana arthAt abhyAsa karanA hai, usako nizcaya svAdhyAya kahate haiM / usa nizcayasvAdhyAyarUpa nizcayadhyAna ke paramparA se kAraNabhUta bheda-abheda-ratnatraya Adi tattvoM kA upadeza karanevAle, parama upAdhyAya kI bhaktisvarUpa "Namo uvabhAyA" isa pada ke uccAraNarUpa jo padasthadhyAna usake dhyeyabhUta, aise upAdhyAya parameSThI ke svarUpa ko kahate haiM : For Personal & Private Use Only Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 53 ] tRtIyo'dhikAraH [215 jo rayaettayajutto NiccaM dhammovadesaNe hirdo| so uvajjhoo appA jadivarakhasaho Namo tassa // 53 // yaH ratnatrayayuktaH nityaM dharmopadezane nirtH| saH upAdhyAyaH AtmA yativaravRSabhaH namaH tasmai // 53 // vyAkhyA--'jo rayaNattayajutto' yo'sau bAhyamyantararatnatrayAnuSThAnena yuktaH pariNataH / 'piccaM dhammovadesaNe hirado' SadravyapaJcAstikAyasaptatavanavapadArtheSu madhye svazuddhAtmadravyaM svazuddhajIvAstikAyaM svazuddhAtmatatvaM svazuddhAtmapadArthamevopAdeyaM zeSaM ca heyaM, tathaivottamakSamAdidharma ca nityamupadizati yo'sau sa nityaM dharmopadezane nirato bhaeyate / 'so uvajjhAo appA' sa cetthaMbhUta AtmA upAdhyAya iti / punarapi kiM viziSTaH 1 'jadivaravasaho' paJcendriyaviSayajayena nijazuddhAtmani yatnaparANAM yativarANAM madhye vRSabhaH pradhAno yativaravRSabhaH / Namo tassa' tasmai dravyabhAvarUpo namo namaskAro'stu / ityupAdhyAyapAyeSThivyAkhyAna rUpeNa gAthA gatA // 53 // atha nizcayaratnatrayAtmakanizcayadhyAnasya paramparayA kAraNabhUtaM bAhyA gAthArtha :-jo ratnatraya se sahita, nirantara dharma kA upadeza dene meM tatpara tathA munIzvaroM meM pradhAna hai, vaha AtmA upAdhyAya hai / usake liye namaskAra ho // 53 // vRttyartha :-"jo rayaNattayajutto" jo bAhya, Abhyantara ratnatraya ke anuSThAna (sAdhana) se yukta haiM (nizcaya-vyavahAra-ratnatraya ko sAdhane meM lage hue haiM ) / "Nicca dhammovadesaNe Nirado" 'chaH dravya, pAMca astikAya, sAta tattva va nava padArthoM meM nija-zuddha-Atmadravya, nija-zuddha-jIvAstikAya, nija-zuddha-Atmatatva aura nija-zuddha-AtmapadArtha hI upAdeya hai, anya saba heya haiN| isa viSaya kA tathA uttama kSamA Adi daza dharmoM kA jo nirantara upadeza dete haiM, ve nitya dharmopadeza dene meM tatpara kahalAte haiM / "so uvabhAo appA" isa prakAra kI vaha AtmA upAdhyAya hai| usameM aura kyA vizeSatA hai ? "jadivaravasaho" pA~coM indriyoM ke viSayoM ko jItane se nija-zuddha-AtmA meM prayatna karane meM tatpara, aise munIzvaroM meM vRSabha arthAt pradhAna hone se yativRSama haiN| "Namo tassa" una upAdhyAya parameSThI ko dravya tathA bhAvarUpa namaskAra ho / isa prakAra upAdhyAya parameSThI ke vyAkhyAna se gAthAsUtra pUrNa huA / / 53 // aba nizcayaratnatrayasvarUpa-nizcayadhyAna kA paramparA se kAraNabhUta, bAhya-abhyantara For Personal & Private Use Only Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 ] vRhadrvya saMgrahaH [ gAthA 54 bhyantaramokSamArgasAdhakaM paramasAdhubhaktirUpaM NamoM loe savvasAhUNaM' iti padoccAraNajapadhyAnalakSaNaM yat padasthadhyAnaM tasya dhyeyabhUtaM sAdhuparameSThisvarUpaM kathayati dasaNaNANasamaggaM maggaM mokkhassa jo hu caaritt| sAdhayadi NiccasuddhaM sAhU sa muNI Namo tassa // 54 // darzanajJAnasamagra mArga mokSasya yaH hi cAritram / sAdhayati nityazuddhaM sAdhuH saH muniH namaH tasmai // 54 // vyAkhyA-'sAhU sa muNI' sa muniH sAdhurbhavati / yaH kiM karoti ? 'jo hu sAdhayadi' yA kartA hu sphuTa sAdhapatiM / kiM ? 'cAritta' cAritraM / kathaMbhUtaM ? 'dasaNagANasamaragaM' vItarAgasamyagdarzanazAnAmyAM samagram paripUrNam / punarapi kathambhUtaM ? 'maggaM mokavassa' mArgabhUtaM; kasya ? mokSasya / punazca kim rUpa zira nityaM carvakAlaM yuddha rAmAdirahitam / 'NamA tassa' evaM guNaviziSTo yastasmai sAdhave namo namaskArostviti / tathAhi- "udyotanamudyogo nirvahaNaM sodhanaM ca nistaraNam / dRgavagamacaraNatapasAmAkhyAtArAdhanA sadbhiH / / " mokSamArga ke sAdhanevAle paramasAdhu kI bhaktisvarUpa "Namo loe savvasAhU" pada ke uccAraNe, japane aura dhyAnerUpa jo padastha dhyAna usake dhyeyabhUta, aise sAdhu parameSThI ke svarUpa ko kahate haiM : gAthArtha :-darzana aura jJAna se pUrNa, mokSamArga-svarUpa, sadAzuddha, aise cAritra ko jo sAdhate haiM, ve muni 'sAdhu parameSThI' haiM, unako merA namaskAra ho // 54 // . vRtyartha :-'sAhU sa muNI' vaha muni sAdhu hote haiM / ve kyA karate haiM ? 'joha sAdhayadi' jo prakaTa rUpa se sAdhate haiN| kisako sAdhate haiM ? 'cArittaM cAritra ko sAdhate haiN| kisa prakAra ke cAritra ko sAdhate haiM ? 'daMsaNaNANa samaggaM' vItarAga samyagdarzana va jJAna se paripUrNa cAritra ko sAdhate haiN| punaH cAritra kaisA hai ? 'maggaM mokkhassa' jo cAritra mArgasvarUpa hai / kisa kA mArga hai ? mokSa kA mArga hai / vaha cAritra kisa rUpa hai ? 'Nicca suddhaM' jo cAritra nitya sarvakAlazuddha arthAt rAgAdi rahita hai| (vItarAga samyagdarzana-jJAna se paripUrNa, mokSamArga-svarUpa, nitya rAgAdi rahita, aise cAritra ko acchI taraha pAlanevAle muni, sAdhu haiN)| "Namo tassa" pUrvokta guNa sahita usa sAdhu parameSThI ko namaskAra ho| spaSTIkaraNa-"darzana, jJAna, cAritra aura tapa inakA jo udyotana, udyoga, nirvahaNa, sAdhana aura nistaraNa hai, usako satpuruSoM ne ArAdhanA kahA hai / 1 / isa AryAchanda meM kahI huI For Personal & Private Use Only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 54] tRtIyo'dhikAraH [ 217 ityAryAkathitavahiraGgacaturvidhArAdhanAbalena, tathaiva "sama saraNANaM saccAritta hi sattavo ceva / cauro ciTThahi Ahe tamA zrAdA hu me saraNaM / 1 / " iti gAthAkathitAbhyantaranizcayacaturvidhArAdhanAbalena ca bAhyAbhyantaramokSamArgadvitIyanAmAbhidheyena kRtvA yaH kartA vItarAgacAritrAvinAbhataM svazuddhAtmAnaM sAdhayati bhAvayati sa sAdhubhavati / tasyaiva sahajazuddhasadAnandaikonubhUtilakSaNo bhAvanamaskArastathA 'Namo loe savvasAhUNaM' dravyanamaskArazca bhavatviti // 54 // evamuktaprakAreNa gAthApazcakena madhyamapratipacyA pazcaparameSThisvarUpaM jJAtavyam / athavA nizcayena "aruhA siddhAiriyA uvajjhAyA sAhu pNcprmetttthii| te vi hu giTThadi Ade tamA AdA hu me saraNaM / 1 / " iti gAthAkathitakrameNa saMkSepeNA, tathaiva vistareNa paJcaparameSThikathitagranthakrameNa, ativistAreNa tu siddhacakrAdidevArcanAvidhirUpamantravAdasaMbandhipaJcanamaskAragranthe ceti / evaM gAthApaJcAkena dvitIyasthalaM gatam / atha tadeva dhyAnaM vikalpitanizcayenAvikalpitanizcayena prakArAntareNo bahiraGga-darzana, jJAna, cAritra aura tapa ArAdhanA ke bala se, tathA "samyagdarzana, samyagjJAna, samyakacAritra aura samyakatapa, ye cAroM AtmA meM nivAsa karate haiM, isa kAraNa AtmA hI mere zaraNabhUta hai / 1 / " isa prakAra gAthA meM kahe anusAra, Abhyantara evaM nizcaya cAra prakAra kI ArAdhanA ke balase athavA bAhya-Abhyantara-mokSamArga dUsarA nAma hai jisakA aisI bAhya-Abhyantara ArAdhanA karake jo vItarAgacAritra ke avinAbhUta nija-zuddha-AtmA ko sAdhate haiM arthAt bhAvate haiM; ve sAdhu parameSThI kahalAte haiN| unhI ke liye merA svAbhAvikazuddha-sadAnanda kI anubhUtirUpa bhAvanamaskAra tathA "Namo loe savvasAhUNaM" isa pada ke uccAraNarUpa dravyanamaskAra ho // 54 // ukta prakAra se pA~ca gAthAoM dvArA madhyamarUpa se paJca parameSThI ke svarUpa kA kathana kiyA gayA hai, yaha jAnanA cAhiye / athavA nizcayanaya se "ahaMt, siddha, AcArya; upAdhyAya aura sAdhu ye pAMcoM parameSThI haiM ve bhI AtmA meM sthita haiN| isa kAraNa AtmA hI mujhe zaraNa hai| 1 / " isa gAthA meM kahe hue kramAnusAra saMkSepa se paJcaparameSThiyoM kA svarUpa jAnanA cAhiye / vistAra se paJcaparameSThiyoM kA svarUpa, paJcaparameSThI kA kathana karanevAle grantha se kramAnusAra jAnanA cAhiye / tathA siddhacakra Adi devoM kI pUjanavidhirUpa jo mantravAdasambandhI paJcanamaskAramAhAtmya nAmaka grantha hai, usa se paJcaparameSThiyoM kA svarUpa atyanta vistArapUrvaka jAnanA cAhiye / isa prakAra pA~ca gAthAoM se dUsarA sthala samApta huaa| aba usI dhyAna ko vikalpitanizcaya aura avikalpitanizcayarUpa prakArAntara se For Personal & Private Use Only Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 ] vRhadravyasaMgraha [ gAthA 55 pasaMhArarUpeNa punarapyAha / tatra prathamapAde dhyeyalakSaNaM, dvitIyapAde dhyAtRlakSaNaM, tRtIyapAde dhyAnalakSaNaM caturthapAde nayavibhAgaM kathayAmItyabhiprAyaM manasi dhRtvA bhagavAn sUtramidaM pratipAdayati - jaM kiMcivicitaM to girIhavittI have jadA sAhU | laddhU ya eyacaM tadAhu taM tassa NicchiyaM jjhANaM // 55 // yat kiMcit api cintayan nirIhavRttiH bhavati yadA sAdhuH / labdhvA ca ekatvaM tadA AhuH tat tasya nizcayaM dhyAnam // 55 // vyAkhyA - 'tadA' tasmin kAle / 'Ahu' Ahurbuvanti / 'taM tassa bicchayaM jjhANaM' tattasya nizcayadhyAnamiti / yadA kim ? 'girIhavittI have jadA sAhU ' nirIha vRttirniSpRhavRttiryadA sAdhurbhavati / kiM kurvan ? 'jaM kiMcivi citato' yat kimapi dhyeyaM vasturUpeNa vicintayanniti / kiM kRtvA pUrva ? 'laddhaya eyatta" tasmin dhyeye labdhvA / kiM ? ekatvaM ekAgracintAnirodhanamiti / atha vistaraHyat kiJcid dhyeyamityanena kimukta bhavati 1 prAthamikApekSayA savikalpAvasthAyAM viSayakaSAyavaJcanArthaM citta sthirIkaraNArthaM paJcaparameSThiyAdiparadravyamapi dhyeyaM bhavati / saMkSepapUrvaka kahate haiM / 'gAthA ke prathama pAda meM dhyeya kA lakSaNa, dvitIya pAda meM dhyAtA ( dhyAna karanevAle) kA lakSaNa, tIsare pAda meM dhyAna kA lakSaNa aura cauthe pAda meM nayoM ke vibhAga ko kahatA hU~ / ' isa abhiprAya ko mana meM dhAraNa karake bhagavAt ( zrI nemicaMdra cArya) sUtra kA pratipAdana karate haiM : gAthArtha :--dhyeya meM ekAgracitta hokara jisa kisI padArtha kA dhyAna karate hue sAdhu jaba niHpRha-vRtti ( samasta icchArahita ) hote haiM taba unakA vaha dhyAna nizcayadhyAna hotA hai | 55 | vRttyartha :- ' tadA' usa kAla meM / 'Ahu' kahate haiM / 'taM tassa zicchayaM ubhAraNaM' usako, usakA nizcaya dhyAna ( kahate haiM ) / jaba kyA hotA hai / ? 'girIhavittI have jadA sAhu' jaba nispRha vRttivAlA sAdhu hotA hai / kyA karatA hai ? 'jaM kiMcivi citaMto' jisa kisI dhyeya vastu svarUpa kA vizeSa cintavana karatA hai / pahile kyA karake ? 'laddhUNa ya eyattaM' usa dhyeya meM prApta hokara / kyA prApta hokara ? ekapane ko arthAt ekAgra cintA -nirodha ko prApta ho / (dhyeya padArtha meM ekAgra cintA kA nirodha karake yAnI ekacitta hokara, jisa kisI dhyeya vastu kA cintavana karatA huA sAdhu jaba nispRha vRttivAlA hotA hai, usa samaya sAdhu ke usa dhyAna ko nizcayadhyAna kahate haiM ) / vistAra se varNana - gAthA meM 'yat kiMcit dhyayem' (jisa kisI bhI dhyeya padArtha ko ) isa pada se kyA kahA hai ? prArambhika avasthA kI For Personal & Private Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 56 ] tRtIyo'dhikAraH pazcAdabhyAsavazena sthirImate cice sati zuddhabudvaikasvabhAvanijazuddhAtmasvarUpameva dhyeyamityukta' bhavati / niSpRhavacanena punarmidhyAtvaM vedatrayaM hAsyAdiSaTakakrodhAdicatuSTaya rUpacaturdazA'bhyantaraparigraheNa tathaiva kSetravAstuhiraNyasuvarNadhanadhAnya dAsIdAkhakupyabhANDA'bhidhAnadazavidhavahiraGgaparigRddeNa ca rahitaM dhyAtRsvarUpamukta N bhavati / ekAgracintAnirodhena ca 'pUrvoktavividhadhyeyavastuni sthiratvaM nizcalatvaM dhyAnalakSaNaM bhaNitamiti / nizcayazabdena tu prAthamikApekSayA vyavahAraratnatrayAnukUlanizcayo grAhyaH, niSpannayoga puruSApecayA tu zuddhopayoga lacayatriva citaikadezazuddhanizcayo gAAH / vizeSanizcayaH punaragaM vacyamANastiSThatIti sUtrArthaH // 55 // atha zubhAzubhamanovacanakAyanirodhe kRte satyAtmani sthiro bhavati tadeva paramadhyAnamityupadizati : mA ciTThaha mA jaMpa mA cintaha kiMviM jeNa hoi thiro / reer appamma ramro iNameva paraM ive jyAkhaM // 56 3 [ 216 apekSA se jo savikalpa avasthA hai, usameM viSaya aura kaSAyoM ko dUra karane ke liye tathA cittako sthira karane ke liye paJcaparameSThI Adi paradravya bhI dhyeya hote haiM / phira jaba abhyAsa se citta sthira ho jAtA hai taba zuddha-buddha ekasvabhAva nija-zuddha- AtmA kA svarUpa hI dhyeya hotA hai / 'nispRha' zabda se midhyAtva, tInoM veda, hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, krodha, mAna, mAyA aura lobha ina caudaha antaraGga parigrahoM se rahita tathA kSetra, vAstu, hiraNya, suvarNa, dhana, dhAnya, dAsI, dAsa, kupya aura bhAMDa nAmaka daza bahiraGga parigrahoM se rahita, dhyAna karanevAle kA svarUpa kahA gayA hai / 'ekAgra cintA nirodha' se pUrvokta nAnA prakAra ke dhyAna karane yogya padArthoM meM sthiratA aura nizcalatA ko dhyAna kA lakSaNa kahA hai| 'nizcaya' zabda se, abhyAsa prArambha karanevAle kI apekSA vyavahAraratnatraya ke anukUla nizcaya grahaNa karanA cAhiye aura dhyAna meM niSpanna puruSa kI apekSA zuddhopayogarUpa vivakSitaikadezazuddhanizcaya grahaNa karanA cAhiye / vizeSa nizcaya Age kahA jAne vAlA hai / isa prakAra sUtra kA artha hai // 55 // ( dhyAtA puruSa ) zubha - azubha mana-vacana-kAya kA nirodha karane para AtmA meM sthira hotA hai / vaha sthira honA hI parama dhyAna hai, aisA upadeza dete haiM : gAthArtha :- ( he bhavyo ! ) kucha bhI ceSTA mata karo ( kAya kI kriyA mata karo ), kucha bhI mata bolo aura kucha bhI mata cintavana karo ( saMkalpa-vikalpa na karo ) jisase AtmA nijAtmA meM tallIna hokara sthira hojAve, AtmA meM lIna honA hI paramadhyAna hai | 56 | 1 'pUrvodvividhaM' pAThAntaram / For Personal & Private Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220] vRhadravyasaMgrahaH [gAthA 56 mA ceSTata mA jalpata mA cintayata kim api yena bhavati sthiraH / AtmA Atmani rataH idaM eva paraM dhyAnaM bhavati // 56 // vyAkhyA-'mA ciTThaha mA jaMpaha mA ciMtaha kiMvi' nityaniraJjananiSkriyanijazuddhAtmAnubhUtipratibandhakaM zubhAzubhaceSTArUpaM kAyavyApAraM, tathaiva zubhAzubhAntabahirjalparUpaM vacanavyApAraM, tathaiva zubhAzubhavikalpajAlarUpaM cittavyApAraM ca kimapi mA kuruta he vivekIjanAH ! 'jeNa hoi thiro' yena yogatrayanirodhena sthiro bhavati / sa kaH ? 'appA' aatmaa| kathambhUtaH sthiro bhavati ? 'appammi ro' sahajazuddhajJAnadarzanasvabhAvaparamAtmatattvasamyaktraddhAnajJAnAnucaraNarUpAbhedaratnatrayAtmakaparamasamAdhisamudbhUtasarvapradezAhAdajanakasukhAsvAdapariNatisahite nijAtmani rataH pariNatastallIyamAnastaccittastanmayo bhavati / 'iNameva paraM have jjhANaM' idamevAtmasukhasvarUpe tanmayatvaM nizcayena paramutkRSTaM dhyAnaM bhavati / tasmin dhyAne sthitAnAM yadvItarAgaparamAnandasukhaM pratibhAti, tadeva nizcayamokSamArgasvarUpam / tacca paryAyanAmAntareNa kiM kiM bhaNyate tadabhidhIyate / tadeva zuddhAtmasvarUpaM, tadeva paramAtmasvarUpaM, tadevaikadezavyaktirUpavivakSitaikadezazuddhanizcayanayena svazuddhAtmasamvittisamutpannasukhAmRtajalasarovare rAgAdimalarahitatvena vRttyartha:-" mA ciTThaha mA jaMpaha mA ciMtaha kiMvi" he vivekI puruSo ! nitya niraJjana aura kriyArahita nija-zuddha-AtmA ke anubhava ko rokanevAlI zubha-azubha ceSTArUpa kAya kI kriyA ko tathA zubha-azubha-antaraGga-bahiraGgarUpa vacana ko aura zubha-azubha vikalpa samUharUpa mana ke vyApAra ko kucha bhI mata karo / "jeNa hoi thiro" jina tInoM yogoM ke rokane se sthira hotA hai / vaha kauna ? 'appA" AtmA / kaisA hokara sthira hotA hai ? "appammi rao" svAbhAvika zuddha-jJAna-darzana-svabhAva jo paramAtmatattva ke samyakazraddhAna-jJAna-AcaraNarUpa abhedaratnatrayAtmaka parama-dhyAna ke anubhava se utpanna, sarva pradezoM ko AnandadAyaka aise sukha ke anubhavarUpa pariNati sahita sva-AtmA meM rata, tallIna, tacitta tathA tanmaya hokara sthira hotA hai / 'iNameva paraM have ujhANaM" yahI jo AtmA ke sukhasvarUpa meM tanmayapanA hai, vaha nizcaya se parama utkRSTa dhyAna hai| usa paramadhyAna meM sthita jIvoM ko jo vItarAgaparamAnanda sukha pratibhAsita hotA hai vahI nizcaya mokSamArga kA svarUpa hai| vaha anya paryAyavAcI nAmoM se kyA 2 kahA jAtA hai, so kahate haiM / vahI zuddha Atma-svarUpa hai, vahI paramAtmA kA svarUpa hai, vahI eka deza meM prakaTatArUpa vivakSita eka deza zuddha-nizcayanaya se nija-zuddha-AtmAnubhava se utpanna sukharUpI amRta-jala ke sarovara meM rAga Adi maloM se rahita hone ke kAraNa paramahaMsa-svarUpa hai| For Personal & Private Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [221 gAthA 56 ] tRtIyo'dhikAraH . paramahaMsasvarUpam / idamekadezavyaktirUpaM zuddhanayavyAkhyAnamatra paramAtmadhyAnabhAvanAnAmamAlAyAM yathAsambhavaM sarvatra yojanIyamiti / ___ tadeva parabrahmasvarUpaM, tadeva paramaviSNusvarUpaM, tadeva paramazivasvarUpaM, tadeva paramabuddhasvarUpaM, tadeva paramajinasvarUpaM, tadeva paramasvAtmopalabdhilakSaNaM siddhasvarUpaM, tadeva niraJjanasvarUpaM, tadeva nirmalasvarUpaM, tadeva svasamvedanajJAnam , tadeva paramatattvajJAnaM, tadeva zuddhAtmadarzanaM, tadeva paramAvasthAsvarUpam , tadeva paramAtmanaH darzanaM, tadeva paramAtmajJAnaM, tadeva paramAvasthArUpa-paramAtmasparzanaM, tadeva dhyeyabhUtazuddhapAriNAmikabhAvarUpaM, tadeva dhyAnabhAvanAsvarUpaM, tadeva zuddhacAritraM, tadeva paramapavitraM, tadevAntastattvaM, tadeva paramatattvaM, tadeva zuddhotmadravyaM, tadeva paramajyotiH, saiva zuddhAtmAnubhUtiH, saivAtmapratItiH, saivAtmasaMvittiH, saiva svarUpopalabdhiH, sa eva nityopalabdhiH, sa eva paramasamAdhiH, sa eva paramAnandaH, sa eva nityAnandaH, sa eva sahajAnandaH, sa eva sadAnandaH, sa eva zuddhAtmapadArthAdhyayanarUpaH, sa eva paramasvAdhyAyaH, sa eva nizcayamokSopAyaH, sa eva caikAgracintAnirodhaH, sa eva paramabodhaH, sa eva zuddhopayogaH, sa eva paramayogaH, sa eva bhUtArthaH, sa eva paramArthaH, sa eva nizcayapazcAcAraH, sa eva paramAtmadhyAna ke bhAvanA kI nAmamAlA meM isa ekadezavyaktirUpa zuddhanaya ke vyAkhyAna ko yathAsambhava saba jagaha lagA lenA caahiye| (ye nAma ekadezazuddhanizcayanaya se apekSita haiM) vahI parabrahmasvarUpa hai, vahI paramaviSNurUpa hai, vahI paramazivarUpa, vahI paramabuddhasvarUpa hai, vahI paramajinasvarUpa hai, vahI parama-nija-AtmopalabdhirUpa siddhasvarUpa hai, vahI niraMjanasvarUpa hai, vahI nirmalasvarUpa hai, vahI svasaMvedanajJAna hai, vahI paramatattvajJAna hai, vahI zuddhAtmadarzana hai, vahI parama avasthA svarUpa hai, vahI paramAtma-darzana hai, vahI paramAtmajJAna hai, vaha hI paramAvasthArUpa paramAtmA kA sparzana hai, vahI dhyAna karane yogya zuddha-pAriNAmika-bhAvarUpa hai, vahI dhyAnabhAvanArUpa hai, vahI zuddha-cAritra hai, vaha hI parama-pavitra hai, vahI antaraGga tattva hai, vahI parama-tattva hai, vahI zuddha-Atma-dravya hai, vahI parama-jyoti hai, vahI zuddhaAtmAnubhUti hai, vahI AtmA kI pratIti hai, vahI aAtma-saMvitti (Atma-saMvedana ) hai, vahI nija-AtmasvarUpa kI prApti hai, vahI nitya padArtha kI prApti hai, vahI parama-samAdhi hai, vahI parama-Ananda hai, vahI nitya Ananda hai, vahI svAbhAvika Ananda hai, vahI sadAnaMda hai, vahI zuddha Atma-padArtha ke adhyayana rUpa hai, vahI paramatvAdhyAya hai, vahI nizcaya mokSa kA upAya hai, vahI ekAgra-ciMtA-nirodha hai, vahI paramajJAna hai, vahI zuddha-upayoga hai, vaha hI parama-yoga (samAdhi) hai, vahI bhUtArtha hai, vahI paramArtha hai, vahI nizcaya-jJAna-darzana-cAritra For Personal & Private Use Only Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 ] vRhadravyasaMgrahaH [gAthA 57 samayasAraH, sa evAdhyAtmasAraH, tadeva samatAdinizcayaSaDAvazyakasvarUpaM, tadevAbhedaratnatrayasvarUpaM, tadeva vItarAgasAmAyika, tadeva paramazaraNottamamaGgalaM, tadeva kevalajJAnotpattikAraNaM, tadeva sakalakarmakSayakAraNaM, saiva nizcayacaturvidhAsadhanA, saiva paramAtmabhAvanA, saiva zuddhAtmabhAvanotpannasukhAnubhUtirUpaparamakalA, seva divyakalA, tadeva paramAdva taM, tadeva paramAmRtaparamadharmadhyAnaM, tadeva zuklalyAnaM, tadeva sagAdivikalpazUnyadhyAnaM, tadeva niSkaladhyAnaM, tadeva paramasvAsthyaM, tadeva paramavItarAgatvaM, tadeva paramasAmyaM, tadeva paramaikatvaM, tadeva paramabhedajJAnaM, sa eva paramasamarasIbhAvaH, ityAdi samastarAgAdivikalpopAdhirahitaparamAlAdaikasukhalakSaNadhyAnarUpasya nizcayamokSamArgasya vAcakAnyanyAnyapi paryAyanAmAni vijJeyAni bhavanti paramAtmatatvavidbhiriti // 56 // ___ ataH paraM yadyapi pUrva bahudhA bhaNitaM dhyAtpuruSalakSaNaM dhyAnasAmagrI ca tathApi cUlikopasaMhArarUpeNa punarapyAkhyAti : savasudavadavaM cedA jjhANarahadhuraMdharo have jamhA / tamhA tattiyaNiradA talladdhIe sadA hoha // 57 // tapa-vIryarUpa nizcaya paMcAcAra hai, vahI samayasAra hai; vaha hI adhyAtmasAra hai| vahI samatA Adi nizcaya-SaTa-Avazyaka svarUpa hai, vaha hI abheda-ratnatraya-svarUpa hai, vaha hI vItarAga sAmAyika hai, vaha hI paramazaraNarUpa uttama maMgala hai, vahI kevala-jJAnotpatti kA kAraNa hai, vahI samasta karmoM ke kSaya kA kAraNa hai, vahI nizcaya-darzana-jJAna-caritra-tapa-ArAdhanAsvarUpa hai, vahI paramAtmA-bhAvanArUpa hai, vaho zuddhAtma-bhAvanA se utpanna sukha kI anubhUtirUpa paramakalA hai, vahI divya-kalA hai, vahI parama-aDhata hai. vahI amRtasvarUpa parama-dharmadhyAna hai, vahI zukladhyAna hai, vahI rAga Adi vikalparahita dhyAna hai, vahI niSkala dhyAna hai, vahI parama-svAsthya hai, vahI parama-vItarAgatA hai, vahI parama-samatA hai, vahI parama-ekatva hai, vahI parama-bhedajJAna hai, vahI parama-samarasI-bhAva hai; ityAdi samasta rAgAdi vikalpaupAdhi rahita, paramazrAhlAda eka-sukha-lakSaNamayI dhyAna-svarUpa nizcaya mokSamArga ko kahanevAle anya bahuta se paryAyavAcI nAma paramAtmatattva jJAniyoM ke dvArA jAnane yogya hote haiM // 56 // yadyapi pahile dhyAna karane vAle puruSa kA lakSaNa aura dhyAna kI sAmagrI kA bahu prakAra se varNana kara cuke haiM, phira bhI cUlikA tathA upasaMhAra rUpa se dhyAtA puruSa aura dhyAnasAmagrI ko isake Age kahate haiM : gAthArtha :-kyoMki tapa, zruta aura vrata kA dhAraka AtmA dhyAna-rUpI ratha kI dhurI ko dhAraNa karane vAlA hotA hai, isa kAraNa he bhavya puruSo ! tuma usa dhyAna kI prApti ke liye niraMtara tapa, zruta aura vrata meM tatpara hovo // 57 // For Personal & Private Use Only Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 57] tRtIyo'dhikAraH [223 tapaHzrutavratavAn cetA dhyAnarathadhurandharaH bhavati yasmAt / tasmAt tastrikaniratAH tallabdhyai sadA bhavata // 57 // vyAkhyA-'tavasudavadavaM cedA jjhANarahadhuraMdharo have jamhA' tapazrutavratavAnAtmA cetayitA dhyAnarathasya dhurandharo samartho bhavati, 'jamhA' yasmAt 'tamhA tattiyaNiradA talladdhIe sadA hoha' tasmAt kAraNAt tapazrutavratAnAM saMvandhena yat tritayaM tat tritaye ratAH sarvakAle bhavata he bhavyAH / kimartha 1 tasya dhyAnasya labdhistallabdhistadarthamiti / tathAhi-anazanAvamaudaryavRttiparisaMkhyAnarasaparityAgaviviktazayyAsanakAyaklezabhedena bAhya SaDvidhaM, tathaiva prAyazcittavinayavaiyyAvRtyasvAdhyAyavyutsargadhyAnabhedenA'bhyantaramapi SaDvidhaM ceti dvAdazavidhaM tapaH / tenaiva sAdhyaM zuddhAtmasvarUpe pratapanaM vijayanaM nizcayatapazca / tathaivAcArArAdhanAdidravyazrutaM, tadAdhAreNotpannaM nirvikArasvasaMvedanajJAnarUpaM bhAvazrutaM ca / tathaiva ca hiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahANAM dravyabhAvarUpANAM pariharaNaM vratapazcakaM ceti / evamuktalakSaNatapaHzrutavratasahito dhyAtA puruSo bhavati / iyameva dhyAnasAmagrI ceti / tathAcoktam- "vairAgyaM tatvavijJAnaM nainthyaM smcitttaa| parISahajayazceti vRttyartha :-'tavasudavadavaM cedA jhANarahadhuraMdharo have jamhA' kyoMki tapa, zruta aura vratadhArI AtmA dhyAnarUpI ratha kI dhurA ko dhAraNa karane ke liye samartha hotA hai / 'tamhA tattiyaNiradA talladdhIe sadA hoha' he bhavyo ! isa kAraNa se tapa, zruta aura vrata, ina tIna meM sadA lIna ho jAo / kisa liye ? usa dhyAna kI prApti ke liye / vizeSa varNana-1. anazana (upavAsa karanA), 2. avamaudarya (kama bhojana karanA), 3. vRttiparisaMkhyAna (aTapaTI pAkhar3I karake bhojana karane jAnA), 4. rasa parityAga (dUdha, dahI, ghI, tela, khAMDa va namaka, ina chaha rasoM meM se eka do Adi rasoM kA tyAga karanA ), 5. viviktazayyAsana (nirjana aura ekAnta sthala meM zayana karanA, rahanA, baiThanA), 6. kAyakleza (Atmazuddhi ke liye AtApana yoga Adi karanA), yaha chaha prakAra kA bAhya tapa; prAyazcita 1, vinaya 2, naiyAvRtya 3, svAdhyAya 4, vyutsarga (bAhya abhyantara upadhi kA tyAga) 5 aura dhyAna 6, yaha chaha prakAra kA antaraGga tapa; aise bAhya tathA AbhyantararUpa bAraha prakAra kA (vyavahAra) tapa hai| usI (vyavahAra) tapa se siddha hone yogya nija-zuddha-Atma-svarUpa meM pratapana arthAt vijaya karane rUpa nizcaya tapa hai / isI prakAra AcAra va ArAdhanA Adi dravyazruta hai tathA usa dravya-zruta ke AdhAra se utpanna va vikAra rahita nija-zuddha-svasaMvedanarUpa jJAna, bhAvazru ta hai / tathA hiMsA, anRta, steya (corI), abrahma (kuzIla) aura parigraha, inakA dravya va bhAvarUpa se tyAga karanA, pAMca vrata haiN| aise pUrvokta tapa, zruta aura vrata se sahita * 'vazacittatA' ityapi pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 57 224 ] vRhadravyasaMgrahaH paJcaite dhyAnahetavaH / 1 / " bhagavan ! dhyAnaM tAvanmokSamArgabhUtam / mokSArthinA puruSeNa puNyabandhakAraNatvAvratAni tyAjyAni bhavanti, bhavadbhiH punAnasAmagrIkAraNAni tapa:zrutavratAni vyAkhyAtAni, tat kathaM ghaTata iti ? tatrottaraM dIyate-vratAnyeva kevalAni tyAjyAnyeva na, kintu pApabandhakAraNAni hiMsAdivikalparUpANi yAnyavratAni tAnyapi tyAjyAni / tathAcoktam pUjyapAdasvAmibhiH-"apuNyamavrataiH puNyaM vratairmokSastayorvyayaH / avratAnIva mokSArthI vratAnyapi tatastyajet // 1 // kiMvavratAni pUrva parityajya tatazca bUteSu tanniSTho bhUtvA nirvikalpasamAdhirUpaM paramAtmapadaM prApya pazcAdekadezavatAnyapi tyajati / tadapyuktam taireva-'avatAni parityajya bUteSu pariniSThitaH / tyajettAnyapi saMprApya paramaM padamAtmanaH / 1 / ' ayaM tu vizeSaH-vyavahArarUpANi yAni prasiddhAnyekadezavatAni tAni tyaktAni / yAni punaH sarvazubhAzubhanivRttirUpANi nizcayattAni tAni trigupti puruSa dhyAtA (dhyAna karane vAlA) hotA hai / tapa, zrata tathA vRta hI dhyAna kI sAmagrI hai / so hI kahA hai 'pairAgya, tattvoM kA jJAna, parigrahoM kA tyAga, sAmyabhAva aura parISahoM kA jItanA ye pAMca dhyAna ke kAraNa haiM / 1 / ' zaMkA-bhagavAn ! dhyAna to mokSa kA kAraNa hai, mokSa cAhanevAle puruSa ko puNyabaMdha ke kAraNa hone se vrata tyAgane yogya hai (vRtoM se puNya karma kA baMdha hotA hai; puNyabaMdha saMsAra kA kAraNa hai; isa kAraNa mokSArthI vratoM kA tyAga karatA hai), kintu Apane tapa, zruta aura vratoM ko dhyAna kI sAmagrI batalAyA hai / so yaha ApakA kathana kaise siddha hotA hai ? uttarakevala vrata hI tyAgane yogya nahIM hai, kintu pApabaMdha ke kAraNa hiMsA Adi avrata bhI tyAjya haiM / so hI zrI pUjyapAdasvAmI ne kahA hai 'avratoM se pApa kA baMdha aura vratoM se puNya kA baMdha hotA hai, pApa tathA puNya ina donoM kA nAza honA mokSa hai, isa kAraNa mokSArthI puruSa jaise avatoM kA tyAga karatA hai, vaise hI ahiMsAdi vratoM kA bhI tyAga kare / 1 / ' parantu mokSArthI puruSa pahale avratoM kA tyAga karake pazcAt vratoM ko dhAraNa karake nirvikalpa-samAdhi (dhyAna) rUpa AtmA ke parama pada ko prApta hokara tadanantara ekadeza vratoM kA bhI tyAga kara detA hai| yaha bhI zrI pUjyapAdasvAmI ne samAdhikazataka meM kahA hai, 'mokSa cAhane vAlA puruSa avatoM kA tyAga karake vratoM meM sthita hokara paramAtmapada prApta kare aura paramapada pAkara una vratoM kA bhI tyAga kre| 1 / ' vizeSa yaha hai jo vyavahArarUpa se prasiddha ekadezavata haiM, dhyAna meM unakA tyAga kiyA hai; kintu samasta triguptirUpa sva-zuddha-Atma-anubhavarUpa nirvikalpa dhyAna meM samasta zubha For Personal & Private Use Only Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 225 gAthA 57.] tRtIyo'dhikAraH lakSaNasvazuddhAtmasamvittirUpanirvikalpadhyAne svIkRtAnyeva, na ca tyaktAni / prasiddhamahAvratAni kathamekadezarUpANi jAtAni ? iti cettaducyate-jIvaghAtanivRttI satyAmapi jIvarakSaNe pravRttirasti / tathaivAsatyavacanaparihAre'pi satyavacanapravRttirasti / tathaiva cAdattAdAnaparihAre'pi dattAdAne pravRttirastItyAyekadezapravRttyapekSayA dezabUtAni teSAmekadezavatAnAM triguptilakSaNanirvikalpasamAdhikAle tyAgaH; na ca samastazubhAzubhanivRttilakSaNasya nizcayavratasyeti / tyAgaH ko'rthaH 1 yathaiva hiMsAdirUpAbUteSu nivRttistathaikadezavateSvapi / kasmAditi cet 1 triguptAvasthAyAM pravRttinivRttirUpavikalpasya svayamevAvakAzo nAsti / athavA vastutastadeva nizcayavatam / kasmAt-sarvanivRttitvAditi / yo'pi ghaTikAdvayena mokSaM gato bharatazcakrI so'pi jinadIkSAM gRhItvA viSayakaSAyanivRttirUpaM kSaNamAtraM vatapariNAmaM kRtvA pazcAcchuddhopayogatvarUparatnatrayAtmake nizcayavatAbhidhAne vItarAgasAmAyikasaMjJe nirvikalpasamAdhau sthitvA kevalajJAnaM labdhavAniti / paraM kintu tasya stokakAlavAllokA vatapariNAmaM na jAnantIti / tadeva bharatasya dIkSAvidhAnaM kathyate / azubha kI nivRttirUpa nizcayavrata grahaNa kiye haiM, unakA tyAga nahIM kiyA hai| prazna-prasiddha ahisAdi mahAvrata ekadeza rUpa vrata kaise ho gaye ? uttara-ahiMsA mahAvata meM yadyapi jIvoM ke ghAta se nivRtti hai; tathApi jIvoM kI rakSA karane meM pravRtti hai / isI prakAra satya mahAvata meM yadyapi asatya vacana kA tyAga hai, to bhI satya vacana meM pravRtti hai| acauryamahAvata meM yadyapi binA die hue padArtha ke grahaNa kA tyAga hai, to bhI die hue padArthoM (pIchI, kamaNDala zAstra) ke grahaNa karane meM pravRtti hai / ityAdi ekadeza pravRtti kI apekSA se ye pAMcoM mahAvata dezavata hai / ina ekadeza rUpa vatoM kA, trigupti svarUpa nirvikalpa samAdhi-kAla meM tyAga hai| kintu samasta zubha-azubha kI nivRttirUpa nizcayavata kA tyAga nahIM hai / prazna tyAga zabda kA kyA artha hai ? uttara-jaise hiMsA Adi pA~ca avatoM kI nivRtti hai, usI prakAra ahiMsA Adi paMcamahAvatarUpa ekadezavatoM kI bhI nivRtti hai, yahA~ tyAga zabda kA yaha artha hai| zaMkA-ina ekadazavatoM kA tyAga kisa kAraNa hotA hai ? uttara-triguptirupa avasthA meM pravRtti tathA nivRttirUpa vikalpa kA svayaM sthAna nahIM hai / (dhyAna meM koI vikalpa nahIM hotaa| ahiMsAdika mahAvata vikalparUpa haiM ataH ve dhyAna meM nahIM raha skte)| athavA vAstava meM vaha nirvikalpa dhyAna hI nizcayavata hai kyoMki usameM pUrNa nivRtti hai| dIkSA ke bAda do ghar3I (48 minaTa) kAla meM hI bharatacakravartI ne jo mokSa prApta kiyA hai, unhoMne bhI jina-dIkSA grahaNa karake, thor3e kAla taka viSaya-kaSAya kI nivRttirUpa vrata kA pariNAma karake, tadanantara zuddhopayogarUpa ratnatrayamayI nizcayavata nAmaka vItarAgasAmAyika saMjJA vAle nirvikalpa dhyAna meM sthita hokara kevalajJAna ko prApta kiyA hai / paraMtu vratapariNAma ke stoka kAla ke kAraNa loga zrI bharata jI ke vratapariNAma ko nahIM jAnate / aba una hI bharata jI ke dIkSA For Personal & Private Use Only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 ] vRhadrvyasaMgrahaH [ gAthA 57 he bhagavan ! jinadIkSAdAnAnantaraM bharatacakriNaH kiyati kAle kevalajJAnaM jAtamiti zrIvIravarddhamAnasvAmitIrthakaraparamadevasamavasaraNamadhye zreNikamahArAjena pRSTe sati gautamasvAmI Aha-'paJcamuSTibhirutpATya trovyan baMdhasthitIn kacAn / locAnaMtaramevApadrAjan zreNika kevalam / 1 / ' atrAha ziSyaH / adya kAle dhyAnaM nAsti / kasmAdita cet-uttamasaMhananAbhAvAddazacaturdazapUrvagatazrutajJAnAbhAvAcca / atra parihAraH zukladhyAnaM nAsti dharmadhyAnamastIti / tathAcoktaM mokSaprAbhRte zrIkundakundAcArya devaiH 'bharahe dussamakAle dhammajmANaM havei NANissa / taM appasahAvaThie Na hu maNNai so du aNNANI // 1 // ajavi tirayaNasuddhA appA jjhAUNa lahai iMdanaM / loyaMtiyadevacaM tattha cudA Nivvudi jaMti / 2 / tathaiva tatvAnuzAsanaganthe cokta 'atredAnI niSedhanti zukladhyAnaM jinottmaaH| dharmadhyAnaM punaH prAhuH zreNIbhyAM prAgvivartinAm / 1 / ' yathoktamuttamasaMhananAbhAvAttadutsargavacanam / apavAdavyAkhyAnena, punarupazamakSapakazreNyoH zuklathyAnaM bhavati, taccottamasaMhananenaiva, apUrvaguNasthAnAdadhastaneSu guNasthAneSu dharmadhyAnaM, vidhAna kA kathana karate haiN| zrI varddhamAna tIrthaMkara paramadeva ke samavasaraNa meM zreNika mahArAja ne prazna kiyA ki he bhagavan ! bharatacakravartI ko jinadIkSA lene ke pIche kitane samaya meM kevalajJAna huA ? zrI gautama gaNadharadeva ne uttara diyA "he zreNika ! paMca-muSTiyoM se bAloM ko ukhAr3akara (keza loMca karake) karmabaMdha kI sthiti tor3ate hue, kezaloMca ke anantara hI bharatacakravartI ne kevalajJAna prApta kara liyA / 1 / " ziSya kA prazna-isa paMcamakAla meM dhyAna nahIM hai / kyoMki isa kAla meM uttamasaMhanana (bajraRSabha nArAca saMhanana) kA abhAva hai tathA daza evaM caudahapUrva zrutajJAna bhI nahIM pAyA jAtA ? uttara-isa samaya zukladhyAna nahIM hai parantu dharmadhyAna hai| zrI kundakunda AcArya ne mokSaprAbhRta meM kahA hai "bharatakSetra viSaya duHSamA nAmaka paMcamakAla meM jJAnI jIva ke dharmadhyAna hoya hai / yaha dharmadhyAna Atma-svabhAva meM sthita ke hoya hai| jo yaha nahIM mAnatA, vaha ajJAnI hai| 1 / " isa samaya bhI jo samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritrarUpa ratnatraya se zuddha jIva AtmA kA dhyAna karake indrapada athavA lokAMtikadeva pada ko prApta hote haiM aura vahA~ se cayakara naradeha grahaNa karake mokSa ko jAte haiM / 2" aisA hI tattvAnuzAsana graMtha meM bhI kahA hai-"isa samaya ('camakAla) meM jinendradeva zukladhyAna kA niSedha karate haiM; kintu zreNI se pUrva meM hone vAle dharmadhyAna kA astitva batalAyA hai / 1 / " tathA jo yaha kahA hai ki 'isa kAla meM uttama saMhanana kA abhAva hai isa kAraNa dhyAna nahIM hotA' so yaha utsarga vacana hai / apavAdarUpa vyAkhyAna se to, upazamazreNI tathA kSapakazreNI meM zukladhyAna hotA hai aura vaha uttamasaMhanana se hI hotA hai; kintu apUrvakaraNa (83) guNasthAna se nIce ke For Personal & Private Use Only Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 57 ] tRtIyo'dhikAraH [ 227 taccAdimatrikottamasaMhananAbhAve'pyantimatrikasaMhananenApi bhavati / tadapyukta tatraiva tattvAnuzAsane "yatpunarvajrakAyasya dhyAnamityAgame vacaH / zreNyordhyAnaM pratItyokta tannAdhastAnniSedhakam / 1 / " yathokta dazacaturdazapUrvagatazratajJAnena dhyAnaM bhavati tadapyutsargavacanam / apavAdavyAkhyAnena punaH paJcasamititriguptipratipAdakasArabhUtazrutenApi dhyAnaM bhavati kevalajJAnaJca / yadyevamapavAdavyAkhyAnaM nAsti tarhi "tusamAsaM ghosanto sivabhUdI kevalI jAdo" ityAdigandharvArAdhanAdibhaNitaM vyAkhyAnam katham ghaTate ? atha matam-paJcasamititriguptipratipAdakaM dravyazrutamiti jAnAti / idaM bhAvazrutaM punaH sarvamasti / naivaM vaktavyam / yadi pazcasamititriguptipratipAdaka dravyazrutaM jAnAti tarhi 'mA rUsaha mA tUsaha' ityekaM padaM kiM na jAnAti / tata eva jJAyate'STapravacanamAtRpramANameva bhAvazrutaM, dravyazrutaM punaH kimapi nAsti / idantu vyAkhyAnamasmAbhirna kalpitameva / taccAritrasArAdigrantheSvapi bhaNitamAste / tathAhi-antamahU dUrva ye kevalajJAnamutpAdayanti te kSINakaSAyaguNasthAnavartino nigathasaMjJA guNasthAnoM meM jo dharmadhyAna hotA hai, vaha dharmadhyAna pahale tIna uttama saMhananoM ke abhAva hone para bhI aMtima ke (arddhanArAca, kIlaka aura sRpaTikA) tIna saMhananoM se bhI hotA hai| yaha bhI usI tattvAnuzAsana graMtha meM kahA hai-"vajrakAya (saMhanana) vAle ke dhyAna hotA hai, aisA Agama-vacana upazama tathA kSapaka zreNI ke dhyAna kI apekSA kahA hai| yaha vacana nIce ke guNasthAnoM meM dharmadhyAna kA niSedhaka nahIM hai|" jo aisA kahA hai ki, 'daza tathA caudahapUrva taka ke zrutajJAna se dhyAna hotA hai' vaha bhI utsarga-vacana hai / apavAda vyAkhyAna se to pA~ca samiti aura tIna gupti ko pratipAdana karane vAle sArabhUta zrutajJAna se bhI dhyAna aura kevalajJAna hotA hai| yadi aisA apavAda vyAkhyAna na ho, to 'tuSa-mASa kA uccAraNa karate hue zrI zivabhUti muni kevalajJAnI hogaye' ityAdi gaMdharvArAdhanAdi granthoM meM kahA huA kathana kaise siddha hove / zaMkA-zrI zivabhUti muni pAMca samiti aura tIna guptiyoM ko pratipAdana karane vAle dravyazruta ko jAnate the aura bhAvazruta unake pUrNarUpa se thaa| uttara-aisA nahIM hai, kyoMki, yadi zivabhUti muni pAMca samiti aura tIna guptiyoM kA kathana karane vAle dravyazrata ko jAnate the to unhoMne "mA tUsaha mA rUsaha" arthAt 'kisI meM rAga aura dveSa mata kara' isa eka pada ko kyoM nahIM jAnA / isI kAraNa se jAnA jAtA hai ki pA~ca samiti aura tIna gupti rUpa ATha pravacana mAtRkA pramANa hI unake bhAvazruta thA aura dravyazruta kucha bhI nahIM thaa| yaha vyAkhyAna maiMne hI kalpita nahIM kiyA hai; kiMtu 'cAritrasAra' Adi zAstroM meM bhI yaha varNana huA hai| For Personal & Private Use Only Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 57 228 ] vRhadrvyasaMgrahaH RSayo bhaNyante / teSAM cotkarSeNa caturdazapUrvAdizrutaM bhavati, jaghanyena punaH paJcasamititriguptimAtrameveti / atha mataM-mokSArtha dhyAnaM kriyate na cAdya kAle mokSo'sti; dhyAnena kiM prayojanam ? naivaM, adya kAle'pi paramparayA mokSo'sti / kathamiti cet ? svazuddhAtmabhAvanAvalena saMsArasthitiM stokAM kRtvA devalokaM gacchati, tasmAdAgatya manuSyabhave ratnatrayabhAvanAM labdhvA zIghra mokSaM gacchatIti / ye'pi bharatasagararAmapANDavAdayo mokSaM gatAstepi pUrvabhave bhedAbhedaratnatrayabhAvanayA saMsArasthitiM stokAM kRtvA pazcAnmokSaM gatAH / tadbhave sarveSAM mokSo bhavatIti niyamo nAsti / evamuktaprakAreNa alpazrutenApi dhyAnaM bhavatIti jJAtvA kiM kartavyam - "vadhavandhacchedAdadveSAdrAgAcna prkltraadH| AdhyAnamapadhyAnaM zAmati jinazAsane vizadAH / / saMkalpakalpatarusaMzrayaNAtvadIyaM ceto nimajjati manorathasAgare'smin / tatrArthatastava cakAsti na kiMcanApi pakSe'paraM bhavati kalmaSasaMzrayasya / 2 / daurvidhyadagdhamanaso'ntarupAttamuktezcittaM yathollasati te sphuritottaraGgam / dhAmni sphuredyadi tathAhi-aMtarmuhUrta meM jo kevalajJAna ko prApta karate haiM ve kSINakaSAya guNasthAna meM rahane vAle 'nigraMtha' nAmaka Rpi kahalAte haiM aura unake utkRSTatA se gyAraha aMga caudaha pUrvA paryaMta zrutajJAna hotA hai, jaghanya se pA~ca samiti tIna gupti mAtra hI zrutajJAna hotA hai| zaMkA-mokSa ke liye dhyAna kiyA jAtA hai aura isa paJcama kAla meM mokSa hotA nahIM, ataH dhyAna karane se kyA prayojana ? aisA nahIM hai, kyoMki isa paMcamakAla meM bhI paraMparA se mokSa hai / prazna-paramparA se mokSa kaise hai ? uttara-(dhyAnI purupa) nija-zuddha-yAtmabhAvanA ke bala se saMsAra-sthiti ko alpa karake mArga meM jAte haiN| kahAM se Akara manuSya bhanA meM ratnatraya kI bhAvanA ko prApta hokara zIvra hI mokSa jAte haiN| jo bharatacakravartI, sagaracakravartI, rAmacaMdra, e.eDana (yudhiSTira, arjuna, bhIma ) Adi mokSa gaye haiM, ve bhI pUrvAbhava meM bhedAbhedaratnatraya kI bhAvanA se saMsAra-sthiti ko stoka karake phira bhojJa gaye / usI bhana meM saba ko mokSa ho jAtI hai. aisA niyama nhiiN| uparokta kathanAnusAra alpazrutajJAna se bhI dhyAna hotA hai / yaha jAnakara kyA karanA cAhiye ? 'dvapa se kisI ko mArane, bAMdhane va aMga kATane Adi kA aura rAga se parastrI Adi kA jo ciMtAna karanA hai, nirmala buddhi ke dhAraka AcArya jinamata meM usako apadhyAna kahate haiN| 1 / he jIva ! saMkalparUpI kalpa vRkSa kA Azraya karane se terA caMcala citta isa manoratharUpI sAgara meM DUba jAtA hai, jaise una saMkalpoM meM jIva kA vAstA meM kucha prayojana nahIM sadhatA, pratyuta kaluSatA se samAgama karane vAloM kA arthAt kaluSita citta vAloM kA akalyANa hotA hai / 2 / jisa prakAra durbhAgya se duHkhita mana vAle tere antaraMga meM bhoga bhogane kI icchA se For Personal & Private Use Only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 57 ] .. tRtIyo'dhikAraH [ 226 tathA paramAtmasaMjJe kautaskutI tava bhavedviphalA prasUtiH / 3 / kaMkhida kalusidabhUto kAmabhogehi mucchido jiivo| Na ya bhujato bhoge baMdhadi bhAveNa kammANi / 4 / ' ityAdyapadhyAnaM tyaktvA-"mamattiM parivajAmi NimmamattimuvaTThido / AlaMvaNaM ca me aAdA avasesAI vosare / 1 / zrAdA khu majjha NANe prAdA me daMsaNe caritte y| AdA paccakkhANe AdA me saMvere joge / 2 / ego me sassado appA NANadaMsaNalakakhaNo / sesA me bAhirA bhAvA savve saMjogalakkhaNA / 3 / " ityAdisArapadAni gRhItvA ca dhyAnaM kartavyamiti / atha mokSaviSaye punarapi nayavicAraH kathyate / tathAhi mokSastAvat baMdhapUrvakaH / tathAcokta-"muktazcet prAkbhavedvandho no baMdho mocanaM katham / prabaMdhe mocanaM naiva muJcarartho nirarthakaH / 1 / " baMdhazca zuddhanizcayanayena nAsti, tathA baMdhapUrvako mokSo'pi / yadi punaH zuddhanizcayena baMdho bhavati tadA sarvadaiva baMdha eva, mokSo nAsti / kiMca-yathA zRGkhalAbaddhapuruSasya baMdhacchedakAraNabhUtabhAvamokSa vyartha taraMgeM uThatI rahatI haiM / usI prakAra yadi vaha mana paramAtmarUpa sthAna meM sphurAyamAna ho to terA janma kaise niSphala ho sakatA hai ? arthAt terA janma saphala ho jAve / 3 / AkAMkSA se kaluSita huA aura kAma bhogoM meM mUcchita, yaha jIva bhogoM ko nahIM bhogatA huA bhI bhAvoM se karmoM ko bA~dhatA hai / 4 / " ityAdi rUpa durdhyAna ko chor3akara "nirmamattva meM sthita hokara anya padArthoM meM mamatva buddhi kA tyAga karatA hU~, mere AtmA kA hI AlaMbana hai, anya sabako maiM tyAgatA huuN| 1 / merA AtmA hI darzana hai, AtmA hI jJAna hai, AtmA hI cAritra hai, AtmA hI pratyAkhyAna hai, AtmA hI saMvara hai aura AtmA hI yoga hai| 2 / jJAna-darzana kA dhAraka avinAzI eka merA AtmA hai, aura zeSa saba saMyoga lakSaNa vAle bAhya bhAva haiM / 3 / " ityAdi sArabhUta padoM ko grahaNa karake dhyAna karanA caahie| aba mokSa ke viSaya meM phira bhI naya-vicAra ko kahate haiM-mokSa baMdhapUrvaka hai / so hI kahA hai-"yadi jIva mukta hai to pahale isa jIva ke baMdha avazya honA caahiye| kyoMki yadi baMdha na ho to mokSa (chUTanA) kaise ho sakatA hai / isaliye abaMdha (na baMdhe hue) kI mukti nahIM huA karatI, usake to muca dhAtu (chuTane kI vAcaka) kA prayoga hI vyartha hai" ( koI manuSya pahale baMdhA huA ho, phira chUTa, taba vaha mukta kahalAtA hai| aise hI jo jIva pahale karmoM se baMdhA ho usI ko mokSa hotI hai)| zuddha-nizcayanaya kI apekSA se baMdha hai hI nhiiN| isa prakAra zuddha-nizcayanaya se baMdhapUrvAka mokSa bhI nahIM hai| yadi zuddha-nizcayanaya kI apekSA baMdha hove to sadA hI baMdha hotA rahe, mokSa hI na ho| jaise jaMjIra se baMdhe hue puruSa ke, baMdhanAza ke kAraNabhUta jo bhAvamokSa hai usakI jagaha jo jaMjIra ke baMdhana ko chedane kA kAraNabhUta udyama hai, vaha puruSa kA svarUpa nahIM hai aura isI prakAra dravyamokSa ke sthAna meM jo jaMjIra For Personal & Private Use Only Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 ] vRhadrvya saMgrahaH [ gAthA 57 sthAnIyaM baMdhacchedakAraNabhUtaM pauruSaM puruSasvarUpaM na bhavati, tathaiva zRGkhalApuruSayorya dravyamokSasthAnIyaM pRthakkaraNaM tadapi puruSasvarUpaM na bhavati / kiMtu tAbhyAM bhinna yadRSTaM hastapAdAdirUpaM tadeva puruSasvarUpam / tathaiva zuddhopayomalakSaNaM bhAvamokSasvarUpaM zuddhanizcayena jIvasvarUpaM na bhavati, tathaiva tena sAdhyaM yjiivkrmprdeshyo| pRthakkaraNaM dravyamokSarUpaM tadapi jIvasvabhAvo na bhavati ; kiMtu tAbhyAM bhinna yadanantajJAnAdiguNasvabhAvaM phalabhUtaM tadeva zuddhajIvasvarUpamiti / ayamatrArtha:yathA vivakSitaikadezazuddhanizcayena pUrva mokSamArmo vyAkhyAtastathA paryAyamokSarUpo mokSo'pi, na ca zuddhanizcayanayeneti / yastu zuddhadravyazaktirUpaH zuddhapAriNAmikapasmabhAvalakSaNaparamanizcayamokSaH, sa ca pUrvameva jIve tiSThatIdAnI bhaviSyatItyevaM na / sa eva rAgAdivikalparahite mokSakAraNabhUte dhyAnabhAvanAparyAye dhyeyo bhavati, na ca dhyAnabhAvanAparyAyarUpaH / yadi punarakAntena dravyArthikanayenApi sa eva mokSakAraNabhUto dhyAnabhAvanA. paryAyo bhaeyateM tarhi dravyaparyAyarUpadharmadvayAdhArabhUtasya jIvadharmiNo mokSaparyAye jAte sati yathA dhyAnamAvanAparyAyarUpeNa vinAzo bhavati, tathA - dhyeyabhUtasya jIvasya zuddhapAriNAmikabhAvalakSaNadravyarUpeNApi vinAzaH aura puruSa ina donoM kA alaga honA hai, vaha bhI puruSa kA svarUpa nahIM hai, kintu una udyama aura jaMjIra ke chuTakAre se judA jo dekhA huA hastapAda Adi rUpa AkAra hai, vahI puruSa kA svarUpa hai / usI prakAra zuddhopayogarUpa jo bhAva mokSa kA svarUpa hai, vaha zuddha nizcayanaya kI apekSA se jIva kA svarUpa nahIM hai aura usI taraha usa bhAvamokSa se sAdhya jo jIva aura karma ke pradezoM ke pRthaka hone rUpa dravya mokSa kA svarUpa hai, vaha bhI jIva kA svabhAva nahIM hai, kiMtu una bhAva va dravyamokSa se bhinna tathA unakA phalabhUta jo ananta jJAna Adi guNarUpa svabhAva hai, vahI zuddha jIva kA svarUpa hai / yahA~ tAtparya yaha hai ki, jaise vivakSita-ekadeza zuddha-nizcayanaya se pahile mokSamArga kA vyAkhyAna hai; usI prakAra paryAyamokSa rUpa jo mokSa hai, vaha bhI ekadeza zuddha-nizcayanaya se hai; kintu zuddha-nizcayanaya se nahIM hai| jo zuddha-dravya kI zakti rUpa zuddha-pAriNAmika paramabhAva rUpa paramanizcaya mokSa hai, vaha to jIva meM pahale hI vidyamAna hai, vaha paramanizcaya mokSa jIva meM aba hogI, aisA nahIM hai| rAga Adi vikalpoM se rahita mokSa kA kAraNabhUta dhyAna-bhAvanA-paryAya meM, vahI paramanizcaya mokSa dhyeya hotA hai, vaha nizcaya mokSa dhyAna-bhAvanA-paryAyarUpa nahIM hai / yadi ekAMta se dravyArthika naya se bhI usI (paramanizcaya mokSa) ko mokSa kA kAraNabhUta dhyAna-bhAvanA-paryAya kahA jAye, to dravya aura paryAya rUpa do dharmoM ke AdhArabhUta jIva-dharmI kA, mokSaparyAya prakaTa hone para, jaise dhyAnabhAvanA-paryAya rUpa se vinAza hotA hai, usI prakAra zuddhapAriNAmika-bhAva svarUpa dravya rUpa se bhI dhyeyabhUta jIva kA vinAza prApta hogA; kintu dravya rUpa se jIva kA vinAza nahIM For Personal & Private Use Only Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 57 ] tRtIyo'dhikAraH [ 231 prApnoti na ca dravyarUpeNa vinAzo'sti / tataH sthitaM zuddhapAriNAmikameva bandhamokSau na bhavata iti / athAtmazabdArthaH kathyate / 'ta' dhAtuH sAtatyagamane'rthe vartate / gamanazabdenAtra jJAnaM bhaNyate, 'sarve gatyarthA jJAnArthA' itivacanAt / tena kAraNena yathAsaMbhavaM jJAnasukhAdiguNeSu zrAsamantAt prati vartate yaH sa AtmA bhaNyate / athavA zubhAzubhamanovacanakAya vyApAra yathAsambhavaM tIvramandAdirUpeNa AsamantAdatati vartate yaH sa AtmA / athavA utpAdavyayabhrauvyairAsamantAdatati vartate yaH sa AtmA / kizca -- yathaiko'pi candramA nAnAjalaghaTeSu dRzyate tathaiko'pi jIvo nAnAzarIreSu tiSThatIti vadanti tattu na ghaTate / kasmAditi cet - candrakiraNopAdhivazena ghaTasthajalapudgalA eva nAnAcandrAkAreNa pariNatA, nacaikazcandraH / tatra dRSTAntamAha-yathA devadattamukhopAdhivazena nAnAdarpaNastha pudgalA eva nAnAmukhAkAreNa pariNatA, na caikaM devadattamukhaM nAnArUpeNa pariNatam / pariNamatIti cet - tarhi darpaNasthaprativimbaM caitanyaM prApnotIti, na ca tathA / kintu yadyeka eva jIvo / isa kAraNa, 'zuddhapAriNAmika bhAva se jIva ke baMdha aura mokSa nahIM hai' yaha kathana siddha ho gayA / 1 aba 'AtmA' zabda kA artha kahate haiM / 'ta' dhAtu niraMtara gamana karane rUpa artha meM hai aura 'saba gamanArthaka dhAtu jJAnArthaka hotI haiM' isa bacana se yahA~ para 'gamana' zabda se jJAna kahA jAtA hai / isa kAraNa jo yathAsaMbhava jJAna sukha Adi guNoM meM sarva prakAra varttatA hai, vaha AtmA hai / athavA zubha-azubha mana-vacana-kAya kI kriyA ke dvArA yathAsaMbhava tIbra -maMda Adi rUpa se jo pUrNarUpeNa varttatA hai, vaha AtmA hai / athavA utpAda, vyaya aura dhauvya ina tInoM dharmoM ke dvArA jo pUrNarUpa se varttatA hai, vaha AtmA hai / AzaMkA - jaise eka hI candramA aneka jala ke bhare hue ghaToM meM dekhA jAtA hai, isI prakAra eka hI jIva aneka zarIroM meM rahatA hai| uttara - yaha kathana ghaTita nahIM hotA / prazna-kyoM nahIM ghaTita hotA ? uttara - caMdrakiraNarUpa upAdhi-vaza se ghaToM meM sthita jala-rUpI pudgala hI nAnA - candra - AkAra rUpa pariNata huA hai, eka caMdramA aneka rUpa nahIM pariNamA hai / dRSTAMta kahate haiM- jaise devadatta ke mukha rUpa upAdhi ke vaza se aneka darpaNoM meM sthita pudgala hI aneka mukha rUpa pariNamate haiM, eka devadatta kA mukha aneka rUpa nahIM pariNamatA / yadi kaho ki devadatta kA mukha hI aneka mukha rUpa pariNamatA hai, to darpaNasthita devadatta ke mukha ke pratibimba bhI, devadatta ke mukha kI taraha, cetana (sajIva) ho jAyeMge, paraMtu aisA nahIM hai| For Personal & Private Use Only Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRhad dravya saMgrahaH [ gAthA 58 232 ] bhavati, tadaikajIvasya sukhaduHkhajIvitamaraNAdike prApte tasminneva kSaNe sarveSAM jIvitamaraNAdikaM prApnoti, na ca tathA dRzyate / athavA ye vadanti yathai kopi samudraH kvApi kSArajala: kvApi miSTajalastathaiko'pi jIvaH sarvadeheSu tiSThatIti / tadapi na ghaTate / kathamiti cet -- jalarAzyapekSayA tatraikatvaM na ca jalapudgalApekSayA tatraikatvam / yadi jalapudgalApecayA bhavatyekatvaM tahiM stokajale gRhIte zeSajalaM sahaiva kinnAyAti / tataH sthitaM SoDazavarNikA suvarNarAzivadanantajJAnAdilacaNaM pratyekaM jIvarAzi prati, na caikajIvApekSayeti / adhyAtmazabdasyArthaH kathyate / mithyAtvarAgAdisamasta vikalpajAlarUpaparihAreNa svazuddhAtmanyadhi yadanuSThAnaM tadadhyAtmamiti / evaM dhyAnasAmagrIvyAkhyAnopasaMhArarUpeNa gAthA gatA / / 57 / / athauddhatyaparihAraM kathayati : davvasaMgahamiNaM muNiNAhA dosasaMcayacudA sudapurANA / sodhayaMtu ta suttadhareNa micandamuNiNA bhaNiyaM jaM // 58 // (darpaNoM meM mukha- pratibimba cetana nahIM haiM), yadi aneka zarIroM meM eka hI jIva ho to, eka jIva ko sukha-duHkha-jIvana-maraNa Adi prApta hone para, usI kSaNa saba jIvoM ko sukha-duHkhajIvana-maraNa Adi prApta hone cAhiyeM; kintu aisA dekhane meM nahIM AtA / athavA jo aisA kahate haiM ki, 'jaise eka hI samudra kahIM to khAre jala vAlA hai, kahIM mIThe jala vAlA hai, usI prakAra eka hI jIva saba dehoM meM vidyamAna hai' so yaha kahanA bhI ghaTita nahIM hotA / praznakyoM nahIM ghaTita hotA ? uttara - samudra meM jalarAzi kI apekSA se ekatA hai, jala- pudgaloM (karaNoM) kI apekSA se ekatA nahIM hai / yadi jalapudgaloM kI apekSA se ekatA hotI ( eka akhaMDa dravya hotA ) to samudra meM se thor3A jala grahaNa karane para zeSa jala bhI usake sAtha hI kyoM na AtA / isa kAraNa yaha siddha huA ki solaha-vAnI ke suvarNa kI rAzi ke samAna anaMtajJAna Adi lakSaNa kI apekSA jIvarAzi meM ekatA hai aura eka jIva kI ( samasta jIvarAzi meM eka hI jIva hai, isa) apekSA se jIvarAzi meM ekatA nahIM hai / aba 'adhyAtma' zabda kA artha kahate haiM / midhyAtva - rAga Adi samasta vikalpa samUha ke tyAga dvArA nija-zuddha- AtmA meM jo anuSThAna ( pravRtti kA karanA ), usako 'adhyAtma ' kahate haiM / isa prakAra dhyAna kI sAmagrI ke vyAkhyAna ke upasaMhAra rUpa se yaha gAthA samApta huI || 57 || aba granthakAra apane abhimAna ke parihAra ke liye chanda kahate haiM : gAthArtha :- alpajJAna ke dhAraka mujha nemicandra muni ne jo yaha dravyasaMgraha kahA hai, doSoM se rahita aura jJAna se pUrNa aise AcArya isakA zodhana kareM / For Personal & Private Use Only Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 58 ] tRtIyo'dhikAraH [233 dravyasaMgrahaM imaM muninAthAH doSasaMcayacyutAH shrutpuurnnaaH| zodhayantu tanuzrutadhareNa nemicandramuninA bhaNitaM yat // 58 // vyAkhyA- 'sodhayaMtu" zuddhaM kurvantu / ke kartAraH ? "muNiNAhA' muninAthA munipradhAnAH / kiM viziSTAH ? "dosasaMcayacudA" nirdoSaparamAtmano vilakSaNA ye rAgAdidoSAstathaiva ca nirdoSaparamAtmAditattvaparijJAnaviSaye saMzayavimohavibhramAstaizcyutA rahitA dosssNcycyutaaH| punarapi kathambhUtAH ? "sudapuNNA" vartamAnaparamAgamAbhidhAnadravyazrutena tathaiva tadAdhArotpannanirvikArasvasamvedanajJAnarUpabhAvazrutena ca pUrNAH samagrAH zrutapUrNAH / kaM zodhayantu ? "davvasaMgahamiNaM" zuddhabuddhakasvabhAvaparamAtmAdidravyANAM saMgRho dravyasaMgrahastaM dravyasaMgrahAbhidhAnam ganthamimaM pratyakSIbhUtam / kiM viziSTaM ? "bhaNiyaM jaM" bhaNitaH pratipAdito yo gUnthaH / kena ka bhUtena ? "NemicandamuNiNA" zrI nemicandramuninA zrI nemicandrasiddhAntidevAbhidhAnena muninA samyagdarzanAdinizcayavyavahArarUpapaJcAcAropetAcAryeNa / kathambhUtena ? "taNusuttadhareNa" tanuzrutadhareNa tanuzrutaM stokaM zrutaM taddharatIti tanuzrutadharastena / iti kriyAkArakasambandhaH / evaM dhyAnopasaMhAragAthAtrayeNa, auddhatyaparihArtha prAkRtavRttena ca dvitIyAntarAdhikAre tRtIyaM sthalaM gatam / 58 / ityantarAdhikAradvayena viMzatigAthAbhirmokSamArgapratipAdakanAmA tRtIyo'dhikAraH samAptaH vRttyartha :--'sodhayaMtu' zuddha kareM / kauna zuddha kareM ? 'muNiNAhA' muninAtha, muniyoM meM pradhAna arthAt AcArya / kaise haiM ve AcArya ? 'dosasaMcayacudA' nirdoSa-paramAtmA se vilakSaNa jo rAga Adi doSa tathA nirdoSa-paramAtmAdi tattvoM ke jAnane meM saMzaya-vimoha-vibhramarUpa doSa, ina doSoM se rahita hone se, doSoM se rahita haiN| phira kaise haiM ? 'sudapuNNA ' vartamAna paramAgama nAmaka dravyazruta se tathA usa paramAgama ke AdhAra se utpanna nirvikAra-sva-anubhava rUpa bhAvazruta se paripUrNa hone se zruta pUrNa haiN| kisako zuddha kareM ? 'davvasaMgahamiNaM' zuddha-buddhaekasvabhAva paramAtmA Adi dravyoM ke saMgraha rUpa jo dravyasaMgraha. isa pratyakSIbhUta 'dravyasaMgraha' nAmaka grantha ko / kaise dravyasaMgraha ko ? 'bhaNiyaM ja' jisa grantha ko kahA hai| kisane kahA hai? 'NemicandamuNiNA' samyagdarzana Adi nizcaya-vyavahAra rUpa paMca-AcAra sahita AcArya 'zrInemicandra siddhAntideva' nAmaka muni ne / kaise nemicandra AcArya ne ? 'taNusuttadharaNa' alpazrutajJAnI ne / jo stoka zruta ko dhAraNa kare vaha alpa-zruta-jJAnI hai / isa prakAra kriyA aura kArakoM kA sambandha hai| isa prakAra dhyAna ke upasaMhAra rUpa tona gAthAoM se tathA jJAna ke abhimAna ke parihAra ke liye eka prAkRta chanda se dvitIya antarAdhikAra meM tRtIya sthala samApta huA // 58 // aise do antarAdhikAroM dvArA bIsa gAthAoM se mokSamArga-pratipAdaka tRtIyAdhikArasamApta huA For Personal & Private Use Only Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 ] vRhadrvyasaMgrahaH [ gAthA 58 ____ atra granthe 'vivakSitasya sandhirbhavati' iti vacanAtpadAnAM sandhiniyamo nAsti / vAkyAni ca stokastokAni kRtAni sukhabodhanArtham / tathaiva liGgavacanakriyAkArakasambandhasamAsavizeSaNavAkyasamAptyAdidUSaNaM tathA ca zuddhAtmAdipratipAdanaviSaye vismRtidUSaNaM ca vidvadbhirna grAhyamiti / evaM pUrvoktaprakAreNa "jIvamajIvaM davvaM" ityAdisaptaviMzatigAthAbhiH SadravyapaJcAstikAyapratipAdakanAmA prathamodhikAraH / tadanantaraM "Asava bandhaNa" ityekAdazagAthAbhiH saptatavanavapadArthapratipAdakanAmA dvitIyo'dhikAraH / tataH paraM "sammadaMsaNa" ityAdiviMzatigAthAbhirmokSamArgapratipAdakanAmA tRtiiyo'dhikaarH|| ityadhikAratrayenASTAdhikapaJcAzatsUtraiH zrInemicandrasiddhAntidevaiviracitasya dravyasaMgrahAbhidhAnaganthasya sambandhinI zrIbrahmadevakRtavRttiH samApto / isa grantha meM 'vivakSita viSaya kI saMdhi hotI hai' isa vacana-anusAra padoM kI saMdhi kA niyama nahIM hai / (kahIM para saMdhi kI hai aura kahIM para nhiiN)| saralatA se bodha karAne ke liye vAkya choTe-choTe banAye gaye haiM / liMga, vacana, kriyA, kAraka, sambaMdha, samAsa, vizeSaNa aura vAkya-samApti Adi dUSaNa evaM zuddha-AtmA Adi tattvoM ke kathana meM vismaraNa (bhUla) Adi dUSaNa isa grantha meM hoM, unheM vidvAn puruSa grahaNa na kreN| isa taraha "jIvamajIvaM daLAM" ityAdi 27 gAthAoM kA 'SaTa dravyapaMcAstikAyapratipAdakanAmA' prathama adhikAra hai| tadanantara "Asava baMdhaNa" ityAdi 11 gAthAoM kA 'saptatattvanavapadArthapratipAdakanAmA' dUsarA adhikAra hai / usake pazcAt "sammasaNa" Adi bIsa gAthAoM kA 'mokSamArgapratipAdakanAmA' tIsarA adhikAra hai| isa prakAra zrInemicandrAcArya siddhAntideva viracita tIna adhikAroM kI 58 gAthAoM vAle dravyasaMgraha graMtha kI zrIbrahmadevakRta saMskRta-vRtti tathA usakA hindI anuvAda samApta huA / For Personal & Private Use Only Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -[laghudravyasaMgrahaH ] - chaddavva paMca atthI satta vi taccANi Nava payatthA ya / bhaMguppAya-dhuvattA NihiTThA jeNa soM jiyo jayau // 1 // artha-'jeNa' jinake dvArA 'chahavva' chaH dravya, 'paMca atthI' pA~ca astikAya, 'satta vi taccANi' sAta tattva, 'Nava payatthA ya' nava padArtha aura 'bhaMguppAya-dhuvattA' vyayautpAda-dhrauvya, 'NihiTThA' nirdeza kiye gaye haiM, 'so jiNo' ve zrI jinendradeva 'jayau' jayavanta raho // 1 // jIvo puggala . dhammA'dhammAgAso taheva' kAlo ya / davvANi kAlarahiyA padeza bAhullado athikAyA ya // 2 // artha-'jIyo puggala dhammA'dhammAgAso taheva kAlo ya davvANi' jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla - dravya haiM, 'kAlarahiyA padeza bAhullado asthikAyA ya' kAla ko chor3a kara zeSa ukta pAMca dravya, bahupradezI hone ke kAraNa, astikAya haiM // 2 // jIvAjIvAsavabaMdha saMvaro NijarA tahA mokkho| taccANi sattaM ede sapuNNa-pAcA payasthA y||3|| artha-'jIvAjIvAsavabandha saMvaro NijarA tahA mokkho taccANi satta' jIva, anIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA tathA mokSa-sAta tattva haiM; 'ede sapuNNa-pAvA payatthA ya' ye ( ukta sAta tattva) puNya va pApa sahita nava padArtha hai // 3 // 1jIvo hoi amutto sadehamitto saceyaNA kttaa| bhocA so puNa duviho siddho saMsArino NANA // 4 // artha-'jIvI hoi amutto sadehamitto saceyaNA kattA bhottA' jIva ( dravya) amUrtika, svadeha-pramANa, cetanA sahita, kartA aura bhoktA hai, 'so puNa duviho' vaha (jIva) do prakAra kA hai, 'siddho saMsArio' siddha aura saMsArI; 'NANA' (saMsArI jIva ) nAnA prakAra ke haiM // 4 // 1-kucha antara se vRhadravyasaMgraha gAthA 2 se milatI hai / *'a(s)tthikAyA' ityapi pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 ] laghudravyasaMgrahaH [gAthA 5-6 arasamarUvamagaMdhaM avva ceyaNAguNamasadda / jANa aliMgaggahaNaM jIvamaNidiTTha-saMhANaM // 5 // artha-'jIvaM' jIva ko 'arasamarUvamagaMdhaM avvattaM ceyaNAguNamasaha aliMgaggahaNaM aNidiTTha-saMhANaM' rasa-rahita, rUpa-rahita, gaMdha-rahita, avyakta (sparza-rahita), zabda-rahita; aliMga-grahaNa (liMga dvArA grahaNa meM nahIM Ane vAlA), anirdiSTa saMsthAna vAlA (jisakA koI saMsthAna nirdiSTa nahIM hai) aura cetana-guNa-vAlA 'jANa' jAno / / 5 / / vaeNa-rasa-gaMdha-phAsA vijjate jassa jiNavaruddiTThA / mutto puggalakAo puDhavI pahudI hu so soDhA // 6 // artha-'jassa' jisake 'vaeNa-rasa-gaMdha-phAsA' varNa, rasa, gandha tathA sparza 'vijjate' vidyamAna haiM, 'so mutto puggalakAo' vaha mUrtika pudgala-kAya 'puDhavI pahudI hu soDhA' pRthvI prabhRti (Adi) chaH prakAra kA 'jiNavaruTThiA' zrIjinendradeva dvArA kahA gayA hai / / 6 // puDhavI jalaM ca chAyA cauridiyavisaya kamma paramAe / chavihabheyaM bhaNiyaM puggaladavvaM jiNiMdehiM // 7 // artha-'puDhavI jalaM ca chAyA cariMdiyavisaya kamma paramANU' 1-pRthvI, 2-jala, 3-chAyA, 4-(netrendriya ke atirikta zeSa ) cAra indriyoM ke viSaya ( vAyu, zabda Adi ), 5-karmavargaNA, 6-paramANu, 'chavihabheyaM bhaNiyaM puggaladavvaM jiNiMdehiM' zrI jinendradeva ne pudgala dravya ko (aise) chaH prakAra kA kahA hai // 7 // gaIpariNayANa3 dhammo puggalajIvANa gamaNa-sahayArI / toyaM jaha macchANaM acchaMtA Neva so NeI // 8 // artha-.-'gaipariNayANa dhammo puggalajIvANa gamaNasahayArI' gamana se pariNata pudgala aura jIvoM ko gamana meM sahakArI dharma-dravya hai, 'toyaM jaha macchANaM' jaise machaliyoM ko (gamana meM ) jala sahakArI hai, 'acchaMtA Neva so NeI' (kintu ) gamana na karate hue ( Thahare huye pudgala va jIvoM ko ) vaha (dharma-dravya ) gamana nahIM karAtA hai / / 8 / / 4ThANajuyANa adhammo5 puggalajIvANa ThANa-sahayArI / chAyA jaha pahiyANaM gacchAMtA Neva so dharaI / / 6 // artha-'ThANajuyANa adhammo puragalarjIvANa ThANa-sahayArI' Thahare huye pudgala aura jIvoM ko Thaharane meM sahakArI adharma-dravya hai, 'chAyA jaha pahiyANaM' jaise chAyA panthiyoM ko Thaharane meM sahakArI hai, 'gacchaMtA Neva so dharaI' gamana karate huye (jIva va pudgaloM ko) vaha (adharma-dravya ) nahIM ThaharAtA hai / / 6 // 1 sa.sA.gA. 46,2 vR.dra.saM.gA. 17, 3 'pariyANa' api pATha, 4vR.dra.gA. 18, 5 'ahammo' api paatth| For Personal & Private Use Only Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 10-14] laghudravyasaMgrahaH [237 1avagAsadANajoggaM jIvAdINaM viyANa AyAsaM / jeNhaM logAgAsaM 2allogAgAsamidi duvihaM // 10 // artha-'avagAsadANajogaM jIvAdIgaNaM viyANa AyAsaM jeNha' jo jIva Adi dravyoM ko avakAza dene yogya hai, usako zrI jinendradeva dvArA kahA huA AkAza dravya jAno, 'logAgAsaM allogAgAsamidi duviha' lokAkAza aura alokAkAza ( ina bhedoM se AkAza) do prakAra kA hai // 10 // 3davvapariyaTTajAdo jo so kAlo havei vvhaaro| logAgAsapaeso ekkekkANu ya paramaTTho // 11 // artha-'davvapariyaTTajAdo jo so kAlo havei vavahAro' jo dravyoM ke parivartana se jAyamAna hai; vaha vyavahAra-kAla hai; 'logAgAsapaeso ekkekkANU ya paramaTTho' lokAkAza meM pradeza rUpa sesthita eka-eka kAlANu paramArtha (nizcaya) kAla hai // 11 // 4loyAyAsapadese ekkekke5 je TThiyA hu ekkekkA / rayaNANaM rAsImiva te kAlANU asaMkhadavvANi // 12 // artha-'loyAyAsapadese ekkakke je TThiyA hu ekkekkA rayaNANaM rAsImiva' jo lokAkAza ke eka-eka pradeza para, ratnoM ke Dhera ke samAna, (paraspara bhinna 2 hokara) eka-eka sthita haiM; 'te kAlANU asaMkhavvANi' ve kAlANU asaMkhyAta dravya haiM // 12 // 6saMkhAtIdA jIve dhammA'dhamme aNaMta prAyAse / saMvAdAsaMkhAdA mutti padesAu saMti No kAle // 13 // artha-'saMkhAtIdA jIve dhammA'dhamme' eka jIva meM, dharma (dravya) meM tathA adharma (dravya) meM asaMkhyAta (pradeza) haiM, 'aNanta aAyAse' AkAza meM ananta (pradeza) haiM, 'saMkhAdAsaMkhAdA mutti padesAu saMti pudgala meM saMkhyAta, asaMkhyAta 2' (anaMta) pradeza haiM; 'No kAle' kAla meM (pradeza )nahIM haiM (arthAt kAlANu eka pradezI hai, usameM zakti yA vyakti kI apekSA se bahupradezIpanA nahIM hai) // 13 // . 7jAvadiyaM AyAsaM avibhaagiipugglaannuvvRddh| taM khu padesaM jANe savvANuTThANadANarihaM // 14 / / artha-'jAvadiyaM aAyAsaM avibhAgIpuggalANuvaTTaddha taM khu padesaM jANe' avibhAgI pudgalANu se jitanA AkAza rokA jAtA hai, usako pradeza jAnoM; 'savvANuhANadANarihaM' (vaha pradeza) saba (pudgala) paramANuoM ko sthAna dene meM samartha hai // 14 // 1-vR.dra.saM. gAthA 16 / 2-'alogAgAsa' ityapi pAThaH / 3-vR.dra.saM.gA. 21 kucha aMtara se / 4-vR.dra. saM.gA. 22 / 5-'ekkke' iti pAThAntaraH / 6-vR.dra.saM.gAthA 25 kA rUpAntara / 7-vR.dra saM.gA. 27 / For Personal & Private Use Only Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 ] laghudravyasaMgrahaH [ gAthA 15-20 jIva gANI puggala - dhammA'dhammAyAsA taheva kAlo ya jIvA jiNamaNizro hu maraNai jo hu so miccho / / 15 / / - artha --'jIvo gANI' jIva jJAnI (jJAnavAlA) hai, 'puggala - dhammA'vammAyAsA ta kAlo ya ajjIvA' pudgala, dharma, adharma, AkAza tathA kAla - ajIva haiM, 'jigabhaNio' aisA zrI jinendradeva ne varNana kiyA hai; 'Na hu marAi jo hu so miccho' jo aisA nahIM mAnatA hai, vaha midhyAdRSTi hai // 15 // micchatta' hiMsAI kasAya - jogA ya Asavo baMdho / sakasAI jaM jIvo parigirahai poggalaM vivihaM // 16 // artha- 'micchataM hiMsAI kasAya-jogA ya Asavo' mithyAtva, hiMsA Adi (ta), kaSAya aura yogoM se Asrava hotA hai, 'baMdho sakasAI jaM jIvo parigirahai poggalaM viviha' kaSAya sahita jIva nAnA prakAra ke pudgala ko jo grahaNa karatA hai, vaha baMdha hai // 16 // micchattAIcAo saMvara jiNa bhai jirAdese / kammANa khatro so purA ahilasi * artha- 'micchattAIcAo saMghara jiNa bharadda' zrI jinendradeva ne mithyAtvAdi ke tyAga ko saMvara kahA hai, 'NijjarAde se kammANa khao' karmoM kA ekadeza kSaya nirjarA hai, 'so purA ahilasio ahilasio ya' bahuri vaha (nirjarA ) abhilASA - sahita ( sakAma, avipAka ) aura abhilASA - rahita (kAma, savipAka ) aise do prakAra kI hai / / 17 // hilasio ya // 17 // kamma baMdhaNa- baddhassa sambhUdassaMtarapaNo / savvakamma-vimmuiko mokkho hoi jiDido // 18 // artha -- 'kamma baMdhaNa- baddhassa sanbhUdassaMtarapaNo' karmoM ke baMdhana se baddha sadbhUta ( prazasta ) antarAtmA kA 'savvakamma vizimbhukko' jo sarva karmoM se pUrNarUpeNa mukta honA (chUTanA ) hai 'jiroDido mokkho hoI' vaha mokSa hai; aisA zrIjinendradeva ne varNana kiyA hai | 18 | sAdA''u NAmagodANaM payaDIo suhAhave / puraNa tithayarAdI gaM pAvaM tu Agame // 13 // artha-'sAdA''u-NAmagodANaM payaDIo suhA have puraNa titthayarAdI' sAtA vedanIya, zubha Ayu, zubha nAma tathA zubha gotra evaM tIrthaGkara Adi prakRtiyAM puNya prakRtiyAM haiM, 'agaM pAvaM tu' anya (zeSa prakRtiyAM ) pApa haiM, 'Agame' aisA paramAgama meM kahA hai | 16 | khAsai gara-pajjA uppajjai devapajjatro tattha / jIvo sa eva savvastabhaMguppAya dhuvA evaM // 20 // For Personal & Private Use Only Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 20-25] laghudravyasaMgrahaH [236 . artha-'NAsai Nara-pajjAo' nara ( manuSya ) paryAya naSTa hotI hai, 'uppajjA devapajjo deva paryAya utpanna hotI hai, 'tattha jIvo sa eva' tathA jIva vaha kA vaha hI rahatA hai, 'savvassa bhaguppAyA dhuvA evaM' isa hI prakAra sarva dravyoM ke utpAda-vyaya-dhrauvya hotA hai / 20 / uppAdappaddhaMsA vacthUNaM hoMti pajaya-NAeNa (nnynn)| davvaTThieNa NiccA bodhavvA savvajiNavuttA // 21 // artha-'uppAdappaddhasA vatthUNaM hoMti pajjaya-NaeNa' vastu meM utpAda tathA vyaya paryAya-naya se hotA hai, 'davvaThThieNa NiccA bodhavvA' dravya-dRSTi se (vastu) nitya (dhauvya) jAnanI cAhiye; 'savvajiNavuttA' zrIsarvajJa jinendradeva dvArA aisA kahA gayA hai // 21 // evaM ahigayasutto saTThANajudo maNo Niru bhittA / chaMDau rAyaM rosaM jai icchai kammaNo NAsa (nnaasN)|| 22 // artha-'jai icchai kammaNo NAsaM' yadi karmoM kA nAza karanA cAhate ho to 'evaM ahigayasutto saTThANajudo maNo Niru bhittA' isa prakAra sUtra se abhigata hokara (paramAgama ke jJAtA hokara), kAya ko nizcala karake aura mana ko sthira karake 'chaMDau rAyaM rosaM' rAga tathA dvaSa ko chor3o // 22 // visaesu pavaTTataM citraM dhAretta appaNo appA / jhAyai appANeNaM jo so pAvei khalu seyaM // 23 // artha-'jo appA' jo AtmA 'visaesu pavaTTataM citta dhAretta' viSayoM meM lage hue mana ko roka kara, 'appaNo jhAyai appANeNaM' apanI AtmA ko apane dvArA dhyAtA hai, 'so pAvei khalu seyaM' vaha (AtmA) vAstava meM kalyANa (sukha) ko pAtA hai // 23 // samma jIvAdIyA NaccA sammaM sukittidA jehiM / mohagayakesarINaM Namo Namo ThANa sAhUNaM // 24 // artha-'samma jIvAdIyANaccA' jIvAdi ko samyaka prakAra jAnakara 'jehiM samma sukittidA' jinhoMne una jIvAdi kA bhale prakAra varNana kiyA hai, 'mohagayakesarINaM Namo Namo ThANa sAhUNaM' jo moharUpI gaja ( hastI) ke liye kesarI (siMha) ke samAna haiM, una sAdhuoM ko (hamArA) namaskAra hoU namaskAra hoU / / 24 / / somacchaleNa raiyA payastha-lakkhaNakarAu gaahaaro| bhavvuvayAraNimitta gaNiNA siriNemicaMdeNa // 25 // artha-'somacchaleNa' zrI soma (zreSThI) ke nimitta se 'bhavvuvayAraNimitta' bhavya jIvoM ke upakAra ke liye 'siriNemicaMdeNa gaNiNA' zrI nemicandra AcArya dvArA 'payattthalakkhaNakarAu gAhAo' padArthoM kA lakSaNa kahanevAlI gAthAyeM 'raiyA' racI gaI haiM / / 2 / / * + For Personal & Private Use Only Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRhadrvyasaMgraha-gAthAH gAthA-saMkhyA gAthA pRSTha saMkhyA 1 jIvamajIvaM.davvaM jiNavaravasaheNa jeNa nnihitttth| deviMdaviMdavaMdaM vaMde taM savvadA sirasA / / 2 jIvo uvayogamo amutti kattA sadeha primaayo| bhottA saMsArastho siddho so vissasoDDhagaI / tikkAle cadupANA indiyabalamAuprANapANo ya / vavahArA so jIvo NicchayaNayadodu cedaNA jss|| 4 uvogo duviyappo daMsaNaNANaM ca daMsaNaM cadudhA / cakkhu acakkhU zrohI daMsaNamadha kevalaM NeyaM // gANaM aTThaviyappaM madisudiprohI aNNANaNANANi / maNapajjayakevalamavi paccakkha-parokkhabheyaM ca // aTTa cadu NANadasaNa sAmagaNaM jIvalakkhaNaM bhaNiyaM / vavahArA suddhaNayA suddha puNa daMsaNaM gANaM // varuNa rasa paMca gaMdhA do phAsA aTTha NicchayA jIve / No saMti amutti tado vavahArA mutti baMdhAdo // puggalakammAdINaM kattA vavahArado du Nicchayado / cedaNakammANAdA suddhaNayA suddhabhAvANaM // vavahArA suhadukkhaM puggalakammapphalaM pa jedi / AdA NicchayaNayado cedaNabhAvaM khu Adarasa // aNugurudehapamANo uvasaMhArappasappado cedA / asamuhado vavahArA NicchayaNayado asaMkhadeso vA / / puDhavijalateyavAU vaeNapphadi vivihathAvareiMdI / vigatigacadupaMcakkhA tasajIvA hoti saMkhAdI // For Personal & Private Use Only Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 241 pRSTha saMkhyA vRhadvyasaMgraha-gAthAH gAthA-saMkhyA gAthA 12 samaNA amaNA NeyA paMciMdiya NimmaNA pare svve| bAdara suhameiMdI savve pajjata idarA ya // maggaNaguNaThANehi ya caudasahi havaMti taha asuddhaNayA / vieNeyA saMsArI savve suddhA hu suddhaNayA // 14 NikkammA aTThaguNA kiMcUNA caramadehado siddhA / loyaggaThidA NiccA uppAdavaehiM saMjuttA // 15 aJjIvo puNa Neo puggaladhammo adhamma AyAsaM / kAlo puggala mutto svAdiguNo amutti sesA du'(i)|| 16 sado baMdho sahumo thUlo saMThANabheda-tamachAyA / ujodAdavasahiyA puggaladavvassa pajjAyA // 17 gaipariNayANa dhammo puggalajIvANa gamaNasahayArI / toyaM jaha macchANaM acchaMtA Neva so NeI // 18 ThANajudANa adhammo puggalajIvANa ThANasahayArI / chAyA jaha pahiyANaM gacchaMtA Neva so dharaI // avagAsadANajoggaM jIvAdINaM viyANa AyAsaM / jeNhaM logAgAsaM anlogAgAsamidi duvihaM // dhammA'dhammA kAlo puggalajIvA ya saMti jAvadiye / AyAse so logo tatto parado alogutti (to)|| davvaparivarUvo jo so kAlo havei vvhaaro| pariNAmAdIlakkho vaTTaNalakkho ya paramaTTho // loyAyAsapadese ikkikke je ThiyA hu ikkikkA / rayaNANaM rAsI iva te kAlANu asaMkhadavvANi // 23 evaM chanbheyamidaM jIvAjIvappabhedado davvaM / u kAlavijuttaNAdavvA paMca asthikAyA du|| 66 For Personal & Private Use Only Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha saMkhyA 25 242 ] vRhadravyasaMgraha-gAthAH gAthA-saMkhyA gAthA 24 saMti jado teNede asthitti bhaNaMti jiNavarA jamA / kAyA iva bahudesA tamA kAyA ya asthikAyA ya / / hoMti asaMkhA jIve dhammAdhamme aNaMta prAyAse / muro tiviha padesA kAlassego Na teNa so kaaro|| eyapadeso vi aNU NANAkhaMdhappadesado hodi / vahudeso uvayArA teNa ya kAo bhaNaMti savvaNhu // 27 jAvadiyaM AyAsaM avibhAgIpuggalANuudRddha / taM khu padesaM jANe savvANuTThANadANarihaM // 28 Asava baMdhaNa saMvara Nijjara mokkho sapuraNapAvA je / jIvAjIvavisesA te vi samAseNa pabhaNAmo // Asavadi jeNa kammaM pariNAmaNappaNo sa vinnnneo| bhAvAsavo jiNutto kammAsavaNaM paro hodi // micchattAviradipamAdajogakodhAdo'tha viennyaa| paNa paNa paNadasa tiya cadu kamaso bhedA du puvvassa / NANAvaraNAdINaM joggaM jaM puggalaM samAsavadi / davvAsavo sa Nezro aNeyamero jiNakkhAdo // bajjhadi kammaM jeNa du cedaNabhAveNa bhAvabaMdho so / kammAdapadesANaM aNNoeNa pavesaNaM idaro // 33 payaDidvidiaNubhAgappadesabhedAdu caduvidho baMdho / jogA payaDipadesA ThidiaNubhAgA kasAyado hoti / / 34 cedaNapariNAmo jo kammassAsavaNirohaNe hedU / so bhAvasaMvaro khalu davvAsavarohaNe aNNo // 35 vadasamidIguttIo dhammANupehA parIsahajao ya / cAritta vahubheyaM NAyavvA bhAvasaMvaravisesA // For Personal & Private Use Only Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA - saMkhyA 36 37 38 36 40 41 42 43 44 45 46 47 vRhad dravya saMgraha-gAthAH gAthA jaha kAle taveNa ya bhuttarasaM kammapuggalaM jeNa / bhAveNa saDadi NeyA tassaDaNaM cedi gijarA duvihA // savvassa kammaNo jo khayahedU apaNo hu pariNAmo / yo sa bhAvamukkho davvavimukkho ya kammapuhabhAvo // suha suhabhAvajuttA puNaM pAvaM havaMti khalu jIvA / sAdaM suhAu NAmaM godaM purANaM parANi pAtraM ca // samma sagaNANaM caraNaM mukkhassa kAraNaM jANe / vavahArA Nicchayado tattiyamazra Ni appA // rayaNattayaM vaTTa appANaM muittu zraeNadaviyahni / tA tattiyamaiu hodi hu mukkharasa kAraNaM zrAdA // jIvAdisaddahaNaM sammatta rUvamapyaNo taM tu / durabhiveivamukkaM gANaM sammaM khu hodi sadi jajhi || saMsayavimohavigbhamavivajjiyaM ppaparasarUvarasa 1 sammA sAyAramaya bheyaM tu // jaM sAmaNNaM gahaNaM bhAvANaM Netra kaTTumAyAraM / visidU daMsamidi bhae samae || daMsaNapuvvaM gANaM chadamatthANaM Na doNi uvauggA / jugavaM jahmA kevaliragAhe jugavaM tu te do vi // gaNaM suhAdo vivittI suhe pavittIya jANa cArita N / vadasamidiguttirUvaM vavahAraNayAdu jiraNabhaNiyam // bAhira maMtara kiriyAroho bhavakAraNaparaNAsa 1 gANissa jaM jiNutaM taM paramaM sammacAritaM // duvi pi mokkhaheuM kAraNe pAuNadi jaM muraNI NiyamA / tA payattacittA jUyaM jhANaM samanbhasaMha }} For Personal & Private Use Only [ 243 pRSTha saMkhyA 146 152 156 160 161 163 177 183 184 160 163 165 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 ] gAthA - saMkhyA 48 46 50 51 52 53 54 55 56 57 58 vRhaddravyasaMgraha-gAthAH gAthA mA mujjhaha mA rajaha mA dUsaha iTThaNi su / thiramicchahi jai citta N vicittamANappasiddhIe // paNatIsa solachappaNacaudugamegaM ca javaha jjhAeha / parameTThivAcayANaM araNaM ca guruvaeseNa // TTacadughAikammo daMsaNa suhaNANavIriyamaIo / suhadehattho appA suddho ariho vicitijo // NaTThaTThakammadeho loyAloyassa jAo daTThA / purisAyA appA siddho jhAha loyasiharattho || daMsaNA pahANe vIriyacArittavaratavAyAre / paM paraM ca jujai so Ayarizra muNI o | jo rayaNattayajutto khiccaM dhammopadesa Nirado / so uvajjhA appA jadivaravasaho Namo tassa // daMsaNaNANasamaggaM maggaM mokkhassa jo hu cAritaM / sAdhayadi Niccasuddha sa muNI Namo tassa || jaM kiMciva citaM to girIhavittI have jadA sAhu | lakSUNa ya etaM tadAhu taM tassa zicchayaM jjhANaM // mA ciTThaha mA jaMpa mA ciMtaha kiM vijeNa hoi thiro / appA pammi ro iNameva paraM have jbhANaM // tavasudavadavaM cedA jjhANarahadhuraMdharo have jamhA | tamhA tattiyaNiradA talladdhIe sadA hoha || davvasaMgahamiNaM muNiNAhA dosasaMcayacudA sudapurANA / sodhayaM tu tattadhareNa micandamukhiNA bhaNiyaM jaM // 1981 600= For Personal & Private Use Only pRSTha saMkhyA 163 202 205 211 213 215 216 218 216 222 232 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 vRhadravyasaMgrahaH [245 akArAdikrameNa vRhadvyasaMgrahasya gAthAsUcI gAthA-Adipada gA. saM. pR. saM.| gAthA-Adipada gA. saM. pR.saM. ajjIvo puNa Neo 48 | davvasaMgahamiNaM muNiNAhA 58 232 aTTa cadu NANa dasaNa duvihaM pi mokkhaherDa 165 aNugurudehapamANo 24 dasaNaNANapahANe 52 213 avagAsadANajoggaM | dasaNaNANasamaggaM asuhAdo viNivitto dasaNapulaM gANaM 184 Asavadi jeNa kamma dhammAdhammA kAlo AsavabaMdhaNasaMvara | paNatIsasolachappaNa uvaogo duviyappo 13 | payaDihidiaNubhAga eyapadeso vi aNU | puggalakammAdINaM evaM chabbheyamidaM 66 | puDhavijalateyavAU 11 28 gaipariNayANa dhammo bajjhadi kammaM jeNa du cedaNapariNAmo jo 63 | bahirabbhatarakiriyA 46 163 jaha kAleNa taveNa ya | maggaNaguNaThANehi ya 13 31 jAvadiyaM AyAsaM mA ciTThaha mA jaMpaha 216 jIvamajIvaM davvaM mA mujjJaha mA rajaha jIvAdIsadahaNaM | micchattAviradipamAda jIvo uvogamao rayaNatayaM Na vaTTai 40 161 jo rayaNattayajutto 215 | loyAyAsapadese jaM kiMcivi ciMtaMto varuNa rasa paMca gaMdhA jaM sAmaNNaM gahaNaM 183 | | vadasamidIguttIo ThANajudANa adhammo vavahArA suhadukkhaM raNaTThacadughAikammo 205 sado baMdho suhumo NahaTTakammadeho | samaNA amaNA NeyA 12 26 NANAvaraNAdINaM 88 savvassa kammaNo jo NANaM aTThaviyappaM 14 suhaasuhabhAvajuttA 38 . 156 NikkammA aTThaguNA 40 | saMti jado teNede tavasudadvadanaM cedA 222 sammadaMsaNaNANaM 160 tikkAle cadupANA 10 | saMsayavimohavibbhama davvaparivaTTarUvo ___ 58 | hoti asaMkhA jIve 21 37 152 36 42 177 68 For Personal & Private Use Only Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 ] vRhaddravyasaMgrahaH akArAdikrameNa laghudravya saMgraha-gAthAsUcI gAthA - zrAdipada arasamarUvamagaMdhaM avagAsadAraNajogaM uppAdappaddhaMsA evaM hiyasutto kamma baMdhaNa - vaddhassa pariyAra chadavva paMca jAvaMdIyaM yAsaM jIvajIvAsava jIvo gANI puggala jIva puggala dhammA hoI atto ThAjuyA dhammo gAthA saM0 pRSTha saM0 | gAthA - zrAdipada 5 10 21 22 18 15 2 4 ha 236 | gAsai gara-pajjAo 237 | davvapariyaTTajAdo 236 puDhavI jalaM ca chAyA 236 |micchattaM hiMsAI 238 micchattAIcAo 236 | loyAyAsapadese 235 vaNNa rasa gaMdha 237 | visaesa pavaTTataM 235 | saMkhAtIdA jIve 238 sammaM jIvAdIyA 235 sAdAuraNAma 235 | somacchale raddayA 236 saMketa graMtha nAma saMketa A. pa. A. pari. AlApapaddhati paMcA. tA. AptaparikSA" A. sva. AptasvarUpa ArAdhanAsAra A. sA. .go. ka. gommaTasAra karmakAMDa go.jI. gommaTasAra jIvakAMDa jaMbUdIvapatti tattva anuzAsana ja. pa. ta. a. ta. sA. ti. pa. ni. sA. paM. saM. pa. pra. pra. sA. pU. u. pUjyapAda upAsakAcAra bA.a. bArasa anuprekSA bha... bhagavati ArAdhanA bhA. pA. bhAva pAhur3a tattvasAraM bhA. saM. tilloya pati mUlA. niyamasAra | mo. pA. gAthA saM0 pRSTha saM0 238 237 236 238 238 237 236 236 237 236 238 236 paMcasaMgraha | ya.ca. paMcAstikAya yo. sA. saMketasUcI (pRSTha 247 - 248 sambandhI) graMtha nAma saMketa 20 11 7 16 17 12 Sa. kha. sa.sA. samA. sa. si. 23 13 24 16 25 graMtha nAma paMcAstikAya- ra. zrA. ratnakaraMDa zrAvakAcAra tAtparyavRtti TIkA la. sA. labdhisAra paramAtmA prakAza vasu. vasunandi zrAvakAcAra pravacanasAra pa. prA. SaT prAbhRtasaMgraha SaT khaNDAgama samayasAra samAdhizataka sarvArthasiddhi siddhabhakti si. bha. bhAvasaMgraha mUlAcAra (vaTTakera) su. ra. subhASita ratna saMdoha mokSapAhuDa hi. u. hitopadeza (nirNayasAgara ). yazastilaka campU tri. sA. yogasAra jJAna. trilokasAra jJAnArNava paMcA. noTa: -- jahA~ do saMkhyA hoM, unameM prathamasaMkhyA 'adhyAya', 'sarga' Adi kI hai; dUsarI saMkhyA 'gAthA, zloka' Adi kI hai / SaT khaMDAgama meM prathama saMkhyA pustaka kI hai, dUsarI saMkhyA 'pRSTha' kI hai / jahA~ para eka saMkhyA ho vaha gAthA yA zloka kI haiM, kintu saMkhyA se pUrva yadi 'pU.' ho to vaha pRSTha saMkhyA hai / yadi saMkhyA ke pazcAt 'TI' ho to gAthA TIkA se prayojana hai / For Personal & Private Use Only Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [247 vRhadrvyasaMgrahaH saMskRtaTIkAyAmuktAnAM padyAdInAM varNAnukramasUcI "" 4/477 pRSTha ukta padya anya graMtha / pRSTha ukta padya anya graMtha 116 acchi NimIlaNamettaM tri.sA. 207, 226 ego me sasdo bhA.pA. 56 226 ajjavitirayaNa mo. pa. 77 ni.sA. 102 mUlA. 2/48 107 asthi aNaMtA jIvA Sa.kha. 1/271 Sa.kha. 6/6 Sa.kha. 7/68 go.jI 166 87 eyaMtabuddha darasI go.jI. 16 mUlA. 12/162 73 ogADhagADha Nicido paMcA. 164 226 atredAnI niSedhanti ta.a. * 83 | 176 ojastejo vidyA ra.A. 36 224 apaNyamavataiH puNyaM samA. 83 | 226 kaMkhida kalusida mUlA. 2/81 224 avatAni parityajya samA. 84 | 65 kiM pallavieNa bA.a. 10 203 arihaMtA asarIrA bhA.saM.667TI. 154 khayauvasamiyavisohI go.jI. 650 217 arUhAsiddhA irayA bA.a. 12 Sa.kha. 6/136,205 mo.pA. 104 __ la.sA. 3 143 azubhapariNAma bahulatA bha.A. 2076 146 asidisadaM kiriyANaM go.ka. 876 36 gai iMdiyesu kAye go.jI. 141 111 AtmAnadisaMyamatoya hi.u. pR. 128 36 guNajIvApajjattI go.jI. 2 153 AtmopadAna siddhaM si. bha. 7 204 guptendriyamanAdhyAtA ta.a. 38 226 AdA khu majma bhA.pA. 58 152 cakkhussadasaNassa bha.A. 12 ni.sA 100 214 chattIsaguNa samagge bhA.saM. 377 sa.sA. 15 kSepaka (3) 110 janmanA jAyate zUdraH 30 AhAra sarIridiya go.jI. 118 Sa.kha. 2/417 | 151 jaM aNNANI kammaM pra.sA. 238 140 igattIsa satta cattAri pa.kha.7/131 Sa.kha. 13/281 ti.pa. 8/156 bha.pA. 110 143 ityati durlabharUpAM 110 jIvo vahmA jIvajhi bha.A. 877 pa.pra. TI. 30 iMdiyakAyA UNiya go.jI. 131 146 jogA payaDipadesA go.ka. 257 136 iMduravIdo rikkhA tri. mA. 404 176 jyotirbhAvana bhaumeSu su.ra. 826 *paM.saM. 1/268 216 udyotanamudyogo bha.A.2 chAyA 134 uttarasattasayA tri.sA. 332 157 udyama mithyAtvaviSaM 82 Na vi uppajaI pa.pra. 1/68 32 uvasaMta khINamoho go.jI. 10 144 NiccadaradhAusattaya go.jI 86 73 egaNigoda sarIre Sa.kha.1/270,304 118 NirayAdoNissarido tri.sA. 203 go.jI. " 51 tataM vINAdikaM paMcA.tA. 76TI. mUlA. 12/163 | 147 tIsaM vAso jamme go.jI. 472 "". 4/478 For Personal & Private Use Only Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 ] pRSTha ukta padya anya graMtha 34 daMsaNa vaya sAmAiya Sa.kha. 1 / 173 31 dasa saraNI pANA 74 duraNaya evaM evaM 228 daurvidhyadagdhamanaso 145. dhanyA ye pratibuddhA dharme 113 dhamme ya dhamma phalami 6 nAstikatva parihAraH paMcA. tA. 1 TI. 157 paJcamahAvrata rakSAM 226 paJcamuSTibhirutpATya 61 paDapaDihArasimajja 20 baMdhaM paDi eyataM 226 bharahe dussamakAle 5 bhavaNAlaya cAlIsA 6 maGgalaNimita he u vRhadravya saMgrahaH pRSTha ukta padya 25 mUlasarIramachaMDiya yatpunarvajrakAyasya yasyanAsti svayaMprajJA Sa. kha. 6/206 | 227 go.jI. 476 210 go.jI. 132 Sa. kha. 2 / 418 vasu. 24 ya.caM. 2/134 226 mamattiM parivajjAmi paNa va du aTThavIsA 201 padasthaM maMtra vAkyasthaM go. ka. 21 si.bha. pa. pra. 1 TI. pa. prA. pra. 236 74 pariNAmi jIvamuttaM vasu. 23 mUlA. 7/44 130 puvvassa hu parimANaM Sa. kha. 13/300 jaM. pa. 13/12 sa. si. 2 / 7TI. mo.pA.77 A.sA. 1 TI. Sa. kha. 1/7 paMcA. tA. 1 TI. ti.pa. 9/7 bhA pA. 57 ni.sA. 66 mUlA. 2/45 go. jI. 6 pa. pra. 56 TI. 168 65 ya.ca. pR 324 | 177 jJAna. pR.63 | 176 pa. prA. pR.32 32 micchosAsa misso 226 muktazcet prAk bhaved 158 mUDhatrayaM madAzcaSTau 155 11 rayaNadIvadiyara vaccharakkha bhava 22= vadhabandhacchedAdeH 87 vikahA tahA kasAyA 206 vismayo jananaM nidrA 162 25 223 46 177 6 105 106 143 136 228 217 41 ra.zrA. 78 Sa .kha. 1/178 go.jI. 34 A.sva. 16,17 pu. u. 5,6 ya.ca. pU. 134 visayakasA ogADho pra. sA. 158 veyaNa kaSAya veDavviyA go.jI. 666 Sa. kha. 4/26 vairAgyaM tattvavijJAnaM pa. pra. 2/162TI. zivaM paramakalyANaM pa. pra. 1 /20TI. anya graMtha go.jI. 667 ta. a. 84 hi. u. pR. 105 * mUlA 10/42 yo. sa. 57 paMcA. tA. 27TI. zeSeSu devatiryakSu zreyo mArgasya saMsiddhi: sakko sahagga saggaM taveNa savvo 176 samyagdarzanazuddhA 55 siddho'haM suddhohaM saraNAo ya tilessA sadabhisa bharaNI addA saMkalpa kalpataru samattaM saraNA sammattaNANa daMsaNa A. sva. 24 paM. saM. 1/301 A. pari. 2 mUlA. 12/142 206 kSudhAtRSAbhayaM pa. pra. pR. 143 *ina padyoM kA rUpAntara hone para bhI bhAvArtha vahI hai / For Personal & Private Use Only mo.pA. 23 paMcA. 140 tri. sA. 366 ya.ca. 2/132 sUkSmaM jinoditaM vAkyaM solasa paNa vIsa saudharmAdiSvasaMkhyA heThiThamachappuDhavINaM vA. a. 13 bhA. saM 64 vasu. 537 ra. zrA. 35 ta.sA. 28 A. pa. 5 go.ka. 64 * paM.saM 1/300 go.jI. 127 prA. sva. 15 pu.u. 4 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda kampanAcArya kiMcitkara hetu agurulaghu guNa agurulaghutva agnibhUta aGkA (deza) aGgabAhya (14) acarama cakSudarzana zra vRhadravyasaMgrahaH pAribhASika zabdasUcI pRSTha anuprekSA 173 | anubhAga-baMdha 210 anumAna 76 anuyoga 42 anaikAntika hetu 164 antakRddazAMga 128 | antarAtmA 176 | antarita padArtha 106 | anyatva anuprekSA 138, 136, 140, 142, 170 zabda 13, 14 | anvaya dRSTAnta apadhyAna 48, 75, 77, 76, 83 aparAjita nagara 168 166 acyuta jIva aJjanacora atimukta muni adharmadravya 48,46,54,55,74,75,76,77 apAyavicaya adhikRta deva adhyAtma adhyAtma bhASA 155, 158, 164, 200 apratyAkhyAnAvaraNa anuprekSA 6 232 | apramattasaMyata apavAda vyAkhyAna apahRta saMyama 42, 46 pUrvakaraNa guNasthAna 103 | abbahulabhAga 42 abhavya 166 | abhavyasena ananta sukha anantamati (strI) anantavIrya abhASAtmaka zabda anakSarAtmaka abhidhAna anAyatana abhidhyeya anivRtikaraNa guNasthA 35. 147, 166,200 / abhimata deva anutaropapAdika dazAMga 173 | abhUtArthaM naya anudiza ( nava) 138, 136, 140, 142 abhedanaya anupacarita sadbhUta 12, 18 anupacaritA sadbhUta 11, 12, 20, 21,23, 25, 51, 82, 103 | amUrtika abhyudaya sukha amUDhadRSTi 50, 51 158, 167 For Personal & Private Use Only [ 246 pRSTha 103 60, 61, 12, 148 208, 206, 210 180 210 176 45, 47 206 106 206 65, 228, 226 128, 130 16, 226, 227 163 168 34, 147, 166,200 34,64, 147, 148 161 115, 116 38, 36, 47, 155 165 50 7 7 6 ha 80, 186, 160 145 171 8, 19, 20, 48, 75 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arihaMta 176 250] vRhadrvya saMgrahaH [pAribhASika zabda zabda pRSTha / zabda pRSTha ayogiguNasthAna 35, 48, 148 sthaa ayodhyA 130, 135 AkAra 177 arajApUri AkAza 48,46,55,56,74,75,76,77 AkiMcana 102 alokAkAza 63, 211 AgamabhASA 155, 158, 164, 167, 201 avagAhana AcArya 213 avadhyA (nagarI) 130 AcArAGga avadhidarzana 14, 185 AcArArAdhanA (grantha)180, 162,214,223 avadhijJAna 17, 176, 185 Atapa 50, 52 avikalpitanizcaya 218 AtmA ___45, 231 avipAka nirjarA 146, 150 Adipada 203, 205 avirata samyagdRSTi 5,33,47,64,148,161 | Anata (svarga) 138, 136, 140, 142 avirati 86,87, 148 Ayatana 167 atrata 111, 224 AraNa (svarga) 138, 136, 140, 142 azaraNa anuprekSA 104 | ArAdhanA 61, 126, 217, 222 azuci anuprekSA 110 Arjava 100 azuddha naya 8, 6, 11, 12, 21, 22, 23, ArtadhyAna (4) 167 32,47,51,76, 82,64, 65, ArdrA (nakSatra) 136 103, 163, 202 azuddha pAriNAmika bhAva Arya khaMDa 121, 122, 130 38, 36 azubha taijasa samudghAta Arya manuSya azubhopayoga AvartA (deza) 64, 157, 162 azokapUri AvAsa 116, 126 azvapUri AzleSA (nakSatra) azvinI (nakSatra) Azrama nagara aSTa pravacana mAtR 227 yAsrava 80,81, 83, 84, 85, 62, asadbhUta vyavahAra naya 4,12,82,163 . 111, 148, 164 asaMyata samyagdRSTi 5,33,47,64,148,161 AhAraka mArgaNA asaMjJI 30, 36, 118 AhAraka samudghAta asiddha hetu 206, 210 AjJAvicaya 168 asurakumAra 116, 116, 141 asti indra ahaMkAra indraka vimAna akSarAtmaka indraka bila 116, 117 akSauhiNI (senA) 168 | indriya mArgaNA ajJAna 14 | iSTadeva 136 126 134 har 67 167 37 For Personal & Private Use Only Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda ] vRhadrvyasaMgrahaH [251 zabda pRSTha / zabda u 174 28 203 171 127 116 Izvara | ekatvaanuprekSA 108 IzAna svarga 138,136,140,141,142 ekatvavitarkavIcAradhyAna 35, 200 IryApathazuddhi ekadezacAritra 161, 192 ekadezajina ujjayinI (nagarI) ekadezavrata 224, 225 uttarakuru (kSetra) 123,125,138 / ekadeza zuddhanizcaya 4,22,40,82,65,66 uttarAphAlgunI (nakSatra) 136 202, 216, 220, 230 uttarAbhAdra (nakSatra) 136 ekendriya . uttarAyaNa 136 uttarASADha (nakSatra) 136 airAvata kSetra ___ 121,124,125,135 utpAda 45, 62, 63, 67, 68 utsarga vacana 16, 226, 227 | | om (zabda) uduruli bhaTTAraka . 171 uddAyana rAjA | kacchA (deza) uddhAra sAgara kacchAvati (deza) 127 udyota 50, 52 kamala 124 upakAra __ 76 | karaNAnuyoga 180 upagUhana (guNa) 172 | karkaTa saMkrAnti 137 upacarita sadbhUta (naya) 12, 18 | kartA 8,20,21,74,75,76,81,82 upacaritAsadbhUta12,18,21,23,56,103,163 karma 160,168,166,202,205,211 upanaya - 206, 210 karmacetanA __46 upayoga 8, 13, 17, 18, 46 | karmaphala cetanA 46 upazama samyakattva 171, 161 | karmabhUmi 124 upazAMtamoha 35, 148, 146, 166 | kalpavRkSa upAdAna kAraNa 61, 63 | kaSAya ___86,87,60,62,111,146 upAdhyAya (sAdhu) 214, 215 kaSAya mArgaNA 37 upAsakAdhyanAMga , 176 kAkatAliya nyAya urvilA rAnI 175 kAtyAyanI (vidyA) kApiSTa svarga 138, 136, 140, 142 Urdhvagamana 6,41, 44 | kAyamArgaNA kAyazuddhi 101 RjuvimAna 138, 140 - kAraNa 74,75, 76, 166 143 165 R For Personal & Private Use Only Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 134 126 ra 252 ] vRhadravyasaMgrahaH [pAribhASika zabda zabda pRSTha / zabda kAraNa samayasAra 40, 62 | gajadaMta 123, 125, 126, 132 kArya samayasAra 62 gatimArgaNA kAla 48,46,58,61,65,67,68,66 gandhamAlinI (deza) 70,72,74,75,76,77,134,:35 | gandharvArAdhanA grantha kAla antarita 206 gandhA (deza) kAla labdhi 61, 150, 164 gandhilAM (deza) kAlodaka (samudra) 120 | guNa kAlodadhi 131, 132, guNasthAna kizcidUna gupti 68, 66, 148, 160, 162 kuNDalA nagarI | gautama gaNadhara 164, 226 kundakunda svAmI gRhAGgakalpavRkSa 126 graha (tAre) kumati praveyika (nava) 138, 136, 140, 142 kumudA (deza) 15 kulAcala ghana (zabda) kevaladarzana 13,14,42,46,184,185,211 ghanavAta 113, 115, 136 ghanodadhi kevalajJAna 17,41,47,46,65,66,67,142 113, 115, 136 176,184,185,200,211,225,227 kevalajJAnAvaraNa cakrapUrI (nagarI) 130 kevali samudghAta cakravarti (rAjA) 107, 118 kevalI 184, 185 / caturindriya kesarI (hRda) canDikA devI 165 kaurava candraprabha vidyAdhara kaMsa (rAjA) 165, 168, 166 caraNAnuyoga 180,162 kRtAntavakra (rAjA) caramazarIra 106 kRSNa (nArAyaNa) 165 cakSudarzana kriyAsahita 74,75 cAritra 146, 160, 161, 162, 163, krodha 87, 111 164, 213 cAritramoha 201 khaDgapUrI (nagarI) cAritrasAra khaDgA (nagarI) citrApRthvI 115 kharabhAga 115, 116 cUlikA 74, 78, 176 | cetanA (3) gaGgA 121,122,123,124,130,131 / celanArAnI 172 26 171 166 13 130 227 127 46 For Personal & Private Use Only Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda] [253 vRhadrvyasaMgrahaH pRSTha / zabda zabda 118, 145, 151, 170 126 chamastha chAyA chedopasthApanA tathikara 184, 185 | tUryAGga kalpavRkSa 50, 52 taijasa samudghAta 146, 147 | tyAga 26 102,225 213 161 126 26 durdhyAna 226 jaghanya guNa 50 | darzana 13,14,50,183,184,185; jar3a (jIva) 186,187,188,186,205 janapada 121 | darzana mArgaNA jambUdvIpa 116,121,125,131,135 darzanamoha 201 jambUvRkSa 116, 126 darzanAcAra jayadhavala 40 dazapura (nagara) 174 jarAsiMdhu (pratinArAyaNa) 168 dakSiNAyana 135, 137 jina dArzanika zrAvaka jinadatta 172 dIpAGga kalpavRkSa jinavaravRSabha dIpAyana (muni) jIva 8, 10, 11, 18, 74,77 65, 228, 226 78, 76, 80,83 jIvasamAsa duHSamAkAla devakI (rAnI) 168 jyeSThA (nakSatra) devakuru (kSetra) 123, 125, 138 jyeSThA mAtA jyotiraGga kalpavRkSa devamUr3hatA . devAraNya 127, 128 jyotiSka deva 134, 141 deza-antarita jyotiSa loka dezaghAti sparddhaka tata (zabda) dezacAritra 161, 162 dezapratyakSa tattvAnuzAsana 226, 227 dehapramANa tanuvAta valaya 113, 115, 136, 140 | do-indriya tapa 102,146,150,214,222,223 doSa tapAcAra 214 doSa (18) 206 tama 50, 52 207,208,206,210 tamaprabhA (naraka-pRthivI) 114 dRSTivAda 176 tAre 134 dravya namaskAra 217 tigiMcha (hRda) 121, 122, 123, 124 dravya nirjarA 146, 150 tiryagaloka 116, 120 dravya nirvicikitsA tIna-indriya 26 dravya bandha 51, 86, 60 165 134 dRSTAnta . For Personal & Private Use Only Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 ] vRhadrvyasaMgrahaH [pAribhASika zabda 124 141 zabda pRSTha / zabda pRSTha dravya mokSa 10253 226230 / naraka 116, 117, 118, 116 dravya stavana naraka bila 115, 116 dravya saMgraha 232, 233 | narakAMtA nadI dravya saMvara 63, 64 nalinA (deza) 126 dravyazruta 223, 227 nakSatra 134,136 dravyArthika naya 8,6,75,76,103,230 nAgakumAra dravyAnuyoga 180 nAgendra parvata 133 dravyAstrava nAbhigiri 122, 123 dvIpa 116, 120 nAmapada 203, 205 dvIpakumAra (deva) nArAyaNa 111, 118, 165, 168 dvIpAyana (muni) nArI (nadI) 124 dveSa 201, 202 nigamana (anumAna) 206, 210 nigoda 107, 114 nitya 44,74, 76 ___68, 66, 100, 144 dharma (anumAna) nityanigoda 107 208,206 dharma anuprekSA 144 nidAnazalya 181 dharma dravya 48,46,53,54,70,74,75,76,77 nimitta 134 dhamadhyAna 168,201,222,226,227 nirgatitva 42 dhavala nirgotratvaM dharmI (anumAna) 208, 206 nirjarA 80,81,83,84,112,113,146, dhAtakI khaMDa 120,131,132,135,170 150,151 dhAtu (7) nirnAmavaM dhArA nagarI niryogatvaM dhUmaprabhA (naraka) 114 nirvicikitsA dhrauvya 45, 62, 63, 67, 68 ni:dattAM dhyAtA 166, 203, 218, 216, 222 | nirAyuSatvAM dhyAna 165,166,203,205,218,216, nirindriyatvaM 220,222,223,224,225,226, | niSkAMkSita 166 227,228,230 dhyeya 204, 205, 218, 216, 230 niSkAyavAM niSadha 121,122,123,124,127,128,132 nizcaya ArAdhanA 217, 222 namaskAra 217 | nizcaya cAritra 186, 163 namaskAra maMtra 203 nizcaya dhyAna 204,211,218,216,220 206 2 42 For Personal & Private Use Only Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 80 pAribhASika zabda] vRhadravyasaMgrahaH [255 zabda pRSTha / zabda nizcaya naya 4,5,7.8,6,11,12,13,15,18, | padasthadhyAna 201,202,204,205,206 16,21,23,24,26,33,34,51,52,56,68, 210, 212, 214 71,75,77,80,82,86,62,63,68,66,103, paramadhyAna 216, 220 166,170,171,172,173,174,175,160, paramAtmA 45,47,48,64,68,153 163,168,202,206,212,217,218,216, paramazuddha-nizcaya-naya 5,7,77,82,202 220 parama kSAyika-samyakttva 41 nizcaya paMcAcAra 213, 221 paramANu nizcaya mokSa 50,71,72,206 230 paramaudArika zarIra nizcaya mokSamArga 160,161,162,163, paryApti 165, 220 30,76 paryAyArthika naya nizcaya ratnatraya 81,104,126,148,161, 162,163,570,165 parvata 121, 131, 132 nizcaya vrata 225 pakSa (anumAna) 208,206,210 nizcaya samyaktva 41,65,175,176,213 | parAvartana 104 nizcaya svAdhyAya 214 parikrama (5) 176 nizcaya jJAna 181 pariNAmI 74,76,80 nizAMkita 168 | parivAra nadI nIla (parvata) 121,123,124,127,126 | pariSaha-jaya 145 nemacandra siddhAnta deva 2,5,232,233 parihAra-vizuddhi (saMyama) naigama-naya - 47 parokSa 15, 16, 17 naiyAyika 184, 186 pAkhaMDamata 146 pANDuputra 114,116 111, 165, 228 paGka-prabhA naraka pApa 80,81,83,84,148,157,224 paGka-bhAgaH | pAriNAmika bhAva 38, 36, 76, 82, 83, paJca-namaskAra mahAtmya 221, 230 paJca-parAvartana pAtra 126 paJcAcAra 213, 221 piMDastha (dhyAna) 201, 205, 206, 210 paJcAnuttara 138, 136, 140, 142, 170 puNya 40,66 paJcAstikAya 80,82,83,84,148,151,157, paJcendriya 158,156,165,224 paTala 116,117,138,140,141 / pudgala 48,46,74,75,76,77,84 padmada 121,122,124,931 | pudgalabaMdha 51 padmarAja 173 | punarvasu (nakSatra) 136 padmA (deza) 128, 126 | pura (bhavana) 120 padmAvati (deza) 126 | puSkaravara dvIpa 120,132 123 115 4, 217 104 For Personal & Private Use Only Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha 127 baladeva 130 210 188 111 144 116 256 ] vRhadravyasaMgrahaH [pAribhASika zabda zabda pRSTha / zabda puSkarAdha dvIpa 132, 135, 137 puSkalA (deza) 127 bandha 50,80, 81, 83, 84,62, 226 puSkalAvati (deza) 118, 168 puSpaDAla (muni) 173 balI (maMtrI) 173 pUrva (varSa) bahirAtmA 45,46,47,48,81 pUrva (14) 176,226,227,228 | bahurUpiNI 165 paizAcI bhASA bAdhita hetu puMDarIka (hRda) 121 bAlukAprabhA (naraka) 114 puMDarIkaNI (nagarI) 127 bile 115 pRthaktva budha (graha) 134 pRthaktva-vitarkavIcAra belApattana (nagara) prakRti baMdha 60, 61, 146 bodhi prakIrNaka bilA bodhi durlabha 143 prakIrNaka vimAna 140 bauddhamata 181 pratinArAyaNa 118, 168, 166 pratimA (11) 161, 162 bhadrazAla 123, 126, 128, 126 pratiSThApana zuddhi 101 bhaya (7) 166 pratyakSa 15, 16, 17, 206 | bharaNI (nakSatra) pratyAkhyAnAvaraNa 162 bharata cakrI 107,135,225,226,228 prathamAnuyoga 176, 180 bharata kSetra 121,122,124,125,130,131 pradeza 72, 73, 74, 75 132,135 pradeza baMdha 60, 62, 148 | bhava-antarita 206 prabhAkarI (nagarI) 128 bhavana 120 pramattasaMyata 34, 64, 148 bhavanavAsI 116, 120, 141 pramANu 50, 72, 206 bhavya 47, 82, 166 pramAda 86, 87 bhavya mArgaNA 38 prayojana bhAjanAGga kalpavRkSa 126 pravacanasAra bhAva asiddha hetu praznavyAkaraNAMga 176 | bhAva Asrava 85, 86 prAkRta (bhASA) 51 | bhAva namaskAra prANa 11, 30, 31 | bhAva nirjarA 148, 150 prANata (svarga) 138,136,140,142 | bhAva nirvicikitsA prAyogika (zabda) 51 | bhAva bandha 51,86,60 206 For Personal & Private Use Only Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52, 77 bheda bheda naya 126 pAribhASika zabda ] . vRhadravyasaMgrahaH [257 - zabda pRSTha / zabda bhAva mokSa 152,153,226,230 | mahApuMDarIka 121 bhAva zruta 223, 227 | mahApurI (nagarI) 126 bhAva zuddhi 100 | mahAvacchA (deza) 128 bhAva saMvara 63, 64 | mahAvaprA (deza) 130 bhAvastavana mahAvrata 162, 225 bhAvAsiddhahetu 206 mahAzukra 138, 136, 140, 142 bhikSA zuddhi 101 | mahAskandha bhUtArtha-naya mahAhimavata 121, 122, 124, 132 bhUSaNAGga kalpavRkSa 126 mAnuSottara 132, 133, 137, 174 50, 52 | mAyAzalya 181 186, 160 mArgaNA bhedAbheda ratnatraya 156,170.172,173, mAraNAntika samudghAta 198204,214,228 mArdava 100 bhoktA 6, 22, 23, 76 | mAlyAGga kalpavRkSa bhogabhUmi 122,123,124,126,138 mAlavadeza bhojanAGga kalpavRkSa 126 mAhendra (svarga) 138,136,140,142 bhojarAjA mithyAtva mithyAdRSTi 32, 47, 148 makara saMkrAMti mithyAzalya 181 maGgala (graha) mizra guNasthAna 33, 47, 148 maGgalAvati (deza) muktAtmA maJjUSA (nagarI) 216, 217 matijJAna 8, 16, 20, 48, 74, 75 mUr3hatA 158,165, 166 mathurA mUlaguNa () 161 158.16 meru 114, 115, 116, 123, 125, 126 manaH paryaya jJAna 17, 176, 185 127, 128, 126, 131, 132, 174, 206 mamakAra merucUlikA 138 malekSa khaMDa 125, 130 moha malekSa bhASA mokSa 80, 81, 83, 84, 151, 152, 153 mahA kacchA (deza) 228, 226 mahAtma prabhA (naraka) 114 | mokSaprAbhRta (grantha) 226 mahAdhavala mokSamArga 160, 161, 162, 163, mahApadma 121, 122, 123, 124 165, 220 mahApadmA (deza) 126 mokSazilA 136 muni mada (5) 127 For Personal & Private Use Only Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTa 124 1.28 258 ] vRhadrvyasaMgrahaH [pAribhASika zabda pRSTha / zabda ya | raudradhyAna (4) 167 yoga 86,87, 60, 62, 146 yoga-mArgaNA | laghusiddhacakra 204 yathAkhyAta (cAritra) 147, lavaNa samudra 116, 131, 135, 137 yamakagirI labdhi (5) 154, 155 lakSamaNa 165, 168, 170 raktA (nadI) lAGgalavartA (deza) 127 raktodA (nadI) lAMtava (svarga) 138, 136, 140, 142 64, 114. 136 lezyA-mArgaNA 38 ratnatraya 81, 104, 126, 148, 160, / loka anuprekSA 113 161, 162, 170, 165, 228 loka AkAza ___56, 113, 211 ratnaprabhA (naraka) 114, 115, 116 | lokamUr3hatA 166 ratnasaMcayA (nagarI) 105 ramaNIyA (deza) 128 lokavibhAga (grantha) 137 ramyaka kSetra 121, 124 | lokAntika deva 105, 158, 226 ramyakA (deza) 128 | lokAloka vyApaka ramyA (deza) 128 rasAGga-kalpavRkSa 126 vacchA (deza) 128 201, 202 vacchAvati (deza) 128 rAmacandra 165, 168, 166, 174, vajrakaraNa (rAjA) 174 206, 228 vanakumAra (vidyAdhara) rAmAyaNa 674, 175 vaprakAvati (deza) 130 rAvaNa 156, 165, 168, 170, 206 vaprA (deza) 130 rAkSasa vaprA rAnI 175 riSTA (nagarI) 127 riSTapUrI (nagarI) 127 varddhanakumAra varddhamAna (tIrthaGkara) 226 rukmi (parvata) 121, 124 rukmiNI (rAnI) 171 varSa (kSetra) 121 rUpyakulA (nadI) 124 varSadhara 121 rUpastha-dhyAna 201, 205, 206, 210 vastrAGga kalpavRkSa rUpAtIta-dhyAna 201, 211 vasudeva (rAjA) revatI (zrAvikA) 171 vakSAra parvAta 127, 128, 126, 132 rohiNI (nakSatra) 136 / vAkyazuddhi 102 rohita (nadI) 122, 123, 124 | vAyubhUta (muni) 164 rohitAsyA (nadI) 122, 123, 124 | vArtika 138, 153 26 175 116 126 168 For Personal & Private Use Only Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda ] zabda vArIsena (muni) vikalpa (saMkalpa) vikalpita nizcaya naya zabda 173 | vaMza (arthAt kSetra) 34, 172 vRhatsiddhacakra 218 | vRhaspati 25 vyatireka - dRSTAnta vikriyA-samudghAta vijayAnagarI 130 vyaya vijayApurI 126 vijayArdha 121, 122, 125, 130, 132 vitata (zabda) vibhISaNa (rAjA) vimoha vRhadravyasaMgrahaH 51 166 vitarka (zukla - dhyAna) videha kSetra 121, 123, 124, 125, 127 vinayazuddhi 101 vipAka vicaya (dhyAna) vipAka sUtra vibhaGgA nadI vibhrama vibhAva vyaMjana paryAya pRSTha virajApUrI virUddha hetu vizAkhA (nakSatra) vizokapUrI viSNu viSNukumAra (muni) vIcAra (zukla - dhyAna) vItarAga cAritra vItarAga samyaktva vIryAcAra veda - samyaktva vedanA-samudghAta veda - mArgaNA vaijayanta nagara vairAgya vaisika (zabda) 168 176 127, 128, 126 163, 177, 178, 187 52, 76 168 163, 177, 178, 187 121 204 134 206 45, 62, 63, 67, 68 216 160 204 4, 7, 8, 6, 11, 12, 15, 18, 16, 21, 22, 26, 33, 51, 52, 56, 58, 71, 75, 76, 77, 82, 62, 66, 103 166, 170, 171, 173, 174, 175, 163 202, 206, 212, 216 vyavahAra ArAdhanA vyavahAra cAritra vyavahAra dhyAna vyavahAra naya vyavahAra paMcAcAra vyavahAra mokSamArga vyavahAra ratnatraya vyavahAra samyaktva vyavahAra jJAna 126 206 | vyAkhyAnam 136 | vyAkhyeyaM 126 vyAkhyAprajJaptyaMga 7 176 200 52,67 116, 120, 141 68,66,160,222, 223, 224, 225 za 46 vyuparatakriyAnivRtti dhyAna 173 vyaMjana paryAya 166 vyaMtara vrata 65, 175, 160, 164 151, 175 214 177 25 zatAra (svarga) zanaizcara (graha) 37 130 zabda 173 zabdAtmaka zrutajJAna 51 zayanAsana zuddhi [256 Y zatabhiSa (nakSatra) 214 160,161, 162, 165 81, 126, 148, 160, 161, 165, 216 175, 176 180 7 For Personal & Private Use Only 138, 136, 140, 136 142 134 50 16, 185 101 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 5 260 ] vRhadrvyasaMgrahaH [pAribhASika zabda zabda pRSTha zabda zarkarAprabhA (naraka) 114 zalya (3) 181, sakala cAritra . . 162 zaziprabhA AryikA sakala pratyakSa zikharI parvata 121, 124 sakala-bhUSaNa kevalI zivabhUti 227 sakriya 74 75 zItA nadI 123, 124, 126, 127, 128 sagara (cakravarti) 228 zItodA nadI 123, 124 | satya dharma 100 zukra (nakSatra) 134 sadbhUta-vyavahAra naya 12,18 zukra (svarga) 138, 136, 140, 142 sannikarSa 184, 185 zukladhyAna (4) 166, 200, 201, 222, sannipAta 226, 227 samayamUr3hatA zuci samayasAra 40, 222 zuddha-dravyArthika naya 8, 6, 31, 76, 80 samavAyAGga zuddha-nizcaya-naya 4, 5, 7, 8, 6, 10, 11, samAdhi 143, 144, 221, 225 18, 19, 22, 23, 30,47, 58,71, 75, samiti (5) ___68, 66, 160, 162 77, 82, 65, 66, 202, 226, 230 samudghAta zuddha pAriNAmika bhAva38,76,83,221,230 samyaktva kriyA 111 zuddha vyaJjana-paryAya samyaktva mArgaNA zuddhi (5) samyaka zraddhAna zuddhopayoga 64, 65, 148, 160, 163, | samyagdarzana 41,160,161,163,164,165, 216, 225, 236 175,176,177,186 zubha taijasa samudghAta samyagjJAna 15,16,163,177,178,176, zubhA (nagarI) 128 180,181,182,186 zubhopayoga 64,148,157,162,163,204 sayogiguNasthAna 35,36,48,148,146 zUdra sarAga cAritra 160, 163 sarAga samyaktva 151, 175 zUnya (jJAna) zauca (dharma) sarovara sAMghAti sparddhaka 67 zaMkAdi (doSa) 158 zaMkhA (deza) 203, 205 sarvApada 126 206, 687 zrAvaka sarvAjJa 34,64, 118, 161, 162, 163 salilA (deza) 126 zrIpAla (rAjA) 150,151 zrutajJAna savipAka nirjarA 16,176,185,226,227,228 zreNika (rAjA) sahakArI kAraNa 53,54,55,63,65,166, . 170,171,172,173,174 116, 140 sahasrAra (svarga) 138, 136, 140, 142 sAkAra (upayoga) SoDaza bhAvanA 157 / sAdhu 216 217 38 61 110 121 ~ RI 226 zreNIbaddha For Personal & Private Use Only Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyama 112, 148, 146, 141 pAribhASika zabda ] vRhadravyasaMgrahaH / [261 zabda . pRSTha / zabda sAdhya sAdhaka 33, 64, 148, 161, 175 | sUkSmasAMparAya-cAritra 147, 148 176, 180, 160, 163, 165, 204, sUtra 176 212, 223 sUtra kRtAMga 176 sAnatakumAra (svarga) 138, 136, 140, 142 | soma-zreSThI 2,148 sAmAnya 18, 187, 188, 186 saudharma 138, 136, 140, 141, 142 sAmAyika 146, 225 saMkalpa 34, 172, 228 sAsAdana 33, 45, 148 | saMkoca vistAra 6, 24, 43 siddha 6, 35, 47, 48, 54, 55,56, 100 65, 68, 140, 145, 203 saMyama-mArgaNA siddha zilA 37 136 siddha svarUpa 40,41, 221 saMyamAsaMyama 34, 148 sindhu 122, 123, 124, 130 saMvara 8,81, 83, 84, 63, 65, sivabhUdI (muni) 227 saMvyavahAra pratyakSa 13, 15, 17 sItA (rAnI) . 168, 166 saMvega sImanta-bilA 113 saMzayajJAta sukacchA (deza) . 163, 175, 178, 4 saMsArI sukha 33, 46, 50, 81, 108, 113, saMskRta 118, 153, 154, 170, 200, 205, 220 saMsthAna sugata 50, 52 sugaMdhA (deza) saMsthAna-vicaya ___166 saMhanana supadmA (deza) 226, 227 saMjJI suparNakumAra (deva) sumeru 114, 115, 116, 123, 125, saMjJI-mArgaNA 126, 127, 128, 126 siMdhu 122, 123, 124, 130 suvacchA (deza) 128 siMhapurI 126 suvaprA (deza) siMhodara (rAjA) suvarNa kulA (nadI) 124 | stavana (dravya, bhAva) suvarNa parvata sthAnAGga 176 suSamasuSamA sthAvara suSira (zabda) sthiti-baMdha 60, 61, 148 susimA (nagarI) 128 "sUrye 134, 135, 136, 137, 138, 141 | svabhAva vyaMjanaparyAya sUkSmakriyApratipAti 200 | svayaMbhUramaNa 116, 120, 133, 138 sUkSmatA 50 | svarUpa-asiddha hetu sUkSmasAMparAya-guNasthAna 35, 64, 148, | 166, 200 | svAti (nakSatra) 136 30 36 174 sthUlatA 50 52 For Personal & Private Use Only Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 ] zabda hari-kSetra harikAMtA (nadI) harita (nadI) hariSeNa (cakravarti) hastinApu himavata (parvata) hetu hairaNyavata kSetra haimavata kSetra hRda kSamA kSayopazama kSayopazamika jJAna kSayopazama samyaktva kSAyika samyaktva pR. saM. uddhRta vAkya 10 113 44 61 38 1 vRhadravyasaMgrahaH 227 pRSTha 121, 123, 124 122, 123, 124 122, 103, 124 175 173 121, 122, 124, 132 207, 208, 206, 210 41, 177 kSINakaSAya guNasthAna 35, 47, 148, 146 200, 227 trasa jIva trasa - nAr3I 121, 124 | trilokasAra 121, 122 129 100 67 66,67 177 zabda kSemapurI kSemA nagarI kSetra 75, 121, 127,128,126,131,132 kSetra - antarita kSetra - pAla astyAtmAnAdi baddhaH / narA dharmaparA bhavanti / aviddhakulAlacakravad vyapagatalepAlabuvaderaNDabIjavadagnizikhAvat ceti / [ mokSazAstra 10/7] upAdAnakAraNasadRzaMkAryamiti / jIvabhavyAbhavyatvAni ca / [ mokSazAstra 2 / 7 ] | 110 tusamAsaM ghosanto sivabhUdi kevalI 115 60 jAdo / 157 darzanavizuddhirvinayasaMpannatA zIla- 227 teSvanaticAro'bhIkSaraNajJAnopayogasaMvegau zaktitastyAgatapasI sAdhusa- 56 mAdhirvaiyAvRttyakaraNamarhadAcAryabahu- 110 zrutapravacanabhaktirAvazyakA parihANi jJAtRkathAGga jJAna jJAna ( mithyA ) jJAna-mArgaNA jJAnAcAra jJAnAvaraNa saMskRtaTIkAyAmuktAnAM vAkyAnAm sUcI 44 70 [ pAribhASika zabda tra For Personal & Private Use Only pRSTha 127 127 206 165 28 114 142, 180 176 13, 50, 177, 178, 176, 180, 181, 182, 186, 187, 18, 205, 213 14, 163, 164, 165 37 213 85205, 211 mArgaprabhAvanA pravacanavatsalatvamiti tIrthakaratvasya / [mokSazAstra 6 / 24 ] dharmAstikAyAbhAvaditi / [mokSazAstra 10 / - ] puggalakararaNA jIvA khaMdhA khalu kAla karaNAdu / [paMcA. 68 ] 44 pUrvaprayogAdasaGgatvAdbandhacchedAttathA gatipariNAmAcca [mokSazAstra 10/6 ] brahmacArI sadA zuciH / bhUvAmante spRzantInAM lokAntaM sarvadikSu ca / mArUsaha mA tUsaha / sama uppaNa paddhaMsI / sthitiH kAlasaMjJakA / vasAsRgmAMsamedo'sthimajjA zukrANi dhAtavaH / Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only