________________
ધર્મ ક૯પવૃક્ષનું મૂળ
જેમ અપશ્યના સેવનથી રોગીને અકાળે નિવારી ન શકાય તો મધ્યસ્થપણું રાખવું હિતકર છે, તેમ અહિતના સેવનથી નહિ અટકનાર જીવ ઉપર પણ તેવા પ્રસંગે એટલે કે, તેને સુધરવાને કાળ પાક્યો નહિ હોવાથી આપણું માધ્યય ટકાવી રાખવું તે ઉભયના હિતમાં છે. માધ્યચ્યથી અમર્ષ અર્થાત્ વૈર લેવાની ઈચ્છારૂપ ચિત્તમળ ટળે છે.
(૨) વૈરાગ્યવિષયક માધ્ય – વૈરાગ્ય એ વૈષયિક સુખ ઉપરની એક પ્રકારની અરુચિ યા છેષ છે. આ દ્વેષ પ્રશસ્ત હોવાથી પુણ્યાનુબંધી પુણ્યને હેતુ છે. અને તે પરિણામે, સાંસારિક સુખ ઉપર માધ્યશ્ય અર્થાત્ રાગદ્વેષરહિતપણું પેદા કરે છે.
સુખ ઉપર દ્વેષની જેમ, દુઃખ ઉપર રાગ એ પણ. પ્રશસ્ત મનોભાવ હોવાથી પુણ્યાનુબંધી પુણ્યનો હેતુ બની પરિણામે માધ્યચ્ય અર્થાત્ રાગદ્વેષરહિતપણું ઉત્પન્ન કરે છે.
વૈષયિક સુખની પાછળ રહેલ જન્મમરણાદિ દુઃખની પરંપરાને વિચાર તથા તેનાથી પુનઃ નવીન નવીન કર્મબંધન આદિના વિચારોથી સુખ ઉપર દ્વેષ થાય છે અને “દુઃખ તો કર્મ નિજેરામાં ઉપકારક તથા પરિણામે દુર્ગતિનાં દુઃખાના નિવારણમાં કારણભૂત છે,” એ પ્રકારના વિચારોથી દુઃખ ઉપર રાગ જાગે છે.
(૩) સુખવિષયક માધ્યચ્ય. સુખવિષયક માધ્યચ્યમાં દૃષ્ટાન્ત, શ્રી તીર્થકર ભગવંતના ચરમ (છેલલા) ભવેનું
