________________
વૈરાગ્ય અને ભક્તિ
પરંતુ વિષનો બાહ્ય સંગ છૂટયા પછી તેની આંતરિક આસક્તિ ટાળવા માટે આત્માનુભૂતિ સિવાય બીજો કોઈ ઉપાય નથી. અને આત્માનુભૂતિવાળા પુરુષની ભક્તિ સિવાય આત્માનુભૂતિ પણ નીપજતી નથી. એટલે પ્રાથમિક વૈરાગ્ય, પછી અનુભૂતિમાન પુરુષે ઉપરની ભક્તિ, અને પછી આત્માનુભૂતિ, એ કમ છે.
આત્માનુભૂતિ પછી ઊપજતી વિષયની વિરક્તિ એ તાત્ત્વિક વિરક્તિ છે. કેમ કે પછી વિષયોની વિજાતીયતાનું પ્રત્યક્ષ ભાન થાય છે.
ભકિત વડે આત્મદર્શન આત્મદર્શનને બીજો ઉપાય ભક્તિ છે.
ભક્તિનો અર્થ સજાતીય તત્વ સાથે એકત્વનું અનુપમ અનુભવન.
સજાતીય તત્વ સમગ્ર જીવરાશિ છે. તેની સાથે એકત્વનું અનુભવન, મિથ્યાદિ ભાવ વડે થાય છે. તેથી તે મૈત્રી આદિ ભાવોનો અભ્યાસ એ ભક્તિને અભ્યાસ છે. તે અભ્યાસ તેના પરિપાક કાળે, જીવને રાગદ્વેષની વૃત્તિઓથી દૂર હઠાવી, સમત્વની સિદ્ધિ કરી આપે છે.
સમત્વવાન પુરુષને પિતાના આત્મામાં જ પરમાત્મસ્વરૂપનું દર્શન થાય છે. “પરમ”નું સ્વરૂપ જોયા પછી વિષય પ્રત્યેની અંતરંગ આસક્તિ ચાલી જાય છે. તેનું જ નામ પર વૈરાગ્ય છે. અપર વૈરાગ્ય આદિમ કારણ છે, પર વૈરાગ્ય અંતિમ ફળ છે. તેનો હેતુ આત્માનુભૂતિ
