________________
૧૬ર
તદેહન મનન મુખ્યત્વે મન વડે થાય છે, તેથી મન દ્વારા આત્માનું રક્ષણ જે સાધનથી થાય તે મંત્ર છે, એ અર્થ થયો.
મંત્રમાં મનન કરાવવાનું સામર્થ્ય વર્ણ સમૂહ વડે થાય છે. વર્ણસમૂહનું ઉચ્ચારણ પ્રાણ વડે થાય છે એટલે મંત્ર મનની જેમ પ્રાણની સાથે સંબંધ ધરાવે છે. કેવળ મનનું જ નહિ, પણ પ્રાણનું પણ જે શુદ્ધકરણ કરે તે મંત્ર છે. કહ્યું છે કે'गुरुमंत्र देवताऽऽत्म मनः पवनाना मैक्य निष्कलनात् मंत्रः।'
શબ્દને સંબંધ પવન સાથે, પવનને મનની સાથે અને મનનો સંબંધ આત્મા, અંતરાત્મા અને પરમાત્મા સાથે છે.
પરમાત્મા એ દેવ છે. અંતરાત્મા એ ગુરુ છે. તેની સાથે આત્માની એકતા કરાવનાર મંત્ર છે. કેમ કે, મંત્ર એ પ્રાણ અને મન ઉભયની સાથે સંબંધ ધરાવે છે તથા પ્રાણ અને મન આત્માની સાથે સંબંધ ધરાવે છે
મંત્રનો પરમાત્માની સાથે વાચ્ય-વાચક ભાવને સંબંધ છે. અંતરાત્માની સાથે જ્ઞાતા-રેય ભાવનો સંબંધ છે. એ સંબંધનું જ્ઞાન મન દ્વારા થાય છે. એ સંબંધની કિયા પ્રાણ દ્વારા થાય છે.
વર્ણને પ્રાણની સાથે, પ્રાણને મનની સાથે, મનને આત્માની સાથે, આત્માને પરમાત્માની સાથે અને પરમામાને અંતરાત્માની સાથે પરસ્પર અવિનાભાવી
