Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
circcipot crue
Co
पू. पंन्यास प्रवर श्री महंडर पिलयल गणपर्य
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
તદેહન
પૂ. પં શ્રી ભદ્રંકરવિજયજી ગણિવર્ય
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂ. પંન્યાસજી મહારાજનાં અન્ય પુસ્તકો
૪-૫૦
૦
૮-૦૦
૧–૫૦
૦
૦
૨–૫૦
' - ૧૦
૧. જૈન માર્ગની પિછાણુ ૨. જિનભક્તિ ૩. પ્રતિમા પૂજન ૪. પ્રાર્થના ૫. નમસ્કાર-મીમાંસા ૬. નમસ્કાર મહામંત્ર ૭. નમસ્કાર દોહન ૮. આસ્તિકતાનો આદર્શ ૯. આરાધનાને માર્ગ (રેકઝીન)
આરાધનાને માર્ગ (સાદુ) ૧૦. દેવ દર્શન ૧૧. ધર્મશ્રદ્ધા ૧૨. તત્ત્વપ્રભા ૧૩. મનનમાધુરી ૧૪. અને પ્રેક્ષા (કિરણ ૧-ર-૩ સાથે) ૧૫. પરમેષ્ટિ નમસ્કાર અને સાધના
૫–૫૦
૩-૫૦
પ્રેસમાં ૯-૦૦
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
તત્ત્વદોહન
પૂ. પં. શ્રી ભદ્રકવિજયજી ગણિવર્ય
પ્રકાશક વિમલ પ્રકાશન
અમદાવાદ–૧
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
Tattvadohan : Essays on religion by Pannyasji Shri Bhadrankarvijayji Ganivarya; Pub. by Vimal Prakashan, Ahmedabad-1, First edition 1980.
પ્રકાશક વિમલ પ્રકાશન એ/૭૨ શાનિત કમર્શિયલ સેન્ટર નગરશેઠનો વંડ, રિલીફ રોડ, અમદાવાદ-૩૮૦ ૦૦૧
પહેલી આવૃત્તિ, વિ. સં. ૨૦૩૬ (ઈ. સ. ૧૯૮૦) દસ રૂપિયા
સુદ્રક શારદા મુદ્રણાલય, પાનકારકા, અમદાવાદ૩૮૦ ૦૦૧
પ્રાપ્તિસ્થાને ૧. ગુર્જર ગ્રંથરત્ન કાર્યાલય ૨. સોમચંદ ડી. શાહ ગાંધીમાર્ગ, કુવારા
જીવનનિવાસ સામે અમદાવાદ-૩૮૦ ૦૦૧
પાલિતાણા (સૌરાષ્ટ્ર) ૩. સરસ્વતી પુસ્તક ભંડાર ૪. સેવન્તીલાલ વી. જૈન રતનપોળ
૨૦, મહાજન ગલી હાથીખાના
ઝવેરી બજાર અમદાવાદ-૩૮૦૦
મુંબઈ-૪૦૦ ૦૦૨ ૫. પાનાચંદભાઈ
ભારત મેડિકલ સ્ટોર્સ જૂના નાગરદાસ રોડ, કેદારનાથ ભવન અંધેરી (ઈસ્ટ) મુંબઈ-૪૦૦ ૦૬૯
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકીય
જેમ તરસ્યાને જળ ગમે, ભૂખ્યાને ભાજન ભાવે, તેમ ભવભીરુને તત્ત્વદોહન રુચે! જળથી તૃષા છીપે છે, પણ અકાળ માટે. ભેાજનથી ક્ષુધા શમે છે, પણ છઆઠ કલાક માટે. જ્યારે ‘તત્ત્વદોહન’થી ઇન્દ્રિયા, મન, બુદ્ધિ, હૃદય તેમ જ આત્માને જે શાન્તિ, શુદ્ધિ, ઊંડાણ, વિશાળતા અને સમતાને લાભ થાય છે, તે સુદીકાળ પત ટકી રહેનારા હોય છે.
નવ તત્ત્તામાં પ્રધાનતત્ત્વ, જીવતત્ત્વ છે, તે મૂળરૂપે છે. માક્ષતત્ત્વ તેનુ શાશ્વત ફળ છે.
શેરડીના રસની મીઠાશતા અનુભવ કરવા માટે શેરડીના ટુકડાને એ દાઢ વચ્ચે બરાબર દબાવીને ચાવવા પડે. તે સિવાય તેની યથા મિષ્ટતાના અનુભવ ન થાય, મીઠાશ જેમ શેરડીનેા ગુણ છે, તેમ આત્મૌપમ્ય-ભાવ એ આત્માના ગુણ છે.
ખીજા આત્માને પોતાના આત્મા તુલ્ય ન જોનારી દૃષ્ટિ, સમ્યગૂદષ્ટિ નથી કહેવાતી. સમ્યગ્દષ્ટિવાળેા આત્મા જ આ સંસાર. ના કોઈ પણ પદાર્થોં કે પ્રસંગમાંથી સાર ખેંચી શકે છે.
‘તત્ત્વદોહન' નામના આ પુસ્તકમાં, પરમ પૂજ્ય પંન્યાસજી ભગવંત શ્રી ભદ્રંકરવિજયજી ગણિવર્ય શ્રીના અગાધ ચિંતન-મનનના પરિપાક સ્વરૂપ અણુમેાલ, સ્વપાપકારક, ચિંતનરત્નેને સુસ ંકલિત કરીને અનુપમ રત્નહાર રૂપે ગૂંથવામાં આવેલ છે.
‘તત્ત્વદોહન’ના પ્રત્યેક લેખ સુદેવ, સુગુરુ અને સુધરૂપી તત્ત્વત્રયી, સમ્યગ્ દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્રરૂપી રત્નત્રયી, તેમ જ સામાયિક
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમ, મેગ્યાદિ ભાવ, સંસારનું સ્વરૂપ ઈત્યાદિ પદાર્થો પૈકીના કેઈ ને કઈ એક પદાર્થનું જે સ્વરૂપે રજુ કરે છે, તેનું જે મન દઈને પઠન થાય, તેના ઉપર જે દિલ દઈને ચિંતન થાય, તે આપણું આંતર-બાહ્ય જીવનમાં, પ્રભુ-આજ્ઞાને પાળવાને અનુપમ આરાધકભાવ ઉત્પન્ન થાય.
આ ગ્રન્થ-રત્નના ઊંડાણમાં ઝળહળતા પ્રકાશમાં વિવિધ સ્નાન કરવા માટે આપણે ઉત્સાહી બનીએ! અને હાથતાળી દઈને છટકી જનારા “સુખ” વિશેના ખ્યાલને ધરમૂળથી ફેરવી નાખીએ !
જે શાશ્વત નથી તે સુખ જ નથી– આ સત્યમાં સ્થિર પ્રજ્ઞાવાળાને તે આ પુસ્તક પ્રાણથી અધિક પ્રતીત થશે જ. પરંતુ હજી જેઓ તાત્વિક જીવનમાં બાળકક્ષાએ છે, તેમને પણ આ પુસ્તક એક સાચા સહાયક જેવું જ જણાશે, એ વિશ્વાસ છે.
પૂજ્ય પંન્યાસજી મહારાજની નોંધપોથીઓમાંથી તારવીને, અવસર-અવસરે આ પ્રકારનાં પુસ્તક પ્રકાશિત કરવાની ભાવના છે.
સાચા મોતીને સુરમે આંજવાથી આંખની રોશની વધતી હવાને અનુભવ થાય છે, તેમ આ પુસ્તકના વાચન-મનન-ચિંતનથી, આત્મસ્વભાવને અપૂર્વ અનુભવ, પુણ્યશાળી વાચકને પણ થયા વિના નહિ રહે એવી શ્રદ્ધા છે.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુક્રમણિકા
છે
આ
5
.
૩૪
૪૨
૪૭
૫૦
૫૩
પ૭
ધર્મ એટલે શું ? ધર્મની ઓળખ ધમ ક૯પવૃક્ષનું મૂળ ધર્મનો પ્રભાવ સામાયિક ધર્મ સામાયિક અને નવકાર આત્મસમદર્શિત્વ દિવ, ગુરુ અને સમતાનું સ્વરૂપ માધ્યશ્મનો મહિમા ભાવનાનું બળ જ્ઞાન અને ભાવના વૈરાગ્ય અને ભક્તિ શ્રી જૈન દર્શનની લેકેત્તર આસ્તિકતા અનેકાંતવાદ મૈત્રીનું માહાભ્ય સાધુજીવનની સુગંધ આદર્શ મુ નજીવન જ્ઞાનક્રિયાભ્યાં મોક્ષ પ્રતિદિન અવશ્યક કરવા લાયક સામાયિકની ક્રિયા અપ, મિત્રો અને નિર્વિષય મન પરમાત્મધ્યાનનાં ચાર માધ્યમ
૬૮
૭ ૩
૭૯
૮૪
૮૯
८७
૧૧૦ ૧૧૫ ૧૨૫
- ૧૩૭
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦ ૧૫૭ ૧૬૫
૧૭૦
૧૭૬ ૧૯૪
૨૧૪
મૂર્તિ અને મંત્ર મંત્ર, મૂતિ અને આજ્ઞા (આગમ) મંત્ર, મૂતિ અને પૂજા ભાવ મંગલ મંગલમય મંત્રાધિરાજ શ્રી નવકાર શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની અલૌકિકતા ધર્મના સાધકને માર્ગદર્શન તીર્થને મહિમા શ્રી જૈન શાસનની અનુપમ આરાધના પરમ શ્રદ્ધેય શાસ્ત્રો જગતને વિનાશ શાથી ? સ્યાદ્વાદનું મહત્ત્વ ઈશ્વરપ્રાર્થના અરિહંતાકાર ઉપયોગ
૨૪૬
૨૫૦
૨૫૮ ૨૬૫ ર૭૫ ૨૮૬
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
તત્વદહન
વિભાગ ૧
સર્જન
આ વિભાગમાં પૂ. પંન્યાસજી મહારાજે તત્ત્વનું દહન કરીને મેળવેલું વિચારનવનીત રજૂ થઈ રહ્યું છે. એઓશ્રીએ મંત્રી આદિ ચાર ભાવનાઓ તથા સામાયિક, ધમ આદિ વિષય પર વર્ષો પૂર્વે જે લેખ લખ્યા હતા અને આ સંગ્રહ ખૂબ જ વિચારસમૃદ્ધ અને ચિંતનભરપૂર છે. આ સજન ખરેખર સહુને પ્રેરક અને માર્ગદર્શક થઈ પડે તેવું છે.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મ એટલે શું?
'यतोऽभ्युदयनिःश्रेयससिद्धिः स धर्मः ।' જેનાથી અભ્યદય અને નિઃશ્રેયસની સિદ્ધિ થાય તે ધમ
ધર્મની આ વ્યાખ્યા સર્વ આસ્તિક દર્શનકારોને માન્ય છે.
અસ્પૃદય એટલે પિગલિક આબાદી. નિશ્રેયસ એટલે આધ્યાત્મિક શ્રેય.
ધર્મથી જેમ આધ્યાત્મિક શ્રેય સધાય છે, તેમ પિદુગલિક આબાદીનું કારણ પણ ધર્મ જ છે.
પગલિક આબાદી એટલે ભૌતિક ઉન્નતિ. ભૌતિક સુખોની સિદ્ધિ.
સુખ બે પ્રકારનાં છે, એક પુદ્ગલના સંગથી થનારાં સુખ. બીજાં પુદગલના સંચાગ વિના થનારાં.
પુદ્ગલના સંગથી ઉત્પન્ન થનારાં સુખ એ ભૌતિક સુખે છે.
કોઈ પણ પુદ્ગલના સંગ વિના કેવળ આત્મપદાર્થથી ઉત્પન્ન થનારું સુખ એ આધ્યાત્મિક સુખ છે. આધ્યાત્મિક સુખની સિદ્ધિ નિર્જરાલક્ષી ધર્મથી છે.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
તત્ત્વદેહન પૈગલિક સુખની સિદ્ધિ, પુણ્યલક્ષી ધર્મથી છે.
જેમાં શુભ કર્મોને બંધ એ ધ્યેય છે, તે પુણ્યલક્ષી ધર્મ છે. જેમાં પુણ્ય અને પાપ ઉભયને ક્ષય એ ધ્યેય છે, તે નિર્જરાલક્ષી ધર્મ છે. નિરાલક્ષી ધર્મ, મેક્ષમાં પરિણમે છે.
પુણ્યલક્ષી ધર્મ, સંસારમાં વિવિધ પ્રકારનાં સુખોને અનુભવ કરાવે છે. એ સુખ પદ્રવ્યની ઉપાધિથી થનારાં હોવાથી આદિ અને અંતવાળાં છે.
પદ્રવ્યની ઉપાધિ વિના, કેવળ આત્મામાંથી ઊપજનારાં આધ્યાત્મિક સુખે છે, તેની આદિ છે; પણ અંત નથી.
આજકાલ ભૌતિક સુખની પ્રતિષ્ઠા આજના કાળમાં ભૌતિક સુખોને મોટી પ્રતિષ્ઠા પ્રાપ્ત થયેલી છે. ભૌતિક સુખોની સિદ્ધિનું કારણ વિજ્ઞાન મનાય છે. વિજ્ઞાનની વિવિધ શોધેથી ભૌતિક સુખનાં સાધન વધ્યાં છે અને વધે છે.
ઉત્તમ પ્રકારના રૂપ-રસ-ગંધ-પશ અને ઉત્તમ પ્રકારના શબ્દ તેમ જ તે બધાની પ્રાપ્તિ એ આજના મોટા ભાગના મનુષ્યોનું ધ્યેય હોય છે. એ ધ્યેયની સિદ્ધિ વિજ્ઞાનથી થતી દેખાય છે, તેથી મનુષ્ય તે તરફ ખેંચાત જાય છે. પરંતુ તેનું આકર્ષણ તેને સુખના ખરા માર્ગે લઈ જવાને બદલે ખોટા માર્ગે લઈ જાય છે.
સુખને ખરો માર્ગ હિંસા, અસત્ય, ચેરી, અબ્રહ્મ
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મ એટલે શું? કે પરિગ્રહ નથી, કિન્તુ અહિંસા, સત્ય, અચૌર્ય, બ્રહ્મચર્ય અને અપરિગ્રહ છે.
સુખ એ અપીડારૂપ છે.
બીજાને પીડા આપવાથી અપીડારૂપ સુખના અધિકારી બની શકાતું નથી.
હિંસા, અસત્ય વગેરે બીજાને પીડવાના માર્ગ છે, તેથી તે પાપસ્વરૂપ છે. તેનાથી સાચા સુખની આશા, આકાશકુસુમવત્ છે.
વિજ્ઞાનથી થનારાં ઉત્તમ પ્રકારનાં રૂપરસાદિને ભેગ કે તેની પ્રાપ્તિ, પાપ કર્યા વિના થઈ શકતી નથી. પાપના માર્ગે સુખની શોધ એ અવળે ધંધે છે. તેથી રૂપરસાદિની પ્રાપ્તિ માટે વિજ્ઞાનના માર્ગે આગળ વધનારા પાપના માર્ગે જ આગળ વધે છે. અને પાપના માર્ગે આગળ વધનારા સાચા સુખની પ્રાપ્તિ કરી શકે એ ત્રિકાળમાં અશક્ય છે.
શાસ્ત્રકારની દૃષ્ટિએ ભૌતિક સુખની સિદ્ધિને આધાર પણ ધર્મ જ છે. અને તે પુણ્યરૂપી ધર્મ છે.
આ પુણ્યરૂપી ધર્મની સિદ્ધિ માટે શાસ્ત્રકારો “આદ્ય બાલશરીરનું દૃષ્ટાન્ત આપે છે.
યુવાન શરીરનું કારણ જેમ બાલશરીર છે, તેમ બાલશરીરનું કારણ પણ કોઈ હેવું જોઈએ. બાલશરીરનું કારણ જે ગર્ભશરીર માનીએ તો આદ્ય ગર્ભશરીરનું પણ કઈ ઉપાદાન કારણ હોવું જોઈએ. તેનું જ નામ કર્મ શરીર છે. શાસ્ત્રકારની ભાષામાં તેને “કાર્પણ શરીર”
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
તત્વદેહન કહેવાય છે.
એ રીતે ભૌતિક શુભ શરીર એ ભૌતિક શુભકર્મની નીપજ છે. જે શરીરની નીપજ કર્મથી છે તો પછી એ શરીરનાં સારાનરસાં સાધન અને એ શરીરને સુખદુઃખનાં શુભાશુભ નિમિત્તની ઉત્પત્તિનું આદિ કારણ પણ કર્મ જ છે. બીજું કંઈ જ નથી.
આઇ કારણ શું? સ્થૂલ દૃષ્ટિથી આઇ કારણ નજરે ચડતું નથી ત્યારે સંસર્ગમાં આવતાં અન્ય અન્ય નિમિત્તોને જ તેનાં કારણે તરીકે વર્ણવવામાં આવે છે.
શરીર, શરીરના સંબંધીઓ અને શરીરના સુખદુઃખના બાહ્ય હેતુઓના મૂળમાં શુભ, અશુભ કર્મ છે. તેને શાસ્ત્રકારો ધર્મ અને અધર્મના નામથી સંબોધે છે.
આ રીતે આખા જગતમાં, સચરાચર જીવસૃષ્ટિમાં, વિશ્વનાં પ્રાણીમાત્રની વિવિધ અવસ્થાઓમાં આદ્ય અને પ્રથમ શુભ પ્રેરક હેતુ, જે કઈ હોય તે તે ધર્મ જ છે. અને તે ધર્મના પ્રતાપે જ સઘળી ઈષ્ટ વસ્તુઓની પ્રાપ્તિ છે.
શાસ્ત્રકારોની દષ્ટિએ ઉત્તમ પ્રકારના રૂપ-રસ-ગંધસ્પર્શ-શબ્દ તે બધાની ઉત્પત્તિ, પ્રાપ્તિ અને વૃદ્ધિ આદિને મૂળ આધાર પુણ્ય કર્મરૂપી ધર્મ જ છે.
ધર્મની નીપજ વિજ્ઞાનની શોધો અને તેથી પ્રાપ્ત થતાં શબ્દરૂપાદિ પુદ્ગલેનાં ભૌતિક સુખોની સિદ્ધિને આદિ આધાર પણ
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મ એટલે શું? ધર્મ જ છે. પરંતુ તે ધર્મ સ્થૂલદષ્ટિને અગાચર છે. ' ધર્મને સાક્ષાત્ જેવા અને જાણવાનાં જ્ઞાનચક્ષુ વિરલ વ્યક્તિઓને જ પ્રાપ્ત થાય છે.
ધર્મ એ સુખના કારણનું કારણ છે અને કારણને સૂક્ષ્મદષ્ટિ જોઈ શકે છે. કારણના કારણને જોવા માટે તત્ત્વની ખરી જિજ્ઞાસા હેવી જોઈએ. તત્ત્વજિજ્ઞાસુ શાસ્ત્રાભ્યાસ વડે તે ચક્ષુને પ્રાપ્ત કરી શકે છે.
શાસ્ત્ર એ સર્વજ્ઞના વચન સ્વરૂપ છે.
ધર્મને પ્રત્યક્ષ કરવામાં સહાયક બીજુ ચક્ષુ એ કેવળજ્ઞાનરૂપી ચક્ષુ છે.
કેવળચક્ષુ અને શ્રુતચક્ષુ વડે કારણને કારણને જાણ શકાય છે, દેખી શકાય છે.
શાસ્ત્રચક્ષુ કહે છે કે વિજ્ઞાન અને તેની શોધથી મળતા શબ્દાદિ વિષનાં સુખ એ પાપવૃદ્ધિના હેતુભૂત હોવાથી પાપાનુબંધી પુપરૂપ ધર્મની નીપજ છે, તેથી ત્યાજ્ય છે.
જે ભૌતિક સુખોની ઉત્પત્તિમાં પાપ નથી, રક્ષણમાં કલેશ નથી, વર્તમાનમાં દુઃખ નથી, અનાગત કાળે દુર્ગતિ નથી, અનાયાસે જેની સિદ્ધિ છે, અનીતિપૂર્વકના ભેગમાં જેને દુર્વ્યય નથી, ધર્મ-ઉન્નતિ અને ધર્મની વૃદ્ધિમાં જ જેને શુભ ઉપગ છે; એવાં સુખની પ્રાપ્તિ પુણ્યાનુબંધી પુણ્યરૂપી ધર્મના સંબંધથી છે. તે ઉત્તરોત્તર શુભ ગતિની પ્રાપ્તિમાં નિમિત્તભૂત બનીને જીવને અંતે અપવર્ગ (મેક્ષના અવ્યાબાધ સુખની પ્રાપ્તિ કરાવે છે.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
તત્ત્વદાહન
તેનુ જ નામ નિ:શ્રેયસ છે.
નિઃશ્રેયસનાં સુખ નિરુપાધિક છે. પરદ્રવ્યના સંચાગ વિના જ થાય છે. એ સુખાને આધાર કેવળ આત્મા છે. આત્માના સ્વરૂપમાંથી ઉત્પન્ન થતાં સુખા એ જ પરમા સુખો છે, યથાર્થ સુખા છે. તેની પ્રાપ્તિના આધાર નિરાલક્ષી ધમ છે.
એ રીતે શુભાશુભ કર્માંના ક્ષયથી મળતાં અવ્યાખાધ સુખાએ નિજ રા અથવા અનાસ્રવરૂપ ધર્મની નીપજ છે.
અધથી નીપજતાં દુ:ખને દૂર કરવાના ઉપાય શુભાસ્રવરૂપ કે અનાસ્રવરૂપ ઉભય પ્રકારને નિરાલક્ષી ધર્મી છે, એમ શ્રી જિનેશ્વર ભગવંતેા કહે છે એમ સમજીને સહુ કોઈ તે ધર્માંને વિષે ઉદ્યમશીલ અને !
દુ:ખને પોતાના બાંધેલા પાપ કરતાં ઓછુ છે એમ માનવાથી અને સુખને પાતાની પાત્રતા કરતાં અધિક છે એમ સમજવાથી એક ફ્રાયદો એ છે કે પાપ કરવાની રુચિ ટી જાય છે અને પુણ્ય કરવાની રુચિ ઉત્તેજિત થાય છે. એનું ખીજું નામ શમ અથવા શાંતિ છે. આ રીતે દુ:ખતે સહેવાથી અને સુખને દમવાથી વૃત્તિનું શમન થાય છે. એવી શાંત વૃત્તિવાળાને જ નવકારની અને નવપદની આરાધના ફળીભૂત થાય છે.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મની ઓળખ
દુનિયામાં બે પ્રકારના પદાર્થ છે. કેટલાક દશ્ય છે, કેટલાક અદશ્ય છે.
દશ્ય પદાર્થને દેખવા માટે ચક્ષુ આદિ ઇન્દ્રિ સિવાય બીજા પદાર્થોની જરૂર પડતી નથી.
અદશ્ય પદાર્થો કેવળ ઇન્દ્રિયેથી જોઈ શકાતા નથી. તે જોવા માટે બીજા પદાર્થોની સહાય લેવી પડે છે. જેમ કે પર્વતની ટોચ ઉપર રહેલા અગ્નિને જાણવા માટે નીચે રહેલા માણસને એ અગ્નિમાંથી અવિચ્છિન્ન ધારાએ નીકળતી ધૂમલેખાની સહાય લેવી પડે છે. અને એ ધૂમલેખાને જોઈને તે પુરુષ પોતાની આંખને અદશ્ય એવા અગ્નિને પણ જાણે શકે છે.
ભૂતળના તળ નીચે છુપાયેલા વૃક્ષના મૂળને જાણવાની કે આકાશના વાદળ નીચે છુપાયેલા સૂર્યના કિરણને જાણવાની એ જ રીત છે.
વૃક્ષનાં પાન જે લીલાંછમ છે કે કુલ અને ફળ નિયમિત ઊગે છે, તો તે વૃક્ષનું મૂળ, ભૂમિમાં અવશ્ય સાજુંતાજુ અને અખંડિત છે, એમ નિશ્ચિત થાય છે. અથવા વાદળની ઘનઘેર છાયા વખતે હજુ રાત્રિ નથી થઈ, પણ દિવસ છે એમ સમજી શકાય છે, તે તે અશ્વપટલની
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
તરવહન નિચે સૂર્ય હજુ ગતિ કરી રહ્યો છે, પણ અસ્ત પામી ગયો નથી એ વાત પણ નક્કી થાય છે.
અદશ્ય મૂળ જેમ ફળથી અને અદશ્ય સૂર્ય જેમ દિનરાત્રિના વિભાગથી જાણી શકાય છે, તેમ જીવાત્મામાં રહેલે અદશ્ય ધર્મ પણ તેના કાર્યથી જાણી શકાય છે.
ભૂતકાલીન ધર્મ તેના ફળસ્વરૂપે વર્તમાનકાલીન સંપત્તિ આદિથી જાણી શકાય છે અને વર્તમાનકાલીન ધર્મ તેના કાર્યસ્વરૂપ ઔદાર્યાદિ ગુણેથી જાણી શકાય છે.
અમુક વ્યક્તિની ભીતરમાં ધર્મ છે કે નહિ? અને છે તે તે કેવી રીતે જાણી શકે ?
આ પ્રશ્નને જાણે સ્પષ્ટ ઉત્તર ન આપતા હોય તેમ આચાર્ય ભગવંત શ્રી હરિભદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા એક સ્થળે ફરમાવે છે :
औदार्य दाक्षिण्यं पापजुगुप्साऽथ निर्मलो बोधः । लिंगानि धर्मसिद्धेः प्रायेण जनप्रियत्वं च ॥१॥
ઔદાર્ય, દાક્ષિણ્ય, પાપજુગુપ્સા અને નિર્મળ બેધ તથા જનપ્રિયત્વ એ ધર્મસિદ્ધિનાં પ્રધાન લિંગ-ચિને છે.
જે આત્મામાં ઉદારતાદિ પાંચ લક્ષણો પ્રગટયાં છે તે આત્માની ભીતરમાં ધર્મ રહેલો છે. કારણ કે ધર્મસિદ્ધિનાં એ નિશ્ચિત ચિહને છે. ઉદારતાદિ ચિહ્નો એ. આત્માની અંદર છૂપા રહેલા ધર્મને જ પ્રગટ કરનારાં છે.
બીજા શબ્દોમાં ઔદાર્યાદિ ગુણ એ ધર્મવૃક્ષના મૂળમાંથી ઊગીને બહાર નીકળી આવેલા અંકુરાદિક અને
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મની ઓળખ શાખા-પ્રશાખા આદિ પદાર્થો છે. શાખા-પ્રશાખા અને અંકુરપત્રાદિકને બહાર આવવા માટે જેમ નિર્મળ મૂળની અપેક્ષા છે, તેમ દાય, દાક્ષિણ્યાદિ ગુણેને બહાર આવવાને માટે તે તે વૃક્ષની કે તે વૃક્ષના અખંડિત મૂળની આવશ્યકતા છે અને તે મૂળનું જ નામ નિર્મળ ધર્મ છે.
આત્માની અંદર રહેલા તે ધર્મ વર્તમાન કાળે ઉદારતાદિ ગુણોરૂપી અંકુરાદિ દ્વારા પ્રગટ થાય છે. અને આગામી કાળે સુરનરની સંપત્તિરૂપી પુષ્પ અને સિદ્ધિનાં અનંતા સુખોરૂપી ફળરૂપે પ્રગટ થાય છે.
જે આત્મામાં ઉદારતાદિ ગુણે હજુ પ્રગટયા નથી, તે આત્મા બહારથી ધર્મની આરાધના કે સાધના કરતા હોય તે પણ અંદરથી ધર્મને પામેલો જ છે, એ નિશ્ચય કરી શકાતું નથી.
ધર્મવૃક્ષને પ્રથમ અંકુર ઔદાર્ય છે. દાન નહિ પણ ઔદાર્ય.
દાન અને ઔદાર્યમાં ભેદ છે.
સામાને જરૂર છે અને અપાય છે, એ દાન છે. અને પિતાને – દાતાને – જરૂર છે અને અપાય છે એ ઔદાર્ય છે.
જે દાન અપાય છે શક્તિ મુજબ, પણ આપવાની ભાવના છે સર્વસ્વની, તે દાન ઔદાર્ય ગુણથી ભરપૂર છે.
જે દાન શક્તિ મુજબ પણ અપાતું નથી, એટલું જ નહિ પણ આપવાની પાછળ લેનારની જરૂરિયાતને જ આગળ કરવામાં આવેલી હોય છે, તે દાન-ઔદાર્યની
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
તરવહન ખામીવાળું છે.
ઉદાર આત્મા દાન લેનારની જરૂરિયાતને જેટલી અગત્ય આપે છે, તેથી અનેકગુણી અધિક અગત્ય, પિતાને આપવાની છે, તે બાબતને આપે છે. દાન નહિ આપવાથી સામાનું કાર્ય બગડી જવાને જેટલો ભય તેને નથી લાગત, તેટલો ભય દાન નહિ આપવાથી પિતાનું બગડી જવાનો લાગે છે.
અથવા આપીને કેટલું આપ્યું તે ગણાવવાની વૃત્તિ કરતાં કેટલું નથી આપ્યું તે ગણાવવાની વૃત્તિ તેના હૃદયમાં સદા રમતી હોય છે. એ ઔદાર્યનું લક્ષણ છે. અને એ જાતિનું ઔદાય એ ધર્મરૂપી વૃક્ષને પ્રથમ અંકુર છે. ધર્મ આત્મામાં પરિણામ પામ્યો છે કે નહિ, તે જાણ વાનું એ પ્રથમ લક્ષણ છે.
કોઈની પણ પ્રેરણું વિના થતું દાન એ ઔદાર્ય ગણાય છે અને કેઈની પણ પ્રેરણા કે યાચના બાદ થનારું કાર્ય એ દાક્ષિણ્ય છે. કોઈની પણ માગણને છતી શક્તિએ નકારતાં સંકોચ થવે એ દાક્ષિણ્ય છે.
દાક્ષિણ્ય વિનાનું ઔદાર્ય એ સુવાસ વિનાને પુષ્પ જેવું છે. સેર વિનાના કૂવા જેવું છે. સુંદર પણ પુષ્પ સુવાસ વિનાનું હોય તે તેને કઈ સેવતું નથી કે જળથી ભરપૂર પણ ફ઼ સેર – સરવાણી વિનાને હોય તે અંતે સુકાઈ જાય છે. તેમ યાચનાને ભંગ ન કરવારૂપ દાક્ષિણ્યરૂપી સદ્ગુણ જેનામાં પ્રગટેલ નથી તે આત્મા ઉદાર હોય તે પણ તેની ઉદારતા સદાકાળ ટકતી નથી કે
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
. ધમની ઓળખ
અથ આત્માઓને તે સદાકાળ સેવ્ય બનતો નથી.
ધર્મસિદ્ધિનું ત્રીજું લક્ષણ પાપજુગુપ્સા છે. પાપ પ્રત્યે જેને જુગુપ્સા નથી તેના ઔદાર્ય કે દાક્ષિણ્યને દુરુપયોગ થવાને પૂરેપૂરો સંભવ છે.
પાપ વિષતુલ્ય છે અને પુણ્ય અમૃતતુલ્ય છે. એ. રીતે પાપ-પુણ્યના ભેદ જેના અંતરમાં થયે નથી એ આત્માનું ઔદાર્ય અને દાક્ષિણ્ય સ્વ-પરના ફાયદાને માટે થવાને બદલે નુકસાનને માટે થવાનો વધારે સંભવ છે.
એ કારણે ધમી આત્માના અંતઃકરણમાં ચોથું લક્ષણ નિર્મળ બોધ પણ છે. એથી એ પાપ-પુણ્યનો ભેદ સમજી શકે છે અને પાપનો પરિવાર તેમ જ પુણ્યને સ્વીકાર કરવાના કાર્યમાં સદા સાવધાન રહી શકે છે. એના પ્રભાવે એનું ઔદાર્ય કે દાક્ષિણ્ય પાપના માર્ગે ઘસડાઈ જતું બચે છે.
ધર્મનું ચોથું લક્ષણ નિર્મળ બોધ છે તેના કારણે આત્મામાં સદા પાપની જુગુસા થતી રહે છે અને તેનાથી જ પુણ્યની પ્રશંસા પણ તેના આત્મામાં સદાકાળ રમતી હોય છે. વળી તેના કારણે તેના ઔદાર્ય, દાક્ષિણ્યાદિ સગુણોનો સદુપગ પણ વધતો રહે છે.
આ રીતના ધર્મમય જીવનના પરિણામે આ લોકમાં યશકીર્તિ અને જનપ્રિયત્વ તથા પરલોકમાં સદ્ગતિના ભાગી બની શકાય છે.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મ કલ્પવૃક્ષનું મૂળ
मैत्री निखिल-सत्त्वेषु, प्रमोदो गुणशालिषु । माध्यस्थ्यमविनीतेषु करुणा सर्वदेहिषु ॥१॥ धर्मकल्पद्रुमस्यैता मूलं मैत्र्यादिभावनाः । यैर्न ज्ञाता न चाभ्यस्ताः स तेषामतिदुर्लभः ॥२॥ અર્થ: સર્વ પ્રાણીઓને વિષે મૈત્રી, ગુણવાનોને વિષે પ્રમદ, અવિનીતને વિષે માધ્યરશ્ય તથા સર્વ દેહધારીઓને વિષે કરુણા – આ ચાર મૈયાદિ ભાવનાઓ ધર્મ કલ્પવૃક્ષનું મૂળ છે. જેઓએ આ ચાર ભાવનાઓને જાણી નથી, તેને અભ્યાસ કર્યો નથી, તેઓને ધર્મની પ્રાપિત અતિ દુર્લભ છે.
૧. મૈત્રીભાવના મિત્રી આદિ આ ચાર ભાવનાઓ જીવમાં ધર્મ પામ્યા પહેલાં વિપરીત રીતે જોડાયેલી હોય છે. ધર્મ પામ્યા પછી એ સ્વસ્થાનમાં જોડાયેલી હોય છે.
એટલે કે પહેલાં કેવળ પોતાના જ સુખની ચિંતા, કેવળ પોતાના જ ગુણોને પ્રમોદ, કેવળ પિતાનાં જ દુખે પ્રત્યે કરુણું અને કેવળ પોતાનાં જ પાપ પ્રત્યે ઉપેક્ષા હોય છે.
ધર્મ પામ્યા પછી, સર્વના સુખ અને હિતની ચિંતા સર્વ ગુણ જીવોના ગુણોને પ્રમેહ, સર્વ દેહધારી જીવન
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
ધર્મ કહ૫વૃક્ષનું મૂળ દુઃખની કરુણ અને સર્વ પાપાત્માઓની પાપની ઉપેક્ષા હોય છે.
વળી ધર્મ પામ્યા પહેલાંની અવસ્થામાં બીજાઓ પિતા પ્રત્યે મિત્રી ધારણ કરે, પિતાના ગુણોને જોઈને બીજા આનંદ પામે, પિતાનાં દુખે પ્રત્યે બીજા કરુણા ધારણ કરે અને પોતાના પાપાચરણ પ્રત્યે બીજા મધ્યસ્થ ભાવ રાખે, એવી ભાવના જીવમાં સતતપણે ચાલુ હોય છે.
ધર્મ પામ્યા પછી તે બીજા પ્રત્યે મૈત્રી, પ્રમાદ, કરુણા અને માધ્યશ્યને ધારણ કરે છે. પ્રથમને મારૂં રૌદ્ર ધ્યાન કહેવાય છે, અને બીજાને ધર્મ-શુકલ ધ્યાન કહેવાય છે.
ક્ષયના રેગીને જેમ વસંતમાલતી, સુવર્ણ, લેહ, અભ્રક વગેરે રસાયણો પુષ્ટિ આપે છે તેમ આ મૈત્રી આદિ ચાર ભાવનાએ અતિ આન્ન અને રૌદ્રાદિ અશુભ ધ્યાનથી થતા આંતરિક ક્ષય રોગને નાશ કરી ધર્મધ્યાન રૂપી રસાયણ વડે આપણા આંતરિક દેહને પુષ્ટ કરે છે. ખંડિત થયેલી ધ્યાનની ધારાને આ ભાવનાઓ ફરીથી જોડી આપે છે.
આર્તધ્યાન એટલે આપણને વર્તમાનમાં જે અનુકૂળતાઓ સાંપડી છે, તે કાયમ રહે અને જે નથી મળી તે અનુકૂળતા સાંપડે તેમ ઈચ્છવું તથા જે પ્રતિકૂળતા અત્યારે છે તે કેમ ચાલી જાય તથા ભવિષ્યમાં પણ પ્રતિકૂળતા કદી ન આવે તેમ ઈચ્છવું તે.
આવાં આધ્યાન ઉગ્ર બની હિંસા, અસત્ય, ચેરી
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
તદેહન વગેરેની પરંપરામાં પરિણમે છે, ત્યારે તે રૌદ્ર ધ્યાન કહેવાય છે. | ધર્મધ્યાન એટલ જીવાદિ તત્વોની કર્મના સ્વરૂપની અને પંચાસ્તિકાયમય લેકના સ્વરૂપની વિચારણા કરવી તે. આ ધર્મધ્યાન જ્યારે પરાકાષ્ઠાએ પહોંચે છે, ત્યારે જે આત્માનુભવ થાય છે, તેનું જ નામ શુકલધ્યાન છે.
જન પ્રવચન અહિંસા અને ક્ષમામય હોવાથી મૈત્રીમય છે. વળી તે અનેકાન્તમય હેવાથી તેમાં સર્વ નાને સાપેક્ષપણે પિતા પોતાના સ્થાને સમાન સ્થાન આપવામાં આવે છે. આ સર્વ નયસાપેક્ષતા એ પણ મૈત્રીને જ એક પ્રકાર છે એમ કહી શકાય.
૨. અમેદભાવના ધર્મમાર્ગમાં સૌથી પ્રબળ વિન પ્રમાદ છે.
પ્રમોદભાવનાથી પ્રમાદ-દેષ ટળી જાય છે. જ્યાં સુધી ધર્મમાં પ્રમાદ છે, ત્યાં સુધી તેને નિવારવા માટે પ્રમોદભાવના ખૂબ જ જરૂરી છે.
વર્તમાન સાધનામાં અનેક વિદને દેખાતાં હોય તો પણ જ્યાં સુધી અમેદભાવના વિદ્યમાન હશે, ત્યાં સુધી વિદને ટળ્યા સિવાય રહેવાનાં નથી. તેમ જ તે ભાવનાના પ્રભાવે ભવિષ્યની સાધના પણ અવશ્ય નિર્વિન બનશે, એ દઢ નિશ્ચય રહેવો જોઈએ.
ભવિષ્યની સાધનાને નિર્મળ અને નિર્વિદન બનાવવા માટે પ્રત્યેક પ્રસંગમાં અને પ્રત્યેક વ્યક્તિમાં પ્રમોદ
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
ધમ કલ્પવૃક્ષનું મૂળ ભાવનાનો વિષય, કે જે ગુણાધિકતા છે, તેને શોધી કાઢો જોઈએ અને ચિત્તમાં તેની અનુમોદના તથા ઔચિત્ય ન ઘવાય તેવી રીતે પ્રશંસાદિ કરવાં જોઈએ.
ગુણાનુરાગી દૃષ્ટિથી ગુણ આત્માઓના આશીર્વાદ મેળવવાની ચગ્યતા વિકસે છે અને લેકમાં પણ પ્રિય બનાય છે.
દેશદષ્ટિ એ એક ઉગ્ર કેટિનું વિષ છે, જે ભભવ જીવને મારે છે.
ગુણદષ્ટિ એ અમૃત છે, જે જીવને અજરઅમર બનાવે છે.
શ્રી નમસ્કાર મંત્રનું ધ્યાન એ પ્રમોદભાવનાની ઉપાસનાનું સર્વશ્રેષ્ઠ સાધન છે.
ચૌદ પૂર્વને સાર નમસ્કાર છે. અર્થાત્ પ્રમેદભાવના ચૌદ પૂર્વને સાર છે. શ્રી નવકાર સર્વ શાસ્ત્રોમાં વ્યાપીને રહેલો છે, અર્થાત્ પ્રમોદભાવના સર્વ શાસ્ત્રોમાં વ્યાપીને રહેલી છે. નમો એ મોક્ષનું બીજ છે, અર્થાત પ્રમોદભાવના એ મોક્ષનું બીજ છે.
જેમ નમસ્કાર સર્વપાપનાશક અને સર્વ મંગલેમાં પ્રથમ મંગલ છે, તેમ પ્રમેદભાવના પણ સર્વપાપપ્રણાશક અને સર્વ મંગલેમાં પ્રથમ મંગલ છે.
ગ્રંથના પ્રારંભમાં ઈષ્ટ દેવતાના નમસ્કારરૂપ ભાવમંગલ ગ્રંથકારો કરે છે. એને અર્થ એ છે કે, સર્વ શાસ્ત્ર અને મંગળ કાર્યોને પ્રારંભ પ્રમોદભાવનાથી થાય છે. ત. ૨
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
તદેહન સર્વ અનુષ્ઠાનને પ્રારંભ, “છામિ પરમાર સૂત્રથી થાય છે, તે પણ પ્રમોદભાવના પ્રગટ કરવાને એક પ્રકાર છે.
કાર્યોત્સર્ગમાં પણ શ્રી પંચ પરમેષ્ઠિ અને ચોવીસેય શ્રી જિનેશ્વર દેવોનું ધ્યાન ધરવાનું હોય છે, તે પણ પ્રમોદભાવનાને જ એક પ્રકાર છે.
પ્રત્યેક ધર્મક્રિયાના આરંભથી અંત સુધી ક્રિયા કરનારનું ચિત્ત, તે ક્રિયાને બતાવનાર શ્રી જિનેશ્વરદેવના
ધ્યાનથી અલંકૃત હોય છે અને તેથી તે કિયા ભાવકિયા અર્થાત અમૃતકિયા બને છે. આ સ્થાન પ્રાદભાવનારૂપ છે. તેથી કિયાને અમૃતમય બનાવનાર પ્રમોદભાવના છે.
ક્રિયાની પૂર્ણાહુતિ બાદ પણ તેમાં થયેલા સુકૃતની જે અનુમોદના કરવામાં આવે, તે તે ક્રિયા ઉત્તરોત્તર વિશેષ ફળદાયી બને છે. આ અનમેદના પણ પ્રદભાવનાનો વિષય છે અને તેથી ક્રિયાનું ફળ વધારનાર પણ પ્રમોદભાવના છે.
ગુરુકુળવાસમાં વસવાથી કૃતજ્ઞતા, વિનય, વૈયાવચ્ચ, ક્ષમા આદિ ગુણેનું પાલન થાય છે, તે પ્રગટપણે યા પ્રચ્છન્નપણે પ્રમોદભાવનાની જ પુષ્ટિ કરે છે.
જગતમાં જે કંઈ સત્કાર્યો થાય છે, તેની પાછળ બળ પ્રેરનાર પ્રમોદભાવના જ હોય છે.
શ્રી જિનમંદિર આદિ ધર્મસ્થાને પણ મુખ્યત્વે પ્રમોદભાવનાના પાયા ઉપર ઊભાં થયેલાં હોય છે.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમ ક૯પવૃક્ષનું મૂળ
પ્રમોદભાવનાની પરાકાષ્ઠા શ્રી તીર્થકર નામકર્મની પરમ પ્રકૃષ્ટ પુણ્ય પ્રકૃતિનું ઉપાર્જન કરાવે છે, કેમ કે તે પુણ્ય પ્રકૃતિનું ઉપાર્જન કરનારા પુણ્યાત્માઓ પૂર્વના શ્રી તીર્થંકર દેવ પ્રત્યે ઉત્કૃષ્ટ પ્રમોદભાવને ધારણ કરનારા હોય છે અને તેથી જ તે મહાત્માઓ અખિલ જગતમાં પ્રમાદનો ઉત્કૃષ્ટ વિષય બને છે.
આ રીતે પ્રદભાવનાના કારણભૂત શુભ આલબનોના આદરથી વિદનોને નાશ અને ધ્યાનાદિમાં દઢતા પ્રાપ્ત થાય છે.
૩. કરુણાભાવના ‘દુઃખીનાં દુઃખ દૂર થાઓ. બીજાનું દુઃખ તે મારું જ દુઃખ છે, ઈત્યાદિ ભાવના તે કરુણાભાવના છે. તેને અનુકંપા પણ કહેવાય છે.
“અને એટલે બીજાનું દુઃખ જોયા પછી “કંપ” એટલે તે દુઃખ દૂર કરવાની હૃદયમાં થતી લાગણી, તેને અનુકંપા કહેવાય છે.
દુઃખી પ્રાણુઓને જોઈને પુરુષોના હૃદયમાં એક પ્રકારને કંપ ઉત્પન્ન થાય છે અને બીજાઓનાં તે દુઃખ દૂર કરવાની તેઓને તાલાવેલી જાગે છે, તે તેઓની અનુકંપા અથવા કરુણું છે.
બીજાને દુઃખ ન થાય તે રીતનું વર્તન તે દયા છે. હનગુણુ કે દુઃખીને તિરસ્કાર ન કરે તે અઘણું છે અને દીનદુઃખી જીવોને સુખી કરવાની તાલાવેલી તે
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦.
તદેહન
દીનાનુગ્રહ છે.
કરુણા, અનુકંપા, દયા, અઘણા, દીનાનુગ્રહ વગેરે શબ્દો સમાન અર્થવાળા છે.
માર્ગાનુસારી અર્થાત્ ધર્મને અભિમુખ થયેલા જીવમાં પણ આ કરુણા ઉત્પન્ન થાય છે.
આ કરુણાના (૧) લૌકિક, (૨) લકત્તર, (૩) સ્વવિષયક, (૪) પરવિષયક, (૫) વ્યાવહારિક, (૬) નૈયિક આદિ અનેક પ્રકારો છે.
() લૌકિક કરુણા એટલે દુઃખી પ્રાણીને જોઈને તેનાં દુઃખ દૂર થાય તે માટે તેને અન્નવસ્ત્રાદિ આપવાં તે.
(૨) લકત્તર કરુણ એટલે દુઃખનું મૂળ જે પાપ, તે પાપને નાશ કરવા માટેનાં સાધનો પૂરાં પાડવાં. જેમ કે ધર્મદેશના, તીર્થપ્રવર્તાનાદિ કરવું તે.
તેના બે ભેદ છે. એક સંવેગજન્ય છે અને બીજી સ્વભાવજન્ય છે.
સંવેગજન્ય કરુણા ચોથા, પાંચમા અને છઠ્ઠા ગુણસ્થાનકે હોય છે. અને સ્વભાવજન્ય કરુણુ અપ્રમત્તાદિ ગુણસ્થાનકે હોય છે.
(૩) સ્વવિષયક કરુણા એટલે સ્વ સંબંધી દુઃખ નાશ કરવાના ધાર્મિક ઉપાની વિચારણા કરવી તે.
(૪) પરવિષયક કરુણ એટલે બીજાઓનાં દ્રવ્ય તેમ જ ભાવ ઉભય પ્રકારનાં દુઃખ દૂર કરવા માટે સમ્યગુ ઉપાસેનું સેવન કરવું તે.
(૫) વ્યાવહારિક કરુણા એટલે જરૂરિયાતવાળાને
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મ કપવૃક્ષનું મૂળ
૨૧
અન્ન-જળ-વસ્ત્ર-સ્થાન-આસન-ઔષધ અને ખીજી પણ માહ્ય સામગ્રી પૂરી પાડવી તે.
(૬) નૈૠયિક કરુણા એ આત્માના શુભ અધ્યવસાયરૂપ છે.
પાંચમી અને છઠ્ઠી કરુણા પરસ્પર પૂરક છે. કયારેક શુભ અધ્યવસાયા પહેલાં ઉત્પન્ન થાય છે અને પછી પ્રવૃત્તિ થાય છે અને કચારેક અન્નદાનાદિની પ્રવૃત્તિ પહેલી થાય છે અને પછી શુભ અધ્યવસાયે જાગે છે અથવા પ્રગટ થયેલા અધ્યવસાયા વૃદ્ધિ પામે છે.
એટલે કે શુભ પ્રવૃત્તિથી, શુભ અધ્યવસાયેા ન હેાય તા આવે છે અને હાય તા વધે છે. તેમ જ આ શુભ પ્રવૃત્તિથી અશુભ અધ્યવસાયેા આવ્યા હાય તા દૂર થાય છે અને ન આવ્યા હાય તા અટકે છે.
‘મને કદી પણ દુઃખ ન આવેા' ઇત્યાદિ લાગણી દ્વેષરૂપ છે, તેના વિષય પેાતાનું દુઃખ છે. દુઃખ પ્રત્યેના દ્વેષ પ્રતિકૂળ સજોગો તરફ પણ દ્વેષ કરાવે છે.
દુ:ખને દૂર કરવા માટે સર્વ પ્રાણીએ રાતદિવસ પ્રયત્ન કરે છે. પણ દુ:ખ તરફ રહેલા દ્વેષને દૂર કરવાને પ્રયત્ન કેાઈ વિરલ આત્મા જ કરે છે.
કર્માંના ઉદયથી પ્રાપ્ત થયેલ વમાન દુઃખને દૂર કરવું, એ જીવના હાથની વાત નથી, પરંતુ તે દુઃખ તરફના દ્વેષને દૂર કરવાની વાત જીવના હાથમાં છે.
વર્તમાન દુઃખ દૂર કરવામાં જીવ પરતંત્ર છે, પણ દુઃખ ઉપરના દ્વેષને દૂર કરવામાં તે સ્વતંત્ર છે. દુઃખ
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
તવાહન
ઉપરના દ્વેષ દૂર થતાં જ દુ:ખ એ તત્ત્વતઃ દુઃખ રહેતું જ નથી અર્થાત્ દુ:ખ વખતે પણ ચિત્તને સ'કલેશ ઉત્પન્ન થતા નથી.
२२
દુઃખ ઉપર રહેલા દ્વેષને દૂર કરવાના સરળમાં સરળ ઉપાય કરુણાભાવના છે.
કરુણાભાવના એટલે બીજાએનું દુઃખ દૂર કરવાની
વૃત્તિ.
પેાતાના દુ:ખ ઉપર આપણે જે દ્વેષ કરીએ છીએ તેને બદલે જયારે સના દુ:ખ પ્રત્યે દ્વેષ કરીએ છીએ ત્યારે પેાતાનું દુ:ખ ભુલાઈ જાય છે. પેાતાના દુઃખને ભૂલી જવામાં જ સાધનામાત્રનું રહસ્ય છુપાયેલું છે. આ કાય ચિત્તમાં કરુણાભાવનાને દૃઢ કરવાથી સહેલાઈથી પાર પડે છે. કારણ કે વ્યક્તિગત દુ:ખ પ્રત્યેના દ્વેષનું સ્થાન સ` દુઃખી જવાના દુ:ખને આપવુ' એ જ કરુણાભાવનાનું રહસ્ય છે.
મારાં દુઃખે। નાશ પામે,' એવી વૃત્તિના સ્થાને ‘સવનાં દુઃખા નાશ પામે,’ એવી ભાવના જ્યારે પ્રમળ અને છે, ત્યારે અન્યને અપકાર કરવાની મલિન ચિત્તવૃત્તિ આપેાઆપ ચાલી જાય છે.
ખીજા દુ:ખીની અપેક્ષાએ પેાતે સુખી છે, એમ જાણુવાથી પાતાના રૂપને, બળના, ધનના, બુદ્ધિનો, કુળના અને જાતિ વગેરેના મદ થાય છે, તેને દ` પણ કહેવાય છે. આ દથી જીવા પ્રત્યે એક પ્રકારના તિરસ્કારભાવ ઉત્પન્ન થાય છે.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મ કહ૫વૃક્ષનું મૂળ
આત્મદષ્ટિએ બધા જીવો આત્મતુલ્ય છે, એમ જાણીને, દુ:ખી જીવે પ્રત્યે જ્યારે કરુણભાવના સ્થિર કરવામાં આવે છે, ત્યારે પિતાનો દર્પ અથવા અહંકાર ચાલ્યો જાય છે અને બીજા પ્રત્યેનો તિરસ્કાર પણ દૂર થઈ જાય છે.
પ્રત્યેક વસ્તુનું બળ સ્થાન વિશેષ પામીને જ હિતકર કે હાનિકર બને છે. સ્થાનભેદે તે જ વસ્તુ હાનિકર મટીને હિતકર બને છે, અથવા હિતકર મટીને હાનિકર થાય છે.
વિષયેનો પ્રેમ હાનિકર છે, તે જ પ્રેમ પરમોપકારી શ્રી પરમેષ્ઠિ ભગવંત પ્રત્યે દાખવવામાં આવે તો તે અત્યંત લાભકારક બને છે. વિષયે પ્રત્યે વિરક્તિ લાભદાયક છે; તે જ વિરક્તિ જ્યારે ધર્મ તરફ જાગે ત્યારે દુઃખનું કારણ બને છે.
પોતાના જ અને તે પણ વર્તમાનકાલીન જ દુઃખવિષયક ષ સંકલેશજનક બને છે, પરંતુ તે જ ઠેષ જે સર્વ દુઃખી પ્રાણીઓના દુઃખવિષયક બને, અથવા પોતાના સર્વકાલીન દુઃખવિષયક બને, તો તે ચિત્તના સંકલેશને દૂર કરનાર બને છે.
તાત્પર્ય એ છે કે વર્તમાન કાળ અને કેવળ સ્વ વિષયક સંકુચિત વૃત્તિ, જયારે ત્રિકાળ-વ્યાપકતા અને સર્વ સત્ત્વવિષયક વિશાળતા ધારણ કરે છે, ત્યારે ચિત્તના સંકલેશને ક્ષય થાય છે અને નિર્મળતા પ્રાપ્ત થાય છે, માત્ર એટલું જ નહિ પણ આગળ વધીને
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४
તદેહન એવી કરુણામયે ચિત્તવૃત્તિથી – વિશ્વનું સર્વોત્તમ પદશ્રી તીર્થંકરપણું પણ પામી શકાય છે અને તે સર્વ જીના દુઃખનું નિર્મૂલન કરનાર મોક્ષમાર્ગ અને ધર્મતીર્થનું પ્રવર્તન કરાવનાર થાય છે. | સર્વ સન્ક્રિયાઓ, સર્વ ધર્મ-અનુષ્ઠાને, સર્વ આગમ-વાક્યો વગેરેની પાછળ સ્વપર-વિષયક કરુણા રહેલી છે. પોતે જે અનુષ્ઠાનની સાધના કરે છે, તે અનુષ્ઠાન જેમને પ્રાપ્ત થયું નથી, તેમના પ્રત્યે જે કરુણાભાવના ન હોય, તો તે અનુષ્ઠાનમાં કદી પણ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થતી નથી.
કેમ કે તેને પિતાના અનુષ્ઠાનમાં વાસ્તવિક પ્રણિધાન થયું નથી, તે અનુષ્ઠાનની તાવિક મહત્તા કે દુર્લભતા તેને સમજાઈ નથી અથવા તે અનુષ્ઠાનની પાછળ તેને કેઈ દુષ્ટાશય, પાપકર્ષ કે સ્કર્ષાદિ મલિન આશય હજુ ટળે નથી કે શુભ ભાવ પ્રગટયો નથી.
આ કરુણાભાવનાથી સ્કર્ષ અને પરોપકર્ષાદિ દુષ્ટ ચિત્તવૃત્તિઓને વિલય થઈ જાય છે અને શુદ્ધ પ્રણિધાનના પ્રભાવે ધર્માનુષ્ઠાનની સિદ્ધિ નિવિદન બને છે.
હીનગુણું પ્રત્યે તિરસ્કાર અને દુઃખીના દુઃખ પ્રત્યે ઉપેક્ષા કરનાર જીવને મોક્ષ હજી ઘણે દૂર છે, એમ કહી શકાય.
જે બીજાને તિરસ્કાર કરે છે, તે પિતે જ તિરસ્કારને પામે છે. જે દુઃખીઓની ઉપેક્ષા કરે છે, તેને દુઃખ વખતે બીજાઓની સહાય મળતી નથી.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમ કલ્પવૃક્ષનું મૂળ
૨૫ કરુણાભાવનાના અભ્યાસથી આ તિરસ્કાર અને ઉપેક્ષારૂપ અશુભ ચિત્તવૃત્તિઓને વિલય થાય છે. તેથી તે કરુણાભાવનાને કેળવવી તે પરમ કર્તવ્ય બને છે.
હિતોપદેશનું દાન એ સર્વશ્રેષ્ઠ કરુણા છે.
શ્રી જિનપ્રવચન હિતોપદેશરૂપ છે, માટે તે કરુણામય છે. શ્રી જિનેશ્વર ભગવંતો પુષ્કારાવત મેઘના સ્થાને છે, તે મેઘમાંથી હિતોપદેશરૂપ અમૃતની વૃષ્ટિ થાય છે. તે વર્ષો વડે ભવ્ય જીવો પરમ શાન્તિને પામે છે. “ગ્લાનની સેવા એ શ્રી તીર્થકર દેવોની સેવા છે અને ગ્લાનની ઉપેક્ષા એ શ્રી તીર્થકર દેવેની ઉપેક્ષા છે,” એ વાક્ય પણ કરુણાના માહાતમ્યને જ કરે છે.
દાન-શીલ-તપ અને ભાવરૂપ ચાર પ્રકારનો ધર્મ, ચતુર્વિધ શ્રી સંઘમાં કરુણાનું જ માહાસ્ય સૂચવે છે.
દાન વડે સવ અને પર ઉપકાર થાય છે. શીલ વડે અને તપ વડે પણ સ્વપરદુઃખનું નિવારણ થાય છે. ગૃહીધર્મ અને યતિધર્મ વડે પણ અહિંસાનું પાલન થતું હોવાથી કરુણાભાવનાનું પ્રાધાન્ય સચવાય છે.
જે ધર્માનુષ્ઠાનના મૂળમાં દયા – કરુણાનો ભાવ નથી, તે ધર્માનુષ્ઠાન વાસ્તવિક ધર્માનુષ્ઠાન ગણાતું નથી. કરુણામયે જિન પ્રવચનનાં રહસ્ય હૃદયમાં કરુણાભાવ પ્રગટવાથી જ સમજાય છે.
હનગુણી આત્માઓ પ્રત્યેની કરુણા, અધિક ગુણવાળા આત્માઓની સાથે મેળ કરાવે છે, તેઓની કરુણાના પાત્ર બનાવે છે અને તેઓની કરુણાના પ્રભાવે તે અધિક
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
તરવહન
અધિક ન નવા ગુણેને વિકસાવે છે.
૪. માધ્યશ્મભાવના રાગ અને દ્વેષની વચ્ચે ( સ્થિર) રહે તે મધ્યસ્થ.
કોઈ પણ પ્રસંગમાં રાગ કે દ્વેષ ન થાય, તે માટે પુનઃ પુનઃ ચિંતન તે માધ્યચ્યભાવના છે.
આ માધ્યના (૧) પાપીવિષયક માધ્યમથ્ય, (૨) વૈરાગ્યવિષયક માધ્ય, (૩) સુખવિષયક માધ્ય
શ્ય(૪) દુઃખવિષયક માધ્યશ્ય, (૫) ગુણવિષયક માધ્યશ્ય, (૬) મોક્ષવિષયક માધ્યચ્ય, (૭) સર્વવિષયક માધ્યય આદિ અનેક પ્રકાર છે.
(૧) પાપીવિષયક માધ્યશ્ય – પ્રથમ માધ્યચ્યા અર્થાત્ ઉપેક્ષાભાવના પાપી જીવો પ્રત્યે છે.
પાપી જીવોને પાપથી અટકાવવા માટે પ્રયત્ન કર્યા છતાં જ્યારે તેઓ પાપથી ન અટકે, ત્યારે તેઓ પ્રત્યે મધ્યસ્થ રહેવું, પરંતુ ચિત્તને કોધાદિ કષાયથી કલુષિત થવા ન દેવું. આ જાતની મધ્યસ્થતા રાખવાથી તે પાપી જીવ, પાપમાં અતિ આગ્રહી બનતો કદાચ અટકી જાય અને તેથી ભવિષ્યમાં તેને સુધારવાની તક કાયમ રહે છે. તેવા પ્રસંગે તેને તિરસ્કારાદિ કરવાથી તે દ્વેષને ધારણ કરનારો બની જાય અને તેથી વેરની પરંપરા વધી જાય છે. માધ્યશ્યથી તેને આપણા પ્રત્યે સદ્ભાવ ટકી રહે છે અને તેથી ભવિષ્યમાં તેને સુધારવાની તક આપણ હાથમાં રહે છે.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મ ક૯પવૃક્ષનું મૂળ
જેમ અપશ્યના સેવનથી રોગીને અકાળે નિવારી ન શકાય તો મધ્યસ્થપણું રાખવું હિતકર છે, તેમ અહિતના સેવનથી નહિ અટકનાર જીવ ઉપર પણ તેવા પ્રસંગે એટલે કે, તેને સુધરવાને કાળ પાક્યો નહિ હોવાથી આપણું માધ્યય ટકાવી રાખવું તે ઉભયના હિતમાં છે. માધ્યચ્યથી અમર્ષ અર્થાત્ વૈર લેવાની ઈચ્છારૂપ ચિત્તમળ ટળે છે.
(૨) વૈરાગ્યવિષયક માધ્ય – વૈરાગ્ય એ વૈષયિક સુખ ઉપરની એક પ્રકારની અરુચિ યા છેષ છે. આ દ્વેષ પ્રશસ્ત હોવાથી પુણ્યાનુબંધી પુણ્યને હેતુ છે. અને તે પરિણામે, સાંસારિક સુખ ઉપર માધ્યશ્ય અર્થાત્ રાગદ્વેષરહિતપણું પેદા કરે છે.
સુખ ઉપર દ્વેષની જેમ, દુઃખ ઉપર રાગ એ પણ. પ્રશસ્ત મનોભાવ હોવાથી પુણ્યાનુબંધી પુણ્યનો હેતુ બની પરિણામે માધ્યચ્ય અર્થાત્ રાગદ્વેષરહિતપણું ઉત્પન્ન કરે છે.
વૈષયિક સુખની પાછળ રહેલ જન્મમરણાદિ દુઃખની પરંપરાને વિચાર તથા તેનાથી પુનઃ નવીન નવીન કર્મબંધન આદિના વિચારોથી સુખ ઉપર દ્વેષ થાય છે અને “દુઃખ તો કર્મ નિજેરામાં ઉપકારક તથા પરિણામે દુર્ગતિનાં દુઃખાના નિવારણમાં કારણભૂત છે,” એ પ્રકારના વિચારોથી દુઃખ ઉપર રાગ જાગે છે.
(૩) સુખવિષયક માધ્યચ્ય. સુખવિષયક માધ્યચ્યમાં દૃષ્ટાન્ત, શ્રી તીર્થકર ભગવંતના ચરમ (છેલલા) ભવેનું
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
તત્ત્વદેહન તેમ જ અનુત્તર વિમાનના દેવ, ધન્ના-શાલિભદ્ર, પૃથ્વીચન્દ્ર, ગુણસાગર વગેરે મહાપુરુષનું છે.
પુણ્યાનુબંધી પુણ્યને ઉપભોગ કરનારા તે મહાપુરુષો સુખનો ઉપગ ઈચ્છારહિતપણે, કેવળ પૂર્વકૃત કર્મના ઉદયે જ કરતા હતા. આ સુખવિષયક માધ્યચ્યા યોગની છ દષ્ટિએમાંથી પસાર થયા પછી આવે છે.
(૪) દુઃખવિષયક માધ્યશ્ય – દુઃખવિષયક માધ્યધ્યમાં દૃષ્ટાન્ત, ચરમતીર્થપતિ શ્રી મહાવીર સ્વામીજી, શ્રી ગજસુકુમાળ મુનિ અને બંધક મુનિના શિષ્ય વગેરે છે.
(૫) ગુણવિષયક માધ્યચ્ય – ગુણવિષયક માધ્યચ્ય લબ્ધિધર મુનિઓને હોય છે. તેઓ વિચારે છે કે ક્ષયોપશિમભાવ આત્માની અપૂર્ણતા છે. તેમાં આનંદ માનવાને હોય જ કેમ? લબ્ધિ, સિદ્ધિ વગેરે ક્ષપશમભાવના ઘરની છે. - (૬) મોક્ષવિષયક માધ્યશ્ય - મોક્ષવિષયક માધ્ય અપ્રમત્તાદિ ઉપરનાં ગુણસ્થાનકોએ પ્રગટે છે. તેને અસંગ અનુષ્ઠાન પણ કહે છે. તે સમયે સમતારૂપ નિજ સહજાનદરૂપ અમૃતના મહાસાગરમાં તે મહાત્માએ મસ્ત બને છે.
(૭) સર્વવિષયક માધ્ય – સર્વવિષયક માધ્યચ્ય કેવળી ભગવતેને હોય છે અને કેવળી ભગવંતોએ બતાવેલાં તનું અનેકાન્ત દૃષ્ટિથી ચિંતન કરનારા મહાપુરુષોને એ માધ્યસ્થ સ્વયમેવ પ્રગટે છે.
આ માધ્યથ્યને ધારણ કરનારા મહામુનિએ સર્વ
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ કલ્પવૃક્ષનું મૂળ
વિચાર અને સ વચના પ્રત્યે મધ્યસ્થ હાય છે. તેની મન:પરિણતિ સનયાવાડી હાય છે. આવી પરિણતિ વિના વસ્તુતત્ત્વને યથા નિણૅય સંભવતા નથી.
ઉત્સગ - અપવાદ, નિશ્ચય-વ્યવહાર, જ્ઞાન-ક્રિયા વિધિનિષેધ આદિ સવ બાજુએને, તે મહાપુરુષા સાપેક્ષપણે ગ્રહણ કરે છે. તેઓ આમિક પદાર્થને આજ્ઞાથી અને યુક્તિથી સમજાય તેવા પદાર્થને યુક્તિથી ગ્રહણ કરે છે.
પરાની સખ્યામાં જેમ સેાની સંખ્યા સમાઈ જાય. છે, તેમ અન્ય દનના સવિચારીને તેએ સ્વદર્શીનમાં સમાવી શકે છે; એટલે કે સમાવતાર કરી શકે છે. સત્ર અનેકાન્તના ચિંતનરૂપ અનેકાન્ત ભાવનાથી તેઓના પ્રત્યેક વિચાર પવિત્ર થયેલા હેાવાથી, કયા વખતે કયા નયને આગળ કરવાથી સ્વ-પરનું હિત છે, તેના વિચાર કરીને જ, તે તે તે નયને મુખ્ય સ્થાન આપે છે.
૨૯
માધ્યસ્થ્યના કારણે તેએનાં વચના સાગર કરતાં પણ ગભીર અને ચંદ્ર કરતાં પણ અધિક સૌમ્ય હાય છે. તેઓ કેવળ સત્યના જ આશ્રયે હોવાથી સ્વદર્શન પ્રત્યે રાગ કે પરદન પ્રત્યે દ્વેષ તેઓને નથી રહેતા.
આ રીતે ચાર ભાવનાઓને આત્મસાત્ કરીને સૌ જીવ ધર્મોને પ્રાપ્ત કરી.
આલાક પરલાક અને જીવન મરણમાં સમભાવ કેળવવે એ સમાધિયાગનું લક્ષ છે.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મને પ્રભાવ
દશ પ્રકારના ચારિત્રધર્મના પ્રભાવથી સૂર્યચંદ્ર વિશ્વ ઉપર ઉપકાર કરવા નિયમસર ઊગે છે, વરસાદ નિયમસર વરસે છે, સમુદ્ર મર્યાદા છોડતો નથી. સિંહ, વાઘ, વાવાઝોડાં, દાવાનળ સંહાર કરતા નથી, પૃથ્વી આધાર વિના ટકી રહે છે. એ વગેરે સર્વ નિયમિતપણે વિશ્વમાં વ્યવસ્થિત રીતે ચાલી રહ્યું છે તે સર્વ ધર્મને પ્રભાવ છે. શાસ્ત્રકાર મહર્ષિએ ધર્મભાવના નામની બારમી ભાવનામાં ધર્મને પ્રભાવ એ રીતે વર્ણવે છે. જન્મ તથા એ પદની ટીકા કરતાં પૂ. શ્રી હરિભદ્રસૂરિજી મહારાજા, લલિતવિસ્તરા નામના ગ્રંથરત્નમાં ફરમાવે છે કે –
'सामायिकादिगतविशुद्धक्रियाऽभिव्यंग्यसकलसत्त्वहिताशयामृतलक्षणस्वपरिणाम एव साधुधर्मः ।'
સામાયિકની વિશુદ્ધ ક્રિયાથી અભિવ્યકત થતો સકલ પ્રાણીઓના હિતના આશયરૂપ અમૃતલક્ષણ સ્વપરિણામ એ જ - સાધુધર્મ છે.
આને સર્વવિરતિ ચારિત્રધર્મ કહે છે. ધર્મ એટલે જ ચારિત્રધર્મ છે.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મના પ્રભાવ
એ સાધુધમ ને પ્રાપ્ત કરવાના પરિણામ એ ગૃહસ્થ ધર્મ છે. એને દેશવિરતિ ચારિત્રધમ કહે છે. કહ્યું છે કે
साधुधर्माभिलाषारूप आत्मपरिणामः श्रावकधर्मः ।'
(
૩૧
(
સાધુધમ પાળવાના અભિલાષરૂપ આશય જેમાં છે, તે શ્રાવકધમ છે. '
સજીવેાના હિતના આશયરૂપ અમૃત છે લક્ષણ જેનું, એવા આત્મપરિણામ તે સવિરતિ ચારિત્રધમ છે. આ પરિણામને આત્મામાં સ્થિર રાખવા માટે સામાયિક આદિ વિશુદ્ધ ક્રિયાની જરૂર છે.
પ્રાણીમાત્રના કલ્યાણની, હિતની ભાવના, હિતને આશય અથવા સર્વ જીવાને દુ:ખમુક્ત કરી, પરિપૂર્ણ સુખ પ્રાપ્ત કરવાના આત્મામાં રહેલા જે ભાવ, તે ભાવની શુદ્ધિ અને પુષ્ટિ માટે શાસ્ત્રમાં દશ પ્રકારનેા ચારિત્રધર્મ ઉપદેશ્યેા છે.
આવે। અમૃત પરિણામ ત્યારે જ ટકે કે જ્યારે શુદ્ધ રીતે દશ પ્રકારના ચારિત્રધર્મનું પાલન જીવનમાં હાય. જેમ કે જો ક્ષમાગુણ હોય તે જ સર્વાં પ્રાણીવિષયક કલ્યાણના ભાવ ટકી રહે અને જો ક્ષમા ગુણ ન હાય તે અપરાધી ઉપર કાપ થાય અને તેની સાથે જ તે શુદ્ધભાવ તૂટી પડે.
તેવી રીતે જો માવ, માનત્યાગ હાય તે જ ક્ષમા રહી શકે. માખણ જેવી મુલાયમ નમ્રતા, હૃદયને ઓદ્ર
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
તત્ત્વદેહન પરિણામ હોય, તો જ માર્દવ – નમ્રતા ટકે અને તે ટકે તે જ ક્ષમા ટકે. સાથે જે સંતોષ હોય તે જ સરળતા ટકી શકે. સંતોષ ન હોય તે માયા કરવાનું મન થાય જ.
તે રીતે દશેય પ્રકારના ચારિત્રધર્મ, એ સર્વ પ્રાણીવિષયક હિતચિંતાનો વિશુદ્ધ અમૃત-લક્ષણ પરિણામ ટકાવવા માટે જ જાય છે. દશેય પ્રકારના ધર્મમાં એ રીતની વ્યવસ્થા શ્રી તીર્થકર દેવોએ ગોઠવેલી છે અને તે વ્યવસ્થાથી તે ભાવ સ્થિર રહે છે. સમગ્ર વિશ્વવિષયક હિતચિંતાને એ ભાવ દશ પ્રકારના ધર્મના આંશિક કે પરિપૂર્ણ પાલન વડે સ્થિર રહેતા હોવાથી, એ ધર્મને લીધે જ સમગ્ર વિશ્વવ્યવસ્થા એક પણ નિયમને બાધા પહોંચ્યા વિના ચાલી રહી છે.
શ્રી તીર્થંકર પરમાત્માના આત્મા, શ્રી ગણધર ભગવંતેના આત્મા શ્રી આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુ ભગવંતના આત્મા, સર્વ પ્રાણીવિષયક હિતચિંતાના ભાવથી ભરેલા છે અને એ ભાવની રક્ષા ખાતર, સતત દશ પ્રકારના ચારિત્રધર્મનું તેઓ પાલન કરી-કરાવી રહ્યા છે. તેથી તે ભાવ સમગ્ર વિશ્વમાં સતત વ્યાપેલે રહે છે. અને એ ભાવના પ્રભાવ વડે જ વિશ્વમાં સર્વ કાંઈ વ્યવસ્થિત ચાલી રહ્યું છે. આ હકીક્ત શાસ્ત્રમાં વારંવાર ઉપદેશવામાં આવી છે.
દશ પ્રકારને ચારિત્રધર્મ ત્યાં જ હોય છે અને ટકે છે કે જયાં સર્વ સત્ત્વવિષયક હિતચિંતારૂપ વિશુદ્ધ આત્મપરિણામ હયાતી ધરાવતો હોય અથવા તે પરિણામ
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મને પ્રભાવ પ્રાપ્ત કરવાની અભિલાષા ચિત્તમાં વર્તતી હોય. સર્વ સત્વવિષયક હિતચિંતાના સાચા અમૃત પરિણામમાં દશ પ્રકારના ચારિત્રધર્મ અર્થાત્ સાધુધર્મ અને સાધુધર્મ પ્રાપ્ત કરવાની અભિલાષારૂપ “શ્રાવકધર્મ અંતર્ગત રહેલે છે, એમ માનવું જોઈએ.
સકળ સત્વવિષયક હિતચિતાને પરિણામ એ જ ભાવધર્મ છે. અને એ ધર્મમાં જ વિશ્વના તમામ પદાર્થોને નિયમમાં રાખવાની તાકાત છે.
એ ભાવધર્મને ટકાવવા માટે, પેદા કરવા માટે કે વધારવા માટે જેટલા જેટલા માગે છે તે બધા પણ કારણમાં કાર્યના ઉપચારથી ધર્મ છે.
ભાવધર્મના કારણરૂપ ધર્મ એ દ્રવ્ય ધર્મ છે.
એક, શ્રી જિનેશ્વરદેવની આજ્ઞાના ભાવપાલનરૂપ છે અને બીજે તેમની આજ્ઞાના દ્રવ્યપાલનરૂપ છે.
ભાવ અને દ્રવ્ય ઉભય પ્રકારે શ્રી જિનેશ્વરદેવની આજ્ઞાનું પાલન અને તે પાલન ઉપરનું બહુમાન, એને અનુક્રમે “બોધિ” અને તેનું “બીજ ” કહેવાય છે. એવી બેધિ અને એનું બીજ પ્રાપ્ત કરી, જગતના આત્માઓ ત્રણેય કાળમાં સુખી થાઓ, સુખી થાઓ, સુખી થાઓ,” એ ભાવના નિરંતર કર્તવ્ય છે. એથી ભવવિરાગ અને મોક્ષાભિલાષ દઢ થવા સાથે શ્રી જિનેશ્વરદેવના શાસનને સાચો પ્રભાવ જગતમાં વિસ્તાર પામે છે.
ત૩
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાયિક ધર્મ રાગદ્વેષના અભાવરૂપ, આત્માના મધ્યસ્થ પરિણામ અને તે વખતે તે જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રરૂપ ગુણોને આત્માને જે લાભ, તેને શાસ્ત્રકાર ભગવંત સામાયિકધર્મ કહે છે.
'समानां मोक्षं प्रति समानसामर्थ्यानां ज्ञानदर्शनचारित्राणामायः लाभः समायः, समाय एव सामायिकम् ॥'
સમ એટલે મોક્ષ પ્રાપ્ત કરવા માટે સમાન સામર્થ્યવાળા આત્માના જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રરૂપ ગુણે, તેને લાભ એટલે સામાયિક જે પરિણામને ધારણ કરવાથી આત્મા સમવૃત્તિવાળો બને, રાગપરહિત થાય, સર્વ પ્રાણુઓને પિતાના આત્માની જેમ જુએ, તે સામાયિકને પરિણામ છે.
સામાયિક એ સર્વ મૂળ ગુણોના આધારભૂત છે. સર્વ સાવધ વ્યાપારના ત્યાગરૂપ છે. કહ્યું છે કે – 'सामायिकं गुणानामाधारः खमिव सर्वभावानाम् । नहि सामायिकहीनाश्चरणादिगुणान्विता येन । १ ॥ तस्माज्जगाद भगवान् , सामायिकमेव निरुपमापायम् । શારીરમાનસાનેવાવનારામોક્ષ / ૨ / ”
અર્થ: આકાશ જેમ સર્વ પદાર્થોને આધાર છે તેમ સામાયિક સર્વ ગુણોનો આધાર છે.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાયિક ધમ
સામાયિકથી રહિત એવા વાને ચારિત્રાદિ ગુણા પ્રાપ્ત થઈ શકતા નથી તે કારણે શારીરિક અને માનસિક અનેક દુઃખાના નાશરૂપ મેક્ષના નિરુપમ ઉપાય, ભગવાને એક સામાયિકને જ કહ્યો છે.
૩૫
જીવ જ્યારે ‘સમ’ પરિણામવાળા બને છે ત્યારે પ્રતિક્ષણ નવા નવા જ્ઞાન-દન-ચાત્રિના પર્યાયાને
પામે છે.
જ્ઞાન, દર્શીન અને ચારિત્રના આ પર્યાચે સ`કલેશના વિચ્છેદક અને નિરુપમ સુખના હેતુ છે. તેથી તેને શાસ્ત્રોમાં ચિંતામણિ, કલ્પતરુ અને કામધેનુથી પણ અધિક પ્રભાવશાળી કહ્યા છે.
અચિન્ત્ય પ્રભાવશાળી આ સામાયિકના પરિણામની પ્રાપ્તિ જીવને સ` સાવદ્ય ચેાગેાના ત્યાગ કરવાથી અને નિરવઘ ચેાગાનું સેવન કરવાથી થાય છે.
વસ્તુતઃ સ જીવા સાથે મૈત્રી આદિ પ્રશસ્ત ભાવેને ધારણુ કરવા એ જ સામાયિક છે. પરંતુ આ ભાવેને જીવનમાં સક્રિય રૂપ આપવા માટે સ સાવદ્ય ચેાગેાના ત્યાગની અને નિરવઘ ચેાગેાના સેવનની પ્રતિજ્ઞા લેવી પડે છે. એ પ્રતિજ્ઞાના ગ્રહણ અને આસેવનને સામાયિક વ્રત કહેવામાં આવે છે.
આ સામાયિક વ્રતનું જ બીજુ નામ અહિંસાધમ છે. અહિંસાધમ માં આત્મૌપમ્યની દૃષ્ટિ છે અને એ જ દૃષ્ટિ સામાયિક વ્રતમાં છે.
જીવનમાં અહિંસાને પરિપૂર્ણ અમલ કરવા માટે
·
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
તવદોહન સામાયિક વ્રતની પ્રતિજ્ઞા અનિવાર્ય છે.
સામાયિકને સીધો અર્થ સમતા છે. 'आत्मनः प्रतिकूलानि परेषां न समाचरेत् ।'
પિતાને પ્રતિકુળ વ્યાપારો બીજા પ્રત્યે ન આચરવા એ ધમને સાર છે.” | સર્વ જીવો જીવવાને ઇચ્છે છે, કઈ મરવાને ઈચ્છતું નથી. તું પણ જીવવાને ઈચ્છે છે, મરવાને ઇચ્છતો નથી, માટે તારે કઈ પણ પ્રાણીની હિંસા ન કરવી કે કરાવવી એ તારે ધર્મ છે,
જેઓને ધર્મની જરૂર છે, તેઓએ જીવનમાં અહિંસાને સ્થાન આપવું જ જોઈએ અને કોઈ પણ જીવની થેડી પણ હિંસા જે પોતાના પ્રમાદથી થાય, તે તેને અધર્મનું કારણ માનવું જોઈએ. આવી નિરપવાદ અહિંસાને સિદ્ધ કરવા માટે પ્રતિજ્ઞા પણ આકરી જોઈએ અને તેના પાલન માટેના નિયમો પણ દઢ જોઈએ.
અહિંસા એ ધર્મ છે તથા તેની સિદ્ધિ માટે સત્યાદિ વ્રત અને બ્રહ્મચર્યાદિ નિયમોને ઉપદેશ એ છેવત્તે અંશે સર્વ ધર્મોમાં અપાયેલો છે. સામાયિકની પ્રતિજ્ઞામાં તે ઉપદેશને પૂર્ણતાએ પહોંચાડવામાં આવ્યો છે.
કહ્યું છે કે, 'निरवद्यमिदं ज्ञेयं एकान्तेनैव तत्त्वतः । વરાછાશથસ્ટ –ાત સર્વયોગવિશુદ્રિત છે ? ”
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાયિક ધમ
અર્થ : કુશલાશયરૂપ હાવાથી અને સ યેાગેાની વિશુદ્ધિરૂપ હોવાથી આ સામાયિકના પરિણામ તાત્ત્વિક અને એકાન્ત નિરવદ્ય છે. જેવા વિચાર તેવા જ આચાર અને જેવા આચાર તેવા જ વિચાર, એ તાત્ત્વિક પરિણામ છે.
૩૭
સામાયિકમાં સર્વ જીવેા સાથે મૈત્રીભાવ છે અને તેવું જ અહિંસાયુક્ત આચરણ પણ છે, તેથી તે એકાન્ત નિરવદ્ય છે. એ કારણે સામાયિકની પ્રતિજ્ઞા અંગીકાર કરવાથી પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ અને વનસ્પતિ જેવા સૂક્ષ્મ જીવેાની Rsિ'સા પણ થઈ શકતી નથી અને તે હિંસાથી ખચવા માટે ખાવા-પીવા, મેસવા ઊઠવા, ખેલવા-ચાલવા સૂવા અને જાગવા જેવી ક્રિયા કરતી વખતે પણ ઘણુ' યતનાપૂર્ણ જીવન જીવવુ' પડે છે. એનું જ નામ સક્રિય અહિંસા અને આત્મૌપમ્ય દૃષ્ટિનું સક્રિય પાલન છે.
સામાયિકની પ્રતિજ્ઞાના અથથી પ્રરૂપક શ્રી તીર્થંકર દેવા છે અને સૂત્રથી રચના કરનારા શ્રી ગણધર ભગવતા છે.
સામ, સમ અને સમ્મ એ ત્રણ ‘સામાયિક' શબ્દના પર્યાયવાચી શબ્દો છે.
સામ એટલે મધુર પરિણામ. સ` જીવે સાથે મૈત્રીના પરિણામ.
સમ એટલે ત્રાજવા જેવા સમાન પિરણામ. સ સંચાગે। અને વિચાગેા પ્રત્યે સરખા પરિણામ.
સમ્મે એટલે ખીર-ખાંડની જેમ પરસ્પર મળી
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
તત્ત્વદેહન જવાના પરિણામ. જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રની એક્તાને પરિણામ.
ચારિત્રરૂપી ખીરની સાથે જ્ઞાન-દશનરૂપી સાકરનું એકત્ર મળી જવું તે સમ્મ પરિણામ છે.
ટૂંકમાં સામાયિક એ સર્વ પાપ-વ્યાપારના ત્યાગની અને નિષ્પાપ વ્યાપારોના સેવનની પ્રતિજ્ઞારૂપ છે. તેથી તેમાં સર્વ જીવોની મૈત્રી, સર્વ સંગમાં માધ્યચ્ય અને સર્વ સદ્ગુણેના પાલન પ્રત્યેને ઉત્સાહ વગેરે પ્રશસ્ત અધ્યવસાયે રહેલા છે.
સામાયિકના મુખ્યત્વે ચાર પ્રકાર છે? (૧) શ્રત સામાયિક (૨) સમ્યક્ત્વ સામાયિક (૩) દેશવિરતિ સામાયિક (૪) સર્વવિરતિ સામાયિક.
શ્રત સામાયિક અમુક સમય સુધી શાસ્ત્ર પાઠ ભણવાના નિયમરૂપ છે.
સમ્યક્ત્વ સામાયિક શ્રદ્ધા ગુણની શુદ્ધિરૂપ છે.
દેશવિરતિ સામાયિક બે ઘડી (૪૮ મિનિટ) પર્યત સાવધ વ્યાપારના ત્યાગના નિયમરૂપ છે. | સર્વવિરતિ સામાયિક જીવન પર્યત નિરવદ્ય વ્યાપારના પાલનની પ્રતિજ્ઞારૂપ છે.
બીજી રીતે વિચારતાં શ્રત સામાયિક શાસ્ત્રાભ્યાસ વડે થઈ શકે છે.
સમ્યક્ત્વ સામાયિક શમ, સંવેગ, નિર્વેદ, અનુકંપા
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯
સામાયિક ધર્મ અને આસ્તિક્ય આદિ ગુણોના આસેવન વડે થઈ શકે છે.
દેશવિરતિ સામાયિક, સ્થૂલ હિંસા, સ્થૂલ અસત્ય, સ્કૂલ ચોરી વગેરે પાપ-વ્યાપારોને તજવા વડે થઈ શકે છે. | સર્વવિરતિ સામાયિક, હિંસાદિક પાપવૃત્તિઓને સર્વથા ત્યાગ કરવા વડે થઈ શકે છે.
સામાયિકને શ્રાવકનાં બાર વતેમાંનું નવમું વ્રત પણ કહ્યું છે. તેને શિક્ષાત્રત કહેવાય છે.
શિક્ષા એટલે અભ્યાસ. આત્માની નિર્મળતાને અભ્યાસ, પાપભારથી હલકા થવાનો અભ્યાસ અને જીવન માત્ર સાથે સમતાભાવ કેળવવાનો અભ્યાસ.
આ વ્રતને વારંવાર અભ્યાસ થવાથી આત્મા, સર્વવિરતિધર્મને લાયક થાય છે, તેથી તેને સાધુતાને અભ્યાસ પણ કહી શકાય.
રોજ ઓછામાં ઓછી બે ઘડી જેટલો સમય આ સાધુતાના અભ્યાસ માટે અપાય તે ગૃહસ્થને અતિ લાભદાયી છે. એથી શાન્તવૃત્તિ, સંતોષવૃત્તિ અને રાગદ્વેષના હેતુઓમાં રાગદ્વેષ ન કરવારૂપ સમતાવૃત્તિ કેળવાય છે.
સામાયિક કરવું એટલે ચિત્તવૃત્તિને શાન્ત કરવાને, સમભાવમાં સ્થિર થવાને, મધ્યસ્થ ભાવને કેળવવાને અને સર્વ જીવો પ્રત્યે સમાનવત્તિ અર્થાત્ સર્વાત્મભાવને કેળવવાને પ્રશસ્ત અભ્યાસ. એનું જ બીજું નામ સામાયિક છે.
દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવથી પણ એ સામાયિક
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
તત્વદેહન ચાર પ્રકારનું છે.
દ્રવ્યથી, ઉપકરણ સિવાય બીજાં સર્વ દ્રવ્યોને ત્યાગ કરવો.
ક્ષેત્રથી સામાયિક કરવા જેટલી જગ્યા રાખીને બીજી જગ્યાનો ત્યાગ કરવો. - કાળથી બે ઘડી પર્યત સામાયિકમાં રહેવાનો નિર્ણય કરવો.
ભાવથી રાગદ્વેષરહિતતા અને સમભાવસહિતતા અથવા અશુભ ધ્યાનને ત્યાગ અને શુભ ધ્યાનને સ્વીકાર કરે.
અશુભ ધ્યાન, આત્ત અને સૈદ્ર સ્વરૂપ છે.
એ બે ધ્યાનનો ત્યાગ કરવા માટે મથ્યાદિ ચાર અને અનિત્યસ્વાદિ બાર ભાવનાઓને વિચાર કરવો, તથા વચન અને કાયાના રમશુભ વ્યાપારોથી બચવા માટે તેટલા વખત સુધી સર્વ સાંસારિક પ્રવૃત્તિઓને ત્યાગ કરો .
સામાયિકની આ પ્રતિજ્ઞા, વટેમાર્ગુને વૃક્ષની છાયાની જેમ, સંસારના ત્રિવિધ તાપથી સંતપ્ત આત્માને શાન્તિ લેવા માટેનું પરમ વિશ્રામ સ્થળ છે. તેમ જ પાપને અંધકાર દૂર કરવા માટે અને આત્માને આંતરિક પ્રકાશ મેળવવા માટેનું અદ્વિતીય સાધન છે.
આ વ્રત જીવને અધ્યાત્મમાર્ગના રસ્તે ચડાવવા માટેનો પરમ ભૂમિ છે. તેમ જ દુર્ગતિના દ્વારની અર્ગળા અને સદ્ગતિના દ્વારની કુંચી છે.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાયિક ધમ
૪૧
જેટલા વખત સામાયિક વ્રતમાં, સમતાભાવમાં ચિત્ત ચાંટેલું રહે છે, તેટલા વખત અશુભ કમેોના ઉચ્છેદ થાય છે. અને તેટલા વખત શ્રાવક સાધુ સમાન અને છે. આથી આત્માથી જીવાએ વધુ ને વધુ સામાયિક કરવાં એ હિતકારક, સુખકારક અને કલ્યાણકારક છે.
ધની માતા યા ધર્મના પિતા દાન
પાપની માતા માયા પાપનેા આપા લેાભ
દાન વડે લાભને નાશ અને દયા વડે માયાને નાશ
થાય છે. દાનમાં સર્વશ્રેષ્ઠ દાન સન્માનનું દાન છે. યામાં સ શ્રેષ્ઠ દયા સર્વાંનાં દુ:ખ દૂર કરવાની બુદ્ધિપૂર્વક યથા
શક્ય પ્રયત્ન છે.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાયિક અને નવકાર સામાયિક એટલે સર્વ જી આત્મ-તુલ્ય છે, એ સાધનાને અભ્યાસ.
શ્રી નવકાર એટલે પોતાનો આત્મા પરમાત્મ-તુલ્ય છે, એની સાધનાને અભ્યાસ.
જીવનમાં સામાયિક અને સ્મરણ – ધ્યાનમાં શ્રી નવકાર.
સામાયિક એ જીવનમાં જીવવાને અભ્યાસ છે.
સામાયિકરૂપ પ્રત્યક્ષ જીવનના અભ્યાસ વડે શ્રી નવકારથી ફલિત પક્ષ મોક્ષસુખની પ્રાપ્તિ થાય છે.
એ રીતે કરેમિ ભંતે” ને “કાકાર અને શ્રી નવકાર મંત્રને “નકાર પ્રાપ્ત થવો એ પરમ પુદય છે.
શ્રી કરેમિ ભંતે એ દ્વાદશાંગીને સંક્ષેપ છે. શ્રી નવકાર એ દ્વાદશાંગીનો સાર છે. સંક્ષેપ એટલે કે અર્થ, સાર એટલે ફળ.
સામાયિકની યથાર્થ સાધના વડે શ્રી પરમેષ્ઠિપદની પ્રાપ્તિ થાય છે.
શ્રી અરિહંત પ્રથમ પરમેષ્ઠિરૂપ હોવા છતાં શ્રી પંચપરમેષ્ઠિમય છે. શ્રી અરિહંતના ધ્યાનથી શ્રી પંચપરમેષ્ઠિનું ધ્યાન થાય છે.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઇડર
સામાયિક અને નવકાર
સામાયિક એ પરમેષ્ઠિ થવાની સાધના છે.
શ્રી નવકાર, એ સાધનાના પરિણામે મળનાર પદને દ્યોતક છે.
શ્રી નવકાર એ નિશ્ચય રત્નત્રયીનું પ્રતીક છે. નિશ્ચય એ ફળ છે, વ્યવહાર એ સાધન છે. નિશ્ચય દષ્ટિ હદય ધરીછ, પાળે જે વ્યવહાર, પુણ્યવંત તે પામશજી, ભવ-સમુદ્રને પાર.”
(ઉપા. શ્રી યશોવિજયજી મ.) વ્યવહારનું પાલન એ નિશ્ચયનું સાધન છે. નિશ્ચયનું ધ્યાન, વ્યવહારનું વિશેધક છે.
શ્રી નવકારને લક્ષ્યમાં રાખીને સામાયિકનું આચરણ કરનાર, નિયમા મુક્તિસુખને પામે છે.
સામાયિકનો વ્યવહાર શુભ હોવાથી પુણ્ય ઉત્પાદક
શ્રી નવકારનું ધ્યાન, લક્ષ્યને ઓળખાવનારું હેવાથી વ્યવહારને સુધારનારું છે.
ફાવમસ્તુ -નાત એ સામાયિકનો પરિ. ણામ છે.
વેદ, વેદાંગ, ન્યાય, મીમાંસા, ધર્મશાસ્ત્ર અને પુરાનું તાત્પર્ય જીવ-બૌકય છે. દ્વાદશાંગીનું રહસ્ય શ્રી પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર અને એ દ્વારા શુદ્ધાત્મ સ્વરૂપનું પરિણમન છે.
નમસ્કાર એ અનુમોદન સ્વરૂપ છે. અનુમોદન અને પ્રમોદ એ બે પર્યાય શબ્દો છે.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
તવદહન “મનુ -Tચાનું મોજું, કાળ મા ” ગુણ જોઈને પહેલાં કે પછી ખુશ થવું, ઉત્કૃષ્ટપણે રાજી થવું તે અનુમોદન અને પ્રમોદ છે. નમસ્કાર તેને સૂચક છે.
જે હૃદયમાં અનુમોદન કે પ્રમોદ ન હોય, જેને નમવામાં આવે છે તેના ગુણ ઉપર પક્ષપાત ન હોય, તે જે માર્ગે ગયા હોય તે માર્ગે જવાની વૃત્તિ ન હોય અને તેમણે જે કર્યું હોય તે જાણવાની ઈચ્છા કે જિજ્ઞાસા સુધ્ધાં ન હોય, તે તેઓને કરેલ તે નમસ્કાર પિકળ છે, સાચે નથી; દ્રવ્યનમસ્કાર છે, ભાવ-નમસ્કાર નથી.
પરંતુ ગુણનો પક્ષપાત અને એ પક્ષપાત સહિત સાચે નમસ્કાર આવે ક્યારે ?
ગુણને પક્ષપાત એ ગુણે પ્રત્યે શ્રદ્ધા માગે છે. ગુણેમાં ઉપાદેયપણાની બુદ્ધિ એ જ સાચી શ્રદ્ધા છે. જ્યાં સુધી જેને નમવામાં આવે છે, તેના ગુણમાં ઉપાદેય બુદ્ધિ નથી, તે ગુણે આદરવા લાયક છે, આચરવા લાયક છે, એને ખ્યાલ નથી, એ ગુણોને જીવનમાં લાવવા પ્રત્યે ઉદાસીનતા છે અને ઉપેક્ષાબુદ્ધિ કે હેયબુદ્ધિ છે, ત્યાં સુધી સાચે નમસ્કાર. ભાવ-નમસ્કાર ક્યાંથી થાય?
ગુણોમાં ઉપાદેયબુદ્ધિ એ ભાવ-નમસ્કારનું પહેલું પગથિયું છે. જ્યાં સુધી ચિંતામણિ અને કામધેનુ કરતાં પણ, પરમેષ્ઠિઓને જે ગુણે પ્રાપ્ત થયા છે, તેની કિંમત અધિક છે એ ખ્યાલ ન આવે, એનું સાચું ભાન ન થાય, ત્યાં સુધી ભાવ-નમસ્કાર આવી શકતો નથી.
આજે તો મોટે ભાગે જેને નમવામાં આવે છે તેના
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાયિક અને નવકાર
૪૫ ગુણેનું જ્ઞાન નથી, જ્ઞાન છે તેને ઉપાદેયબુદ્ધિને બદલે ઉપેક્ષાબુદ્ધિ છે. અથવા આગળ વધીને કહીએ તો હેયબુદ્ધિ હોય તે વર્તાવ છે.
શ્રી પરમેષ્ઠિ ભગવંતોએ પાંચ વિષય ત્યયા છે અને ચાર કષાય જીત્યા છે; પાંચ આચાર અને પાંચ મહાવતોમય તેઓનું જીવન છે. અષ્ટ પ્રવચન માતા અને ૧૮૦૦૦ શીલાંગ-રથના તેઓ ઘેરી છે. તેમાંની કોઈ પણ વસ્તુ ઉપર જેઓને પ્રેમ નથી, આદર નથી, મેળવવાની. કે જાણવાની પણ ઈચછા કે દરકાર નથી તેઓને નમસ્કાર, ભાવ-નમસ્કાર કેવી રીતે બની શકે ?
નમસ્કારને ભાવ-નમસ્કાર બનાવવા માટે ગુણબહુમાનરૂપ ભાવ જોઈએ.
બીજ વાવ્યા વિના જેમ કદી પણ ધાન્ય ઊગે નહિ, તેમ ગુણે ઉપર બહુમાન – આદરભાવરૂપ બીજનું આધાન કે વાવેતર કર્યા વિના ગુણપ્રાપ્તિ અને તેના ફળરૂપે મોક્ષપ્રાપ્તિરૂપી ધાન્ય ક્યાંથી ઊગે? | ગમે તેટલી વૃષ્ટિ થાય અને ગમે તેટલી શુદ્ધ ભૂમિ હોય, પરંતુ બીજ વાવ્યા વિના હજાર હેતુઓએ પણ ધાન્ય ઉગી શકે નહિ !
“વાને ધર્મવીચ સાંસાઢિા ” સપુરુષના ગુણોનું બહુમાન અને પ્રશંસા એ ધર્મ રૂપી. બીજનું સાચું વપન – વાવેતર છે.
શ્રી પરમેષ્ઠિ ભગવંતેમાં રહેલા અનેક ગુણોને ચિંતામણિથી અધિક માને, કામધેનુથી અધિક માને,
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
તત્વદેહન કલ્પવૃક્ષથી અધિક માને, કામકુંભથી અધિક માને, કેમ કે એ બધામાં ઈચ્છા પૂરવાનું અને ચિંતા ચૂરવાનું જે સામર્થ્ય છે, તેના કરતાં અનેકગણું અધિક સામર્થ્ય સાચા ગુણે અને તેના બહુમાનમાં રહેલું છે. અથવા કહે કે ચિંતામણિ અદિમાં જે સામર્થ્ય આવે છે, તે સામર્થ્ય તેનું પિતાનું નથી, પણ ગુણ બહુમાનના ભાવથી બંધાયેલા અમાપ સામર્થ્યવાળા પુણ્યનું છે. તે પુણ્ય ગુણ બહુમાનના ભાવથી ઉપાર્જન થાય છે. તેથી તે ચિંતામણિ આદિથી પણ અધિક છે.
શ્રી નવકારનું પુનઃ પુનઃ રટણ એક બાજુ પુણ્યને વધારે છે, જ્યારે બીજી બાજુ પાપને નાશ કરે છે.
નવમું પાપસ્થાન લેભ અને અઢારમું પાપસ્થાન મિથ્યાત્વશલ્ય, એ બધાં પાપોમાં મોટાં ગણાય છે. તે બંનેને નાશ એક જ શ્રી નવકારથી સધાય છે, કારણ કે શ્રી નવકાર દુન્યવી લેભને શત્રુ છે અને મુક્તિસુખને લોભ જીવમાં જગાડે છે,
શ્રી નવકાર, પાપને પાપ નહિ માનવારૂપ તથા પુણ્યને પુણ્ય નહિ માનવારૂપ જડતાનો નાશ કરે છે અને શુદ્ધ દેવ-ગુરુ-ધર્મ ઉપર પ્રેમ પેદા કરે છે.
સદગુણેનું મૂળ નવકાર વિના તપ, ચારિત્ર શ્રત નિષ્ફળ છે, તેને અર્થ કૃતજ્ઞતા વિના સઘળી આરાધના નિષ્ફળ છે. કૃતજ્ઞતા ગુણ એ સર્વ સદ્દગુણોનું મૂળ છે.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મસમદત્વિ ગૃહસ્થોને જેમ ન્યાયપાર્જિત વિત્ત એ મૂલ ગુણ છે, તેમ મુમુક્ષુઓને આત્મસમદર્શિત્વ એ મૂલ ગુણ છે.
આત્મસમદર્શિત્વ એ ન્યાયબુદ્ધિનું જ ફળ છે. મનુવ્યને ગ્યાએગ્ય વિભાગ કરવા માટે જે બુદ્ધિ મળી છે તે બુદ્ધિ તેને નીચેના વિભાગ કરી આપે છે.
ભક્ષ્યાભઢ્ય, પેથાપેય, કૃત્યાકૃત્ય અને ગમ્યાગમ્ય અથવા– 'मातृवत् परदारेषु परद्रव्येषु लोष्ठवत् । आत्मवत् सर्वभूतेषु यः पश्यति स पश्यति ॥'
મનુષ્યને વિવેક દર્શન શક્તિ મળી છે, તેના ફળ રૂપે ગમ્યાગમ્ય વિભાગમાં માતૃવત્ જરાપુ, કૃત્યાકૃત્ય વિભાગમાં રજુ કરવા તેમ એ બધા કર્તવ્યના આધારમાં સ્વ-પર તુલ્યતાની દૃષ્ટિ પણ આવશ્યક છે. તેથી સામવત્ સર્વભૂતેષુ પણ કહ્યું છે.
જે આત્મસમદશિત્વ નામનો ગુણ ન હોય તે કૃત્યાકૃત્ય, ગમ્યાગમ્ય કે ભક્ષ્યાભઢ્યાદિ વિભાગના વિવેકની કોઈ આવશ્યકતા જ રહેતી નથી. તેથી બધા સદ્ગુણેના આધારભૂત આત્મસમદર્શિત્વ ભાવ માનવમાત્રમાં હોવો જોઈએ.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
તત્ત્વદેહ એ હોય તે જ તેના ઉપર જ્ઞાન, ધ્યાન તથા જપની સફળતા છે. અન્યથા અહંકાર-મમકાર-પોષક બનીને ભવવૃદ્ધિને હેતુ થાય છે.
માર્ગાનુસારી બુદ્ધિ જેમ ન્યાયસંપન્ન વૈભવાદિ ગુણોમાં હેતુભૂત છે, તેમ તે જ માર્ગાનુસારી બુદ્ધિ આત્મસમદર્શિત્વમાં માતૃવત્ પરદાર બુદ્ધિમાં, લાઠવત્ પરધન બુદ્ધિમાં હેતુભૂત છે. અને એ બુદ્ધિ જ આગળ વધીને આત્મજ્ઞાનમાં પણ કારણભૂત થાય છે.
આત્મા દેહાદિથી ભિન્ન છે. ઉપગાદિ લક્ષણવાળો છે, ચેતન અને અવિનાશી પદાર્થ છે. આ બધું શાસ્ત્રીય જ્ઞાન “પરજ્ઞાન” (પર તરફથી મળેલું જ્ઞાન) છે. તેને “સ્વજ્ઞાન” એટલે પિતાનું અનુભવાત્મક બનાવવા માટે, એ જ્ઞાન આપનારા મહાપુરુષ પ્રત્યે કૃતજ્ઞ બનવું જોઈએ અને એ જ્ઞાન જેએમાં નથી, તેઓને પમાડવા માટે નિસ્વાર્થ પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. એમ કરવાથી તે જ્ઞાન પિતાનું બનાવી શકાય છે. અન્યથા તે પારકું જ રહે છે.
જેમ બીજાની ભેજનકિયાને જાણવાથી પિતાને તૃપ્તિ થતી નથી, તેમ બીજાની જ્ઞાનકિયાને જાણવા માત્રથી પિતાને તે જ્ઞાન ફળદાયી બનતું નથી. ભોજનકિયાની જેમ તે જ્ઞાનને પોતાનું બનાવવા પ્રયત્ન કરે જોઈએ. એ પ્રયત્નનું નામ જ જ્ઞાતાદાતા પ્રત્યે નમ્ર અને કૃતજ્ઞ બનવું તે છે. તેથી તે જ્ઞાનનું પાચન થાય છે. તે જ્ઞાન અનુભવાત્મક બને છે, અને આત્માના રૂપ-ગુણબળની વૃદ્ધિ કરનારું થાય છે.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મસમદશિત્વ
૪૯ કૃતજ્ઞતા જેમ જ્ઞાનસ્વરૂપ છે, તેમ પરોપકારવૃત્તિ પણ બુદ્ધિગમ્ય હોવાથી કથંચિત્ જ્ઞાનસ્વરૂપ માનેલ છે.
પરાકાર જેમ સ્વાપકારમાં નિમિત્ત બને છે, તેમ પરોપકાર એ સ્વોપકારમાં નિમિત્ત થાય છે. એ એક પ્રકારનું વિશેષ જ્ઞાન છે. અને તે નિપુણ બુદ્ધિગમ્ય છે.
અને પરહિતચિતા એટલે :'परस्मात् मम हितं भवति इति चिन्ता इत्यपि अर्थी युक्तः ।'
“બીજાથી મારું હિત થાય છે, એવી વિચારણા આ અર્થ પણ વાજબી છે.
સર્વ જીવો ઉપર આત્મદષ્ટિ રાખ્યા વિના કોઈ પણ આત્મા કદી ચિત્તશાન્તિ યા ભાવસમાધિ પામી શકતો
નથી.
" आत्मवत् सर्वजीवेषु, दृष्टिः सर्वोन्नतिकारिका । માવતિ પ્રારશાર્થ હૈયા મસ્જિ પરાયઃ ” ?
સર્વ જી (નિજ) આત્મા સમાન છે, એવી દૃષ્ટિ સર્વની ઉન્નતિ કરનારી છે, તેથી ભક્તિ પરાયણ પુરુષોએ ભાવસાતિને પ્રગટ કરવા માટે તે દૃષ્ટિ ધરાવવી જોઈએ.
- અહિંસા એ નમ્રતાની પરાકાષ્ટા છે અને એ તમ્રતા વિના મૂક્તિ કોઈ કાળે નથી એ અનુભવ સિદ્ધ હકીકત છે.
ત. ૪.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
દેવ, ગુરુ અને ધર્મ
શ્રી જિનધર્મ કરુણાપ્રધાન છે.
દુઃખીનાં દુઃખોને નાશ કરવાની વૃત્તિ અને શક્તિ અનુસાર તેની પ્રવૃત્તિ એ કરુણા છે.
તે કાયદેવ, ગુરુ અને ધર્મથી સર્વોત્કૃષ્ટપણે સધાય છે. માટે શ્રી જિનશાસનમાં એ ત્રણ તો પરમ પૂજનીય, પરમ આરાધનીય, પરમ આદરણીય છે.
કરુણા એ પરદુઃખ છેદન કરનારી કરણી છે. કરુણાહીનની પૂજા, ભક્તિ કે આરાધના ધર્મરૂપ બનતી નથી. કરુણવાનની ભક્તિ એ જ સાચી ભક્તિ, કરુણાવાનની પૂજા એ જ સાચી પૂજા છે.
ચાર પ્રકારના ધર્મમાં પણ કરુણા છે. દાનમાં કરુણા છે, શીલમાં કરુણું છે, તપમાં કરુણા છે અને ભાવમાં કરુણા છે. એ ચારેમાં સ્વ અને સર્વને સુખી કરવાની કામના છે. સ્વ અને સર્વનાં દુઃખને દૂર કરવાની ઝંખના છે.
એ કામના અને ઝંખના જ ધર્મને અમૃત બનાવે છે. એ ધર્મરૂપી અમૃત જ અજરામર પદની પ્રાપ્તિ કરાવે છે.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
દેવ, ગુરુ અને ધર્મ
કરુણ અને ઉદારતા કરુણા અને ઉદારતા એ દાનધર્મનો મૂળ સ્ત્રોત છે. દાનધર્મથી આપનારને ચિત્તની પ્રસન્નતા અને લેનારને દ્રવ્યભાવ શાતા મળે છે.
વૃક્ષ ફળ અને છાયા આપે છે. નદી જળ અને વાદળ આપે છે. વનસ્પતિ ભજન અને ઔષધિ આપે છે. સૂર્ય પ્રકાશ અને ગરમી આપે છે. વાયુ શ્વાસ અને જીવન આપે છે. પૃથ્વી સ્થાન અને અનાદિ આપે છે.
વિશ્વની વ્યવસ્થા જ દાનધર્મ ઉપર અવલંબેલી છે. કેવળ વસ્તુઓનું દાન એ જ દાન છે એમ નહિ, પણ ભાવનું, જ્ઞાનનું, પ્રેમનું દાન પણ દાન છે.
કોમળ વૃત્તિઓ અનેક પ્રકારની છે. તેમાં કરુણા અને પ્રેમનું વિશિષ્ટ સ્થાન છે.
દયા પણ અભયનું દાન જ છે. ક્ષમા પણ એક પ્રકારની ઉદારતાનું દાન છે.
સમુદ્ર જળને સંગ્રહ કરે છે, માટે રસાતલને પામે છે. વાદળ સર્વને જળ આપે છે. માટે આકાશ પર ચડીને ગર્જારવ કરે છે. કહ્યું છે કે :
संग्रहैकपरः प्राप्तः समुद्रोऽपि स्सातलम् । दाता तु जलदः पश्य भुवनोपरि गर्जति ॥ १ ॥
પ્રબંધ ચિન્તામણિ
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમતાનું સ્વરૂપ
“હવે નવા ઘરમામિના'' |
શ્રી દશવૈકાલિકસૂત્રઃ અ. ૪ સર્વ જી પરમ ધર્મવાળા છે. એટલે સુખની ઈચ્છા અને દુઃખના હૈષવાળા છે. “પરમાદfમમાં પદથી સર્વ જીવો સુખના અથ અને દુઃખના દ્વેષી છે. એમ કહીને કરી જીવને દુઃખ થાય નહિ અને સર્વ જીવોને સુખ થાય તે રીતે વર્તવાનું શાસ્ત્રમાં વિધાન કર્યું છે. આ જાતની સમતા વિના દાન, તપ, યમ કે નિયમનું મુક્તિમાર્ગમાં કાંઈ પણ ફળ નથી. સમતાપૂર્વક કે સમતા અર્થે કરાયેલાં તે ફળદાયી થાય છે. ત્રણ સ્થાવરાદિ ભેદવાળા સર્વ જેમાં સુખપ્રિયત્નાદિ ધ આત્મતુલ્ય છે એમ સમજી સર્વ સાથે આત્મતુલ્ય પરિણતિને કેળવવી તે “સમતા કહેવાય છે.
આત્મદષ્ટિએ આપણા કરતાં કોઈ નાનું નથી એમ લાગે ત્યારે નમસ્કાર લાગુ થય ગણાય છે. આવા ભાવ નમસ્કારને પામીને જ સર્વ જીવો મોક્ષે જાય છે.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
માધ્યઓનો મહિમા શ્રી જિન પ્રવચન માધ્યશ્ય રસથી છલોછલ છે, કેમ કે તેના પ્રરૂપક પરમ મધ્યસ્થ શ્રી જિનેશ્વરદેવ છે.
નાનો વિચાર જેમ મધ્યસ્થતા લાવે છે, તેમ કર્મપ્રકૃતિને વિચાર પણ મધ્યસ્થતાને ઉત્પન્ન કરે છે. કર્મ વિપાક-ચિંતનથી પણ જીવ મધ્યસ્થ બની શકે છે. સર્વ અનુષ્ઠાન કર્મક્ષયને ઉદ્દેશીને અથવા પ્રભુ આજ્ઞાપાલનના હેતુએ કરવામાં આવે છે, તે સર્વ અનુષ્ઠાનનાં ફળે પ્રત્યે પણ મધ્યસ્થ ભાવ જાગે છે.
કર્મક્ષયના ઉદ્દેશથી થતું અનુષ્ઠાન, શ્રી સિદ્ધ ભગવંતોને અર્પણ થાય છે અને આજ્ઞાપાલનના હેતુથી કરવામાં આવતું અનુષ્ઠાન, શ્રી અરિહંત ભગવંતોને અર્પણ થાય છે. આ નિષ્કામ ભાવને જ અન્ય દર્શનના મતે ઈશ્વરાર્પણ બુદ્ધિ કહેવાય છે.
પ્રત્યેક અનુષ્ઠાન વખતે જે ચિત્ત-રત્નમાં શ્રી તીર્થ"કર ભગવંતોનું અધિષ્ઠાન થાય છે, તો સર્વત્ર માધ્યચ્ચની સિદ્ધિ સુલભ બને છે.
શ્રી જિન પ્રવચનમાં જીવાદિ નવ તો, અનિત્યાદિ બાર ભાવનાઓ, સર્વ પ્રકારના ધર્મો અને નિયમે, સર્વ શા અને સર્વ સકિયાઓ વગેરેનું લક્ષ્ય જીવને
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
તત્ત્વદાહન
મધ્યસ્થ – રાગદ્વેષરહિત બનાવવા માટે છે.
શ્રી વીતરાગ ભગવંતની મુદ્રા પણ મધ્યસ્થ ભાવની દ્યોતક છે. ઉત્સંગમાં રામા નથી અર્થાત્ હૃદયમાં રાગ નથી, અને હાથમાં શસ્ત્ર નથી અર્થાત્ હૃદયમાં દ્વેષ નથી, એ જ વસ્તુ માધ્યસ્થ્યની દ્યોતક છે.
શ્રી નવકાર મહામત્ર પણ્ માધ્યસ્થ્યમય છે. તેમાં શ્રી પંચ પરમેષ્ઠીએનું સ્મરણ છે, કેમ કે તેઓ પૂજ્ય છે. પૂયતા મધ્યસ્થ ભાવ વિના આવતી નથી. આ રીતે મધ્યસ્થ ભાવના પણ શ્રી નવકારના સાર છે, તેથી પર’પરાએ તે ચૌદ પૂર્વના પણ સાર અને છે.
અહિંસા, સત્ય, અચૌય વગેરે ધમે પણ મધ્યસ્થતાના વિવિધ પ્રકારેા છે.
હિંસામાં સ્વાર્થ અને વેર હાય છે, સ્વા એ રાગ અને વેર એ દ્વેષ છે. અહિંસામાં તે બંનેના અભાવ છે. જો રાગ અને દ્વેષ હાય, તેા જ અસત્ય ખેલાય છે. સત્ય વચન વખતે તે અનેનેા અભાવ છે.
માધ્યસ્થ્ય વિના શ્રેષ્ઠ જીવન સ ંભવતું નથી. જયાં જયાં માધ્યસ્થ્યના ભંગ થાય છે, ત્યાં ત્યાં કલેશ, ભય, રાગ અને શાક વગેરે ઊભા થાય છે.
શક્તિ કરતાં અધિક આહાર લેવાથી રાગ થાય છે અને અધિક ખેલવાથી વૈર-વિરોધ થાય છે. આ જગતમાં જે કાંઇ દુઃખા છે, તે માધ્યસ્થ્યને ન જાળવવાના પરિણામે છે. આથી જ કહ્યું છે કે, ‘ કમ ખાએ,
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
માસ્થ્યના મહિમા
ગમ ખાઓ.’ તેા શરીર અને મન એ બંનેના મારથી અચાય છે.
શ્રી જિન પ્રવચન માધ્યસ્થ્યમય હાવાથી તેનાં રહસ્યા અને ગુપ્ત અર્થા, મધ્યસ્થ પુરુષાની આગળ જ પ્રગટ થાય છે.
૫૫
મધ્યસ્થ શબ્દમાં મધ્ય'ના અર્થ કેન્દ્ર થાય છે અને ‘સ્થ’ એટલે તેમાં — કેન્દ્રમાં રહેવુ' તે.
-
બધી પ્રવૃત્તિઓનું કેન્દ્ર આત્મા છે. પ્રવૃત્તિએ તે ચક્ર છે. પ્રત્યેક ચક્ર(circle)ને કેન્દ્ર (centre) હાય જ છે. તે રીતે રાતદિવસ થતી મન-વચન અને કાયાની જે બધી પ્રવૃત્તિઓ છે, તેનું પણ કેન્દ્ર એક જ છે અને તે આત્મા છે. આત્મા તરફ લક્ષ કેન્દ્રિત કરીને જે કાઈ પ્રવૃત્તિ થાય, તે બધી મધ્યસ્થ કહેવાય,
મધ્યસ્થ માણસ તે કહેવાય છે, કે જે બધાંનું સાંભળે પણ કાઇમાં ખેંચાય નહિ, તેનું ખેંચાણુ માત્ર સત્ય તરફ હાય છે.
અહી` સત્ય એક આત્મા છે, કેમ કે તે જ કાયમી રહેનાર છે અને તે જ ચિર્દ્ધન અને આનધન છે. આથી જ્ઞાનજ્યેાતિ અને આનદના પ્રકાશ બધેા તેમાંથી જ છે, તેના આધારે છે.
આપણી પ્રવૃત્તિ માત્રનું મૂળ કેન્દ્ર આત્મા છે, તેનું કદી પણ વિસ્મરણ ન થવા દેવુ' તે કેન્દ્રસ્થ એટલે મધ્યસ્થ છે. માટે તેને ન્યાયાધીશની ઉપમા પણ આપી શકાય.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
તત્વદેહન અથવા અનેક સંતાનોનો પિતા જેમ બધાં સંતાને પ્રત્યે મધ્યસ્થ ભાવ રાખે છે, તેને જેવી ઉપમાવાળે આત્મા છે.
ગુણમાત્રની ઉત્પત્તિ, મધ્યસ્થ ભાવમાંથી થાય છે.
જીવમાત્ર પ્રત્યેની મૈત્રી, ગુણીમાત્ર પ્રત્યે પ્રદ, દુઃખી માત્ર પ્રત્યેની રક્ષા તે બધા મધ્યસ્થ ભાવના જ વિશિષ્ટ પ્રકારો છે. ૨૦
સુખદુઃખ પ્રત્યેનું માધ્યશ્ય તે વૈરાગ્ય કહેવાય છે. વિશ્વ-વૈચિત્ર્ય પ્રત્યેનું માધ્યશ્ય તે વિવેક કહેવાય છે. માધ્યશ્ય એ સર્વત્ર વિવેકબુદ્ધિજન્ય હોય છે. વિવેકબુદ્ધિ, ન્યાયબુદ્ધિ, શુદ્ધબુદ્ધિ, નિષ્પક્ષબુદ્ધિ, મધ્યસ્થબુદ્ધિ વગેરે એક જ અર્થને કહેનારા ભિન્ન ભિન્ન શબ્દ છે.
ન્યાયબુદ્ધિ એ સત્યને પક્ષપાત છે. અહિંસાદિ વતે, ક્ષમાદિ ધર્મો, દાન કે પૂજન આદિ શુભ પ્રવૃત્તિઓ એ ન્યાયબુદ્ધિનું ફળ છે. સર્વ પ્રકારનાં શુભ અનુષ્ઠાને અને સર્વ પ્રકારનાં સુભાષિતે ન્યાયબુદ્ધિવાળા, મધ્યસ્થ વૃત્તિવાળા અને આત્મસ્થિત મહાપુરુષોના હૃદયમાંથી નીકળેલાં છે, તેથી તે ઉપાદેય બને છે.
સામાયિક ધર્મ પણ મધ્યસ્થ ભાવનો ઘાતક છે, કારણ કે પરમ મધ્યસ્થ એવા શ્રી જિનેશ્વર ભગવંતોએ તેને પ્રથમ જીવનમાં જીવી, તેનું સુફળ પ્રાપ્ત કરીને, વિશ્વ કલ્યાણને માટે તેને ઉપદેશ આપે છે.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનાનું બળ “વિશ્વના તમામ જીવો સુખી થાઓ, સર્વ જી કર્મમુક્ત થાઓ, સર્વ જીવો મેક્ષનાં અવ્યાબાધ સુખોને પામો, સર્વત્ર સુખ અને શાન્તિ પ્રસરો. સર્વત્ર સજ્ઞાન અને સવિચાર પ્રસાર પામે, આ પ્રકારના શુભ વિચારોને ભાવના કહેવાય છે.
શુભ ભાવનાએ કદી પણ નિરર્થક જતી નથી. શુભ ભાવનાઓ, સવિચારરૂપ હોવાથી તે વિચારની આકૃતિએ સૂક્ષ્મ ભૂમિકામાં બંધાય છે અને ચારે તરફ ફેલાય છે. તે આકૃતિઓ અન્ય મનુષ્યના મનના સંબંધમાં આવે છે. અને તેનામાં પણ એવા વિચારો જાગ્રત કરે છે. વળી જે વ્યક્તિ શુભ ભાવનાઓ ભાવે છે, તે વ્યક્તિ પોતે શુભ વિચારોનું કેન્દ્રસ્થાન – મધ્યબિંદુ બને છે. અને તેથી જગતમાં જે સારા વિચારોનાં રૂપ હોય છે, તે તેના તરફ આકર્ષાય છે અને તેના શુભ વિચારોને પુષ્ટ કરે છે.
વળી આવી ભાવનાઓથી સકળ પ્રાણીમાત્ર સાથે તેને મિત્રી થાય છે અને ઘણા જીવો સાથે પૂર્વના અશુભ કર્મ બંધ થયા હોય તે વીખરાઈ જાય છે. તેમ જ તે શુભ ભાવનાઓ, તેનાથી ભાવિત થનારને શુભ કર્મ કરવા.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
તત્વદેહન ઉચ્ચ કાર્યો કરવા પ્રેરે છે. તેથી નિરંતર શુભ અને ઉચ્ચ ભાવનાઓ ભાવવી એટલું જ નહિ પણ, તેને યથાશક્તિ યથામતિ વ્યવહારમાં ઉતારવાને કટિબદ્ધ રહેવું તે જરૂરી છે. આત્મવિકાસનું તે અનન્ય સાધન છે.
ભાવનાનું સ્વરૂપ ભાવના અનેક પ્રકારની કહી છે. તેમાં મુખ્ય ચાર છે: મૈત્રી, પ્રમેહ, કરુણા અને માધ્ય.
આ ચાર ભાવનાઓ મુખ્ય એટલા માટે છે કે, એ જેનામાં ન હોય, તે ધર્મ પાળવાને લાયક બની શકો જ નથી. - તે ચાર ભાવનાઓમાં પહેલી મૈત્રીભાવના છે. બીજી કરુણા, ત્રીજી મુદિતા અને ચોથી માધ્યય ભાવના છે.
પરના હિતનો વિચાર તે મિત્રી છે. પરના દુઃખના નાશને વિચાર તે કરુણા છે. પરના સુખથી થતા સંતેષનો વિચાર તે મુદિતા છે. પરના દોષ તરફ ઉપેક્ષાને વિચાર તે માધ્યશ્ય છે. આ ચાર ભાવનાઓ વિશિષ્ટ પ્રેમરૂપ છે. એક અપેક્ષાએ ઉચ્ચ જીવ પ્રતિ પ્રેમ એ પ્રમોદ રૂપ છે.
સમાન પ્રતિ પ્રેમ એ મૈત્રીરૂપ છે. ઊતરતા અને હલકા પ્રતિ પ્રેમ તે અનુકમે કરુણા અને માધ્યગ્ય છે.
આ ભાવનાઓ નિરંતર જેના અંતરમાં વાસ
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનાનું બળ
કરી રહેલી છે, તે મનુષ્યમાંથી શ્રેષ સર્વથા નાશ પામે છે. દ્વેષ નાશ પામવાની સાથે દ્વેષની સાથે સંબંધ ધરાવતા સર્વ ગુણે સ્વયમેવ વિલય પામે છે.
રાગભાવનો નાશ જેમ વૈરાગ્યભાવનાથી છે, તેમ દ્વેષભાવને નાશ મૈત્રીભાવનાથી છે.
સકળ પ્રાણ પ્રત્યે હિતચિંતાનો ભાવ હોવો એ પ્રત્યેક ધર્માનુષ્ઠાનની સફળતાને પામે છે. - મત્રીભાવનાને માતાની ઉપમા છે.
માતાને પુત્રના હિતની ચિંતા હોય છે, પુત્રના ગુણને પ્રમોદ હોય છે, પુત્રના દુઃખની કરુણા હોય છે તથા પુત્રના દોષની ઉપેક્ષા – ક્ષમા હોય છે.
માતા એ વાત્સલ્ય રસનું પ્રતીક છે. મિત્રીને વિષય સમસ્ત જીવરાશિ છે.
સમસ્ત સત્વવિષયક નેહને શાસ્ત્રકારો મૈત્રી કહે, છે. સ્નેહ એ જીવનની અંદર રહેલે સ્થાયી ભાવ છે. આલંબન વિભાવ અને ઉદ્દીપન વિભાવ વડે ચર્વણ પ્રાપ્ત થવાથી તે સનેહ વાત્સલ્ય રસમાં પરિણામ પામે છે.
લૌકિક વાત્સલ્ય રસમાં પુત્ર-પુત્રી આદિ આલંબન વિભાવ છે. પુત્ર-પુત્રી આદિની ચેષ્ટા ઉદીપન વિભાવ છે. પુત્ર-પુત્રી આદિને આલિંગનાદિ અનુભાવ છે અને હર્ષશેકાદિ સંચારી ભાવ છે.
લોકોત્તર વાત્સલ્ય રસમાં સમસ્ત જીવરાશિ એ આલંબન વિભાવ છે. જીવસમૂહની ચેષ્ટા એ ઉદ્દીપન
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૦
તત્ત્વાહન
વિભાવ છે. સ્નેહનું ઉદ્દીપન સુખી પ્રત્યે મૈત્રીરૂપે, દુઃખી પ્રત્યે કરુણારૂપે, પુણ્યવાન પ્રત્યે પ્રમેાદરૂપે અને પાપી પ્રત્યે માઘ્યસ્થ્યરૂપે અભિવ્યક્ત થાય છે; તે અનુભાવ છે. તેથી ચિત્તના ઈર્ષ્યા, અસૂયા, ક્રોધ, દ્રોહાદ્ધિ મળે! નાશ પામી ક્ષમા, નમ્રતા, સરળતા, સતાષાદ્રિ ભાવે। પ્રગટે છે, તે સંચારી ભાવ છે.
જીવા પ્રત્યે મિથ્યા ભાવા ટળવાથી સમ્યક્ ભાવે ઉત્પન્ન થાય છે; એનું જ નામ શુભ આત્મ પિરણામરૂપ સમ્યગ્દર્શન છે.
મૈત્રીમાં જે છે તે બીજાને આપવાનુ છે. દુ:ખીને દયા, ગુણીને અનુમેાદન, પાપીને ક્ષમા અને સમસ્ત જીવરાશિને હિતચિતાના ભાવ આપવાના છે.
ધર્મના સાર મૈત્રી આદિ ભાવા છે.
ચૈતન્ય ઉપર મૈત્રી, પ્રમેાદ, કારુણ્ય અને માધ્યસ્થ્ય એ ચાર ભાવને છેાડીને બીજો ભાવ ધારણ , કરવા એ મહા અપરાધ છે, પરમ અધમ છે, બુદ્ધિના વિપર્યાસ છે. ધર્માનું લક્ષણ શુભ પરિણામ કહ્યું છે. શુભ પરિણામ ચાર પ્રકારનાં છે.
ધનું પ્રત્યેક અનુષ્ઠાન, કાં તો મૈત્રીભાવ, કાં તા પ્રમેાદભાવ, કાં તેા કારુણ્યભાવ, કાં તે ઔદાસીન્યભાવ સિદ્ધ કરવા માટે છે. અપ્રશસ્ત ભાવ વિનાના ધમ લૂણ વિનાના ધાન્ય જેવા છે. ભાવનું નિરાકરણ પ્રશસ્ત ભાવ વિના થતું નથી.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવનાનુ મળ
૬૧.
6
હું જ સુખી થાઉં, હું જ ગુણી મનું, મને દુઃખ ન મળા, મારા દોષ બધા જ ખમી ખાએ,’ આ પ્રમાણે હુંપણાની લાગણી ચિત્તમાં ચિંતા, ભય અને શેાકની વૃત્તિએરૂપી સંકલેશ અને દુઃખને પેદા કર્યો જ કરે છે. તેમાંથી છૂટવાના પહેલા અને સહેલે। ઉપાય, · સ` સુખી થાઓ, સર્વ ગુણી અનેા, થાએ, સદોષરહિત થાઓ, ' એ
સર્વ દુ:ખમુક્ત ભાવનાને દઢ
અભ્યાસ છે.
ખીજાના સુખ માટે ચિંતા કરવી, બીજાના ગુણુ જોઈ રાજી થવુ, બીજાનું દુઃખ દૂર કરવા પ્રયત્ન કરવા, બીજાના દોષ પ્રત્યે ઉદાર ખનવુ', એ સ`લેશનિવારણના ખીજો ઉપાય છે.
એટલે કે, ‘ બધા મારી ચિંતા કરે, બધા મારી પ્રશંસા કરેા, બધા મારું દુઃખ દૂર કરે અને બધા મારા દોષાને ખમી ખાએ, ’ એ વિચારોના સ્થાને, ‘હું બધાની ચિંતા કરું, હું ખીજાના દોષ ખમી ખાઉં એ' પ્રકારના વિચારને વિકસાવવા ઉદ્યમશીલ બનવું.
મૈત્રીરૂપી માતાની આ રીતે ઉપાસના કરવાથી વિશ્વપ્રેમની દૃષ્ટિ ખૂલે છે અને એ દૃષ્ટિ ખૂલવાથી વિશ્વપ્રેમી એવા શ્રી પ'ચ પરમેષ્ઠી ભગવત્તાની ભક્તિ અને ઉપાસનામાં રસ પેદા થવા સાથે એમની આજ્ઞાના પાલન માટે જરૂરી વીચેોલ્લાસ જાગે છે.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાન અને ભાવના
भावनानुगतस्य ज्ञानस्य तत्त्वतो ज्ञानत्वादिति । ધર્માંબિન્દુ, અધ્યાય ૬-૩૦
જ્ઞાન એ વસ્તુ તત્ર છે, ભાવના એ પુરુષ તંત્ર છે. જ્ઞાન જ્ઞેયને અનુસરે છે.
ભાવના પુરુષના આશયને અનુસરે છે. જે પુરુષ પાતાના આત્માને શીઘ્રપણે કર્મોથી છોડાવવા ઇચ્છે છે, તે પુરુષ તેના ઉપાયરૂપ જ્ઞાનને માટે જેમ ઉદ્યમ કરે છે, તેમ તેના ઉપાયભૂત ભાવના માટે પણ સદા પરિશ્રમ કરે જ છે.
જ્ઞાનથી આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપને જાણી શકાય છે. ભાવનાથી આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપને પામી શકાય છે. જ્ઞાન થયા પછી પણ, આત્મસ્વરૂપને પામવા માટેની ભાવનાને આશ્રય ન લેવાય તે જાણેલુ જ્ઞાન ફળહીન અને છે.
જ્ઞાનનું ફળ વિરતિ છે. વિરતિ સમતાસ્વરૂપ છે. સમતા સકળ સત્ત્વહિતાશયરૂપ છે. સકળ સત્ત્વહિતાશય
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાન અને ભાવના
ભાવનાથી લભ્ય છે. | સર્વ જીવો પ્રત્યે આમતુલ્ય ભાવ, આત્મતુલ્ય સ્નેહ, મિત્રી, પ્રમોદ, કારુણ્ય અને માધ્યસ્થ ભાવ લાવ્યા વિના હિતાશય ટકતો નથી. તેના વિના સમતા ટકી શકતી નથી. સમતા વિના વિરતિ ફળતી નથી. વિરતિ વિના જ્ઞાન વંધ્ય બને છે.
જ્ઞાનને વિષય એ ય છે. ભાવનાનો વિષય એ દયેય છે.
જે સુખ પિતાને પ્રિય છે, તે સુખ સર્વને મળે અને જે દુઃખ પોતાને અપ્રિય છે, તે કેઈને પણ ન મળે” આ જાતને ભાવ, પુરુષ-આત્માની શુદ્ધિ કરે છે. ઈષ્ય-અસૂયાદિ ચિત્તના મળને નાશ કરે છે, પરમાત્માની ભક્તિમાં નડતા વિક્ષેપ દૂર કરે છે, આત્મા કર્મભારથી હળવો બને છે, મેહની વાસનાના જોરથી પરાભૂત થયેલે આત્મા, વાસનાનિમુક્ત બને છે.
જ્ઞાનના સ્થાને જ્ઞાનનું જેટલું મહત્ત્વ છે, તેટલું જ ભાવનાના સ્થાને ભાવનાનું મહત્વ છે. અને તેટલું જ ચારિત્ર, સર્વવિરતિ કે સર્વ સાવધના ત્યાગના સ્થાને તેના પ્રત્યાખ્યાન અને પાલનનું માહામ્ય છે.
એકબીજાના સ્થાને એકબીજાની ગૌણતા ભલે હે, પણ પિતપોતાના સ્થાને એકબીજાનું એકસરખું મહત્વ છે.
અજ્ઞાની ભવ કેવી રીતે તરશે એ જેમ પ્રશ્ન છે, તેમ ભાવનાહીન કે વિરતિશૂન્ય પણ કેવી રીતે ભવને
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४
તદેહને તરશે, એ પણ તેટલું જ મહત્વપૂર્ણ પ્રશ્ન છે.
શ્રી જિનાગમમાં શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રને પ્રથમ સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે. તેનું કારણ પણ હવે સમજાશે.
શ્રી નમસ્કાર મહામંત્ર માત્ર જ્ઞાન વિષય નથી, પણ જ્ઞાનની સાથે ભાવનાનો વિષય છે. મહામંત્રને જાણે લીધે, પણ મંત્ર મુજબ ભાવની વિશુદ્ધ ન થઈ, પરમેષ્ઠી ભગવંતે પ્રત્યે જેવો ભાવ જોઈએ તેવો ભાવ ન સ્પર્યો છે તે મંત્ર શીઘ્ર ફળદાયી શેનો નીવડે?
જ્ઞાનની સાથે સાથે ભાવની વિશુદ્ધિ હોય છે, તે મંત્ર શીઘ્ર ફળદાયી નીવડે છે.
મંત્રમાં ય” અને “દયની યથાર્થતા ઉપરાંત “જ્ઞાતા” અને “ધ્યાતા”ની વિશુદ્ધિ પણ આવશ્યક છે. માતાની વિશુદ્ધિ ભાવનાના બળ ઉપર આધાર રાખે છે.
જ્ઞાન ન મળવાથી જેમ અજ્ઞાનતાને અંધકાર દૂર થતો નથી, તેમ ભાવના ન વધતાં કર્તવ્યહીનતાનો દોષ પણ દૂર થતો નથી.
ધમ માત્રનું કર્તવ્ય છે કે તેની ભાવના સર્વ જીવના હિતવિષયક હોવી જોઈએ, કેઈના પણ અહિતવિષયક ન હોવી જોઈએ. તેમાં જેટલી કચાશ તેટલી તેના ધમપણામાં કચાશ. - વર્તનમાં ન્યૂનતા, કચાશ આદિ હોય, તેની શુદ્ધિ. પશ્ચાત્તાપ, આલેચનાદિથી થઈ શકે છે. ભાવનામાં ન્યૂનતા માટે ભાવનાની પૂર્ણતા સિવાય
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાન અને ભાવના બીજી કોઈ આલેચના નથી, અન્ય કોઈ પ્રાયશ્ચિત્ત નથી.
લૌકિકમાં જેમ કૃતદનીને શુદ્ધિ માટે કૃતજ્ઞતા સિવાય બીજું કોઈ પ્રાયશ્ચિત નથી, તેમ લકત્તરમાં પણ નમસ્કારભાવ વિના, સર્વ જીવોના હિતાશય વિના, સર્વ જીવો પ્રત્યે આત્મતુલ્યતાનો ભાવ વિકસાવ્યા વિના કે અનુમદ્યા વિના બીજું કઈ પ્રાયશ્ચિત્ત નથી, શુદ્ધીકરણને અન્ય કેઈ ઉપાય નથી.
જ્ઞાન બીજાને જાણવા માટે છે. ભાવના પિતાને સુધારવા માટે છે.
જગત તમામને જાણ્યા પછી પણ પિતાને, પોતાની જાતને સુધારવાની ભાવના ન જાગે તો તેવા જ્ઞાનથી શું?
પિતાની જાતને સુધારવા માટે નમસ્કારભાવ, ક્ષમાપનાભાવ, સકળસહિતને ભાવ કે તેના અનુમોદનનો ભાવ આવશ્યક છે. તેથી જ શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રને સકળ આગમમાં પ્રથમ અને પ્રધાન સ્થાન મળ્યું છે.' ચૂલિકા સહિત તેને મહામૃતસ્કંધ કહ્યો છે.
પ્રથમ કે પ્રધાન સ્થાન એટલા માટે કે તેમાં ભવ્યત્વ પરિપાક કરવાનાં, જીવની યોગ્યતા વિકસાવવાનાં સઘળાં સાધનો જાણે એકસાથે ગૂંથી લેવામાં આવ્યાં છે. તથા જીવને કર્મના સંબંધમાં આવવાની અનાદિ
तात्त्विकः पक्षपातश्च, भावशून्या च या क्रिया । अनयोरन्तरं ज्ञेयं, भानुखद्योतयोरिव ॥
ગદષ્ટિ સમુચ્ચય લેક: ૨૨૨ તા. ૫
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
તત્ત્વદાહન
કાલીન ચેાગ્યતા, જેને શાસ્ત્રકારા સહજ ભાવમળ કહે છે, તેને ઘટાડવા માટે જરૂરી સઘળી સામગ્રીનું સેવન એકસાથે થઈ જતું અનુભવાય છે.
પાપને પ્રશ'સવાથી, ધર્મને નિંદવાથી અને પરમ શ્રદ્ધેય તથા અનન્ય શરણભૂત શ્રી અરિહ'તાદિ ચારને નહિ નમવાથી (અનન્યભાવે તેમના શરણે નહિ રહેવાથી અને તેમના સિવાય અશરણભૂત એવા સમગ્ર સ`સારના ભરેાસે – શરણે રહેવાથી) જીવની અપાત્રતા, અયેાગ્યતા, ભવભ્રમણશક્તિ વધે છે. તેનાથી વિરુદ્ધ પાપને નિંદવાથી, ધને પ્રશ'સવાથી અને શ્રી અરિહંતાગ્નિ ચારને અનન્યભાવે શરણે રહેવાથી મુક્તિગમનની ચેાગ્યતા વધે છે. સદ્ગુણ-વિકાસ અને સદાચાર-નિર્માણ આપેાઆપ થાય છે.
શ્રી નવકારમાં ‘નમે'પદ્મ દુષ્કૃતગાં અમાં, અરિહ’પદ સુકૃતાનુમેાદન અમાં અને ‘તાણુ’પદ શરણુગમન અ માં તથા ચૂલિકાનાં પહેલાં એ પદ દુષ્કૃતગાઁ અર્થાંમાં અને છેલ્લાં બે પદ સુકૃતાનુમેાદન અમાં લઈ શકાય છે.
એ રીતે ભાવપૂર્વક, હેતુપૂર્ણાંક શ્રી નમસ્કારનું સ્મરણુ તથા રટણ જીવને ભાવધની સિદ્ધિ થાય છે. ભાવધમની સિદ્ધિ
માટેનાં ચાર અંગો આ પ્રકારે કહ્યાં છેઃ
स्वापकर्षबोधानुकूलो व्यापारः नमस्कारः ।
અને ઉપચેગ પૂ ક સતત થતું રહે તે
२
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાન અને ભાવના
रत्नत्रयधरेष्वेका भक्तिस्तत्कार्यकर्म च । शुभैकचिन्ता, संसारजुगुप्सा चेति भावना ||
ત્રિ. શ. પુ. ચરિત્ર, પ્રથમ પ, ક્ષેાક ૧૫ (૧) રત્નત્રયધરને વિષે અનન્ય ભક્તિ. (૨) તેમની સેવા-પરિચર્યાં.
(૩) સના શુભ માટેની જ એક ચિતા તથા (૪) ચતુ’તિરૂપ અથવા ચાર કષાયરૂપ સ'સારની
જુગુપ્સા.
૩૭
ભાવધમનાં એ ચાર અંગેા છે. ભાવધર્મનાં આ ચારે અંગેા, શ્રી નમસ્કાર મહામત્રના આરાધન વડે વિકસે છે. તેથી ધર્મના અથી જીવા માટે તેનુ' આવાધન, તેનું આલ ́ખન પરમ આવશ્યક છે, પરમ હિતકર છે, પરમ કલ્યાણકર છે.
દુ:ખમાં પોતાથી અધિક દુ:ખી જેવા એ દુઃખને સહવાતે સરળ માર્ગ છે. તથા સુખમાં પેાતાનાથી અધિક સુખી જોવા એ સુખને ક્રમવાને માગ છે. એથી આત રૌદ્ર ધ્યાન થતાં નથી અને ધર્માંશુક્લ ધ્યાન પામવાની ચાગ્યતા વધે છે.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૈરાગ્ય અને ભક્તિ
વૈરાગ્ય વડે આત્મદર્શન વિપાકની વિરસતારૂપ દોષદર્શનજનિત વૈરાગ્ય એ અપર વૈરાગ્ય છે. અને આત્માનુભવજન્ય દોષદર્શન રૂપ વૈરાગ્ય એ પર વૈરાગ્ય છે.
વિષયામાં ગમે તેટલા દોષ જોવામાં આવે પણ જ્યાં સુધી જીવને દેહાધ્યાસ છે, ત્યાં સુધી વિષયને અધ્યાસ પણ કાયમ રહે છે.
એટલે જડ દેહમાં “અહંન્દુ-મમત્વબુદ્ધિને અંશ છે, ત્યાં સુધી જડ વિષામાં “અહેવ-મમત્વ ટળતું નથી.
વિષયમાં દેવદર્શનજનિત વૈરાગ્ય, વિષયના સંગથી દૂર રહેવા પૂરતું પ્રારંભિક અભ્યાસનું કાર્ય કરી આપે છે તેટલા પૂરતી પ્રારંભ કાળે તેની અનિવાર્ય ઉપયોગિતા છે. કેમ કે વિષયના સંગમાં રહીને આત્માનુભૂતિનો અભ્યાસ અશક્ય છે. વિષયમાં વિપાક કાળે થતા નું દર્શન વિષયોના સંગને ત્યાગ કરાવી, આત્માનુભૂતિના અભ્યાસમાં ઉપકારક થાય છે, તેથી તે વૈરાગ્યને શાસ્ત્રકારોએ પ્રથમ સ્થાન આપેલું છે.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૈરાગ્ય અને ભક્તિ
પરંતુ વિષનો બાહ્ય સંગ છૂટયા પછી તેની આંતરિક આસક્તિ ટાળવા માટે આત્માનુભૂતિ સિવાય બીજો કોઈ ઉપાય નથી. અને આત્માનુભૂતિવાળા પુરુષની ભક્તિ સિવાય આત્માનુભૂતિ પણ નીપજતી નથી. એટલે પ્રાથમિક વૈરાગ્ય, પછી અનુભૂતિમાન પુરુષે ઉપરની ભક્તિ, અને પછી આત્માનુભૂતિ, એ કમ છે.
આત્માનુભૂતિ પછી ઊપજતી વિષયની વિરક્તિ એ તાત્ત્વિક વિરક્તિ છે. કેમ કે પછી વિષયોની વિજાતીયતાનું પ્રત્યક્ષ ભાન થાય છે.
ભકિત વડે આત્મદર્શન આત્મદર્શનને બીજો ઉપાય ભક્તિ છે.
ભક્તિનો અર્થ સજાતીય તત્વ સાથે એકત્વનું અનુપમ અનુભવન.
સજાતીય તત્વ સમગ્ર જીવરાશિ છે. તેની સાથે એકત્વનું અનુભવન, મિથ્યાદિ ભાવ વડે થાય છે. તેથી તે મૈત્રી આદિ ભાવોનો અભ્યાસ એ ભક્તિને અભ્યાસ છે. તે અભ્યાસ તેના પરિપાક કાળે, જીવને રાગદ્વેષની વૃત્તિઓથી દૂર હઠાવી, સમત્વની સિદ્ધિ કરી આપે છે.
સમત્વવાન પુરુષને પિતાના આત્મામાં જ પરમાત્મસ્વરૂપનું દર્શન થાય છે. “પરમ”નું સ્વરૂપ જોયા પછી વિષય પ્રત્યેની અંતરંગ આસક્તિ ચાલી જાય છે. તેનું જ નામ પર વૈરાગ્ય છે. અપર વૈરાગ્ય આદિમ કારણ છે, પર વૈરાગ્ય અંતિમ ફળ છે. તેનો હેતુ આત્માનુભૂતિ
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०
તવાહન
અને આત્માનુભૂતિના હેતુ ભક્તિ છે,
ભક્તિ વડે ઈર્ષ્યા-અસૂયાદિ ઉપલેશા જાય છે અને વિરક્તિ વડે રાગદ્વેષાદ્ધિ વૃત્તિએ ટળે છે.
રાગદ્વેષાદિ મૂળ-કલેશ છે, તેને ટાળવા માટે આત્મ દનનિત પર વૈરાગ્ય આવશ્યક છે.
અભિવ્ગને અચેાગ્ય એવા વિષયેા પર અભિષ્યંગ કરવા તે રાગ છે.
अविषयेऽभिष्वंगकरणाद्रागः ।
માસ ને' અચેાગ્ય એવા જીવેા પર માત્સ`ભાવ કરવા તે દ્વેષ છે. તે અગ્નિજ્વાળાની જેમ સતાપ ઉપજાવનારા છે.
तत्रैवाग्निज्वालाकल्पमात्सर्यापादनाद्वेषः ।
જીવા પ્રત્યે મય્યાદિ ભાવેાના અભ્યાસથી દ્વેષ જાય છે અને વિષયા પ્રત્યે વિરક્તિના અભ્યાસથી રાગ જાય છે. વિવેકજ્ઞાનને આવનાર મેડુ છે.
વિષયા વિનશ્વર છે, આત્મા અવિનાશી છે. વિષયેાના સ'ગથી આસક્તિ વધે છે અને આત્માના ધ્યાનથી વિરક્તિ પેદા થાય છે વગેરે તત્ત્વાના અખાધ ન થવા દેવા તે માહનું કાય છે.
हेयेतरभावाधिगमप्रतिबन्धविधानान्मोहः ।
—ધર્મ બિન્દુ.
એ રીતે રાગદ્વેષ અને મેાહની વૃત્તિઓનું નિવારણ
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૈરાગ્ય અને ભક્તિ ભક્તિથી થાય છે.
ભક્તિ વડે આત્મગુણેની તુષ્ટિ પુષ્ટિ દોષ જેમ જેમ ટળતા જાય છે, તેમ તેમ આત્માનંદ વધતો જાય છે. અને આત્મ-અનુભવ પૂર્ણ થતાંની સાથે જ વિષયેની ભૂખ ભાગી જાય છે.
માટે જ કહ્યું છે કે જેમ ભેજન વડે તુષ્ટિ, પુષ્ટિ અને સુધાની શાન્તિ એ ત્રણ કાર્ય એકસાથે જ થાય છે, તેમ પ્રભુના નામમંત્રરૂપી ઔષધ વડે પણ ભક્તિરૂપી તુષ્ટિ, આત્માનુભૂતિરૂપી પુષ્ટિ અને વિષયોની વિરક્તિરૂપી સુધાની નિવૃત્તિ એકસાથે જ થાય છે.
શારીરિક ક્ષુધા-નિવૃત્તિ માટે જેટલી જરૂર આદરપૂર્વકના ભેજનની છે, તેટલી જ વાસનારૂપી સુધાના નિવારણ માટે આદરપૂર્વક પ્રભુના નામમંત્રની છે.
પ્રભુના નામનું ગ્રહણ એ આધ્યાત્મિક આહાર છે. નિર્બળ આત્માને બળવાન બનાવનાર છે.
- વાસનારૂપી માનસિક રોગોને કારણે જીવે પિતાનું શુદ્ધ બળ ગુમાવ્યું છે અને નિર્બળ બન્યું છે. તે નિર્બળતા પથ્ય ભજન વડે દૂર થઈ શકે તેમ છે. માનસિક પથ્ય ભજન, પ્રભુ-નામ-મંત્રનું શબ્દથી અને અર્થથી ગ્રહણ કરવું તે છે. તે વડે ભક્તિ, આત્માનુભૂતિ અને વિષયવિરક્તિરૂપી તુષ્ટિ, પુષ્ટિ અને સુધાનિવૃત્તિ સધાય છે.
વિષયોની વાસનાઓથી કોધાદિ કષાયોની ઉત્પત્તિ થાય છે અને ક્રોધાદિ કષાયોના પુનઃ પુનઃ સેવનથી આત્માની
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
તદેહન મૂળ કાયા ક્ષીણતાને પામે છે. તે ક્ષીણતાને દૂર કરવાને ઉપાય પથ્ય ભોજનની જેમ, પ્રભુના નામમંત્રનું સ્મરણ આદિ છે. અને કુપચ્યવનની જેમ વિષના સંગનો ત્યાગ વગેરે છે.
વિષયોથી દૂર રહી, પ્રભુના સ્મરણ આદિમાં સમય પસાર કરવામાં આવે તે આત્મગુણોની તુષ્ટિ-પુષ્ટિ અવશ્ય થાય છે, એવો સર્વ મહા પુરુષોને અનુભવ છે.
દુ:ખ ગમે તેટલું આવે તે પણ પોતાની દુઃખ પામવાની યોગ્યતાથી ઓછું જ છે, એમ માનો. સુખ ગમે તેટલું થવું હોય તે પણ તે પિતાની સુખ મેળવવાની યોગ્યતા છે. તેનાથી વધુ જ હોય છે એમ માને.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જૈન દર્શનની લોકોત્તર આસ્તિકતા
જીવ છે, પરલોક છે, પુણ્ય છે, પાપ છે, સ્વર્ગ છે, નરક છે, એટલું જ માનવા માત્રથી લોકેત્તર આસ્તિતા પ્રાપ્ત થઈ શકતી નથી.
જેઓ જીવ, પરેલેક, પુણ્ય, પાપ, સ્વર્ગ તેમ જ નરકાદિ અતીન્દ્રીય વસ્તુઓના અસ્તિત્વને સ્વીકારતા જ નથી તેઓ તો પૂરા નાસ્તિક છે જ, પરંતુ જેઓ જીવ, પરલેક, પુણ્ય પાપાદિની સત્તાને સ્વીકારવા છતાં તેના સ્વરૂપને – તે જેવી રીતે છે તેવી રીતે – માનતા નથી, પણ અન્ય રીતે સ્વીકારે છે તેઓ પણ લોકોત્તર દએિ આસ્તિક નથી.
જીવને માનવા છતાં જેઓ તેને માત્ર પંચભૂતમય માને છે, પાણીના પરપોટાની જેમ યા કાષ્ઠના અગ્નિની જેમ ભૂતમાત્રમાંથી ઉત્પન્ન થઈને ભૂતમાત્રમાં વિલય પામી જનાર માને છે, તેઓ તે નાસ્તિક છે જ; પરંતુ જેઓ જીવને પંચભૂતથી અતિરિક્ત અને કદી નાશ નહિ પામવાના સ્વભાવવાળે માને છે અને તેઓ પણ જો ફૂટસ્થ, નિત્ય કે સર્વથા અલિપ્ત સ્વભાવવાળો માને તે પણ જીવન પ્રત્યક્ષ સિદ્ધ કર્તવાદિ ધર્મને અપલાપ કરનારા થાય છે.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
તવદહન
પંચભૂતથી અતિરિક્ત જીવને નહિ માનવામાં જેમ નાસ્તિકતા રહેલી છે તેમ પંચભૂતથી અતિરિક્ત જીવમાં રહેલા કર્તવાદિ ધર્મોને નહિ સ્વીકારવામાં પણ અંશતઃ નાસ્તિકતા છુપાયેલી છે.
જીવ નિત્ય છે, તેમ આકાશ પણ નિત્ય જ છે. પણ જીવની નિત્યતા અને આકાશની નિત્યતા વચ્ચે મોટું અંતર છે. આકાશ નિત્ય છતાં ત્રણે કાળમાં અલિપ્ત છે, તેમ છવ નથી.
સકર્મક જીવ બાહ્ય પદાર્થો અને સંગોથી અવશ્ય લેપાય છે. તે તે પદાર્થો અને સંગોનાં પરિવર્તનની ઓછીવત્તી અસર જીવ ઉપર થાય જ છે, પરંતુ આકાશ ઉપર થતી નથી.
જીવ જેવા સંગોમાં મુકાય છે, તેવી અસર તેના ઉપર થાય જ છે. સગી અવસ્થામાં પ્રતિ સમય જીવ કર્મ કર્યા જ કરે છે. વિગ્રહગતિમાં પણ કર્મબંધ કરે છે. આહાર આદિ છ પર્યાપ્તિઓમાં કોઈ પણ પર્યાપ્તિ પ્રવૃત્તિરૂપે હોતી નથી, છતાં વિગ્રહગતિમાં જીવને કર્મબંધન થાય જ છે. કાયિક આદિ બાહ્ય વ્યાપાર ન હોય ત્યારે પણ પૂર્વ-પ્રાગાદિથી ચક્રભ્રમણાદિની જેમ વિગ્રહગતિ આદિમાં કર્મબંધ થયા કરે છે, એવું શાસ્ત્રવચન છે. કર્મબંધરહિત અવસ્થા માત્ર સિદ્ધોને અથવા અાગી કેવળી ભગવંતને હોય છે. તેમ છતાં જેઓ જીવને આકાશની જેમ ત્રણે કાળ અને સર્વ અવસ્થામાં અલિપ્ત
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૫.
શ્રી જૈન દર્શનની લેાકેાત્તર આસ્તિકતા
અને અક્રિય માને છે, તેઓ પ્રગટપણે સ`પૂર્ણ રીતે નાસ્તિક નહિ હાવા છતાં અંશતઃ નાસ્તિક છે જ છે. અક્રિય અવસ્થામાં પણ જીવ જેમ શુભાશુભ કર્મીનેા કર્તા છે તેમ તેનાં સારાંનરસાં કળાનેા ભાક્તા પણ
-
છે જ.
શરીર છૂટયું એટલા માત્રથી ક છૂટયાં એમ સંસારી જીવ માટે બનતું નથી. કુટુબીજનેા આદિ માટે પાપકર્મ કરનારનાં પાપકર્મોનું ફળ કુટુંબીજનેા આદિ ભાગવતાં નથી, પણ તે ફળ પાપકમ કરનારને જ ભાગવવાં પડે છે. તેથી સ`સારી જીવ આકાશની જેમ નિષ્ક્રિય નથી, તેમ અલિપ્ત પણ નથી. પરંતુ સક્રિય અને સલિપ્ત છે.
જીવ, જીવનું નિત્યત્વ, જીવનું કર્તૃત્વ અને જીવનું ભેાકતૃત્વ એ ચારને નદન સ્વીકારે છે તેટલા માત્ર થી જ તેની વિશેષતા સમાપ્ત થતી નથી. જીવના અસ્તિત્વને કે નિત્યત્વને તથા કતૃત્વને કે ભાતૃત્વને કાઈ માને યા ન માને તેટલા માત્રથી તે ઊડી જતું નથી. યુક્તિ અને આગમથી તેને સ્વીકારનારને જેમ તે માનવાં પડે પડે છે, તેમ નહિ સ્વીકારનારને પણ તેનું ફળ અનુભવવું જ પડે છે.
જૈનદર્શનની વિશેષતા જેમ જીવને કર્માંધ અને ક ફળને કર્તા તેમ જ ભેાક્તા માનવામાં રહેલી છે, તેમ સ કર્મીને ક્ષય અને તેના ઉપાયના અસ્તિત્વને માનવા
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
તવદાહન
૭૬
માં પણ રહેલી છે.
જીવના કથી સ`થા છૂટકારા થઈ શકે છે અને તે છુટકારાના સમ્યગ્ દનાદિ ઉપાચા પણ વિદ્યમાન છે જ. એ માન્યતા ઉપર લેાકેાત્તર આસ્તિકતા અવલખેલી છે.
લેાકેાત્તર આસ્તિકતામાં જીવ અને પરલેાક આદિની શ્રદ્ધા સાથે જીવના નિત્યત્વની, કર્તૃત્વની, ભેાકતૃત્વની, મુક્તત્વની અને તદનુરૂપ સત્ત્વની શ્રદ્ધા પણ અવિચળપણે રહેલી હેાય છે. એમાંથી એકની કે એકના કોઈ અશની પણ અશ્રદ્ધા જ્યાં સુધી છે, ત્યાં સુધી લેાકેાત્તર આસ્તિકતા તેા નથી જ, કિન્તુ અપ્રગટપણે નાસ્તિકતાનાં બીજે છુપાયેલાં જ છે. એ નાસ્તિકતાનાં બીજ, એના માલિકને મુક્તિમા ની આરાધનામાં સીધી કે આડકતરી રીતે પ્રતિમ`ધક થયા સિવાય પણ રહેતાં નથી.
લેાકેાત્તર આસ્તિકતાના અથી આત્મા માટે જૈન શાસ્ત્રકારાએ શ્રદ્ધાનાં મુખ્ય છ સ્થાને બતાવેલાં છે. તે છ પૈકી કઈ એકની પણ અધૂરાશ ચાલી શકે તેમ નથી.
ગ્રાનાંદુ છે સ્થાને
સ્થાન પહેલુ
દૃશ્યમાન પૃથ્વી આદિ પાંચ ભતાથી ભિન્ન સ્વરૂપવાળા, આ ભવ છેડીને અન્ય ભવમાં જનારા અને જ્ઞાનાદિ ગુણેાને ધારણ કરનાર ‘જીવ’નામના એક સ્વતંત્ર
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉલક
શ્રી જૈન દર્શનની લકત્તર આસ્તિકતા પદાર્થ છે.
આ સ્થાન પરની શ્રદ્ધાથી જીવને પાંચ ભૂતોથી અતિરિક્ત નહિ માનવારૂપ નાસ્તિકતા નાબૂદ થાય છે. સ્થાન બીજુ
પંચભૂતોથી અતિરિક્ત જીવ નામનો પદાર્થ, દ્રવ્યદષ્ટિએ અવિનાશી અને નિત્ય સ્વભાવવાળો છે.
આ સ્થાન પરની શ્રદ્ધાથી શરીરના નાશની સાથે જીવને નાશ માનવારૂપ નાસ્તિકતા દૂર થાય છે. સ્થાન ત્રીજું
જ્યાં સુધી જીવને મોક્ષ ન થાય ત્યાં સુધી સંસારી જીવ પ્રતિ સમય સાત યા આઠ કર્મને બાંધ્યા જ કરે છે. એ કર્મ મૂળ આઠ પ્રકારનાં છે, અને ઉત્તર ૧૫૮ પ્રકારનાં છે, જ્ઞાનદર્શનને રોકનાર, સુખદુઃખને આપનાર, વર્તન અને વિચારમાં ભ્રમ પેદા કરાવનાર, જીવન અને શરીરને ધારણ કરાવનાર, ઉચ્ચનીચ આદિ અવસ્થાઓને અપાવનાર અને દાનલાભાદિમાં અંતરાયભૂત થનાર, તે કર્મો જ છે. કર્મોને છોડીને બીજુ કાંઈ પણ નથી.
આ સ્થાન પરની શ્રદ્ધાથી જીવને નિર્ગુણ અને નિષ્કિય માનવારૂપ નાસ્તિકતા દૂર થાય છે. સ્થાન ચોથું?
જે જે જીવો જે જે કર્મોને બાંધે છે, તે તે જીવોને તે તે કર્મો ભેગવવાં જ પડે છે.
આ સ્થાન પરની શ્રદ્ધાથી જીવને સુખદુઃખ દેનાર
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૮
તરવહન
તરીકે ઈશ્વરને માનવારૂપ નાસ્તિકતાતો નિરાસ થાય છે. સ્થાન પાંચમું :
જન્મ, જરા મરણાદિની પિડાથી રહિત અને અનંત જ્ઞાનદર્શનાદિની ગુણોની સમૃદ્ધિથી ભરપૂર જીવની મોક્ષાવસ્થા છે.
આ સ્થાન પરની શ્રદ્ધાથી જીવનો મોક્ષ નહિ માનનાર અને મોક્ષને માનવા છતાં તેને અભાવાદિ સ્વરૂપવાળો માનનાર મતને નિરાસ થાય છે. સ્થાન છછું:
ભવ્ય જીવન મેક્ષ, ઉપાયથી સાધ્ય છે. હિંસાદિ આસવોને રોધ અને સમ્યગ દર્શનાદિ સંવર નિર્જરાના ઉપાયોનું ઉત્કટ આસેવન એ મોક્ષને ઉપાય છે.
આ સ્થાન પરની શ્રદ્ધાથી મોક્ષના ઉપાયોને નહિ માનવારૂપ નાસ્તિકતા તેમ જ મોક્ષના યથાર્થ ઉપાચેને બદલે વિપરીત ઉપાને માનવરૂપી વક્રતા તેમ જ જડતા જીવનમાંથી દૂર થઈ જાય છે.
જેના દર્શનની લેકેસર આસ્કિતાનું યથાર્થ સ્વરૂપ સમજી સહુ કોઈ તેના પર આદરવાળા બને અને પરમ કલ્યાણના ભાગી બનો !
દેહદૃષ્ટિમાં કામ અને ક્રોધ ઊભા થાય છે, જ્યારે આત્મદષ્ટિમાં તે વિલીન થાય છે.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનેકાંતવાદ
અનેકાંતવાદ મેક્ષિસાધનાનું અનન્ય સાધન છે.
વસ્તુ અનેક ધર્મવાળી છે તેથી અનેકાંતવાદ વડે શુદ્ધ થયેલી બુદ્ધિ વસ્તુ સ્વરૂપને યથાર્થ જાણે છે.
સત્યને સત્યરૂપે અને અસત્યને અસત્યરૂપે ઓળખી, સત્યનો સ્વીકાર અને અસત્યને પરિહાર કરવો એ અને કાંતવાદ યાને સ્વાદુવાદની પરિણતિ છે.
અહિંસાધર્મના શ્રેષ્ઠ પાલન વિના મોક્ષપ્રાપ્તિ શક્ય નથી. કેવળ શારીરિક નહિ, કિન્તુ વાચિક અને માનસિક અહિંસાના શિખરે પહોંચવા માટે સ્વાવાદનો આશ્રય અનિવાર્ય છે.
જૈન દષ્ટિની વિશેષતા સ્વાવાદ સિદ્ધાન્તના નિરૂપણમાં રહેલી છે, એવી સમજણ પ્રાપ્ત થવી એ ભાવસમ્યગ દર્શન છે.
અહીં દ્રવ્ય એટલે સત્યની રુચિ અને ભાવ એટલે સત્યનો પરીક્ષા પૂર્વક સ્વીકાર અભિપ્રેત છે. તેથી ભાવસમ્યમ્ દર્શન, સ્વપરશાસ્ત્રવેત્તા ગીતાર્થ મહાત્માઓને જ માનેલું છે.
તેમની નિશ્રાએ વર્તનાર તત્વચિવાન જીવેને
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
તત્ત્વદાહન
ભાવના કારણરૂપ દ્રવ્ય-સમ્યગ્દર્શન સ્વીકાય છે. બીજી રીતે સમ્યગ્ દનના બે ભેદ છે, તે નિશ્ચય અને વ્યવહાર.
વ્યવહાર સમ્યગ દશ ન દેવપૂજન અને ધર્મારાધના આદિ ધ ક્રિયાએ કરનારમાં માનેલું છે અને નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શન, સાતમે ગુણસ્થાનકે અને તેની ઉપર રહેલા અપ્રમત્ત મુનિવરોને સ’ભવે છે, કે જ્યાં જ્ઞાન-દન-ચારિત્રની એકતા અર્થાત્ જેવું જ્ઞાન તેવી જ શ્રદ્ધા અને જેવાં જ્ઞાન અને શ્રદ્ધા તેવા જ પ્રકારની પરિણતિ, આત્મસ્થિતિ
૩૦
હાય છે.
એ સ્થિતિએ પહોંચવા માટે સ્યાદ્વાદને આશ્રય અનિવાય છે.
અ
સ્યાદ્વાદ એ એક એવા પ્રકારની ન્યાયમુદ્ધિ છે કે જ્યાં સત્યના કાઈ પણુ અંશના અસ્વીકાર અને અસત્યના કોઈ પણ અ`શના સ્વીકાર સ'ભવી શકતા નથી.
માર્ગાનુસારી ન્યાયસંપન્ન વૈભવ આદિથી માંડીને, અ‘તર`ગ ષડૂરિપુઓના ત્યાગ પ``તના સઘળા નિયમેાનું ભાવપૂર્વક પાલન એ સ્યાદવાદ સિદ્ધાન્તને પચાવવાની અને પામવાની પૂર્વ-લાયકાત છે.
વસ્તુમાત્ર અનંત ધર્માત્મક છે અથવા એક જ સમયે ઉત્પાદ, વ્યય અને ધ્રૌવ્ય એ ત્રિધર્માત્મક છે. તથા કા માત્ર અનેક કારણેાના એકત્ર મળવાનું પરિણામ છે.
જ્યારે છદ્મસ્થનું જ્ઞાન કોઈ એક ધર્મ કે કોઈ
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનેકાંતવાદ એક કારણને આગળ કરીને જ થઈ શકે છે. તેથી જે તે એક જ ધર્મ કે એક જ કારણ વસ્તુનું સ્વરૂપ કે કાર્યને હેતુ મનાઈ જાય તો વસ્તુને જ અન્યાય થાય છે. બુદ્ધિને દ્રોહ થાય છે. સકળ કાર્યના પ્રજનભૂત કાર્ય જે આત્મમુક્તિ, તે અસંભવિત બની જાય છે. માટે પ્રત્યેક વાક્ય, જે સ્થા૫દલાંછિત હોય તો જ પ્રમાણે છે.
પ્રત્યેક વિચાર, કોઈ એક અપેક્ષાને આગળ કરીને જ હોય છે, તે પૂર્ણ સત્ય ત્યારે જ બને કે જ્યારે અન્ય અપેક્ષાઓ તેમાં ભળે છે અને વસ્તુના સમગ્ર રૂપને સ્વીકારવા તત્પર હોય છે.
પ્રત્યેક પ્રવૃત્તિ મોક્ષગામી ત્યારે જ બની શકે કે જ્યારે તેની પાછળ પૂર્ણતાની પ્રાપ્તિને હેતુ હોય. પૂર્ણતાના સાધનરૂપ માનીને તેને અપનાવવામાં આવે છે, કિન્તુ તે પોતે કદી પૂર્ણરૂપ હોઈ શકતી નથી. પૂર્ણતા તરફ લઈ જનારી અપૂર્ણ પ્રવૃત્તિઓ પણ પૂર્ણતાને હેતુ હોવાથી ઉપચારથી પૂર્ણ મનાય છે. આ જાતિને વિચાર સ્વાદુવાદીને જીવતા અને જાગતો હોય છે.
વૃત્તિ કે પ્રવૃત્તિને અહિંસક બનાવનાર તથા સત્યને ઘાત કે વિરોધ નહિ કરનાર એકનું એક સાધન કઈ પણુ હોય તે, બુદ્ધિમાં કે પ્રવૃત્તિમાં સ્યાદ્વાદને પરિ. સમાવવો તે જ છે.
કોઈ કહે છે કે જીવ અનાદિથી જ્ઞાનના અભાવે ભટકે છે, કોઈ કહે છે કે કિયાના અભાવે. પરંતુ ભટકવાનું સાચું કારણ કેઈ પણ હોય તો તે એક જ છે – ત. ૬
,
તે
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
તરવહન જીવની સ્યાદવાદ પરિણતિને અભાવ.
જીવને આગળ વધવામાં જરૂરીમાં જરૂરી કઈ પણ વસ્તુ હોય તે તે નિરાગ્રહિતા છે.
સત્યનું મમત્વ અને અસત્યનું અમમત્વ નિરાગ્રહિતાનું ચિહ્ન છે. એના અભાવે જીવ જ્યાં-ત્યાં પત્તાં ખાય છે. મોક્ષમાર્ગમાં તે એક મોટું વિઘ અને અંતરાય છે. તેને દૂર કર્યા સિવાય એક ડગલું પણ આગળ ભરી શકાતું નથી, એવી સમજણ લઘુકમ આત્માઓને આવે છે, ત્યારે તેમનામાં સ્યાદ્વાદ-રુચિ જાગે છે અને સ્થાવાદી પુરુષનાં વચને તેને અમૃત જેવાં મીઠાં લાગે છે.
વ્યવહારમાં આ સ્યાદ્વાદ સિદ્ધાન્તનું પાલન ઘણી વાર ભૂલયુક્ત થાય છે, જ્યારે મેક્ષમાર્ગમાં તે તેને વારંવાર ભંગ થાય છે. તે ભંગમાંથી જ અનેક દર્શન, વાદ, મત અને તેની પરંપરાઓ જન્મે છે જે મોટા ભાગે એકાંતવાદના પાયા ઉપર જ રચાયેલાં હોય છે. એ એકાંતને જ જૈનશાસ્ત્રકારો નિશ્ચયથી મિથ્યાત્વ કહે છે. અને અનેકાંતને જ સમ્યફ દર્શન તરીકે સંબોધે છે.
એકાંતવાદીને જીવાદિક તત્વના સ્વરૂપ અને તેના નિરૂપણમાં એકાંત-નિત્ય કે એકાંત-અનિત્યાદિ દુષણો આવે છે એટલું જ નહિ પણ મુક્તિના ઉપાયમાં ખેંચતાણ આવીને ઊભી રહે છે. એ એક પક્ષની દુરાગ્રહિતા જ જીવના મોક્ષમાં અંતરાયરૂપ નીવડે છે. તેને ટાળવા માટે સ્વાદુવાદ પરિણતિની જરૂર પડે છે અને એ
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનેકાંતવાદ
પરિણિતનું ઘડતર જીવનના પ્રત્યેક વ્યવહારમાં શુદ્ધિની અપેક્ષા રાખે છે.
સત્ર ઉચિત પ્રવૃત્તિનું ખીજુ` નામ All life is yoga એમ કહી શકાય.
એ ઉચિત પ્રવૃત્તિ તેા જ થઈ શકે કે જો સ્યાદ્વાદ પરિણતિ ઘડાયેલી હાય અથવા સ્યાદ્વાદ પરિણતિને ઘડવા માટે ઉચિત પ્રવૃત્તિ સાધનરૂપ પણ બની શકે. એમ પરસ્પર કા કારણરૂપ બનીને જીવની એક એવી અવસ્થા આવે છે કે જે વડે પછી તે પ્રત્યેક વ્યવહારમાં સત્યનું સાંગેાપાંગ પાલન કરી શકે છે. સત્યના એ સાંગાપાંગ પાલનને આપણે ‘અહિંસા’ શબ્દથી સંખેાધી શકીએ. અહિંસાની પાછળ આટલા વિશાળ ભાવ રહેલા છે એ સમજાવવા માટે જ તેને દ્રવ્ય, ભાવરૂપે, હેતુ-સ્વરૂપઅનુખ ધરૂપે, ઉત્સગ -અપવાદરૂપે તેમ જ ખીજી પણ અનેક રીતે વર્ણવવામાં આવેલી છે. એ સમજવું તે ઘણું જ રસમય છે. મુમુક્ષુઓને અત્યંત ઉપચાગી છે. અને એની ઉપચાગિતા લક્ષમાં આવ્યા પછી જ શ્રી જિનાગમેાની ગભીરતા ખ્યાલમાં આવે છે.
આલમનને આદર
ધ્યાનની ઉચ્ચભૂમિકા પ્રાપ્ત થયા પછી તેનાથી ભ્રષ્ટ ન થવા માટે આલ અને નેા આદર આવશ્યક છે. આલમનના આદરધી જે નમ્રભાવ કેળવાય છે તેનાથી અંતરાય કરનારાં કર્મોના ક્ષય થાય છે.
૩
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
મત્રીનુ માહાત્મ્ય
' मा कार्षीत् कोऽपि पापानि, मा च भूत्कोऽपि दुःखितः ।
मुच्यतां जगदप्येषा,
मतिमैत्री निगद्यते ॥ '
કલિકાલસર્વજ્ઞ ભગવાન શ્રી હેમચન્દ્ર સૂરીશ્વરજી મ.
કોઈ પણ પ્રાણી પાપ ન કરેા. કોઈ પણ પ્રાણી દુ:ખી ન થાઓ, પ્રાણીમાત્ર મેાક્ષને પામેા. આ પ્રકારની મતિને શાસ્ત્રકારો ‘મૈત્રી’ કહે છે.
ઇચ્છાનુ' પ્રામય
આ જગતમાં ઇચ્છા કેાને હે।તી નથી ? સ'સારી જીવમાત્રના હૃદયમાં કાઈ ને કાઈ ઇચ્છા હાય જ છે.
પર`તુ તે બધી ઇચ્છાઓના સરવાળા કરવામાં આવે, તેા તે માત્ર એ જ:પ્રકારની ઇચ્છાઓમાં સમાવેશ પામી જાય છે. અને તે એ છે કે
‘મને દુ:ખ ન થાઓ’ અને ‘હુ જ સુખી થાઉં.' મને પેાતાને જરા જેટલું પણ દુ:ખ ન મળેા અને જગતમાં જેટલું સુખ છે, તે બધું મને જ મળે’ આ પ્રકારની તીવ્ર ઈચ્છા જીવમાત્રના હૃદયમાં નિર તર
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૈત્રીનું માહાસ્ય રહ્યા જ કરે છે.
બીજી બધી ઈચ્છાઓના મૂળમાં પણ આ બે જ ઈચ્છાઓ રહેલી હોય છે. અને તે કદી પણ પૂર્ણ થતી નથી, એ વાત પણ એટલી જ સાચી છે.
ઈછા એ જ દુઃખ છે એ કારણે શાસ્ત્રકાર મહર્ષિએને એ સિદ્ધાન્ત નક્કી કરવો પડ્યો છે કે,
“ઈચ્છા એ જ દુઃખ છે અને ઈચ્છાને અભાવ એ જ સુખ છે.
આહારની અગ્ય ઈચ્છામાંથી મુક્ત થવા માટે શાસ્ત્રકારોએ તપધર્મ ઉપદે છે.
અર્થ અને કામની અગ્ય ઇચ્છાઓમાંથી ક્રમશઃ મુક્તિ મેળવવા માટે શાસ્ત્રકારોએ દાન અને શીલધર્મના પાલનને ઉપદેશ આપે છે.
જેમ અર્થ, કામ અને આહારાદિની અયોગ્ય ઈચ્છાઓ જીવના દુઃખની વૃદ્ધિનું અને સુખની હાનિનું કાર્ય કરે છે, તેમ તેથી પણ અધિક સુખહાનિ અને દુખવૃદ્ધિનું કાર્ય જીવને એક ચેથા પ્રકારની ઈચ્છાને પ્રભાવે થઈ રહ્યું છે.
તે ઈચ્છા એ છે કે “મને જ સુખ મળે, મારું જ દુ:ખ ટળો.
આ ઈછા સૌથી વધારે કનિષ્ઠ કોટિની હાઈને સૌથી વધારે પીડાકારક છે. તેમ છતાં તે વાતનું યથાર્થ જ્ઞાન ઘણુ ઘેડાને જ હોય છે.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
તવાહન
આ કનિષ્ઠ પ્રકારની ઇચ્છા અને તેમાંથી જન્મ પામતી કલષ્ટ કેાટિની પીડાના પ્રતિકાર હજારાના પણ દાનથી, લાખા વષૅના શીલથી કે કેપ્ટ જન્માના પણ તપથી થઈ શકતા નથી.
4
દાન, શીલ, તપ વડે પરિગ્રહ, મૈથુન કે આહારાદિની સ'જ્ઞાએના જોરથી થતી વિવિધ પ્રકારની માનસિક તથા શારીરિક બાધાઓથી અને પીડાએથી અવશ્ય મચી જવાય છે, પરંતુ તે બધી ખાધાએ અને પીડાઓને સરવાળા કરતાં—મને એકલાને જ સુખ થાએ' અને ‘મારા એકલાનું જ દુઃખ ટળેા' એ પ્રકારની અચેાગ્ય, અલિટત, અશકય ઇચ્છા વડે થતી માનસિક અને શારીરિક પીડાઓના સરવાળાને કોઈ અવિધ જ નથી.
શાસ્ત્રકાર મહર્ષિઓએ તે અશકય ઇચ્છાને પૂર્ણ કરવાના અશકય મનારથના અન ત કષ્ટથી ઊગરી જવા માટે જે મા` ચીધ્યેા છે, જે ઉપાય બતાવ્યેા છે; તે મા` કે ઉપાય કાઈ પુણ્યવ'તને જ સદ્ગુરુની પુણ્યકૃપાથી લાધે છે. ખીજાઓને તે ઉપાયની ગ'ધ પણ પ્રાપ્ત થતી નથી.
આ ઉપાય પ્રાપ્ત થવામાં કે ન થવામાં જીવની આસન્નસિદ્ધિતા કે અનાસન્નસિદ્ધિતા જ મુખ્ય ભાગ ભજવે છે.
ઉપાય તદ્ન સરળ છે. અને તેને બેધ થવા પણ સુલભ છે. તેમ છતાં પ્રત્યક્ષ અનુભવ એમ કહે છે કે એ તરફ લક્ષ કાઈ વિરલ જીવનું જ જાય છે. અથવા કાઈ
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૈત્રીનુ` માહાત્મ્ય
વિરલ આત્મા જ તે ઉપાય ઉપર પૂર્ણ વિચાર કરી, તેને જીવનમાં ઉતારવા કટિબદ્ધ થાય છે.
ܕܘ
સુખદુઃખના નિવારણના અનન્ય ઉપાય સ્વ-સુખપ્રાપ્તિ અને સ્વ-દુઃખનિવારણ, એ અને સંખ'ધી તીવ્ર સલેશ ટાળવાને એકના એક અનન્ય ઉપાય ‘હું સુખી થા” એ ઇચ્છાના સ્થાને, ‘બધા સુખી થાએ' એ ભાવનાનું સેવન છે.
આ ભાવનાને ‘મૈત્રી ભાવના' પણ કહેવાય છે. शिवमस्तु सर्व जगतः परहितनिरता भवंतु भूतगणाः दोषाः प्रयान्तु नाशं, सर्वत्र सुखी भवतु लोकः ।
આવી અનેક ભાવનાઓ ચિત્તના સ`લેશને ટાળવા માટે ઉપદેશી છે. તે સૌમાં ઉપરાક્ત મૈત્રીભાવના મેાખરે છે. તેનું માહાત્મ્ય અગાધ છે.
જીવ જ્યારે વિચાર કરે છે કે, કાઈ પણ પ્રાણી, ચાહે તે ઉપકારી હો કે અપકારી, પાપ ન કરી, દુ:ખ ન પામે। અને કલેશથી મુક્ત થાઓ,' ત્યારે તેના ચિત્તના લેશ શાન્ત થતા અનુભવાય છે.
પેાતાનાં જ સુખદુઃખની ચિંતા કરવાને ટેવાયેલે અને તેના પિરણામે જ તીવ્ર સલેશને અનુભવતા જીવ જ્યારે ઉપરની વિચારણામાં આતપ્રાત થાય છે, ત્યારે અત્ય ́ત શીતળતાના અપૂર્વ અનુભવ કરે છે.
ધર્માનુષ્ઠાનની સફળતાના આધાર
આપણા ચિત્તની શાન્તિ કે સુખના જ નહિ પણ
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯
તદેહન આપણું પ્રત્યેક ધર્માનુષ્ઠાનની સફળતાનો આધાર પણ શાસ્ત્રકારોએ આ ભાવના(મૈત્રી)ની દઢતા પર અવલંબેલે છે, એમ જેયું છે.
અને તે કારણે જે ધર્માનુષ્ઠાનની પાછળ આ ભાવનાનું બળ નથી, તે ધર્માનુષ્ઠાનને, ધર્માનુષ્ઠાનની ગણતરીમાં લેખવાની ના પાડી છે.
આ ભાવના, સાચે જ ભવ(ઇચ્છા)નાશિની છે.
વાસ્તવિક ગુણપ્રાપ્તિ . મોક્ષસાધક કોઈ પણ ગુણ પ્રાપ્ત થયા પછી, બીજા જીવોને તે ગુણની પ્રાપ્તિ થાય તેવો ભાવ તેમ જ સામગ્રીની અનુકૂળતા અનુસાર સહાયક થવાની વૃત્તિ હોય, તેમ જ તે ગુણ જે જે જે પામેલા હોય, તેઓ પ્રત્યે અનુદના હોય તે જ વાસ્તવિક રીતે તે ગુણની પ્રાપ્તિ થઈ છે એમ કહી શકાય.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધુજીવનની સુગંધ
સાધુજીવન એટલે શું? સાધુજીવન એટલે સારું જીવન, સુંદર જીવન, ઉત્તમ જીવન, પવિત્ર જીવન.
જે જીવન સ્વભાવથી જ સારું હોય તેની ઉત્તમતાને જણાવવા માટે બીજા શબ્દની ભાગ્યે જ જરૂર ગણાય.
જગતમાં જેમ મેરનાં પીંછાંને બીજા રંગની કે ચંદનના વૃક્ષને બીજા ગંધની જરૂર ન હોય, તેમ સાધુ જીવનને સુંદર કે ઉત્તમ તરીકે જણાવવા માટે બીજા શબ્દ કે વિશેષણની ભાગ્યે જરૂર છે.
છતાં અહીં સાધુજીવનની સાથે “સુગંધ’ શબ્દને પ્રાગ એક રીતે સાર્થક પણ છે.
સારી વસ્તુને સારી તરીકે જણાવવા માટે પ્રસંગ પામીને બંને પ્રકારના શ્રોતાઓ સમક્ષ વિશેષણ વાપરવાની જરૂર પડે છે.
શ્રોતાઓ બે પ્રકારના હોય છે. એક તે સુંદરતા નહિ જાણનાર, અને બીજા તે સુંદરતા ઠીક ઠીક જાણનારો
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
તત્ત્વદાહન
એટલે પહેલા પ્રકારના શ્રોતાઓને જણાવવા માટે અને ખીજા પ્રકારના શ્રોતાએ સમક્ષ તેની અધિકતા દર્શાવવા માટે તે વિશેષણ વાપરવાથી ફાયદો જ થાય છે. સાધુજીવનની શોભા
વિશાળ પણ વૃક્ષ છાયારહિત હાય, કે સુંદર પણ સરાવર જળરહિત હાય, તે। જેમ શાભાને પામતાં નથી, તેમ ગુણરડિત સુંદર પણ સાધુજીવન શાભતું નથી.
૯.
જેમ સુવાસ વિનાનું પુષ્પ, સુંદર આકૃતિ કે ઘણી પાંખડીઓવાળું હોય તાપણુ શેાભા પામતું નથી, કે દેવાધિદેવના મસ્તકે ચડવારૂપ તેનું પ્રધાન કાર્ય કરવા શક્તિમાન થતુ નથી, તેમ ગુણરૂપી સુગ'ધ વિનાનું સાધુજીવન, ઉત્તમ વેષ તેમ જ વિવિધ ચર્ચાઓ સહિત હાય તાપણુ શેાભા પામતું નથી, અથવા તેના સ્વામીને લાકના મસ્તક-ભાગ ઉપર રહેલા સિદ્ધિસ્થાન ઉપર શાશ્વત કાળ માટે વસવાના અધિકારી બનાવીં શકતું નથી.
ગુણરૂપી સુગંધ વિનાનું સાધુજીવન શે।ભતું નથી તે અહીં સાધુજીવનના પ્રસંગમાં કયા ગુણેારૂપી સુગંધ લેવી એ પ્રશ્ન સહેજે થાય છે.
એના જવાબમાં જ્ઞાન-દન-ચારિત્ર એ ત્રણ ગુણરૂપી રત્નત્રય તે મેાક્ષમાગ છે.
મેાક્ષ સાધવાના માર્ગ, મેાક્ષને સાધનારા સાધુઓને જીવનમાં જીવવાના માર્ગ છે.
જ્ઞાન એટલે માક્ષના ઉપાચાનું જ્ઞાન.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધુજીવનની સુગંધ
દર્શન એટલે સમ્યક જ્ઞાનથી નક્કી થયેલા મોક્ષના ઉપાયે ઉપરની અચળ શ્રદ્ધા.
અને ચારિત્ર એટલે સમ્યફ જ્ઞાન અને સમ્યગુ દર્શનથી નક્કી થયેલા મેક્ષના ઉપાયનું શક્તિ મુજબ જીવનમાં આચરણ.
આ ત્રણ ગુણે સર્વ ગુણોમાં પ્રધાન છે. માટે રત્નની ઉપમાને પાત્ર છે. અને એ ત્રણ જ સાધુજીવનની સાચી સુગંધ છે, સાચી શોભા છે. તેના પ્રતાપે જ તેમના મૂલગુણે અને ઉત્તરગુણો તથા દશ પ્રકારના યતિધમની શુદ્ધિ જળવાઈ રહે છે.
દશ પ્રકારની સામાચારી મોક્ષના ઉપાસેનું યથાસ્થિત જ્ઞાન અને શ્રદ્ધા ગૃહસ્થાવસ્થામાં પણ થઈ શકે છે, પરંતુ તેનું જીવનમાં સર્વાશે આચરણ – સર્વ સમય માટે પાલન – તો સાધુજીવનમાં શક્ય છે,” એમ શ્રી તીર્થકર દેએ ફરમાવ્યું છે. અને તે માટે જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રને પિોષક અનેક પ્રકારની ચર્ચાઓ અને સામાચારીએ બતાવેલી છે. તેમાં દશ પ્રકારની ચક્રવાલ સામાચારી અને દશ પ્રકારની પ્રતિદિન સામાચારી મુખ્ય છે.
સામાચારી મોક્ષના અનન્ય ઉપાયભૂત મૂલગુણો અને ઉત્તરગુણે, મહાવો અને સમિતિ-ગુપ્તિઓ એ બધાનું અખંડિત પણે આચરણ કરી શકાય તે માટે જે સરળ માર્ગ તેનું નામ સામાચારી.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવદેહન સાધુજીવનનાં સર્વ અંગોને સ્પષ્ટ કરે તે રીતે તે સામાચારીઓ રચાયેલી છે કારણ કે તેના રચયિતા સર્વજ્ઞ, સર્વદશી શ્રી તીર્થંકર પરમાત્માએ હતા.
એ સામાચારીનું પાલન શ્રી તીર્થંકર પરમાત્માઓના શાસનમાં સર્વ સુવિહિત આચાર્યો અને મુનિવરો આજ સુધી કરતા આવ્યા છે અને શક્તિ મુજબ કરી રહ્યા છે.
દશ પ્રકારની નિત્યની સામાચારીમાં સાધુજીવનને લગતા પડિલેહણ, પ્રતિક્રમણ, પ્રમાર્જન, કાલગ્રહણ, ભિક્ષા ગ્રહણ તથા આહાર-નિહારકરણ આદિ કાર્યોમાં સાચવવા ગ્ય વિધિને સમાવેશ થઈ જાય છે.
અને દશ પ્રકારની ચક્રવાલ સામાચારીમાં મુખ્યત્વે સાધુ-સાધુ વચ્ચેના નિત્ય વ્યવહારમાં કેવી જાગૃતિપૂર્વક વર્તવું જોઈએ તેને સુંદર વિધિ બતાવેલ છે.
સુપ્રસિદ્ધ પ્રથમ ત્રણ સામાચારી અહીં આપણે તે ચક્રવાલ સામાચારીની સુપ્રસિદ્ધ પ્રથમ ત્રણ સામાચારી, સાધુજીવનમાં કેવી વ્યાપક છે અને મનુષ્યમાત્રના જીવનઘડતરમાં કેવી ઉપકારક છે, તે જેવું છે.
તે ત્રણ સામાચારીનાં નામ અનુક્રમે ઇચ્છાકાર, “મિચ્છાકાર” અને “તહકાર છે.
કેટલાકની એવી ફરિયાદ છે કે, જૈન સાધુ કે શ્રાવક જીવનનું સ્વરૂપ સુંદર છે, ઉચ્ચ અને આદર્શરૂપ છે. જિનેનાં અહિંસા, સંયમ અને તપ પિોતાની ઉચ્ચતા
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધુજીવનની સુગધ
૯૩
અને ઉજજવળતા આજેય જાળવી રહ્યાં છે, પર`તુ એક મનુષ્યે ખીજા મનુષ્યની સાથે કેમ વવું' કે એક શ્રાવકે ખીજા શ્રાવક મંધુની સાથે કેમ વર્તવું યા એક સાધુ મુનિરાજે બીજા સમાનધી સાધુની સાથે કેમ વવું તે સંખ`ધી જેવુ જોઈએ તેવુ. શિક્ષણ, જૈન ધર્મીમાં આપવામાં આવ્યું હાય તેમ લાગતું નથી.’ પણ આ ફરિયાદ યથાર્થ નથી.
જેએએ પ્રાચીન કે અર્વાચીન જૈનાચાર્યના પ્રમાણભૂત (શાસ્ત્રાધારમૂલક) ગ્રન્થાના કે ઉપદેશેાનેા અભ્યાસક દૃષ્ટિએ, જિજ્ઞાસા બુદ્ધિથી થાડા પણ પરિચય સાધ્યું હશે, તેઓને એ વાત પ્રથમ દૃષ્ટિએ જ પૂરેપૂરી ખ્યાલમાં આવી ગયા સિવાય નહિ રહે કે જૈન ધર્મમાં જેમ નાનામાં નાના જીવની પણ હિંસા ન કરવા પર ભાર મુકાયા છે, તેમ પ્રાણીવ'માં સશ્રેષ્ઠ એવી મનુષ્યગતિ અને મનુષ્યજાતિમાં જીવેાની સ્વલ્પ પણ પીડા વજ્ર વા માટે અને તેમને સન્માની પ્રાપ્તિ સ` રીતે સુલભ અનાવવા માટે ઘણા ઉત્તમ પ્રકારના માગે૨ે ઘણી ઝીણવટ પૂર્ણાંક તથા જીવનના પ્રત્યેક અંગના પૃથક્કરણપૂર્વક ખતાવેલા છે.
તે બધાને સમાવેશ પૂર્વાચાોએ માર્ગાનુસારીના ન્યાયસપન્ન વૈભવ આદિ પાંત્રીસ ગુણેામાં અને દ્રવ્યશ્રાવકના અક્ષુદ્રાદિ એકવીસ ગુણામાં કરેલ છે. અને તે ગુણેા ઉપર જ ધાર્મિક જીવનના પાચા રચવાનું ફરમાવેલુ' છે.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૪
તરવહન એ પાયા ઉપર રચાયેલી ધાર્મિક જીવનની ઇમારતને વધુ સુદઢ બનાવવા માટે સાધુજીવનની પ્રાપ્તિ થયા પછી પણ દશવિધ ચક્રવાલ સામાચારીમાં, ઈચ્છાકાર “મિચ્છાકાર” અને “તહકાર સામાચારીઓને જીવનમાં પ્રધાન સ્થાન આપવાનું ફરમાવેલું છે.
શાસ્ત્રાભ્યાસનિપુણ વર્તમાન જૈનાચાર્યો કે જેઓ સાધુજીવનના વિશિષ્ટ ઘડતર માટે ખૂબ રસ લઈ રહ્યા છે, તેઓને એ અભિપ્રાય છે કે, જિન સાધુજીવનને કઈ સાર હય, કોઈ અર્ક હોય, તે તે દશ પ્રકારની ચકવાલ સામાચારીનું પાલન છે. અને તેમાં પણ પ્રથમની ત્રણ સામાચારી બધા સાધુ આચારમાં મુકુટ સમાન
પ્રથમની એ ત્રણ સામાચારીના સોપાંગ શુદ્ધ પાલન વિના જીવનની સાંગોપાંગ શુદ્ધિ થવી અશક્ય છે.
ઈચ્છાકાર” સામાચારી એમ શીખવે છે કે, મોટા સાધુએ, નાના સાધુ પાસે કોઈ પણ કાર્ય કરાવવું હોય તે ઈચ્છા પ્રધાન બનવું જોઈએ. ' મતલબ કે નાના સાધુ કે શિષ્યની ઈચ્છા જોઈને જ તે કાર્ય કરવા માટે ફરમાન કરવું જોઈએ.
“
મિચ્છાકાર સામાચારી એમ શીખવે છે કે, પોતાની નાનામાં નાની ભૂલ પણ બીજાના કહેવાથી કે પોતાની મેળે જાણવામાં આવે તે તેનું વિના વિલંબે, કશા પણ ખમચાટ સિવાય, પ્રાયશ્ચિત્ત કરીને શુદ્ધ થવું જોઈએ.
તહકાર સામાચારી એમ શીખવે છે કે, રત્નાધિક
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધુજીવનની સુગંધ (વડીલ મુનિ) કે ગુરુ તરફથી જે કાંઈ ફરમાન થાય, તેને તે જ ક્ષણે “તથતિ' (તહત્તિ) શબ્દ કહીને સ્વીકારી લેવું જોઈએ અને પૂર્ણ કરી આપવું જોઈએ.
- આ ત્રણ સામાચારીનું આંશિક (વાચિક અને વ્યાવહારિક) પાલન પણ કેટલું પ્રભાવશાળી નીવડે છે, તે આજની રાજસત્તા, તેને અધિકારી વર્ગ કે સમગ્ર આંગ્લ પ્રજાના ચાલુ ભાષાના શબ્દ-વ્યવહાર ઉપરથી પણ સમજી શકાય છે.
પિતાના નોકરને કે આશ્રિતને પણ કોઈ કાર્ય કરવાનું ફરમાન કરતાં પહેલાં, અધિકારી શરૂમાં “પ્લીઝ (Please) અને તે કામ પૂરું કરાતાં “થેંક-યુ” (Thank you) શબ્દને જે પ્રયોગ કરે છે, તે “ઈચ્છા સામાચારીનું જ જાણે આંશિક અનુકરણ હોય તેમ પ્રતીત નથી થતું?
જાણતાં કે અજાણતાં પણ પોતાની ભૂલ થતાંની સાથે પ્રજાતા “વેરી સોરી” (Very sorry) અને “આઈ બેગ ચૅર પાર્ડન” (I beg your parden) યા “પ્લીઝ એસ્કયૂઝ મી” (Please excuse me) વગેરે શબ્દોના પ્રગ એ મિચ્છા’ સામાચારીનું જ જાણે આંશિક અનુકરણ હોય તેમ નથી લાગતું?
આપને પૂર્ણ આજ્ઞાંકિત સેવક” (Your most obedient servant), “આપને વિશ્વાસુ” (Yours faithfully) વગેરે શબ્દો “તહકાર” સામાચારીની આંશિક ઝાંખીરૂપ નથી જણાતા શું ?
શબ્દમાત્રથી જ્ઞાનીઓના માર્ગનું આંશિક અનુકરણ
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
તદેહન પણ વ્યવહારની કેટકેટલી મુશ્કેલીઓને હઠાવનાર થાય છે, તે આજે પ્રત્યક્ષ છે.
તે જે ત્રણ સામાચારીનું પાલન, અનંત જ્ઞાની શ્રી તીર્થકર દેવની અનુપમ હિતકર આજ્ઞા સ્વરૂપ માનીને મન-વચન-કાયાની શુદ્ધિપૂર્વક પ્રત્યેક પળે જે મુનિજીવનમાં થતું હોય, તે મુનિજીવનની મહત્તા, ગુણકારિતા કે સુખકરતાનું વર્ણન કેણ કરી શકે?
સાધુજીવનની સુગંધ તરીકે “ઇચ્છાકાર', “મિચ્છાકાર” અને “તહકાર રૂપ ત્રણ સામાચારીના ભાવપૂર્વકના પાલનને અહીં આપણે જણાવવા માગીએ છીએ, તો તે વાત શાસ્ત્ર, યુક્તિ તેમ જ અનુભવસિદ્ધ છે. અને બુદ્ધિથી છેડે વિચાર કરવામાં આવે તે સર્વ કોઈને માન્ય થઈ શકે તેવી છે.
અનુપમ ઉપકારી આ સામાચારીનું વિશેષ વર્ણન શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર, શ્રી આવશ્યક સૂત્ર આદિ મૂળ આગમોમાં તથા શ્રી પંચાશક, શ્રી પંચવસ્તુ આદિ પ.પૂ. શ્રી હરિભદ્રસૂરિજી મહારાજાનાં ગ્રન્થરત્નમાં છે. અધિક જિજ્ઞાસુએ તેમાંથી ગુરુગમપૂર્વક જાણવા પ્રયત્ન આદર.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદર્શ મુનિજીવન
સાધુજીવનની સુગંધ જેટલું જ મહત્ત્વનો તેમ જ હિતકારક આ લેખ પણ છે.
હિતશિક્ષા “ઓછામાં ઓછું બોલવું અને અધિકમાં અધિક કામ કરવું. આ જ બે બાબતમાં મુનિપણને સાર આવી જાય છે.
ન છૂટકે બેસવું પડે ત્યારે પણ પોતાની પ્રશંસા અને બીજાની નિંદાને એક પણ શબ્દ ન આવી જાય, તે માટે મુનિએ પૂરેપૂરા સાવધ રહેવું જોઈએ.
નિંદનીય પણ નિંદાપાત્ર નથી, પણ કર્મસ્થિતિને વિચાર કરીને દયા ચિતવવા લાયક છે. અને જયાં સુધી કેવળજ્ઞાન ન થાય ત્યાં સુધી પિતાને આત્મા તે પ્રત્યક્ષપણે નિર્ગુણ હોવાથી જરા પણ પ્રશંસા કરવા લાયક નથી.”
ઉપકારીઓ તરફથી વારંવાર આપવામાં આવતી આ જાતની હિતશિક્ષામાં અત્યંત સૂકમ દષ્ટિથી વિચાર કરતાં – ઘણે ઘણું સાર સમાયેલ છે.
અનેક વર્ષો સુધી શાસ્ત્રોના પરિશીલન પછી અને વિનયપૂર્વક સદૂગુરુઓની નિશ્રા સેવીને, પિતાના અનુભવથી ત. ૭
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૮
તત્ત્વદાહન
સિદ્ધ કરેલી આ હુિતશિક્ષા, દેખાવમાં ભલે સામાન્ય જણાતી હાય, પરંતુ અર્થાથી ઘણી જ ગ'ભીર આશયવાળી છે. કારણ કે અનેક શાસ્ત્રાના દોહનરૂપ હેાવાથી આત્માને હિત કરનારી અને પરિણામે અનુપમ લાભ આપનારી છે.
આ કારણે આ હિતશિક્ષા જીવનને અજવાળનારી છે, આ વિષમ કાળમાં પણ જો દરેક મુનિ, આ સાદી શિખામણને આદરપૂર્વક અપનાવી લે, તે આ કાળમાં પણ તે ઘણું ઘણું સાધી શકે.
ભાવદયાના સાગર સમાન, ઉપકારી ગુરુદેવા તરફથી નિઃસ્વાર્થં ભાવે આપવામાં આવતી આ હિતશિક્ષાની પાછળ ખરેખર એ ઉપકારીઓની ભાવદયા જ તરવરે છે.
સાચા હિતચિંતકોના હિતેાપદેશની ભીતરમાં, મુખ્યતયા ભાવયાનું જ પ્રાધાન્ય હેાય છે. એ હકીકત માહગ્રસ્ત આત્માએ મેાહની પ્રખળતાના કારણે સમજી શકતા નથી, એ ખેદજનક બીના છે,
.
જગતમાં સહુથી વધારે સુખી કાણુ ? શાસ્ત્રકાર ભગવ તાએ જગતમાં સંસારી પ્રાણીઓમાં સહુથી વધારે સુખી કાણુ હાઈ શકે તેની વ્યાખ્યા કરતાં પ્રાર’ભમાં દેવલાકના સુખનું સુંદર વર્ણન કર્યુ છે, પરંતુ વર્ષોંન કર્યાં પછી, અંતે તે। દેવલાકના સુખી આત્માઓના સુખને ટપી જાય એટલેા સુખી ફક્ત એક જ વર્ષોંના દીક્ષાપર્યાયને ધારણ કરનાર મુનિ હોય છે, એવું સ્પષ્ટ નિરૂપણ કર્યુ છે.
એટલે જો મુનિ, હિતચિંતકા તરફથી મળતી હિત
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદર્શ મુનિજીવન શિક્ષાને બરાબર ઝીલતે જાય, તેમ જ પિતાની શક્તિને ગોપવ્યા સિવાય તેનું શક્ય પાલન કરવામાં અપ્રમત્તપણે ઉદ્યમશીલ બને, તે એક જ વર્ષમાં દેવકના સુખને સર્વ અપેક્ષાએ ટપી જનારા આત્માનંદને અપૂર્વ અનુભવ કરતો થઈ જાય. | સર્વ પ્રકારનું સાંસારિક સુખ, દુ:ખજન્ય તેમ જ દુઃખફલક હોવાથી તેના તરફ માધ્યશ્યપણે વર્તતે મુનિ, સ્વપ્નમાંય તેની વાંછા કરતા નથી, કારણ કે તે સુખ પણ આત્માના ઘરનું હોતું નથી, પણ પરપદાર્થજન્ય હોય છે એ તે યથાર્થ પણે જાણતા હોય છે.
મુનિજીવનના સુખની ઝંખના તે અનુત્તર વિમાનમાં વસતા દેવે પણ રાતદિન કરતા હોય છે.
દુન્યવી સુખના શિખરે મહાલતા ચકવતીઓને પણ જ્યારે મુનિ ધર્મની મહત્તા સમજાય છે, ત્યારે તેઓ પણ પોતાની વિપુલ સમૃદ્ધિને તૃણ સમાન ગણી, ઉલ્લાસપૂર્વક તેને ત્યાગ કરી, આનંદપૂર્વક સાધુપણું અંગીકાર કરે છે. અને તેમ કરવામાં પોતાના જન્મની સફળતા માને છે.
આ રીતે સંસારમાં સર્વ સુખી આત્માઓમાં મુનિઓને નંબર સૌથી પ્રથમ આવે છે. અને અનંત સુખને ધામરૂપ મુક્તિપુરીની નિકટમાં નિકટ પણ તે મુનિઓ જ છે.
શ્રી અરિહંત આદિ પંચ પરમેષ્ઠી ભગવંતોને સમાવેશ પણ મુનિઓમાં થાય છે.
મુક્તિપ્રાપ્તિ માટેનું મુખ્ય ધોરી માર્ગ મેનિ
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
તત્વદેહન ધર્મનું યથાર્થ પણે પાલન કરવું તે જ છે.
તે સિવાય, મુક્તિના બીજા બધા માર્ગો એ અપવાદમાર્ગો છે. અને તે માર્ગોથી કોઈ જીવ કવચિત જ મુક્તિમાં જાય છે અને તેઓની સંખ્યા ખૂબ જ અલ્પ હોય છે. | મુનિધર્મનું આ મહત્ત્વ લખવાની પાછળ મુખ્ય હેતુ એ છે કે, આવા પ્રકારના ઉત્તમ ફળદાયક અને સર્વશ્રેષ્ઠ એવા મુનિ ધર્મને સ્વીકાર કર્યા પછી તેનું કેવી રીતે પાલન કરવું કે જેથી તે સાચી રીતે સફળ થાય.
ગુરુકુળ વાસ શ્રી જિશ્વનેર દેવેએ ફરમાવેલું આ મુનિ પણું એવા પ્રકારનું છે કે તેનું યથાર્થ પાલન ઘરમાં બેસીને અથવા એકલા વસીને થઈ શકતું નથી. પણ તે માટે ગુરુકુળવાસમાં વસવું પડે છે.
અનંત ઉપકારી શ્રી તીર્થકર ભગવંતોએ સંયમપાલનના જે લાભ બતાવ્યા છે તેના ભાગી બનવા માટે તેઓશ્રીએ જ પ્રકાશેલા વિધિમાર્ગોનું અપ્રમત્તપણે પાલન પણ કરવું પડે. તેમાં જે પ્રમાદ સેવાય કે અવિધિ આચરાય તે મુનિ તે લાભથી વંચિત રહી જાય.
જે સંયમ એક જ ભવમાં મુક્તિ અપાવે, તે સંયમનું અનેક વાર પાલન કર્યા છતાં પણ જે આપણી મુક્તિ થઈ નથી, તે તેની પાછળ એક જ વસ્તુ રહેલી છે કે જે વિધિ મુજબ સંયમ પાળવાનું શ્રી તીર્થકર ભગ
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદર્શ મુનિજીવન
૧૦૧
વતાએ ફરમાવ્યું છે, તે વિધિ મુજબ પાલન થતું નથી. પ્રત્યેક ક્રિયાનુ... જે ફળ બતાવ્યુ` છે, તે તે ક્રિયાનું યથાર્થ પણે વિધિપૂર્વક આરાધન કરવામાં આવે તે જ શકય બને છે.
ઉત્તમ પણ ક્રિયાઓ યથા પણું ફળદાયક નહિ નીવડતી હાવાની ફરિયાદનું મૂળ કારણ પણુ અવિધિનું સેવન છે. નહિ કે તે ક્રિયામાં તેવું ફળ આપવાના સામર્થ્ય ના અભાવ.
જે જે ક્રિયાઓનુ' જે જે ફળ છે, તે તે ક્રિયાએ તે જ ફળ આપી શકે છે. હીરાના વેપારી પાસેથી સીધી રીતે કાલસા ન મળે તેથી હીરાના વેપારીમાં કાલસા આપવાની ત્રેવડ નથી એમ નહિ કહેવાય, પણ તે તેના વેપાર નથી એમ જ કહેવાશે.
જેમ જિનપૂજાનું ફળ સયમની પ્રાપ્તિ છે, સચમની પ્રાપ્તિ માટે જિનપૂજા કરવી તે તેની વિધિનું પાલન છે અને તે રીતે થતી જિનપૂજા, શાસ્ત્રકાર ભગવતાએ ફરમાવ્યા મુજબનું ફળ આપે છે. પણ અન્ય ઇરાદે કરવામાં આવતી જિનપૂજા ન ફળે તેમાં જિનપૂજાના પ્રભાવ આછે છે એમ નહિ, પણ તેમાં અવિધિનું આચરણ એ જ દોષપાત્ર છે.
શ્રી જિનપૂજારૂપ ઔષધનુ' સેવન કરવુ' અને સયમપ્રાપ્તિથી દૂર દૂર ભાગવું, અથવા સાંસારિક સુખના ઇરાદે શ્રી જિનપૂજા કરવી એ ઔષધનુ સેવન કર્યા પછી, કુપથ્યનુ સેવન કરવા જેવુ' છે અને કુપથ્યનુ સેવન નુકસાન કરે
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
તરવહન તેમાં ઔષધ દેષિત નથી. આ જ પ્રમાણે દરેક ક્રિયામાં સમજી લેવું.
મુનિ પણું એ સર્વશ્રેષ્ઠ વસ્તુ છે અને તેનું પાલન અનંત ઉપકારીઓની આજ્ઞા મુજબ ગુરુકુળવાસમાં રહીને જ થઈ શકે છે. ગુરુકુળવાસમાં વસવા છતાં પણ મુનિ જે અનંતજ્ઞાનીઓની આજ્ઞા મુજબ વર્તન ન કરે તે તે ગુરુકુળવાસ પણ તેને ફળદાયક બની શકતું નથી, પણ અનેક પ્રકારની વિરાધનાનું સ્થાન બને છે અને પરિણામે આત્માની અધોગતિનું જ કારણ બને છે.
સાધુપણાને સ્વીકાર કર્યા પછી, ગુરુકુળવાસમાં મુનિએ કેવી રીતે વસવું જોઈએ કે જેથી તેને આરાધક ભાવ સદાકાળ ટકી રહે અને ગુરુકુળવાસથી મળતા બધા અનુપમ લાભ તે ઉઠાવી શકે તે હકીક્ત ટૂંકાણમાં છતાં સ્પષ્ટ રીતે અહીં રજૂ કરવાનો ઉદ્દેશ છે.
જે ગુરુકુળવાસમાં મુનિએ વસવાનું છે, ત્યાં સાથે રહેતા સર્વે મુનિઓ હંમેશાં એક જ વિચારના કે એક જ પ્રકૃતિના હોય તે બાબત અસંભવિત છે.
અનાદિ કાળથી સર્વે આત્માઓના સ્વભાવ કુદરતી રીતે ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારે ઘડાયેલા હોય છે. તેમનું તે ઘડતર ફેરવી નાખવું એ કેઈના હાથની વાત નથી.
વળી સર્વ આત્માઓની ભવસ્થિતિ પણ એકસરખી હેતી નથી. કોઈ લઘુકમી આત્મા અલ્પકાળમાં મુક્તિમાં જવાનો છે, તે કઈ આત્મા લાંબા ગાળે મુક્તિમાં જવાને છે.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદર્શ મુનિજીવન
ભવસ્થિતિ પરિપકવ થયા વિના આત્મા ઉપર લાગેલા રાગાદિ મળેા, એ ઇચ્છે તેાપણુ, આછા થઈ શકતા નથી અને ભવસ્થિતિની પરિપકવતા એ કાઈની બનાવેલી વસ્તુ નથી, પણ સ્વભાવથી જ યા પાંચ સમવાયાના મેળાપથી નીપજતી વસ્તુ છે.
આ પાંચ સમવાચાના મેળાપ એ કેાઈના હાથનો વાત નથી.
એટલે જે ગુરુકુળવાસમાં મુનિએ વસવાનું ત્યાં ભિન્ન ભિન્ન પ્રકૃતિના આત્માએ રહેવાના જ.
૧૦૩
અધિકગુણી, સમાનગુણી, હીનગુણી અને નિર્ગુ ણી આ પ્રમાણે ચાર વિભાગમાં સર્વ પ્રકારના આત્માઓને સમાવેશ થઈ જાય છે.
આ ચારે પ્રકારના આત્માએ સાથે વસનાર મુનિ જો સાવધ ન રહે તેા તેને સર્વ સ્થાનેથી ખંધાવાનું જ રહે છે. અને સાવધ રહે તેા ઉક્ત ચારેય સ્થાન એના આત્મા માટે લાભદાયી મની રહે છે.
જ્યારે જ્યારે પ્રસંગ પડે ત્યારે ત્યારે પાતાને આરાધક ભાવ ટકાવી રાખવા માટે ચારે પ્રકારના મુનિએ સાથે, મુનિ કેવી ભાવનાપૂર્ણાંક વર્તે તે અહી` બતાવવામાં આવે છે.
પાતાથી અધિકગુણીને જોઈ ને તે એમ ચિંતવે કે, ગુણની પ્રાપ્તિ ગુણીના ગુણને જોઈને મનમાં રાજી થવાથી, તેની અનુમેાદના કરવાથી, તેના ગુણની પ્રશ'સા કરવાથી થાય છે. હું ભાગ્યશાળી છું કે તેવા ગુણી આત્માઓને
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
તત્ત્વદાહન
મને હુંમેશાં સાક્ષાત્ સમાગમ પ્રાપ્ત થયા છે. તેથી આ ગુણુના પ્રતાપે જ મારામાં ગુણની ખિલવણી થશે અને મારા અવગુણ્ણા નાશ પામશે,
સમાનગુણીને જોઈને તે એમ ચિંતવે કે, આ જગતમાં સર્વ વસ્તુ સુલભ છે, પણ સમાન ગુણવાળા આત્માઓના સમાગમ દુ`ભ છે. જે ગુણની પ્રાપ્તિ મે કરી છે, તે જ ગુણની પ્રાપ્તિ આ પુણ્યવાન આત્માએ કરી છે અને તેને મને સમાગમ થવાથી હું ધન્ય છું.
હીન ગુણવાળા આત્માને જોઈ ને તે એમ ચિંતવે કે આ જગતમાં સ` આત્માએ મારાથી અધિક ગુણવાન કે મારા સમાન ગુણવાન હેાત તે મારા ગુણની કિંમત પણ શી રહેત ? જો કાઈ યાચક ન હોય તેા દાતારના દાનની શી કિંમત રહે ?
જો યાચક છે તેા જ દાતાર દાન આપી શકે છે અને થાડું આપીને ઘણું પુણ્ય ઉપાર્જન કરે છે. માટે મારાથી હીન ગુણવાળા આત્માઓ છે તે મને પુછ્ય ઉપાર્જન કરવાની તક મળે છે.
દશ કરોડ શ્રાવકેાને જમાડવાથી જે પુણ્ય ઉપાર્જન થાય છે, તે પુણ્ય એક મુનિને દાન આપનાર શ્રાવક ઉપાર્જન કરે છે. તા જે મુનિ પ્રાસુક અન-પાણી આદિ લાવીને મુનિની ભક્તિ કરે છે, તેના પુણ્યનું તા પૂછવું જ શું ?
ગુરુકુળવાસમાં વસતા મુનિએએ પેાતાનું કર્તવ્ય શું છે તેના જ ખ્યાલ રાખવા જોઈએ. તેમાં જ તેમનું
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદર્શ મુનિજીવન
૧૦૫ હિત છે. જે બીજાના કર્તવ્ય તરફ જેવા ગયા તો અનેક મુશ્કેલીઓ ઊભી થઈ જશે અને આરાધકભાવને ધકકો પહોંચશે.
બીજાનું શું કર્તવ્ય છે એ જેવાને અધિકાર ગુરુને છે, આપણે નથી. અને તેમ છતાં જેઓ આ પ્રકારની અનધિકાર ચેષ્ટા કરે છે, તેટલા અંશે તેમની આરાધનામાં મુશ્કેલી ઊભી થાય છે.
મુનિધર્મને સ્વીકાર એ પિતાના આત્માની શુદ્ધિ કરવા માટે છે, તે હકીકતને ભૂલી જઈને, ગ્યતા પ્રાપ્ત કર્યા સિવાય, બીજાને સુધારવાની પ્રવૃત્તિમાં પડી જવું એ સર્વથા અનુચિત છે.
અધિકાર પ્રાપ્ત કર્યા સિવાય, સત્ય વસ્તુને ઉપદેશ પણ નુકસાનકારક છે.
મુનિએ બીજાઓને હિતશિક્ષા અથવા અન્યમાં રહેલી ભૂલો પણ ત્યારે જ બતાવવાની આજ્ઞા છે કે જ્યારે સામાં ઈચ્છતે હોય.
સામાની ઈચ્છા વિરુદ્ધ, જે સાચી પણ ભૂલ બતાવવામાં આવે છે તે તે લાભને બદલે નુકસાનમાં પરિણમે છે અને આરાધના વિદનપ્રચુર બની જાય છે.
આ જગતમાં મોટે ભાગે જે અશાન્તિ દેખાય છે, તેનું મૂળ કારણ જે કઈ હોય તે તે એ છે કે દરેક જીવને પિતાના વિચાર અને પિતે માનેલા સિદ્ધાન્ત ઉપર એટલો બધો મદાર હોય છે કે તેમાં જે કોઈ તેની અનિચ્છાએ વચ્ચે આવે છે તેનાથી અકળાઈ ઊઠે છે.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
તત્ત્વદાહન
પેતાના આચાર તેમ જ વિચારમાં તે હંમેશાં સ્વતંત્ર રહેવા ઇચ્છે છે અને તેમાં ગમે તેવી ઉપકારક બુદ્ધિથી પણ જો કાઈ વચ્ચે પડે છે તેા અથડામણ ઊભી થયા વિના રહેતી નથી. અને તેથી જ શાસ્ત્રકાર ભગવતાએ મુનિએ માટે ‘ઇચ્છા' સામાચારી બતાવી છે. અને તેમાં સામાનું હિત કરવું હાય તેપણ તેમાં તેની ઇચ્છા કરાવ્યા પછી કરવું એવી આજ્ઞા છે. કારણ કે હિત પણ સામાની ઇચ્છા કરાવ્યા વગર થઈ શકતું નથી. અને જો થઈ શકતું હાત તા દયા સાગર શ્રી તીથંકરદેવાએ કચારનાય સર્વ જીવાને મેાક્ષમાં પહોંચાડી દીધા હત.
૧૦૬
જો સામેા મુદ્દલ ઇચ્છતા જ નથી, છતાં આપણે ઉપકાર કરવા જઈએ છીએ, તે તેમાં સ્વ-પરનું હિત નહિ, પણ એકાંત અહિત જ રહેલું છે.
ઇચ્છા એ એક એવી વસ્તુ છે કે તે જાગ્યા પછી માણસ બહુ જ હ ભેર તનુરૂપ પ્રવૃત્તિ કરે છે.
ઇચ્છાથી જ જીવ કરવતથી પેાતાનું શરીર કપાવે છે. ઇચ્છાથી જ જીવ સળગતી ચિતામાં ઝ'પલાવી દે છે. ઇચ્છાશક્તિ મુક્તિ માટેનેા પ્રમળ પુરુષાર્થ જીવ પાસે કરાવે છે.
માટે શ્રી તીર્થંકર ભગવતાએ મેટે ભાગે પ્રથમ ઇચ્છા કરાવ્યા પછી જ કાર્ય કરાવવાનું ફરમાવ્યું છે. એથી વિરુદ્ધ ઇચ્છા કરાવ્યા સિવાય, નાનામાં નાનું પણ કાઈ કાર્ય કરાવવું તે આરાધકને વિરાધક બનાવવા જેવુ છે.
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદશ મુનિજીવન
અનિચ્છાએ કરાવેલાં મેટાં મેાટાં કાર્યાં પણ પરિણામે એટલાં દીપતાં નથી, જેટલાં ઇચ્છાપૂર્વક કરાવેલાં નાનાં કાચ દીપે છે.
૧૦૭
ગુરુકુળવાસમાં વસતા મુનિએ, ગુરુકુળવાસમાં રહેતા અન્ય મુનિએ પાસેથી કંઇ ને ક'ઈ સાર ગ્રહણ કરવાની વૃત્તિ પણ રાખવી જોઈએ.
જે આત્મા મુનિધના સ્વીકાર કરે છે તે આત્મામાં કાઈ ને કાઈ પ્રકારની વિશેષતા ઘણું કરીને હાય જ છે. જે મુનિ બને છે તેમાં, એછામાં એ એકાદ ગુણ તા એવા નૈસર્ગિક હાવા સભવે છે કે જે ખીજાને મેળવવા જેવા હાય તેા તે ગુણ નાના કે મોટા ગમે તે મુનિમાં હાય, તે તે મેળવવા માટે મુનિએ પ્રયત્નશીલ અનવુ જોઇએ કે જેથી પરસ્પર વચ્ચે સ્નેહ અને વાત્સલ્ય ભાવની વૃદ્ધિ થાય.
નાના પાસેથી પણ ગુણ ગ્રહણ કરવામાં નાનમ નથી. તેથી મેટાની મહત્તા ઘટતી નથી પણ વધે છે.
જેટલી ઉતાવળ જીવને ખીજાને ગુણ્ આપવાની છે, તેટલી જ ઉતાવળ ખીજામાંથી ગુણ ગ્રહણ કરવાની આવી જાય, તે મુનિજીવન ખરેખર ઉજ્જવળ બની જાય.
મુનિપણાને ઉચિત સ` ક્રિયાઓ, મુનિ અપ્રમત્તપણે આચરે. ઊંઘ અલ્પ લે. અને તે સિવાયના કાળમાં જ્ઞાન, ધ્યાન, સ્વાધ્યાય, જાપ અથવા સ્વ-પરહિતકર કાઈ ને કાઈ ક્રિયામાં જ મગ્ન હોય, પણ એક મિનિટ પણ વેડફે નહિ.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
તદોહન
એ પ્રમાણે શ્રી તીર્થકર દેવની આજ્ઞા મુજબ પાળેલ સંયમ આત્માને સર્વકાળમાં હિતકારી નીવડવા ઉપરાંત અનેક આત્માઓને પ્રેરક તેમ જ ઉપકારક નીવડે
ગુરુકુળવાસમાં વસતા મુનિએ પિતાના આતમય માટે એક બાબત ખાસ ખ્યાલમાં રાખવાની છે કે જે કિયા કરવાથી વિષય અને કષાયની મંદતા થાય તે ક્રિયાની જરા જેટલી પણ ઉપેક્ષા ન થઈ જાય. - જે ક્રિયાઓ કરવાથી વિષય અને કષાય પાતળા પડતા નથી, તે ક્રિયાઓ ગમે તેટલી મટી હેય, છતાં આરાધનાના માર્ગમાં તેની કોઈ કિંમત નથી, પણ તે માત્ર કાયકલેશરૂપ અને અર્થહીન બોજારૂપ બને છે.
અનંત ઉપકારી શ્રી તીર્થકર ભગવંતોએ ફરમાવેલી વિવિધ પ્રકારની આજ્ઞાઓમાંથી કઈ પણ આજ્ઞા લઈશું તે તે આજ્ઞાની પાછળ પ્રધાનપણે એ એક જ ભાવ રહેલો પ્રતીત થશે કે, કોઈ પણ રીતે વિષય અને કષાયની મંદતા થાઓ. બસ આ એક જ ધ્વનિ પ્રત્યેક આજ્ઞાન મૂળમાં રહેલું હોય છે.
જે કિયામાં આત્માનું હિત નથી, તે ક્રિયા પર માર્થથી કિયા જ નથી. લાખે-કરોડોના વેપારમાં જે નફો નથી તે તે વેપાર જેમ નિરર્થક છે, તેમ પરોપકાર માટે ગણાતી મેટામાં મોટી ક્રિયાઓમાં પણ જે આત્મહિતની બુદ્ધિ નથી, તો તે પણ નિરર્થક છે.
છેવટે ઓછામાં ઓછું બોલવું અને વધુમાં વધુ
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદર્શ મુનિજીવન
૧૦૯ કામ કરવું એ પ્રમાણે આ લેખના પ્રારંભમાં દર્શાવેલા બે મુદ્દાઓનું અમલીકરણ મુનિજીવનમાં ખાસ જરૂરી છે.
એના વિના યથાર્થ પ્રગતિ શક્ય નથી. વિદનોની પરંપરા ઘટવાને બદલે વધતી જ જાય છે.
આથી આદર્શ મુનિજીવનના ઘડતર માટે ઓછામાં ઓછું બોલવું એ ઉપાય સર્વોત્તમ છે.
પૂછયા વિના કોઈની સાથે બોલવું નહિ. ખરાબ ઈરાદે પૂછનારને પણ ઉત્તર આપવો નહિ.
જાણવા છતાં બુદ્ધિમાન પુરુષે અનર્થક બાબતોમાં લોકને વિષે જડની જેમ આચરણ કરવું. તુલાભાવ અપનાવવો જોઈએ.”
ટંકશાળી આ શાસ્ત્રવચન મુનિએ ગાંઠે બાંધવા જેવાં છે.
તેથી સાધકનું જીવન આદર્શરૂપ બને છે.
ઈષ્ટ કે અનિષ્ટ જે કાંઈ બને તેની મન ઉપર કશી અસર ન થવા દેવી તે દૈવી ગુણ છે. પ્રાપ્તમાં સંતોષ એ શુભવૃત્તિ છે. ઈષ્ટાનિષ્ટમાં સમાનભાવ એ આત્માની પરિણતિ છે.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાનક્રિયાભ્યાં મેાક્ષઃ
આત્માની એ અવસ્થા
આત્માની શુદ્ધ અવસ્થા એ મેક્ષ છે અને અશુ
અવસ્થા એ સ`સાર છે.
અશુદ્ધ અવસ્થા કે શુદ્ધ અવસ્થા, એ કાઈ વસ્તુની
હાય છે.
જીવ એ વસ્તુ છે.
તેની એ અવસ્થા છે.
એક શુદ્ધ અવસ્થા અને ખીજી અશુદ્ધ
ज्ञानक्रियाभ्यां मोक्षः
અશુદ્ધ અવસ્થામાં રહેલેા જીવ, શુદ્ધ અવસ્થાની પ્રાપ્તિ કેવી રીતે કરી શકે, એના ઉપાય બતાવવા માટે શાસ્ત્રકાર ભગવતાએ જ્ઞાનક્રિયાભ્યાં મેાક્ષઃ, એ સૂત્રની રચના કરી છે.
જીવના મેાક્ષ એકલા જ્ઞાનથી કે એકલી ક્રિયાથી નથી, પરંતુ એ બેના સંચેાગથી જ છે, એ વાતને આ સૂત્ર સ્પષ્ટપણે દર્શાવે છે.
ખીજા શબ્દોમાં કહેવું હાય તા એમ કહી શકાય કે ક્રિયાનિરપેક્ષ જ્ઞાન, એ જ્ઞાન જ નથી અને જ્ઞાનનિરપેક્ષ ક્રિયા એ ક્રિયા જ નથી.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાનક્રિયાભ્યાં મેક્ષા
૧૧૧ સાચું જ્ઞાન ક્રિયા સહિત જ હોય છે. સાચી ક્રિયા, જ્ઞાનપૂર્વક જ થાય છે.
એ રીતે ક્રિયા અને જ્ઞાન, જળ અને રસની જેમ પરસ્પર મળેલાં જ હોય છે.
જળ અને તેનો રસ એ જેમ છૂટાં પાડી શકાતાં નથી, તેમ સમ્યક જ્ઞાન અને સમ્યફ ક્રિયા પણ એકબીજાથી જુદાં પાડી શકાતાં નથી.
સંપત્તિહીન દરિદ્ર માણસ જે ચિંતામણિ રત્નના સ્વરૂપને જાણનારો હોય તો તેની પ્રાપ્તિના ઉપાયને છોડીને બીજી પ્રવૃત્તિ કરી શકે જ નહિ અને જે કરે તો તે ચિંતામણિ રત્નના સ્વરૂપને જાણનારો છે એમ કહેવાય જ નહિ.
તેમ અશુદ્ધ અવસ્થામાં રહેલો આવ, અશુદ્ધ અવસ્થાના દુઃખને અને શુદ્ધ અવસ્થાના સુખને ખરેખર જાણતો હોય, તો અશુદ્ધ અવસ્થા ટાળીને શુદ્ધ અવસ્થા મેળવવાના ઉપાયમાં પ્રવૃત્તિ કર્યા સિવાય રહી શકે જ નહિ.
એ ઉપાયનું નામ જ કિયા છે.
તથા શુદ્ધ અને અશુદ્ધ અવસ્થાનાં સ્વરૂપનું સાચું ભાન તેનું નામ જ જ્ઞાન છે.
જેમ મોક્ષની બાબતમાં તેમ સંસારના પ્રત્યેક કાર્યની સિદ્ધિમાં પણ જ્ઞાન અને કિયા પરસ્પર મળેલાં જ હોય છે.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨
તત્વદેહન આંધળા અને પાંગળાનું દૃષ્ટાન્ત શાસ્ત્રમાં એ માટે આંધળા તથા પાંગળાનું એક દૃષ્ટાંત પ્રસિદ્ધ છે.
એક ગામમાં આગ લાગવાથી, ગામના બીજા બધા માણસો તો પિતાને જીવ બચાવવા માટે ભાગી છૂટ્યા, પણ એક આંધળો હતો તે આંખે નહિ દેખી શકવાથી અને એક પાંગળ હતું તે દેખવા છતાં પણ પગ નહિ હોવાથી આગનું સ્થાન છેડી શક્યો નહિ અને આગમાં ભમીભૂત થઈ ગયા.
જે તેઓ પરસ્પર મળી શક્યા હોત અને આંધળાએ પાંગળાની અને પાંગળાએ આંધળાની મદદ લીધી હોત તે બંને બચી શક્યા હોત.
આ દષ્ટાંતનો સાર એ છે કે કિયા વગરનું જ્ઞાન પાંગળું છે અને જ્ઞાન વગરની કિયા આંધળી છે.
એ બેને પરસ્પર સંગ ન થાય તે બંનેનો નાશ થાય. ' અર્થાત્ એકલા કિયાવાન કે એકલા જ્ઞાનવાનને, આ સંસારરૂપી આગમાં નાશ થયા વિના રહે નહિ.
વસ્તુસ્થિતિ આમ હોવા છતાં એકલા જ્ઞાનને કે એકલી ક્રિયાને પક્ષપાત જીવને શાથી થાય છે, તેનાં પણ કારણે છે.
અને તે એ છે કે, શામાં જ્ઞાનનો મહિમા ગાતી વખતે ક્રિયાની તુચ્છતા બતાવી હોય છે અને ક્રિયાનો મહિમા ગાતી વખતે જ્ઞાનની નિઃસારતા વર્ણવી હોય છે.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
જ્ઞાનક્રિયાભ્યાં મેક્ષ
જીવના બે દોષ અશુદ્ધ જીવને અનાદિની અશુદ્ધતાના કારણે બે દોષ ઘર કરી ગયા હોય છે.
એક તે શુભ કિયામાં આળસ અને અશુભ ક્રિયામાં તત્પરતા.
બીજે દેષ તે આત્મસ્વરૂપનું અજ્ઞાન અને પરસ્વરૂપમાં આત્મસ્વરૂપનો ભ્રમ.
આ બે દોષ, જીવમાં એવા જડ ઘાલીને બેઠા હોય છે કે તે જ્યારે જ્ઞાનનો મહિમા સાંભળે છે, ત્યારે ક્રિયામાં આળસુ બની જાય છે અને જ્યારે ક્રિયાને મહિમા સાંભળે છે, ત્યારે જ્ઞાન પ્રત્યે ઉપેક્ષા ભાવવાળ બની જાય છે.
જીવની આવી અશુદ્ધ દશામાં, જ્યારે તેને જેવા ઉપદેશકનો સંચાગ મળે છે, ત્યારે તે તેવા દેષવાળા બની જાય છે. એવી દશામાં તેની શુદ્ધિ થવી તે દૂર રહી જાય છે, કિન્તુ અનાદિ કાળથી લાગેલા એક યા બીજા દેષની અધિક ને અધિક પુષ્ટિ થવાથી તે વધારે ને વધારે અશુદ્ધ થતું જાય છે.
જ્યારે તેને શુદ્ધ ઉપદેશક ગુરુ મળે અને એમાંથી એક પણ દેષ પુષ્ટ ન થઈ જાય તેવી સાવધાનીપૂર્વક ઉપદેશ આપે ત્યારે તે જે સચેતન હોય તે જ્ઞાન અને કિયા ઉભયની સાધના કરનારે થાય. અશુદ્ધિને નાશ કરી, શુદ્ધિને પામી શકે.
અહીં જ્ઞાનથી આત્મસ્વરૂપનું જ્ઞાન લેવાનું છે અને ત. ૮
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
- તત્ત્વદેહન કિયાથી હિંસાદિ અશુભ કિયાઓનું નિવારણ કરનારી ક્રિયાઓ સમજવાની છે.
મોક્ષમાર્ગમાં આત્મજ્ઞાનશૂન્ય જ્ઞાન, સમગ્ર જગતનું થાય, તે પણ તેની કાંઈ જ કિંમત નથી.
અને સાક્ષાત્ કે પરંપરાએ અહિંસાદિ ભાવેને ઉત્તેજન આપનારી કિયાઓ સિવાયની ક્રિયાઓ (ધર્મ, પરલેક કે પરોપકારાદિ કઈ પણ નામે) ચાહે તેટલી સંખ્યામાં થાય, તે પણ તેનું કશું જ મૂલ્ય નથી. ' દેશ, સમાજ કે ધર્મની ઉન્નતિના નામે આત્મજ્ઞાનશૂન્ય જ્ઞાન કે કેળવણીને વિકાસ એ જેમ મોક્ષમાર્ગ નથી, તેમ જ્ઞાન, વિરાગ્ય કે અધ્યાત્મ આદિના નામે અહિંસાદિ શુભ ભાવોને ઉત્તેજન આપનારી કિયાઓને નિષેધ એ પણ મોક્ષમાર્ગ નથી.
આત્માથી જીએ તે બંનેનું યથાર્થ સ્વરૂપ સમજીને, તે બંનેમાંથી એકની પણ ઉપેક્ષા કર્યા વિના યથાશક્ય આરાધક જીવન ગાળવા નિરંતર પ્રયાસ કરે જોઈએ.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રતિદિન અવશ્ય કરવા લાયક
સામાયિકની ક્રિયા
સામાયિક એટલે શું? સમભાવની પ્રાપ્તિ તે સામાયિક કહેવાય છે.
જગતના સમસ્ત પદાર્થોના મૂળ દ્રવ્યને વિચાર કરવામાં આવે અને વિનાશશીલ એવા પર્યાયનું ગ્રહણ ન કરાય અથવા ભેદભાવ અને વિવેકબુદ્ધિ વડે પદાર્થના સ્વરૂપનો ખ્યાલ કરી મધ્યસ્થ ભાવવાળા રહેવાય તે સામાયિક છે.
સામાયિક એ આત્માને જ સ્વાભાવિક ગુણ છે.
જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્ર એ આત્માના મૂળ ગુણો છે. તેની સાથે બીજા પણ અનંત ગુણ બતાવ્યા છે.
તેમાં સામાયિક એ મુખ્ય ગુણ છે, એ ગુણ પ્રાપ્ત થવાથી કર્મબંધ થતો અટકે છે. કારણ કે કર્મબંધનું કારણ મમત્વભાવ છે. તેને સમત્વભાવ વડે મૂળથી નાશ થાય છે. એ સમત્વભાવ તે સામાયિક છે.
દ્રવ્ય અને ભાવ સામાયિક આવા ભાય સામાયિકની પ્રાપ્તિ માટે શાસ્ત્રકાર ભગવંતોએ દ્રવ્ય-સામાયિકને વિધિ દર્શાવ્યો છે.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
તનવદેહન દ્રવ્ય તે ભાવનું નિમિત્ત છે.
જે જે દ્રવ્ય કિયાઓ છે, તે દરેકની પાછળ ઉત્તમ ભાવનાઓ રહેલી છે. | સામાયિકનો સમાવેશ ચારિત્રમાં થાય છે અને ચારિત્ર તે રત્નત્રયીરૂપ ગુણમાં એક મૂળ ગુણ છે.
દ્રવ્યથી ચારિત્ર વ્રત-નિયમરૂપ છે.
ભાવથી આત્માના સ્વરૂપમાં નિરંતર રમણ કરવાની ક્રિયારૂપ છે.
મતલબ કે દ્રવ્ય-સામાયિક એ ભાવ-સામાયિકનું મંગળ પ્રવેશદ્વાર છે.
ભાવ-સામાયિકનો અર્થ એ છે કે, ચિદાનંદમય આત્મસ્વરૂપમાં નિર્વિક૯૫૫ણે, ઉદાસીનભાવે લીન થવું.
આવું સામાયિક સકળ કર્મને ક્ષય કરવાવાળું છે.
ભાવ-સામાયિક એવા પ્રકારનું છે કે, તે દરેક પ્રવૃત્તિ-નિવૃત્તિમાં આપોઆપ થયા કરે છે. માત્ર આત્માની દિશાનું વલણ તે તરફ થવું જોઈએ. મન-વચન-કાયાની પ્રવૃત્તિ જ એવા પ્રકારની થઈ જવી જોઈએ કે જેથી ક્રમે ક્રમે આમિક ગુણોનો વિકાસ થતો રહે. એ ભાવસામાયિકના પ્રાગટયનું રહસ્ય છે.
ખરું સામાયિક સમ” એટલે સમતાભાવ. આય” એટલે લાભ. મતલબ કે જે ક્રિયા કરવાથી સમતા – સમભાવની
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રતિદિન અવશ્ય કરવા લાયક સામાયિકની ક્રિયા ૧૧૭ પ્રાપ્તિ થાય તે ક્રિયાને સામાયિક કહે છે.
‘સમતા-ગંગા મગનતા ઉદાસીનતા જાત.” સમતારૂપી ગંગામાં મગ્નતા થવાથી જે ઉદાસીનતાભાવ પ્રાપ્ત થાય, તે ખરુ· સામાયિક છે.
સર્વ પ્રાણીઓને વિષે સમતા, ઇન્દ્રિયાના પાંચ વિષા પ્રત્યે સમતા, સ` પદાર્થો વિષે સમતા અને સર્વ ચિત્તવૃત્તિએ પ્રત્યે સમતા, એ સામાયિક છે.
શ્રી નવકારનુ` સ્વરૂપ
આવા અનુપમ સામાયિકમાં પ્રવેશ, શ્રી નવકારના સ્મરણપૂર્ણાંક કરવાનેા હોય છે.
સાચા સામાયિક માટે સાચા ‘નમસ્કાર' જરૂરી
છે જ.
આ જગતમાં એવી એક પણ ખાખત નથી કે જેના સમાવેશ, મહામત્ર શ્રી નવકારમાં ન થતા હાય. શ્રી પ’ચપરમેષ્ઠી ભગવંતાનું યથાર્થ સ્વરૂપ જાણ્યું, તે જગતમાં બીજી કાઈ ખાખત જાણવાની રહી જતી નથી. સઘળાં તત્ત્વા, દ્રબ્યા અને સિદ્ધાન્તા શ્રી પંચપરમેષ્ઠીના મૂળ સ્વરૂપમાં સમાઈ જાય છે.
સિદ્ધ પરમાત્માનું સ્વરૂપ સમજાઈ જાય, તેા કનું સ્વરૂપ સમજાઈ જાય. કર્મીના સ્વરૂપને સમજવાની સાથે પુદ્ગલ પરમાણુનુ' સ્વરૂપ સમજાય, કને માંધનાર જીવનું” સ્વરૂપ સમજાય. સાથે ધર્મ, અધમ, કાળ અને આકાશ દ્રવ્ય પણ સમજાય.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
તદેહન ષડ દ્રવ્યનું સ્વરૂપ સમજાય એટલે શ્રી અરિહંત અને સિદ્ધનું સ્વરૂપ સમજાય. અને એ બે બાબત સમજાય એટલે સમસ્ત કાલકનું સ્વરૂપ પણ સમજાઈ જાય.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે શ્રી નવકાર મંત્રનું યથાર્થ જ્ઞાન થાય તો એ કોઈ પણ પદાર્થ નથી કે જેનું જ્ઞાન, શ્રી નવકારમંત્રની બહાર રહી જાય.
સકળ શાસ્ત્રોનું રહસ્ય કહે કે ચૌદ પૂર્વને સાર કહે, તે પણ આ શ્રી નવકાર જ છે.
એટલે આ મહામંત્રને પાઠ ભણીને સામાયિક કરવાનું વિધાન થયેલું છે.
શ્રી અરિહંતનું સ્વરૂપ મહામંત્ર શ્રી નવકારનું પ્રથમ પદ–“નમો અરિહં. તાણું” શ્રી અરિહંત-નમસ્કારવાચી છે.
“અરિહંતની વ્યાખ્યા કરતાં શાસ્ત્રકાર ભગવંતો ફરમાવે છે કે -
'रागादि दोषान् कर्मशत्रन् वा जयतीति जिनो, हन्ति ત્તિ અરિહંતઃ |
જે રાગદ્વેષાદિ અઢારે દૂષણે અથવા કર્મરૂપી શત્રુને નાશ કરી વિજય મેળવે અને કર્મથી મુક્ત થાય તે અરિહંત.
ઘાતી કર્મોના ક્ષય વિના કેવળજ્ઞાન થતું નથી. તેથી પહેલાં ઘાતી કર્મોરૂપી શત્રુને નાશ અને પછી
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રતિદિન અવશ્ય કરવા લાયક સામયિકની ક્રિયા ૧૧૯ તીર્થકર નામકર્મને ઉદય, એ બે જેને હોય તે “અરિહંત' છે.
કેવળજ્ઞાનના પ્રાગટય પછી શ્રી અરિહંત જગતના જીવોને ધર્મને ઉપદેશ આપી, કર્મથી મુક્ત થવાને માર્ગ બતાવે છે. તીર્થની સ્થાપના કરે છે.
એ રીતે ઉપદેશ વડે ભવ્ય જીવોને ઉપકારી શ્રી અરિહંત જ હેવાથી તથા સિદ્ધ પરમાત્માનું સ્વરૂપ સમજાવનાર પણ શ્રી અરિહંત હાવાથી – ઉપકારકપણું વડે – તેમનું ગ્રહણ પ્રથમપદે થાય છે.
પરમ ઉપકારીને પ્રથમ નમવાથી વિનયરૂપી મહાન ગુણના અધિકારી બનાય છે.
વિનયનું સ્વરૂપ અને ફળ હવે તે “વિનયનું સ્વરૂપ તેમ જ ફળ જોઈએ. विणयाहिया विज्जा दिति फलं इहपरलोअम्मि । न फलंति विणयहिणा सस्साणि व तोयहिणाणि ॥
અર્થ : વિનયથી પ્રાપ્ત થયેલી વિદ્યા આ લેક અને પરલેકને વિષે ફળદાયી થાય છે. વિનયહીન વિદ્યા, પાણી વિનાના ધાન્યની જેમ ફળદાયી થતી નથી.
'आयरियनमुक्कारा विज्जा मंता य सिज्जति ।'
"જિનેશ્વરની ભક્તિના પ્રભાવે જેમ પૂર્વ સંચિત કર્મો નાશ પામે છે તેમ “આચાર્યોના નમસ્કાર વડે વિદ્યા અને મંત્ર સિદ્ધ થાય છે.” - એ કારણે સૌ પ્રથમ ગુરુઓને વંદન, વિનય,
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
તત્વદેહન વેયાવચ્ચ અને નમસ્કાર કરે જરૂરી છે. દરેક પ્રકારની ધર્મકિયા ગુરુવંદનપૂર્વક અને ગુરુ સાક્ષીએ કરવી જોઈએ,
ક્ષમાશ્રમણ-ક્ષમાપ્રધાન, દશવિધ યતિધર્મને પાળનાર તપોનિરત સાધુ ભગવંત ગુરુસ્થાને છે. | સામાયિક આદિ ધર્મક્રિયાઓમાં જેટલું મહત્ત્વ શ્રી નવકારસ્મરણનું તેમ જ ગુરુવંદનનું છે, તેટલું જ મહત્તવ ઈયિાવહી પડિક્કમવાનું છે.
ઈરિયાવહી વસ્ત્રને રંગ ચડાવવો હોય તે પ્રથમ તેને ધોઈને સ્વચ્છ કરવું જોઈએ. શુદ્ધ થયેલ વસ્ત્ર પર મનમાન્ય રંગ ચડાવી શકાય છે, તેમ દરેક કિયાના પ્રારંભમાં પાપ અને દેષથી મુક્ત થવા માટે ઈરિયાવહી પડિક્કમવી જોઈએ, એ શિષ્ટ સંપ્રદાય છે.
ચૈત્યવંદન, સ્વાધ્યાય, ધ્યાન, આવશ્યક આદિ ઈરિયાવહી પડિકમ્યા વિના કલ્યું નહિ. •
ઈરિયાપથ” એટલે ચાલવાને માર્ગ. અથવા સાધુ, શ્રાવકને માર્ગ.
તેમાં પ્રવર્તતા થયેલા, લાગી ગયેલા દોષથી મુક્ત થવાની જે કિયા તે ઈરિયાવહી.
તેમાં “મિચ્છામિ દુક્કડમ' પદ આંતરિક પશ્ચાત્તાપસૂચક છે.
અશક્ય પરિહારને લઈને કેઈ પણ જીવને ત્રાસ ઉપજાવ્યો હોય, તે સર્વે મિથ્યા થાઓ.” અર્થાત્ “એ
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રતિદિન અવશ્ય કરવા લાયક સામાયિકની ક્રિયા ૧૨૧ દોષથી હું મુક્ત થાઉં.” એવી તેમાં ભાવના છે.
અલ્પ દોષથી પણ આત્માને મુક્ત કરવા માટે કેટલે “ઉપગ રાખવાની જરૂર છે, તે નીચેના ભેદેથી સમજાશે.
મિચ્છામિ દુક્કડમ' અર્થાત “મારું દુષ્કૃત મિથ્યા થાઓ” એ પદથી કર્મબંધનનું દ્વાર બંધ થાય છે એ સાચું, પરંતુ એ દ્વાર બંધ રાખવા માટે જરૂરી ઉપયોગમય અવસ્થામાં સહેજ પણ ખલના યા પ્રમાદ સેવાઈ જાય છે. કુલ ૧૮૨૪૧૨૦ ભેદે આત્માને દોષ લાગી જાય, કર્મને બંધ પડી જાય.
આ ૧૮૨૪૧૨૦ ભેદની સ્પષ્ટતા નીચે પ્રમાણે છે: ૫૬૩ ભેદ.
તેને “અભિયા' આદિ ૧૦ પદે ગુણતાં પ૬૩૦ થાય.
તેને રાગ અને દ્વેષ વડે ગુણતાં ૧૧૨૬૦ થાય.
તેને કરવું, કરાવવું અને અનમેદવું એ ત્રણ વડે ગુણતાં ૩૩૭૮૦ થાય.
તેને ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાન એ ત્રણ કાળ વડે ગુણતાં ૧૦૧૩૪૦ થાય.
૧૦૧૩૪૦ ને ત્રણ કાળના ત્રિકરણોગે ગુણતાં ૩૦૪૦૨૦ થાય.
તેને અરિહંત, સિદ્ધ, સાધુ, દેવ, ગુરુ અને આત્મા એ ૬ વડે ગુણતાં કુલ ૧૮૨૪૧૨૦ થાય.
આટલા ભેદે લાગતા દેષથી બચવા માટે, આત્માને
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
તદેહન મુક્ત રાખવા માટે કેવા ઉપગની જરૂર ગણાય તે સમજાય તેવું છે.
ઉપગપૂર્વક આપેલા મિચ્છામિ દુક્કડમથી આત્મા શુદ્ધ થાય, એમાં આશ્ચર્ય નથી.
દરેક જીવ પ્રત્યે મૈત્રીભાવ કેળવવા માટે આ “મિચ્છામિ દુક્કડમ' ઉચ્ચ પ્રકારનું શિક્ષણ આપે છે. જે તે સમજીને કરાય તે આંતરિક પરિણામની શુદ્ધિ કરાવી શુભ ધ્યાન વડે ઘેર પાપનો પણ એક ક્ષણવારમાં જ વિનાશ કરી આપે છે.
સ્નાન કરીને શુદ્ધ થયા પછી ગૃહસ્થો વસ્ત્રાલંકાર ધારણ કરે છે તેમ ઈરિયાવહી પડિકમ્યા પછી, “તસ્સઉત્તરી” સૂત્રને પાઠ ભણાય છે.
અન્ય જીવો પ્રત્યે થતાં પાપને પ્રતિબંધ થયા પછી, આત્મા અંતરથી પણ વિશુદ્ધ થઈને પાપકર્મથી સર્વથા રહિત થાય એ હેતુથી કાયાને દરેક જાતને વ્યાપાર અટકાવીને કાસર્ગ કરવાનો છે. •
ઈર્યાપથિકી (ઇરિયાવહી) સૂત્ર પરદયાને સૂચવે છે. તસઉસરી” સૂત્ર સ્વદયાનું ભાન કરાવે છે. કાયેત્સર્ગની કિયા ગપ્રધાનતા સૂચવે છે.
બીજાઓ જે વેગ પ્રાપ્ત કરવા અહર્નિશ પ્રયત્ન કરે છે, તે ચોગની ઉત્તમ પ્રકારની ક્રિયા જેનોને વારસામાં મળેલી છે. કાત્સર્ગ ધ્યાનની ક્રિયા છે. બંને સૂત્રો વડે આત્માની શુદ્ધિ કર્યા પછી
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રતિદિન અવશ્ય કરવા લાયક સામાયિકની ક્રિયા ૧૪ ધર્મપ્રવર્તક, પરમોપકારી શ્રી તીર્થકર ભગવંતેને નમન કરવારૂપી સ્તુતિનું કાર્ય કરવું જોઈએ.
સ્તુતિ વડે જીવ જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્ર અને બોધિલાભને મેળવે છે.
આલંબન ઉપર જીવની પરિણતિને આધાર છે. અને ત્રણ જગતમાં સર્વશ્રેષ્ઠ આલંબન શ્રી તીર્થકર પરમાત્માનું છે. એટલે જેમાં ગ્રેવીસે તીર્થકર ભગવંતોની સ્તુતિ સમાયેલી છે, તે લેગસ્સ” સૂત્રને વારંવાર સ્થાન અપાયું છે..
એટલે સામાયિકની પ્રતિજ્ઞા પૂર્વે લેગસ સૂત્ર ભણવું પડે છે.
આ સૂત્ર ઉપર પુનઃ પુનઃ ચિંતન-મનન કરવાથી, શ્રી તીર્થકર ભગવંતએ જેવી રીતે પિતાનાં કર્મોને ક્ષય કર્યો, તેવી રીતે આત્માને કર્મથી મુક્ત થવાને માર્ગ મળી આવે છે.
સામાયિકની પ્રતિજ્ઞા પૂરી બે ઘડી (૪૮ મિનિટ સુધી સમભાવમાં રહેવાની પ્રતિજ્ઞા તે સામાયિકની પ્રતિજ્ઞા છે.
ત્રણ વેગ (મોગ, વચન, કાયાગ) ત્રણ કરણ વડે સર્વ સાવદ્ય(પાપ)વ્યાપારને ત્યાગ કરવો તે યથાર્થ સમભાવ છે.
પૂર્વે સેવેલાં પાપકર્મોની નિંદા, વર્તમાનમાં તેને ત્યાગ અને ભવિષ્યમાં નહિ કરવાની ભાવના તેમાં દર્શાવાય છે.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
તરવહન પડિસ્કમામિ એ વૈરાગ્યવાચક છે. પડિકમામિ એટલે હું પ્રતિકકું છું. પ્રતિક્રમવું એટલે પાપથી પાછા પડવું. પાપથી પાછા પડવામાં વિરાગ્ય સમાયેલો હોય છે. નિંદા એ જ્ઞાનવાચક છે. જ્ઞાન એ કુપચ્ચ-ત્યાગ માટે છે. ગર્હ એ શ્રદ્ધાવાચક છે. શ્રદ્ધા એ પચ્ચસેવનતુલ્ય છે. વ્યુત્સર્ગ એ ચારિત્રવાચક છે. ચારિત્ર એ રસાયણસેવન છે. અહીં તપ એ સર્વ રસાયણમાં શ્રેષ્ઠ મકરધ્વજતુલ્ય છે. પછી ત્રણ નવકાર ગણવાના છે.
ત્રણ નવકારમાં પ્રથમ એ પ્રારંભ મંગળ છે, બીજે સ્વાધ્યાયરૂપ છે અને ત્રીજે સમાધિ મંગળરૂપ છે.
પ્રથમ મંગળ વડે વિદનનાશ, મધ્યમંગળ વડે સ્થિરીકરણ અને અંત્યમંગળ વડે શિષ્ય-પ્રશિષ્યાદિમાં પ્રવૃત્તિ થાય છે.
બધી કિયા ગુરુ સાક્ષીએ કરવાથી ફળીભૂત થાય છે.
ગુરુ મહારાજની ઉપસ્થિતિ હોય તે તેમની પુણ્ય નિશ્રામાં અને અનુપસ્થિતિ હોય તે સ્થાપનાચાર્યજી ભગવંત સન્મુખ દરેક ક્રિયા થવી જોઈએ.
આ રીતે થતી સામાયિકની ક્રિયા, અમૃતક્રિયારૂપે પરિણમી આત્માને સર્વ કર્મમુક્ત બનાવી, પરમપદને ભાગી બનાવે છે.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ, મૈત્રી અને નિર્વિષય મન
તત્વની પ્રાપ્તિમાં પાયાને ગુણ તત્ત્વવિષયક જિજ્ઞાસા પહેલાં અદ્વેષ અને જિજ્ઞાસા પછી શુશ્રષા હેય તે તે તાવિક બને છે.
ગનું અંગ અદ્વેષ છે પહેલું,
સાધન સવિ લહે તેહથી વહેલું.” એમ પૂ. શ્રી યશોવિજયજી મહારાજ હૈષ પાપસ્થાનકની. સજઝાયમાં કહે છે.
યોગની આઠ દષ્ટિએમાં પ્રથમ મિત્રા દષ્ટિમાં “અદ્વેષ ગુણ પ્રગટે છે.
પછી તારા, બલ, દીપ્રા વગેરે દષ્ટિએમાં અનુક્રમે જિજ્ઞાસા, શુશ્રષા, શ્રવણ વગેરે ગુણે પ્રગટે છે.
ચોગની પૂર્વસેવામાં પણ દેવપૂજા, સદાચાર અને. તપની સાથે એ “મુકત્યષ” (મુક્તિને અષ) ગુણ મુખ્ય માન્ય છે.
અભને અખંડ શ્રમણપણાના પાલનથી નવ વેયક પર્વતની પ્રાપ્તિ કહી છે, ત્યાં પણ મુક્તિને અદ્વેષ તત્કાલ પૂરતો તેઓને હોય છે. તેના બળથી જ તે કિયા તેમને પ્રવેયકની પ્રાપ્તિ કરાવે છે.
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬
તત્ત્વદેાહન
આ બધા વિચાર કરતાં તત્ત્વની પ્રાપ્તિમાં પાયાના ગુણ ‘અદ્વેષ' છે.
અદ્વેષ’ એ શું પદાર્થ છે?
અદ્વેષ પછી જ સાચી જિજ્ઞાસા, પછી શુશ્રુષા અને શુશ્રુષા પછી જ શ્રવણ, ગ્રહણ, ધારણ, ઊહાપેાહ, અથવિજ્ઞાન અને તત્ત્વજ્ઞાન માનેલાં છે.
અદ્વેષ ગુણની પ્રાપ્તિ પછી જ બધા ગુણાની પ્રાપ્તિ સુલભ અને છે.
તેા ‘અદ્વેષ’ એ શું પદ્મા છે ?
જીવને અનાદિકાલીન દુઃખ (પદાર્થી) ઉપર દ્વેષ છે અને દુઃખના મૂળ ‘પાપ’ ઉપર પ્રેમ છે.
એ રીતે સુખ (પદાર્થી) ઉપર પ્રીતિ છે, પણ સુખનું છે તે ધર્મ” ઉપર દ્વેષ છે.
पुण्यस्य फलमिच्छन्ति पुण्यं नेच्छन्ति मानवाः ।
"
फलं पापस्य नेच्छन्ति पापं कुर्वन्ति सादराः ॥ એ રીતે જ્ઞાની પુરુષાએ માનવીની સાધારણ વૃત્તિનું નિદાન કર્યુ છે.
ધર્મ ઉપરના આ દ્વેષ અજ્ઞાનજન્ય છે અને તે (દ્વેષ) ધ, ધી અને ધર્મનાં સાધને પ્રત્યે હાય છે. સાચુ' સુખ મુક્તિમાં છે.
પરંતુ અનાદિ અજ્ઞાન અને મિથ્યાત્વના કારણે જીવને મુક્તિ, મુક્તિમા અને મુક્તિમાર્ગ-પ્રસ્થિત મહાપુરુષા ઉપર અનુરાગને બદલે દ્વેષ હેાય છે. તે દ્વેષ
જે મૂળ
C
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૭
અષ, મૈત્રી અને નિવિષય મન પહેલાં ટળવો જોઈએ. | મુક્તિના રાગમાં તે મુક્તિને મેળવી આપવાનું સામર્થ્ય છે જ, પણ મુક્તિ પ્રત્યે અષ પણ આવી જાય, તે પણ સંસારના ઉચ્ચ કોટિનાં સુખ આપવાનું સામર્થ્ય તેમાં છે જ.
તે દ્વેષ ટાળવાને અને અદ્વેષ કેળવવાનો પ્રાથમિક ઉપાય શું છે? તેના વિચારમાંથી માર્ગનુસારિતાના ગુણોનું વર્ણન છે.
ન્યાયયુકત વ્યવહારને પાયે તેમાં પ્રથમથી જ વૈભવ, વિવાહ, આહાર આદિ પ્રત્યેક ક્રિયામાં “ન્યાયબુદ્ધિને આગળ કરેલ છે.
ન્યાયયુક્ત વૈભવ, ન્યાયયુક્ત વિવાહ, ન્યાયયુક્ત વેષ, ન્યાયુક્ત વ્યય, સ્થાન, સંગ આદિનું વર્ણન છે.
- આ ન્યાયયુક્ત વ્યવહારને પાય શું છે, તેને ટૂંકમાં કહેવું હોય તે “આત્મૌપજ્યભાવ” છે, એમ કહેવાય.
માર્ગનુસારિતાથી માંડીને આગળની ભૂમિકાવાળાને દાન, દયા, પૂજન, સામાયિક, પ્રતિક્રમણ આદિ ધર્મનાં જેટલાં અંગે છે, તે બધાંયમાં “આત્મૌપમ્યભાવને કમિક વિકાસ છે.
એ કમિક વિકાસનું દયેય સિદ્ધ થાય તો તે ભાવધર્મ છે અને ન થાય તો તે દ્રવ્યધર્મ છે.
દ્રવ્યધર્મ પણ ભાવધર્મની સિદ્ધિ અર્થે હોય તે પ્રધાન દ્રવ્ય છે અને તે અર્થે ન હોય તે અપ્રધાન દ્રવ્ય છે.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
તત્વદેહન આત્મૌપજ્યભાવ એક બાજુ દ્વેષભાવ ટાળી આપે છે અને બીજી બાજુ સામગ્રીના સભાવે સ્નેહભાવને વિકસાવે છે.
શ્રેષને અભાવ અને સ્નેહને ભાવ – એ બે એક નથી.
શ્રેષને અભાવ અભવ્યને પણ સંભવે છે. પરંતુ મુક્તિ, મુક્તિમાર્ગ કે મુક્તિમાર્ગ-પ્રસ્થિત મહાપુરુષો તરફ અભવ્યના આત્માને સ્નેહને ભાવ પ્રગટી શકતો નથી.
તિવિષય મનની સાચી વ્યાખ્યા ધ્યાનનું એક લક્ષણ “તત્વાર્થસૂત્રમાં “જિન્નાનિરોણોધ્યાન એ રીતે કર્યું છે.
ચિત્તવૃત્તિનો કોઈ એક પ્રશસ્ત વિષયમાં નિરોધ કરે તે ધ્યાન છે.
ગદર્શન મુજબ વિજાતીય વૃત્તિના અંતરરહિત સજાતીય વૃત્તિને તૈલધારાવત અવિચ્છિન્ન પ્રવાહ (તાસ્લેવાતાનr) તેને ધ્યાન કહ્યું છે.
અહી “નિર્વિષય મનને ધ્યાન કહ્યું છે.
નિર્વિષયને અર્થ નિર્વિકલ્પ અર્થાત વૃત્તિરહિત ચિત્ત, એ થઈ શકે.
વૃત્તિરહિત ચિત્તના ત્રણ અર્થ થઈ શકે. મનેગુપ્તિની વ્યાખ્યામાં તે ત્રણે પ્રકારના ચિત્તનું વર્ણન છે.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
અદ્વેષ મૈત્રી અને નિવિષય મન
૧૨૯
ત્રણ પ્રકારનાં ચિત્ત
विमुक्तकल्पनाजाल = આ રૌદ્રધ્યાનથી રહિત સમત્વે સુપ્રતિષ્ઠિત = ધર્મ ધ્યાનથી સહિત = આમારામં મન: = શુકલ ધ્યાનથી યુક્ત. નયભેદે આ ત્રણે પ્રકારના ચિત્તને ‘નિવિષય’ કહી શકાય અને એ ત્રણેની ઉત્પત્તિ ‘આત્મૌપમ્યભાવ’માંથી થઈ શકે, તેમ જ તેને સામાયિકવાળું ચિત્ત પણ કહી શકાય.
• ત્યજ્ઞાતરૌદ્રધ્યાનન્ય, ત્યહ્રસાવચજર્મ: ।
मुहूर्त समता या तां, विदुः सामायिकव्रतम् ॥ અહી... જે એ ઘડીની સમતા ‘સામાયિકનત’માં વ`વી છે તે અને મનાગુપ્તિમાં ત્રણ પ્રકારના ચિત્તની વૃત્તિ ગણાવી છે તે એક જ છે.
‘નિવિષય વિત્ત ધ્યાનમ્' ત્યાં ‘શબ્દાદ્રિ વિષયેાના ચિંતનના અભાવ’ એટલેા જ અર્થ નથી લેવાના, કિન્તુ (‘બ્રહ્મારામં મન:”) ચિત્તની આત્મારામતા • આત્મરમણતા પણ વિવક્ષિત છે.
તે જાતની ચિત્તની વૃત્તિ, વિષયામાં દોષદર્શીન માત્રથી થતી નથી, કિન્તુ સ વિષયેામાં પ્રધાન એવે વિષય ‘આત્મા’, તેમાં રમણતા કેળવવાથી થાય છે.
અને આત્મારામતા, સર્વ આત્માઓને આત્મતુલ્ય જોવા માત્રથી જ નહિ, પણ સાથેાસાથ આત્મામાં રહેલ પરમાત્મતત્ત્વોવાથી આવે છે.
અભવ્યના આત્માઓને પણ ગ્રેવેયકમાં નિર્વિષયતા
ત. ૯
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
તત્વદેહના
આવે છે, પણ આત્મારામતા નથી આવતી.
આત્મારામતા માટે આત્મતત્વ પ્રત્યે પ્રીતિ ઉત્પન્ન થવી જોઈએ. અને એ પ્રીતિ જ સમત્વભાવની તાત્વિક જનેતા છે.
વિષ પ્રત્યેના વૈરાગ્યથી, “સમસુખદુઃખતા આવે છે અને આત્મતત્વના પ્રેમથી “વાસીચંદન કલ્પતા” “સમશત્રુમિત્રતા પ્રગટે છે.
એ બંને મળીને વાસ્તવિક “નિધિપર્શ મન: બને છે.
સમ્યગુદષ્ટિ જીવ વિષયોની વિપાક વિરસતા સમજતો હોવાથી મોક્ષને છોડીને બીજી કોઈ વસ્તુ ઉપર પ્રીતિ ધરાવતો નથી.
મોક્ષ ઉપરની પ્રીતિની કસોટી, મુક્તિમાર્ગ અને મુક્તિમાર્ગ-પ્રસ્થિત મહાપુરુષ ઉપર પ્રીતિ હેવી તે છે.
બીજી બાજુ તે (સમ્યગદષ્ટિ જીવ) વિષયાસક્ત (મિથ્યાષ્ટિ) છ ઉપર કરુણાબુદ્ધિવાળો હોય છે.
જગતમાં સૌથી વધારે દુઃખી કેણ? તેના ઉત્તરમાં શ્રી તીર્થંકર પરમાત્માએ ફરમાવ્યું છે કે, “અવિરત સમ્યગદષ્ટિ.
બીજા છ સ્વ દુઃખે દુઃખી છે.
જ્યારે અવિરત સમ્યગદષ્ટિ જીવ ચતુર્ગતિમાં ભ્રમણ કરી રહેલા અને મિથ્યાત્વ, અજ્ઞાનાદિથી રિબાતા જીવોના દુખે પણ દુઃખી છે. તે બધાનાં દુઃખોને જાણવા છતાં અને તેને પ્રતિકાર પણ જાણવા છતાં પોતે કાંઈ કરી શકતો નથી, તેનું તેને દુઃખ (કરુણા) હોય છે.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ, સંત્રી અને નિર્વિષય મન
૧૩૧ એ રીતે સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ મૈત્રી, મુદિતા, કરુણા અને ઉપેક્ષાભાવથી ભરેલો હોય છે.
તેથી અવિરતિના કારણે તથા બદ્ધાયુષી હોવાથી નરકમાં રહેલા શ્રેણિક આદિના જીવો કાયાથી નરકની પીડા ભેગવવા છતાં ચિત્તથી વજના તંદુલની જેમ અભેદ્ય હોય છે.
તેઓને કાયપીડા છે, પણ ચિત્તની પીડા નથી, તેમનું શારીરિક દુઃખ તેમને આર્ત-રૌદ્રાદિ દુર્ગાનનું કારણ થતું નથી. દુઃખાનુભવ વખતે પણ તેઓમાં વૈરાગ્ય, કરુણ આદિ શુભ ભાવનું પ્રાબલ્ય વર્તે છે.
'मन एव मनुष्याणां कारणं बन्धमोक्षयोः ।
बन्धने विषयासंगि मुक्तर्निविषयं मनः ॥'
આ શ્લોકમાં કહ્યા મુજબ, વિષયાસક્ત મન બંધનનો હેતુ છે અને “નિર્વિષય મન” તે મેક્ષને
મિથ્યાદષ્ટિ જીવ જિનેક્ત અનુષ્ઠાન કરવા છતાં, તેનું ચિત્ત વિદ્યાસંગિ હોવાથી, આધ્યાનાદિ કરે છે. અને સમ્યગદષ્ટિ જીવ નિર્વિષય મનવાળા હોવાથી સાંસારિક ક્રિયા વખતે પણ ધર્મધ્યાન ટકાવી રાખે છે. કિયામલ ક્ષય ન હોવા છતાં, ભાવમલને ક્ષય હોવાથી સંસારની કિયા ઉદયાધીન થઈને કરતા હોય છે. અર્થાત તેમને ચારિત્રમેહનો ઉદય છે, પણ મિથ્યાત્વમેહનો નથી. નિશ્ચયનયથી આ વાત બરાબર છે.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨
તરવહન પ્રભુજીનું શાસન સપ્તનયસમૂહાત્મક છે. તેથી વ્યવહારનયે ધર્મ, સાવધના ત્યાગીને છે. નિશ્ચયન ધર્મ, અંતરંગ વિરાગીને છે.
વ્યવહારનય ક્રિયાને પ્રાધાન્ય આપે છે. નિશ્ચયનય ભાવને પ્રાધાન્ય આપે છે.
ભાવ પણ અવિરતિ સમ્યગુદષ્ટિને જુસૂત્રનય માને છે.
શબ્દનય પ્રમત્ત સંયતને, સમભિરૂઢનય અપ્રમત્તસંયતને અને એવંભૂતનય કેવળી ભગવાનને ધર્મ માને છે. એ રીતે નયવાદને વિચારવાથી સમાધાન થશે.
જ્ઞાન ક્રિયામ્યાં મોક્ષ | હવે મહત્વના આ પદ પર વિચાર કરીએ.
સમ્યગુદર્શન અને સમ્યગુજ્ઞાન વિના એકલી સાવધ યોગના ત્યાગની કે તપ, સંયમની કિયાથી મોક્ષ નથી. તેમ તપ, સંયમ અને સાવદ્ય વ્યાપારના ત્યાગની કિયા વિના એકલા જ્ઞાનથી પણ મેક્ષ નથી.
“જ્ઞાન ૪ વિરતિક છે” સાચું જ્ઞાન તે જ છે કે જે સાવધનો ત્યાગ કરાવે છે. આવતાં નવાં કર્મોને રોકે છે અને પૂર્વનાં કર્મને ખપાવે તેવી બધી જ કિયા જ્ઞાનીને પણ ઉપકારક છે, કારણ કે તે વિના જ્ઞાન નિષ્ફળ જાય છે.
જ્ઞાન અમૂર્ત છે. તે મૂર્ત કર્મને ક્ષય કરી શકે? ક્રિયાકૃત કર્મને ક્ષય, પ્રતિપક્ષ ક્રિયાથી જ થાય.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
અદ્વેષ, મૈત્રી અને નિવિષય મન
૧૩૩
જ્ઞાનથી અજ્ઞાન અને મિથ્યાત્વ રોકાય, પણ ક્રિયાજનિત આસ્રવ ક્રિયાથી જ રાકાય. એ કારણે કેવળી ભગવાનને પણ ચેાગનિરાધાષ્ય ક્રિયા કરવા વડે 'જ માક્ષ થાય છે.
જ્ઞાનના સ્થાને જ્ઞાનનું બળ છે અને ક્રિયાના સ્થાને ક્રિયાનું બળ છે. જ્ઞાન વડે ઉપયાગશુદ્ધિ થાય, તાપણ ચાગશુદ્ધિ ક્રિયા વડે જ થાય.
જ્ઞાન થયા પછી પણ ધમાં તપ, સયમમાં વી' ન ફારવવુ' તે એક પ્રકારે માહના જ ઉદય છે. મન-વચન-કાયાના ચેાગેાની શુદ્ધિને રાકનાર પ્રમાદદોષ એ પણ ચારિત્રમેાહના જ ઉદય ગણાય છે. તેથી અને પ્રકારના મેાહને જીતવા માટે જ્ઞાન અને અપ્રમાદ અને જોઈએ. એમાંથી એક હાય અને ખીજો ઉપાય ન હાય ત્યાં સુધી મેક્ષ થાય નહિ,
એટલે અજ્ઞાનીને જેમ અજ્ઞાન ટાળવા ચેાગ્ય છે, તેમ પ્રમાદીને પ્રમાદ ટાળવા ચેાગ્ય છે. અને ટાળવા ચેાગ્ય છે, એમ જે માને, તેનું જ્ઞાન જ સમ્યગજ્ઞાન છે.
મેાક્ષમાગ માં ચૈાગશુદ્ધિ અને ઉપયેગશુદ્ધિ ગૌણુમુખ્ય ભાવે સાથે જ ચાલે છે.
――――
અહિંસાદ્રિ તેના પાલનથી ચાગશુદ્ધિ થાય છે અને ભક્તિ, વૈરાગ્યાદિ વડે ઉપયેગશુદ્ધિ થાય છે. આત્માના એ ગુણ મુખ્ય છે.
એક જ્ઞાન અને બીજો વી.
વીય ગુણની શુદ્ધિ તાઢિના પાલનથી થાય છે
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
તત્ત્વદાહન
અને જ્ઞાન ગુણની શુદ્ધિ મૈયાદિ ભાવે વડે થાય છે. વૈરાગ્યભાવ, માધ્યસ્થ્યભાવની અંતગત છે.
એક માધ્યસ્થ્ય પાપી પ્રત્યે છે, ખીજું પુદ્ગલ પ્રત્યે છે.
જીવમાત્ર પ્રત્યે મૈત્રી જોઈએ
ગુણી પ્રત્યેની મૈત્રી, ભક્તિ વડે અભિવ્યક્ત થાય છે. દુઃખી પ્રત્યેની (મૈત્રી) કરુણા વડે અને પાપી પ્રત્યેની મૈત્રી ઉપેક્ષા વડે.
જીવાદિતત્ત્વના સમ્યગ્ જ્ઞાનથી પુદ્ગલ પ્રત્યે વૈરાગ્ય અને જીવ તત્ત્વ પ્રત્યે મૈત્રી-સ્નેહ-પરિણામ જાગે છે, તે જ નિવિષય મનની સાચી વ્યાખ્યા છે.
‘નિવિષય. મન: યાનમ્ ।' એ વાકય ધર્માંધ્યાનને જણાવવા માટે છે. અને તે, શુકલ ધ્યાનને પણ જણાવે છે.
શ્રી જિનશાસનમાં સામાયિકવાળું ચિત્ત એ જ ધધ્યાન છે. અને શુકલ યાનનુ કારણ પણ તે જ છે. નિવિષયને અર્થે નિરનુખ ધ પણ થઈ શકે. જેમાં કમ ના અનુબ‘ધ નથી, ક બંધનની પર પરા ચાલતી નથી, તે નિરનુખ ધ મન છે.
એવું મન સામાયિકયુક્ત ચિત્તને જ કહી શકાય.
સામાયિક
સામાયિક ચાર પ્રકારનાં કહ્યાં છે.
(૧) સમ્યક્ત્વ સામાયિક; (૨) શ્રુત સામાયિક, (૩) દેશિવરિત સામાયિક, (૪) સવરતિ સામાયિક,
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
અદ્વેષ, મૈત્રી અને વિષય મન
૧૩૫ સામાયિકયુક્ત ચિત્તને “વાસીચંદનક૯૫” પણ કહ્યું
વાંસલાથી કેઈ છોલે કે ચંદનથી કેઈ લેપે (વિલેપન કરે) તો પણ જેની ચિત્તવૃત્તિ સમાન છે તેને વાસી ચંદન તુલ્ય કહેવાય છે.
“સામાયિક શબ્દ સામ, સમ અને સન્મ શબ્દોને ‘ઇકપ્રત્યય લગાડવાથી બન્યો છે.
સામ એટલે મધુર પરિણામ. સમ એટલે તુલા પરિણામ. સમ્મ એટલે ખીરખાંયુક્ત પરિણામ. મધુર પરિણામ એટલે સર્વ જીવોને વિષે મૈત્રી.
તુલા પરિણામ એટલે સુખદુઃખના હેતુઓને વિષે તુલ્ય મનોવૃત્તિ.
અને ખીરખાંયુક્ત પરિણામ એટલે સમ્યગૂ દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્રનું પરસ્પર જોડાણ.
મૈત્રી, પ્રમોદ, કરુણા અને માધ્યય એ ચારે ભાવે મળીને સામાયિકને પરિણામ બને છે.
પાંચ ભાવયુક્ત જીવમાં પરિણામિક ભાવ એ મૈત્રીભાવને વિષય છે.
ઔદયિક ભાવ, માધ્યશ્મ અને કરુણા ભાવને વિષય છે.
ઔપશમિકાદિ ભાવો મુદિતા(પ્રમોદ)ના વિષય છે.
ઔદયિક ભાવ, તીવ મેહનીય કર્મનો હોય તે તે માધ્યથ્યને અને વેદનીય, અંતરાયાદિ કર્મ હોય તે
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
તત્ત્વદાહન
કરુણાના વિષય અને છે. આ
રીતે સામાયિકવાળું ચિત્ત જ ધર્મધ્યાનને વિષય અને છે. અને એ જ ચિત્ત જ્યારે આત્મ રમણતાવાળું બને છે, ત્યારે શુકલરૂપ બનીને ઘાતી ક ના ક્ષય કરનારુ થાય છે.
તેને વાસીચ'નકલ્પ કહેવામાં મીજી અપેક્ષા એ છે કે, ચંદનને વાંસલાથી છેલવામાં આવે તેાપણ છેાલનારને, તે શીતળતા અને સુગંધ આપે છે, તેમ સામાયિકયુક્ત ચિત્તવાળા મહાત્માએ અપકાર કરનાર પર પણ અનુકંપાવાળા બને છે. અને ઉપકાર કરનારા થાય છે.
આ રીતે દુઃખ પ્રત્યે અદ્વેષ, જીવ પ્રત્યે મૈત્રી અને સામાયિકવાળું ચિત્ત એ ત્રણે પરસ્પર એવી રીતે જોડાચેલાં છે કે એકનો સદ્ભાવ, ખાકીના એના સુચેાગ કરાવીને જીવને શિવપદ્મના ભાગી બનાવે છે.
વિવેકથી પ્રવૃત્તિ અને સમજણથી નિવૃત્તિ એ શાંતિની જનેતા છેં. અવિવેકીની પ્રવૃત્તિ અને અજ્ઞાનીની નિવૃત્તિ એ અશાંતિની જનેતા છે.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમાત્મધ્યાનનાં ચાર માધ્યમ
नामाकृतिद्रव्यभावैः पुनतस्त्रिजगज्जनम् । क्षेत्रे काले च सर्वस्मिन्नर्हतः समुपास्महे ॥ १ ॥
પોતાના નામ, આકૃતિ દ્રવ્ય અને ભાવ દ્વારા જે અરિહંત પરમાત્માએ સમગ્ર વિશ્વમાં, સર્વાં કાળે જગતના જ્વાને પવિત્ર બનાવે છે તે શ્રી અરિહ ંતેાની અમે ભાવપૂર્વક ઉપાસના કરીએ છીએ.
નામજિન – સ્થાપના જિન – દ્રવ્યજિન અને ભાવજિનના ભેદથી શ્રી અરિહંત ચાર પ્રકારના હાય છે.
૧. નામજિન : જિનેશ્વર પરમાત્માનું નામ જેમ કે શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુ, શ્રી વર્ધમાનસ્વામી વગેરે.
૨. સ્થાપના જિન : શ્રી જિનેશ્વર પરમાત્માની
મૂર્તિ.
૩. દ્રવ્યજિન : શ્રી જિનેશ્વરપદને પામનાર જીવા જેમ કે ભવિષ્યમાં તીર્થંકર પરમાત્મા થનારા શ્રી કૃષ્ણ વાસુદેવ, શ્રી શ્રેણિક મહારાજા વગેરે અને શ્રીૠષભાકિ ચાવીસ શ્રી તીર્થંકર ભગવંતા વગેરે. જેએ જિનપદ પામીને અત્યારે સિદ્ધ થયેલા છે. તે બધા દ્રવ્યજિન છે.
૪. ભાવર્જિન : સમવસરણમાં બિરાજમાન થઈને પેાતાની નિમ`ળ વાણી વડે ભવ્ય જીવેાના સંદેહુ દૂર કરી
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
તત્ત્વદાહન
રહ્યા છે, શ્રી સીમ’ધરસ્વામી આદિ વિહરમાન જિનેશ્વરા, સમવસરણમાં સ્થિત શ્રી જિનેશ્વર ભગવંતા ભાવ નિક્ષેપ વડે જેમ ત્રણ જગતના જીવાને પવિત્ર કરી રહ્યા છે, તેમ તેમના નામનિક્ષેપ, સ્થાપનાનિક્ષેપ અને પૂર્વોત્તર અવસ્થારૂપ દ્રવ્ય-નિક્ષેપની ઉપાસના દ્વારા પણ ભવ્ય જીવેા પરમ વિશુદ્ધ ભાવ ઉત્પન્ન કરી આત્માને નિળ મનાવી શકે છે.
૧૩૮
વર્તમાન કાળમાં આપણા ભરતક્ષેત્રમાં ભાવ જિનેશ્વરદેવને વિરહ હાવા છતાં તેમના નામ, આકૃતિ અને દ્રવ્યની ઉપાસના દ્વારા તેમના સાક્ષાત્ સ્વરૂપની ઉપાસનાથી જેવી નિર્મળતા અનુભવી શકીએ, તેવી જ નિર્મળતાને અનુભવ કરી શકાય છે.
શ્રી જ્ઞાનવિમળસૂરિષ્કૃત ચૈત્ય વદનમાં એક સ્થળે ફરમાવ્યું છે કે—
નામે તે જગમાં રહ્યો, સ્થાપના પણ તિમહી દ્રવ્યે ભવમાંહી વસે, પણ ન કળે કિમહી ।। ૧ ।। ભાવપણે સવિ એકરૂપ, ત્રિભુવનમાં ત્રિકાલે, તે પારગને વ ંદીએ, ત્રિહું યેાગે સ્વભાવે ॥ ૨ ॥ નામરૂપે અને સ્થાપનારૂપે પરમાત્મા સર્વાંદા વિદ્યમાન છે, દ્રવ્યરૂપે પણ તેઓ વિશ્વમાં વિદ્યમાન છતાં એળખાતા નથી, ભાવરૂપે તે અર્થાત્ અરિહંતપણે તે પરમાત્મા જગતમાં ત્રણે કાળમાં વિદ્યમાન હાય છે.
સ શ્રી તીર્થંકર ભગવંતામાં આયુષ્ય, શરીરમાન વગેરેના ભેદ છતાં આન્ત્ય સમાન ભાવે રહેલું છે, તે
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમાત્મધ્યાનનાં ચાર માધ્યમ
૧૩૯ અપેક્ષાએ સર્વ અરિહંતની એકરૂપતા છે. એવા પરબ્રહ્મ પરમાત્માને ત્રિકરણ બની શુદ્ધિપૂર્વક ભાસ્થળે બે હાથ જોડીને નમસ્કાર કરીએ.
નામ-અરિહંત દ્વારા પ્રભુની ઉપાસના શાસ્ત્રોમાં પ્રભુના નામનો અચિત્ય મહિમા વર્ણવેલો છે. સર્વ આસ્તિક દર્શનકારો પોતપોતાના ઈષ્ટ દેવનું સ્મરણ કરીને પોતાના જીવને ધન્ય અને કૃતાર્થ બનાવે છે. નામસ્મરણ એ પ્રભુના ધ્યાનને સરળમાં સરળ ઉપાય હોવાથી બાળ-વૃદ્ધ સહુને તે એકસરખું ઉપકારક થાય છે.
જનદર્શનમાં શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રનો અચિંત્ય મહિમા વર્ણવેલ છે, તે નામસ્મરણને જ મહિમા સમજ. જિન ધર્મમાં જન્મેલાને સૌ પ્રથમ શિક્ષણ શ્રી નમ-- સ્કાર મહામંત્રનું જ આપવામાં આવે છે. અને પ્રત્યેક ધર્મક્રિયાના પ્રારંભમાં તેને ગણવાનું વિધાન છે, તે નામનિક્ષેપ વડે થતી એક પ્રકારની પ્રભુની ઉપાસના જ છે.
શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રને મહિમા વર્ણવતાં કહ્યું છે કે તે દ્વાદશાંગનો સાર છે, ચૌદ પૂર્વનો ઉદ્ધાર છે. સર્વ પાપોનો સમૂળ નાશ કરનાર છે, સર્વ મંગળમાં શ્રેષ્ઠ મંગળ છે. તેમ જ સ્વર્ગ અને અપવર્ગનાં સુખનું તે મૂળ મંગળ છે. વિધિપૂર્વકની એ મહામંત્રની આરાધના શ્રી તીર્થંકરપદની પ્રાપ્તિ કરાવે છે. એ બધો પ્રતાપ નામનિક્ષેપ વડે થતી પ્રભુની આરાધનાને છે.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦
તત્વદેહન શ્રી કલ્યાણ મંદિર સ્તોત્રમાં શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકર સૂરિજી ફરમાવે છે કે –
'आस्तामचिन्त्यमहिमा जिन ! संस्तवस्ते,
नामापि पाति भवतो भवतो जगन्ति ।' હે પ્રભો! તારા ગુણસ્તવનો મહિમા તે અચિંત્ય છે જ, પરંતુ તારું નામસ્મરણ પણ ભવ્ય જીવોને સંસારના ભયથી રક્ષણ કરે છે.
શ્રી ભક્તામર સ્તોત્રમાં શ્રી માનતુંગ સૂરિજી ફરમા.
' त्वन्नाममंत्रमनिशं मनुजाः स्मरन्तः
सद्यः स्वयं विगतबन्धभया भवन्ति । તારા નામરૂપી મંત્રનું સ્મરણ કરનારા જેવો શીધ્રપણે સ્વયમેવ બંધનના ભયથી મુક્ત થાય છે.
શ્રી અરિહંત પરમાત્માનું નામ એ તેમને મંત્રાભક દેહ છે. મોક્ષગમન સમયે સર્વ શ્રી અરિહંતે વિશ્વના જીવોના ઉદ્ધાર માટે પિતાનું મંત્રાત્મક શરીર આ જગતમાં મૂકતા જાય છે કે જે વડે તેમની ગેરહાજરીમાં પણ સાધક તેનું આલંબન લઈને, સર્વ પાપોનો ક્ષય કરી મુક્તિપદને મેળવી શકે અર્થાત્ ભાવ અરિહંતરૂપ સ્વઆત્મ-સ્વરૂપનાં દર્શન કરી સકળ કર્મથી મુક્ત થઈ શકે.
નામ અરિહંત એ અક્ષરાત્મક છે. અક્ષર એ મંત્ર સ્વરૂપ છે. મંત્ર જાત્ર, તત્ત્વથી નાદ સ્વરૂપ છે. જ્યારે અહ' આદિ મંત્ર નાદરૂપે પરિણમે છે,
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૧.
પરમાત્મધ્યાનનાં ચાર માધ્યમ ત્યારે આ દેહમાં જ પરમાનંદને અનુભવ થાય છે.
આ પ્રમાણે એ મંત્રપ્રવેગની સાધના એ પણ નામઅરિહંતની જ આરાધના છે.
“અહ” આદિ મંત્રના ધ્યાનમાં એકાકાર બનવાથી, શ્રી અરિહંત પરમાત્મા સાથે એકાકારતા સધાય છે.
“અરિહંત' એ શબ્દ શ્રી અરિહંત પરમાત્માનો વાચક હોવાથી કથંચિત અરિહંત સ્વરૂપ છે. તેથી શ્રી અરિહતના ધ્યાનમાં તન્મય બનેલે સાધક પણ ઉપગથી અરિહંત બને છે અને અરિહંતાકાર ઉપગ, સર્વ પાપનો. નાશ કરવા સમર્થ છે.
અન્ય સ્થળે વાણુના ચાર પ્રકાર બતાવ્યા છે? (૧) વૈખરી, (૨) મધ્યમા, (૩) પશ્યન્તી અને (૪) પરા. આ ચારે પ્રકારની વાણું, ઉત્તરોત્તર અધિક ફળવતી છે.
(૧) વૈખરી વાણું તે મુખગતા છે.
પરમાત્માના નામને ભાષ્ય જાપ તેમજ સ્તુતિ, તેત્ર વગેરે સ્પષ્ટ ઉચ્ચારપૂર્વક બેલવામાં આવે, તે વૈખરી વાણું છે.
(૨) મધ્યમા વાણી તે કંઠગતા છે. તેના વડે ઉપાંશુ જાપ થાય છે.
ઉપાંશુ એટલે જેમાં માત્ર હેઠ અને જિહ્વા જ ચાલતાં હોય તે.
આ જાપ વખતે મંત્રના અક્ષરોનો વિનિ, સાધક પિતે જ સાંભળી શકે છે. પાસે બેઠેલી વ્યક્તિને પણ તે સંભળાય નહિ, એવી રીતે તે જાપ કરવાનો હોય છે.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨
તત્વદાહન
(૩) પશ્યન્તી વાણી હૃદયગતા છે. માનસજાપ તથા કાચેાત્સર્ગાદિ વખતે આ હૃદયગતા પશ્યન્તી વાણીના ઉપયેગ થાય છે. (૪) પરા વાણી નાભિગતા છે.
આ વાણી વડે જ્યારે જાપ થાય છે, ત્યારે ધ્યાતા, ધ્યેય અને ધ્યાન ત્રણેયની એકતા સધાય છે. અર્થાત્ યાતા પોતાના આત્માને ધ્યેય સ્વરૂપે નિહાળે છે.
આ રીતે નામનિક્ષેપ વડે થતું શ્રી અરિહંતનું ધ્યાન, સ્મરણ, ચિંતન આદિ કક્ષયનું અસાધારણ કારણ બને છે.
સ્થાપના-નિક્ષેપે શ્રી અરિહંતની ભક્તિ નામની જેમ આકૃતિ પણ વસ્તુને જ પર્યાય હોવાથી વસ્તુમાં જ રહે છે.
શ્રી અરિહંત પરમાત્માની શાન્ત રસમયી મનહર મૂર્તિ પણ શ્રી અરિહંત સ્વરૂપે છે. અને એમના અનંત ગુણ્ણાનેા જ સાક્ષાત્કાર કરાવે છે. વીતરાગના અનંત ગુણા અરૂપી હોવા છતાં મૂર્તિ દ્વારા તે મૂત થાય છે.
જ્ઞાન અરૂપી હાવા છતાં જેમ રૂપી અક્ષર દ્વારા વ્યક્ત થાય છે, તેમ શ્રી જિનપ્રતિમા દ્વારા, શ્રી જિનેશ્વરદેવમાં રહેલા વીતરાગતાદિ ગુણા અભિવ્યક્ત થાય છે. તે કારણે શ્રી જિનાગમેામાં શ્રી જિનની મૂર્તિને જિનેશ્વર તુલ્ય કહી છે. સાક્ષાત્ શ્રી જિનેશ્વરદેવનાં દર્શન, વંદન, પૂજન, સ્તવન કે યાનાદિ કરવાથી આત્મવિશુદ્ધિરૂપ જે ફળ મળે
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમાત્મધ્યાનનાં ચાર માધ્યમ
૧૪૩
છે, તે જ ફળ શ્રી જિનપ્રતિમાના દર્શન, વંદન, પૂજન, સ્મરણ અને ધ્યાનાદિથી મળે છે.
શ્રી અરિહંત પરમાત્માની મૂર્તિના દર્શીન વડે તેમની પૂર્ણ પ્રભુતાનુ જ્ઞાન થાય છે, તે વખતે આત્મદ્રવ્યની તુલ્યતા હેાવાથી સ્વાત્મામાં પણ તેવી પ્રભુતા રહેલી છે, તેનું ભાન થાય છે, તેની રુચિ પ્રગટે છે અને તે રુચિ અનુસાર આદર-બહુમાન જાગે છે.
અનુક્રમે વીલ્લાસ વધતાં જ્યારે પરમાત્માના ધ્યાનમાં તન્મયતા સધાય છે, ત્યારે ધ્યાતા પેાતાને ધ્યેય સ્વરૂપે અનુભવે છે.
એ અરિહંત પરમાત્માની મૂર્તિ, એ શ્રી અરિહંત પરમાત્માનું સાકાર સ્વરૂપ છે. તેથી તેને રૂપસ્થ યાન કહેવાય છે.
આકાર જ્યેાતિરૂપ છે, જ્યાતિ જ્ઞાનમય છે અને જ્ઞાન આત્મમય છે. તત્ત્વથી તે ત્રણની એકતા હાવાથી તેને અનુભવ પરમાત્માનું સાક્ષાત્ દર્શન કરાવનાર થાય છે.
દ્રવ્ય-નિક્ષેપે શ્રી અરિહંતની ભક્તિ
શ્રી અરિહંત પરમાત્માની પૂર્વ એટલે પહેલાંની અવસ્થા અને ઉત્તર એટલે પછીની અવસ્થા, એ દ્રવ્ય અરિહ'ત છે.
સિદ્ધ અવસ્થાને પામેલા અરિહતા જેમ દ્રવ્યજિન છે, તેમ ભવિષ્ય કાળમાં તીર્થંકર થનારા શ્રી ક્ષેણિક, કૃષ્ણાક્રિના જીવે। પણ દ્રવ્યજિન છે.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
તદેહન. ચતુર્વિધ શ્રી સંઘમાં આવા ઉત્તમ આત્માઓ હંમેશાં ગુપ્તપણે હોય છે. તેમને ઓળખવાનું કામ ઘણું અઘરું હોવા છતાં, સંઘભક્તિ અને સાધર્મિક વાત્સલ્ય દ્વારા તેમની ભક્તિ થઈ શકે છે. તેમની ભક્તિ તે વસ્તુતઃ શ્રી તીર્થકર દેવની જ ભક્તિ છે.
શ્રી સંઘ એ શ્રી અરિહંતાદિ ઉત્તમ પુરુષરત્નની ખાણ છે, તેથી તીર્થકરને પણ પૂજ્ય છે.
સમવસરણમાં બિરાજમાન થતી વખતે શ્રી તીર્થકર પરમાત્માઓ પણ “નમો તિથ્થસ્સ” પદનો ઉચ્ચાર કરવાપૂર્વક તીર્થને અર્થાત્ ચતુર્વિધ શ્રી સંઘને નમસ્કાર કરે છે. ચતુર્વિધ શ્રી સંઘ એ તીર્થ છે. તીર્થ સ્થાપનારા શ્રી તીર્થકર દેવે છે, તેઓ પણ તીર્થને નમે છે.
નિરાશં સભાવે કરેલી તીર્થભક્તિ જ તીર્થંકર પદ પ્રાપ્ત કરાવે છે. શ્રી ઉપદેશપદાદિ મહાગ્રંથમાં કહ્યું છે કે જે આરાધક આશંસા રહિત બની ચીત્ય, કુલ, ગણ કે સંઘની ભક્તિ કરે છે, તે પ્રત્યેક બુદ્ધ, ગણધરપદ, અને યાવતું શ્રી તીર્થંકર પદને પામે છે.
ભાવનિક્ષેપે થતી શ્રી અરિહંતની ભક્તિ
સમવસરણમાં બિરાજમાન થઈ ધર્મદેશના દેનાર, વિચરતા શ્રી જિનેશ્વરદેવ “ને આગળથી ભાવનિક્ષેપ અરિહંત સ્વરૂપ છે.
વર્તવાન કાળે, શ્રી મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં વિચરતા શ્રી સીમંધરસ્વામી આદિ વીસ વિહરમાન શ્રી જિનેશ્વરદેવ
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમાત્મધ્યાનનાં ચાર માધ્યમ ભાવ-અરિહંત કહેવાય છે.
તે ભાવ-અરિહંતના ધ્યાનમાં તન્મય બનેલે ધ્યાતા પણ અરિહંતના ઉપયોગમાં ઉપયુક્ત હોવાથી તે સમયે તે “આગમથી ભાવ-અરિહંત કહેવાય છે. કેમ કે તે સમયે તેના હદયમાં અરિહંતન ભાવ વતે છે.
શ્રી વિશેષાવશ્યક ભાષ્યની વૃત્તિમાં કહ્યું છે કે, નામાદિ ભેદથી આચાર્ય ચાર પ્રકારના છે. તેમાં આચાર્યના ઉપગરૂપ જે ભાવાચાર્ય છે, તે તો શિષ્યના મનમાં વ છે, માટે ગુરુને વિરહ સિદ્ધ થતો નથી.
એ જ રીતે સાક્ષાત્ શ્રી અરિહંત ભગવંતના વિરહમાં પણ, શ્રી અરિહંત પરમાત્માના ગુણોમાં ઉપગવાળા સાધકના દેહમાં ઉપયોગરૂપે ભાવ-અરિહંત વર્તે છે, તેથી શ્રી અરિહંત પરમાત્માને વિરહ સાધકને હોતો નથી.
વળી ભાવપણે સર્વ જી સમાન છે. સર્વ જીની સત્તા શુદ્ધ સંગ્રહ નયથી સિદ્ધ સમાન છે. આત્મત્વ જાતિ એક જ છે. શુદ્ધ ગુણ-પર્યાયમયી આત્મસત્તા પલટાઈને કોઈ કાળે પણ અનાત્મસ્વરૂપ – અચેતન બનતી નથી, એટલે ચેતનાની અપેક્ષાએ જીવોને એક જ ભેદ છે.
સંસારી જીવોની શુદ્ધ આત્મસત્તા, કર્મથી આવૃત હોવા છતાં આઠ રુચક પ્રદેશોની અપેક્ષાએ સદા નિરાવરણ છે; તેથી સાધક જ્યારે ભાવ-અરિહંતના ધ્યાનમાં પોતાની મનોવૃત્તિઓને તદાકાર બનાવે છે, ત્યારે પોતે પરમાત્મા ત. ૧૦
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
તદેહન
સ્વરૂપે પરિણમે છે. કહ્યું છે કે,
'भावाद् भावप्रसूति' ભાવથી ભાવની ઉત્પત્તિ થાય છે. જેમ પ્રગટ દીપકના પ્રકાશ સાથે એકમેક થવાથી બીજે અપ્રગટ દીવો પણ પ્રકાશિત બની અન્ય દીવાઓને પણ, પિતાના સમાન બનાવવા સમર્થ બને છે, તેમ કેવળજ્ઞાન-તિથી પ્રકાશમાન એવા પરમાત્મા સાથે તન્મય બનેલો અંતરાત્મા પણ પરમાત્મ-જ્યોતિને પ્રાપ્ત કરે છે.
કહ્યું છે કે, જે સ્વયં જિનસ્વરૂપ થઈ જિનનું ધ્યાન કરે છે, તે જિન બને છે.
આગમથી ભાવનિક્ષેપે અરિહંત બનનાર “ને આગમથી પણ ભાવનિક્ષેપે અરિહંત બની શકે છે.
આગમથી એટલે ઉપયોગરૂપી અને જૈન આગમથી એટલે સાક્ષાત્ સ્વરૂપે, ભાવ-અરિહંતના ધ્યાનમાં ઉપયુક્ત બનેલે સમદષ્ટિ ધ્યાતા પણ, તે ઉપયોગ વડે શ્રી અરિહંતપદની આરાધના કરી સાક્ષાત્ અરિહંત સ્વરૂપ બને છે. કહ્યું છે કે – 'आगमाभिहित सर्वज्ञ स्वरूपोपयोगोपयुक्तस्य तदुपयोगानन्यवृत्तेः परमार्थतः सर्वज्ञ स्वरूपत्वात् ।'
–ષોડશક વૃત્તિ આગમમાં બતાવેલ શ્રી તીર્થકરના સ્વરૂપમાં ઉપયુક્ત સાધક એ વસ્તુતઃ તીર્થકર સ્વરૂપ છે; કારણ કે તે ઉપયોગ સાથે તેની અભેદવૃત્તિ છે.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમાત્મધ્યાનનાં ચાર માધ્યમ
* ૧૪૭ એ રીતે સાક્ષાત્ શ્રી તીર્થંકર પરમાત્માની જેમ શ્રી તીર્થંકર પરમાત્માનું નામ, મૂર્તિ, વાણી તથા ચતુર્વિધ શ્રી સંઘ પણ કથંચિત્ શ્રી તીર્થકર સ્વરૂપ છે, એમ સૂમ બુદ્ધિ વડે સમજી, જેઓ નામાદિ ચારે નિક્ષેપોથી શ્રી તીર્થંકર પરમાત્માની ભક્તિ અને ઉપાસના કરે છે, તેઓ શ્રી તીર્થકરપદની પ્રાપ્તિના અધિકારી બની અપૂર્વ આત્મકલ્યાણને સાધનારા થાય છે.
દેવવંદન અને પ્રતિકમણ આદિ સૂત્રોમાં પણ નામાદિ નિક્ષેપ વડે શ્રી જિનેશ્વર ભગવંતોની ભક્તિ કરવાનું વિધાન છે.
જેમ કે શ્રી લેગસ્સ સૂત્ર દ્વારા નામ જિનની આરાધના થાય છે, “અરિહંત ચેઈયાણ સૂત્ર દ્વારા સ્થાપના જિનની આરાધના થાય છે, “નામુલૂણું” સૂત્ર દ્વારા ભાવજિનની આરધના થાય છે અને “સિદ્ધાણબુદ્ધાણં' આદિ સૂત્રો દ્વારા દ્રવ્ય જિનની આરાધના થાય
વળી કહ્યું છે કે – 'परिणमते येनात्मा भावेन स तेन तन्मयो भवति ।
अर्हद्ध्यानावेष्टे भावार्हन् स्यात् स्वयं तस्मात् ॥'
જે ભાવ વડે જીવ પરિણમે છે, તે ભાવ સાથે તન્મય થઈ જાય છે. એથી જ શ્રી અરિહંત પરમાત્માના ધ્યાનમાં તન્મય થયેલ આત્મા સ્વયં અરિહંત બને છે.
ફટિકમણિ જેમ તેની સામે રહેલી વસ્તુના સ્વરૂપને ધારણ કરે છે તે ન્યાયે આત્મા પોતાને જે સ્વરૂપે વ્યાવે
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
તત્ત્વદેહના છે, તે સ્વરૂપવાળ બને છે. રાગી અને દ્વેષીનું ધ્યાન કરનાર રાગી-2ષી બને છે અને શ્રી વીતરાગ પરમાત્માનું ધ્યાન કરનાર વીતરાગ સ્વરૂપને પામે છે.
બીજી રીતે ધ્યેયના ચાર પ્રકાર બતાવ્યા છે.
(૧) નામ ધયેય—ધ્યાનના વિષયભૂત વાચ્ય અર્થાત અભિધેય પદાર્થના વાચકને નામ ધ્યેય કહે છે. તે આદિ, મધ્ય અને અંત એમ સકળ વામ(શાસ્ત્રોમાં વ્યાપીને રહેલું છે.
“અકારથી “હકાર સુધીના અક્ષરો ઉભય લેકના ફળને આપનારા પરમ શક્તિશાળી મંત્ર છે. મૂલાધારાદિ ચકોમાં તેનું ધ્યાન કરવું જોઈએ. તેને નામ ધ્યેય યા પદસ્થ ધ્યાન કહે છે.
(૨) સ્થાપના દયેય – વાચ્ય – અભિધેય પદાર્થની આકૃતિ–પ્રતિમાને સ્થાપના થેય કહે છે. શ્રી આગમાં વર્ણવેલા શાશ્વતા-અશાશ્વતા શ્રી જિનબિંબનું શાસ્ત્રોક્ત વિધિ પ્રમાણે ધ્યાન કરવું, તેને રૂપસ્થ ધ્યાન કહે છે.
(૩) દ્રવ્ય ધ્યેય – ગુણપર્યાયવાળું હોય તેને દ્રવ્ય કહે છે. પ્રત્યેક દ્રવ્ય ઉત્પાદ, વ્યય અને ધ્રૌવ્યયુક્ત હોય. છે. વિવક્ષિત સમયે ઉત્પન્ન થાય છે, પૂર્વ પર્યાયને નાશ થાય છે અને દ્રવ્યરૂપે કાયમ રહે છે.
અનાદિ, અનંત જીવ અને અજીવ દ્રવ્યોમાં સ્વપર્યા, જળમાં જળતરંગેની જેમ ઉત્પન્ન થાય છે અને તેમાં જ વિલય પામે છે, એમ વિચારવું તે દ્રવ્યય છે.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમાત્મધ્યાનનાં ચાર માધ્યમ
૧૪૯
(૪) ભાવ ચેય – સર્વ દ્રવ્યોનો જ્ઞાતા આત્મા છે. તેથી જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માનું ધ્યાન કરાય એમાં ધ્યાન વિષયીભૂત આત્માનું શુદ્ધ ચિતન્ય તે ભાવ ધ્યેય છે.
સર્વ તેમાં પ્રધાન તેજરૂપ અને સર્વ તિઓમાં પ્રધાન તિરૂપ, શ્રી અરિહંત પરમાત્માનું શિવસુખની પ્રાપ્તિ માટે ધ્યાન ધરવું જોઈએ. તેઓ વીતરાગ હોવા છતાં ધ્યાતા – મુમુક્ષુઓને – સ્વર્ગ અને અપવર્ગનાં ઉત્તમ ફળને આપનારા છે. તેઓની એવી જ સ્વાભાવિક શક્તિ છે.
આ પ્રમાણે નામાદિ ભેદથી ધ્યેયના ચાર પ્રકાર પડે છે. પદસ્થ ધ્યાનમાં નામ ધ્યેય, રૂપસ્થ ધ્યાનમાં સ્થાપનાધ્યેય, પિઠસ્થ ધ્યાનમાં દ્રવ્ય ધ્યેય અને રૂપાતીત ધ્યાનમાં ભાવ ધ્યેયનો સમાવેશ થાય છે.
જે શ્રદ્ધા અને સમજપૂર્વક નિર્મળ ભાવ વડે આત્મસ્વરૂપને ઓળખી, તેમાં લયલીન થઈ જવાની પ્રવૃત્તિમાં જ રોપો રહે છે તે ધમી છે.
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂતિ અને મંત્ર
સઘળાં દુઃખનું મૂળ જે આત્મ- અજ્ઞાન અને સઘળા સુખનું મૂળ જે આત્મજ્ઞાન, તે અનુક્રમે ટાળવા અને આપવા માટે જ જિનમૂર્તિ અને જિન-આગમનું અસ્તિત્વ છે.
આગમથી આત્મ-અજ્ઞાન ટળે છે. મૂર્તિથી આત્મજ્ઞાન મળે છે.
આગમના ઉપદેશક શ્રી તીર્થકર, ગણધરો છે. તેથી શ્રી તીર્થકર, ગણધરનું અસ્તિત્વ પણ આત્મજ્ઞાન માટે છે. શ્રી તીર્થકર, ગણધરોની ઉત્પત્તિ પણ સિદ્ધ પણાનું અસ્તિત્વ છે, તેથી છે. સિદ્ધગતિને માર્ગ બતાવવા માટે અને સિદ્ધગતિ પામવા માટે જ તેમને પ્રકાશ છે. તેથી પરંપરાએ સિદ્ધ પરમાત્મા જ સર્વના ઉપકારક છે.
સિદ્ધ પરમાત્મા અનાદિ અનંત છે અને તેમનું અસ્તિત્વ અને નિગોદમાંથી બહાર કાઢવાથી માંડીને સિદ્ધ પદ સુધી પહોંચાડવા માટે સતત ક્રિયાશીલ છે. અકિયપદ હોવા છતાં, ક્રિયામાત્રનું પ્રયોજક સિદ્ધ પદ છે, એ એક કોયડો છે. બધાને હેતુ આત્મજ્ઞાન છે. આત્મજ્ઞાન થવાના વિવિધ ઉપાશે અને વિવિધ કારણે
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂર્તિ અને મ'ત્ર
પર
સંગ્રહ તે જૈનશાસન છે. તેમાં મૂર્તિ અને મંત્ર મુખ્ય છે. શીઘ્રપણે આત્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાનાં તે સર્વોત્તમ સાધને છે. કેમ કે તે બંનેમાં આત્મજ્ઞાની મહાપુરુષોનું પૂજન, સ્મરણ, ધ્યાન અને તે દ્વારા આત્મજ્ઞાનની સિદ્ધિ રહેલી છે.
આગમ આપ્તવચનરૂપ છે. તે અનેના મહત્ત્વને બતાવે છે અને ચવિધ શ્રી સંઘમાં ઉપદેશ દ્વારા એકવાકચતા જાળવી રાખે છે.
પદસ્થ ધ્યાનનું મૂળ, મંત્ર છે. રૂપસ્થ યાનનું મૂળ, મૂર્તિ છે. મંત્ર જિવાથી જપાય છે. મૂર્તિ ચક્ષુથી જોવાય છે.
જિહ્વા દ્વારા થતા મંત્રજાપ વડે અને ચક્ષુ દ્વારા થતા મૂર્તિનાં દર્શન વડે ચેાગનાં આઠે અ’ગેાનુ સેવન
થાય છે.
પ્રથમનાં પાંચ અ`ગ બહિરંગ સાધન છે. પછીનાં ત્રણ અંગ અંતરંગ સાધન છે.
બહિરંગ સાધનરૂપ બાહ્ય સયમ એ ઇન્દ્રિયાના અને પર'પરાએ પ્રાણ અને દેહનેા સયમ છે.
અંતરંગ સાધનરૂપ અંતર’ગ સયમ એ મન અને પરગરાએ બુદ્ધિ, ચિત્ત અને અહંકાર ઉપર સંયમ છે. અહિરિન્દ્રિયને સયમ જેમ સયમ છે, તેમ મન:સંયમ પણ ‘સંયમ' શબ્દ વાચ્ય છે.
માહ્યાભ્ય તર ઉભય સયમની સામગ્રી પૂરી પાડવાનું
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫ર
તવદહન સામર્થ્ય મૂર્તિ અને મંત્રમાં રહેલું છે.
મૂર્તિમાં શુદ્ધ આત્મદ્રવ્યનું મૂર્ત સ્વરૂપ ભગવાનની મૂર્તિ એ શુદ્ધ આત્મદ્રવ્યનું જ મૂર્ત સ્વરૂપ છે.
મૂર્તિ તે સ્થાપના છે. આત્મદ્રવ્ય એ સાક્ષાત્ પરમાત્મા છે.
પર્યાયને ગૌણ બનાવીને, આત્મદ્રવ્ય તરફ જ્યારે દષ્ટિ વાળવામાં આવે, ત્યારે તે આત્મદ્રવ્ય સિદ્ધ પરમાત્માનું છે કે સંસારમાં પરિભ્રમણ કરી રહેલા જીવાત્માનું છે, બંને સમાન છે.
ભગવાનની મૂર્તિમાં સિદ્ધ પરમાત્મા સદશ પોતાનું આત્મદ્રવ્ય છે, એવો નિશ્ચય જેઓને થયેલ છે તેવા પંચ મહાવ્રતધારી આચાર્યપદ પર્યત પહોંચેલા મહાપુરુષો દ્વારા પ્રાણપ્રતિષ્ઠા કરાવાય છે, તેથી સિદ્ધ સદશ શુદ્ધ આમદ્રવ્યનાં નિરંતર દર્શન કરવા માટે તે મૂર્તિ ભવ્ય જીવોને પરમ આલંબન પૂરું પાડે છે.
પ્રતિષ્ઠિત મૂર્તિના દર્શન, વંદન, પૂજન વિનયાદિ વડે દશક, વંદક, પૂજકાદિ સ્વશુદ્ધાત્માનાં દર્શન, વંદન, પૂજન કરે છે, જેનું પરિણામ આત્મદ્રવ્યની સાથે એકત્વની અનુભૂતિમાં પરિણમે છે; જે મુમુક્ષુમાત્રનું પરમ ધ્યેય છે.
ભગવાનની મૂર્તિના દર્શનમાં ચતુર્વિધ શ્રી સંઘના શુદ્ધ આત્મદ્રવ્યનાં દર્શન થાય છે, કેમ કે, ચતુર્વિધ
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૃતિ અને મંત્ર
૧૫૩ શ્રી સંઘની પ્રત્યેક વ્યક્તિ, શ્રી જિનેશ્વરદેવના દર્શનના નિયમવાળી હોય છે અને એ દેવના દર્શનમાં પોતાના પાપને નાશ અને મંગળને લાભ માને છે.
પાપનો નાશ થવાથી સમ્યગદર્શનને લાભ થાય છે, તે જ મંગળને લાભ છે.
સમ્યગુદર્શન એટલે સ્વ-સ્વરૂપનું યથાર્થ દર્શન.
આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ તેને દ્રવ્યમાં છુપાયેલું છે. તે દ્રવ્ય સર્વ જીવમાં રહેલું છે, તેના અજ્ઞાનના પ્રભાવે જ સંસાર અને તેના જ્ઞાનના પ્રભાવે જ મેક્ષ છે.
સંસાર અને મોક્ષ, પુણ્ય અને પાપ, સુખ અને દુઃખ એ બધું આત્મજ્ઞાન અને આત્મજ્ઞાનનું જ ફળ છે.
શુદ્ધ આત્માનું જ્ઞાન દ્રવ્યરૂપે એક છે, તેનું સ્થાપન મૂર્તિમાં થયેલું હોય છે. તેથી મૂર્તિના દર્શનમાં સમગ્ર વિશ્વના શુદ્ધાત્મ-દ્રવ્યનું દર્શન થાય છે. એ દર્શન રાગદ્વેષરૂપી મળનો નાશ કરી શુદ્ધ સ્વરૂપની અભિવ્યક્તિ કરે છે.
મૂર્તિના દર્શનમાં સ્વરૂપનાં દર્શન છે. સ્વરૂપની સાથે એકવની અનુભૂતિનો ભાવ મૂર્તિમાં આરોપિત કરેલો છે. તે આરોપ એ અભેદારોપ છે. અભેદારપ એટલે એકતાની અનુભૂતિને ભાવ, તેનું મૂર્ત સ્વરૂપ તે મૂર્તિ.
શબ્દમાં જેમ સંકેતગ્રહ શબ્દધનું કારણ છે, તેમ મૂર્તિમાં અભેદારો એ ઉપાસનાનું બીજ છે.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
તત્ત્વદાહન.
પ્રતિષ્ઠાવિધિ અને પ્રતિષ્ઠાકારક
સ્મૃતિમાં પ્રતિષ્ઠાકારકને પરમાત્મવિષયક સ્વ-આત્માના અભેદભાવ અાપિત થાય છે, તેથી મૂતિ તે અભેદભાવના વિષયભૂત પરમાત્માનું સ્મરણ કરાવે છે.
આરોપમાં નિમિત્ત અને પ્રચેાજન હાવાં જરૂરી છે. નિમિત્ત સદશાકાર છે અને પ્રચાજન પરમાત્માની ઉપાસના, યાનાદિ છે.
કાષ્ઠ યા પાષાણુની મૂર્તિમાં પરમાત્મ સદશ આકૃતિ હાવાથી તેમાં આરેાપ સહજ બને છે, નિરાલંબનમાં પ્રવૃત્તિ કરવા માટે આલખન આવશ્યક છે. મૂર્તિ તે આલંબન પૂરુ′ પાડે છે.
પ્રતિષ્ઠિત થયેલી મૂર્તિના દર્શનથી, પરમાત્મવિષયક સ્વ-આત્માના અભેદ મૂર્ત સ્વરૂપ ધારણ કરે છે. અમૂત ભાવનું મૂર્ત મૂર્તિ માં સ્થાપન અને મૂર્તિના દર્શનાદિ વડે અમૂર્ત ભાવનુ ભાવન, એ રીતે પરસ્પર કા -કારણ
ભાવ છે.
સ્મૃતિમાં પ્રતિષ્ઠાકારક ભાવાચાની સમાપત્તિનુ સ્થાપન થાય છે, સમાપત્તિવિષયક ભાવનું આરેપણુ થાય છે, તેથી તે મૂર્તિના દર્શનથી વ્યુત્પન્ન સભ્યષ્ટિને સમાપત્તિનું દન થાય છે. અને વ્યુત્પન્નને પ્રતિષ્ઠાનુ પ્રત્યભિજ્ઞાન થાય છે. એટલે કે આ મૂર્તિ પ્રતિષ્ઠિત છે, એવુ' જ્ઞાન થવાથી દર્શકને પ્રતિષ્ઠાવિધિ તથા પ્રતિષ્ઠાકારક આચાર્યનું સ્મરણ થાય છે.
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂતિ અને મંત્ર
પ્રતિષ્ઠાવિધિ, એ પ્રવર્તકતાસંબંધથી પરમાત્માનું જ્ઞાન કરાવે છે અને આચાર્યનું સ્મરણ એ તેમણે સ્થાપેલા. ભાવનું સ્મરણ કરાવે છે. ઉભયમાં પરમાત્માનું સ્મરણ અનુસૂત હોવાથી પરમાત્મા સદશ આત્માનું મરણ થાય છે. એ મરણ પરંપરાએ મુક્તિહેતુક બને છે અને સાક્ષાત્ ધર્મનું કારણ થાય છે.
મૂતથી અમૃત તરફ મંત્ર, મૂર્તિ અને પૂજા એ ઉપાસનાનાં મુખ્ય ત્રણ, સાધન છે.
મંત્રમાં વર્ણની પ્રધાનતા છે. મૂર્તિમાં આકારની. પ્રધાનતા છે અને એ બે વડે જે પરમ તત્ત્વની ઉપાસના થાય છે, તેનું નામ પૂજા છે.
પૂજા, સરકાર, સન્માન એ બધા એકાર્થક છે અને ભક્તિ-બહુમાનના ઉત્પાદક છે.
ભક્તિ એ બાહ્ય પ્રતિપત્તિ છે અને બહુમાન એ. આંતરપ્રીતિ છે.
બાહ્ય પ્રતિપત્તિ, આંતરપ્રીતિની ઉત્પાદક છે અને આંતરપ્રીતિ બાહ્ય પ્રતિપત્તિની પ્રેરક છે. બાહ્ય અને આંતર એ દ્રવ્ય અને ભાવની જેમ પરસ્પર સંબંધિત છે.
દ્રવ્ય એ કારણ છે અને ભાવ એ કાર્ય છે. એ મુજબ બાહ્ય એ કારણ અને આંતર એ કાર્ય છે. એવી જ રીતે ભાવ એ કારણ અને દ્રવ્ય એ કાર્ય તથા આંતર ભાવ. એ કારણ અને બાહ્ય ક્રિયા એ કાર્ય, એમ પરસ્પર એક
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
તત્ત્વદેહન બીજા કાર્યકારણરૂપે પ્રવર્તે છે.
મનુષ્યને અંતર્મુખ થવા માટે આંતર તરફ લઈ જનારાં પ્રતીકે, સાધને અને બાહ્ય વસ્તુઓ પરમ નિમિત્ત બને છે. એ નિમિત્તો દ્વારા આંતરિક પ્રદેશોમાં જવાનું થાય છે, તેથી તેને સાલંબન ધ્યાન પણ કહે છે.
મૂર્તથી અમૂત તરફ, સાલંબનથી નિરાલંબન તરફ, દ્રવ્યથી ભાવ તરફ, સ્થૂલથી સૂમ તરફ એ ક્રમ છે.
પ્રમત્ત અવસ્થા પર્યત આલંબન અનિવાર્ય છે. પગથિયાના આલંબનથી જ મેડા ઉપર જવાય છે, દેરડાના ટેકાથી ઊંચે ચડાય છે, એ નિયમ આંતરિક સાધનાને પણ લાગુ પડે છે. એટલા માટે જ કહ્યું છે કે,
आलंबनादरोद्भूत प्रत्यूह-क्षय-योगतः । ध्यानाद्यारोहणे भ्रंशो योगिनां नोपजायते ॥१॥
આટલું તો બની જ શકે ! સર્વ જી પરાથ-પરાયણ ન બની શકે તે પણ પરાર્થ–પરાયણને હદયમાં તો ધારણ કરી શકે. હૃદયમાં ધારણ કરવા એટલે અનુદન અને આદરના વિષય બનાવવા ! એ જ રીતે સર્વ જીવો સ્વાર્થ પરિત્યાગ ન કરી શકે, પણ તેને “હેય’ તે માની શકે. “હેય માન એટલે નિંદા અને ગહન વિષય બનાવો.
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્ર, મૂતિ અને આજ્ઞા (આગમ)
શબ્દ વડે વ્યક્ત થતો અભેદ તે મંત્ર છે. સ્થાપના (આકૃતિ) વડે અભિવ્યક્ત થતો અભેદ કે મૂર્તિ છે.
આજ્ઞાપાલન વડે પ્રગટતો અભેદ તે આજ્ઞા-આતવચનનું અનુસરણ છે.
એકમાં વાચ્ય-વાચક સંબંધ, બીજામાં સ્થાપ્યસ્થાપક સંબંધ અને ત્રીજામાં કાર્યકારક સંબંધ પ્રધાનપણે પિતાનું કાર્ય કરે છે.
મંત્રમાં સકળ શ્રી સંઘની સમાપત્તિ વાચકતા સંબંધથી રહેલી છે. મૂર્તિમાં તે જ સમાપત્તિ સ્થાપકતા સંબંધથી રહેલી છે અને આતવચનમાં તે સમાપતિ, કારણના સંબંધથી રહેલી છે.
સ્વ-નિરૂપક વાગ્યાલંબનત્વ સંબંધથી સમાપત્તિ મંત્રમાં રહેલ મંત્રત્વની જનની છે.
સ્વ-નિરૂપક સ્થાપ્યાલંબન સંબંધથી સમાપત્તિ મૂર્તિમાં પ્રતિષ્ઠિતત્વ વ્યવહારની ઉત્પાદક છે.
સ્વ-નિરૂપક ભાવાલંબનત્વ સંબંધથી સમાપત્તિ આતવચનના અનુસરણમાં, દ્રવ્યાજ્ઞાપાલનત્વ વ્યવહારની ઉત્પાદક છે.
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
તત્ત્વદાહન
મતલબ કે મ`ત્ર વડે જ્ઞાન, મૂર્તિ વડે સમાપત્તિનુ દર્શન અને આજ્ઞાપાલન વડે તેનું સમ્યગ્ આચરણ થાય છે.
૧૫
મૂર્તિમાં ‘પરમાત્મ તુલ્ય આત્મા’ એ ભાવને મૂ સ્વરૂપ આપવામાં આવ્યું છે.
મંત્રમાં ‘પરમાત્મ તુલ્ય આત્મા' એ અને કહેનાર શબ્દસમૂહને ગેાઠવવામાં આવ્યેા છે.
આજ્ઞામાં ‘પરમાત્મ તુલ્ય આત્મા' એવું યાન કરવાની સામગ્રી પૂરી પાડવામાં આવી છે.
મંત્ર વડે ‘પરમાત્મ સદા આત્મા’ છે, એ વાતનુ મનન અને જ્ઞાન થાય છે, મૂતિ વડે તેનું દન થાય છે અને આજ્ઞાપાલનના ભાવ વડે તેનું પ્રત્યક્ષ આચરણ થાય છે.
બધી ક્રિયાએ, બધી ભાવના અને બધાં દ્રુનાની સફળતા, પરમાત્મ સદેશ આત્મ તત્ત્વના જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રમાં છે.
આત્મા જ્ઞાનથી જણાય છે, દુનથી દેખાય છે અને ચારિત્રથી જિવાય છે. તપથી શુદ્ધ થાય છે.
नाणेण जाणइ भावे दंसणेण च सदृहइ | चरित्रेण निगृष्णाति तवेण परि सुज्झइ ॥ १ ॥
આત્માનું ધ્યાન પરમાત્માની મૂર્તિમાં, પરમાત્માના નામના મંત્રમાં અને પરમાત્માની આજ્ઞાના પાલનમાં જુદી જુદી રીતે રહેલું છે.
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્ર, સ્મૃતિ અને આજ્ઞા (આગમ)
મૂર્તિમાં સ્થાપ્યના સંબંધ વડે, મ ંત્રમાં વાસ્થ્યના સ્મરણ વડે અને આજ્ઞાપાલનમાં આજ્ઞાકારકના સંબંધ વડે પરમાત્માનું ધ્યાન થાય છે. અને પરમાત્માનું ધ્યાન એ એક પ્રકારે પેાતાના જ શુદ્ધ આત્માનું ધ્યાન છે. એ ધ્યાન સિદ્ધ કરવા માટેનું આલેખન મૂર્તિ, મ અને આગમ પૂરું પાડે છે.
આગમ આપ્તવચનરૂપ છે અને તે વચનના આદ્ય પ્રકાશક શ્રી અરિહ`ત પરમાત્મા છે. શ્રી અરિહ‘ત પરમાત્માનું અનુષ્ઠાન દ્વારા થતું સ્મરણુ જ આત્મામાં પરમાત્મપણાની બુદ્ધિ પેદા કરી આપે છે.
માહ્યાત્માનો ત્યાગ કરી, પ્રસન્ન ચિત્તવાળા અંતરાત્મા વડે પરમાત્માનું ભાવન કરવાની આજ્ઞા શાસ્ત્રોમાં ઠેરઠેર ક્માવેલી છે, તેની આરાધના મૂર્તિ, મંત્ર અને આગમ વડે થાય છે.
૧૫૯
મંત્ર વડે મનન, મૂર્તિ વડે દશન અને આગમ વડે અનુસરણ થાય છે.
મનન મનથી, દન ચક્ષુથી અને અનુસરણ કાયાથી થાય છે.
મ`ત્રથી મનનનું પરિણામ, સમ્યગ્ જ્ઞાનમાં આવે છે, મૂર્તિથી દન, પૂજન, સ્તુતિ, સ્તેાત્રનું પરિણામ સમ્યગ્ દર્શનમાં આવે છે. અને આગમથી થતા અનુસરણનું પરિણામ ચારિત્રમાં આવે છે.
ચારિત્ર ગુણુ ચેગની સ્થિરતારૂપ છે અને જ્ઞાનદન ગુણ ઉપયાગની શુદ્ધતારૂપ છે.
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
તત્ત્વદેહન મૂર્તિ અને મંત્ર વડે ઉપયોગની શુદ્ધિ થાય છે, આત્માના જ્ઞાન-દર્શન ગુણ નિર્મળ થાય છે. જ્ઞાનની સમજણ, દર્શનની શ્રદ્ધા, સ્પષ્ટ અને દઢ થાય છે. મનવચન-કાયાના વ્યાપાર રૂપ ચારિત્ર ગુણ નિયમિત બને છે. આત્મામાં આત્માની, આત્મા વડે સ્થિરતા તે જ અનુકમે ચારિત્ર, દર્શન અને જ્ઞાન ગુણ છે. એ સ્થિરતા પરમાત્મ સ્વરૂપને પિતાના આત્મામાં જ અનુભવ કરાવી મોક્ષને હેતુ બને છે.
આગમ એટલે આપ્તવચન.
આપ્ત સર્વજ્ઞ, સર્વદશી છે, તેથી તેમનાં વચન દ્વારા થતું આપ્તનું સ્મરણ સર્વજ્ઞ, સર્વદશી એવા પરમાત્માની સત્તાને સ્વીકાર કરાવે છે અને એ સત્તાને સ્વીકાર આત્મતવ પ્રત્યે પરમ આકર્ષણ પેદા કરે છે.
આપ્તવચન બીજી બાજુ, જીવની ભૂમિકાને અનુરૂપ વર્તન અને તેને બંધ કરાવે છે. ભૂમિકાને અનુરૂપ સદ્વર્તન વડે જીવ અસવર્તનજનિત અશુભાસવના દેષથી ઊગરી જાય છે. શુભાસ અને સંવરને અધિકારી બને છે. પરમાત્મા તુલ્ય આત્માના ધ્યાન વડે નિર્જરા તત્વને લાભ થાય છે.
શુભાસ્સવ, સંવર અને નિર્જરા એ ત્રણ મળીને ધર્મ તત્ત્વ બને છે.
એ ધર્મતત્ત્વ ચારિત્ર ગુણને વિકસાવે છે.
સમ્યક ચારિત્ર એ સમ્ય દર્શન અને સમ્યગ જ્ઞાનથી યુક્ત હોય છે તેથી સમ્યગૂ દર્શન, સમ્યગૂ જ્ઞાન
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્ર, સ્મૃતિ અને આજ્ઞા (આગમ)
૧૩૧
અને સમ્યક્ ચારિત્ર એ ત્રણેની એકતા થવાથી આગમનું અનુસરણ એ મુક્તિના માર્ગ બને છે.
આગમનુ' બહુમાન, એ જ મેાક્ષનું બહુમાન છે, સ્મૃતિ એ પરમાત્માની સાકાર મુદ્રા છે. સાકાર વડે નિરાકારના એધ થાય છે. નિરાકાર પેાતાને આત્મા છે, તેના મેધ થવાથી અનાત્મ તત્ત્વ તરફનું આકષ ણુ શમી જાય છે. તેનું નામ વૈરાગ્ય છે. અને આત્મતત્ત્વ તરફનું આકષ ણુ વધી જાય છે, તેનુ નામ ભક્તિ છે. વૈરાગ્ય એ સ`સારના પ્રવાહ તરફ વળતી ચિત્તવૃત્તિને રાકે છે. ભક્તિ એ, કૈવલ્યના પ્રવાહ તરફ્ ચિત્તવૃત્તિને વાળે છે.
મૂર્તિના ધ્યાન વડે યાતાને ધ્યેયની સાથે એકતાના અનુભવ થાય છે.
ધ્યાતા અંતરાત્મા છે, ધ્યેય પરમાત્મા છે અને ધ્યાન એ વૃત્તિના ધ્યેયને વિષે અખ'ડ પ્રવાહ છે. મૂર્તિ દ્વારા તે સધાય છે, તેથી તેને પરમ આલંબન માન્યું છે. મૂર્તિમાં ભગવદ્ભાવના અભેદ આરોપ થાય છે અને આત્મામાં પરમાત્મભાવના અભેદ્ય આરેાપ થાય છે. પરમાત્મભાવને આત્મભાવમાં લાવવા માટેનુ' પરમ સાધન મૂર્તિ છે.
મનનું રક્ષણ કરે તે મંત્ર અથવા મનન વડે રક્ષણ કરે તે મત્ર છે.
ત. ૧૧
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬ર
તદેહન મનન મુખ્યત્વે મન વડે થાય છે, તેથી મન દ્વારા આત્માનું રક્ષણ જે સાધનથી થાય તે મંત્ર છે, એ અર્થ થયો.
મંત્રમાં મનન કરાવવાનું સામર્થ્ય વર્ણ સમૂહ વડે થાય છે. વર્ણસમૂહનું ઉચ્ચારણ પ્રાણ વડે થાય છે એટલે મંત્ર મનની જેમ પ્રાણની સાથે સંબંધ ધરાવે છે. કેવળ મનનું જ નહિ, પણ પ્રાણનું પણ જે શુદ્ધકરણ કરે તે મંત્ર છે. કહ્યું છે કે'गुरुमंत्र देवताऽऽत्म मनः पवनाना मैक्य निष्कलनात् मंत्रः।'
શબ્દને સંબંધ પવન સાથે, પવનને મનની સાથે અને મનનો સંબંધ આત્મા, અંતરાત્મા અને પરમાત્મા સાથે છે.
પરમાત્મા એ દેવ છે. અંતરાત્મા એ ગુરુ છે. તેની સાથે આત્માની એકતા કરાવનાર મંત્ર છે. કેમ કે, મંત્ર એ પ્રાણ અને મન ઉભયની સાથે સંબંધ ધરાવે છે તથા પ્રાણ અને મન આત્માની સાથે સંબંધ ધરાવે છે
મંત્રનો પરમાત્માની સાથે વાચ્ય-વાચક ભાવને સંબંધ છે. અંતરાત્માની સાથે જ્ઞાતા-રેય ભાવનો સંબંધ છે. એ સંબંધનું જ્ઞાન મન દ્વારા થાય છે. એ સંબંધની કિયા પ્રાણ દ્વારા થાય છે.
વર્ણને પ્રાણની સાથે, પ્રાણને મનની સાથે, મનને આત્માની સાથે, આત્માને પરમાત્માની સાથે અને પરમામાને અંતરાત્માની સાથે પરસ્પર અવિનાભાવી
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્ર, મૂતિ અને આજ્ઞા (આગમ) સંબંધ છે. તેથી વર્ણ-સમૂહાત્મક મંત્રનું આરાધન કરવાથી પ્રાણ, મન, આત્મા, પરમાત્મા અને ગુરુ એ બધાંની સાથે સંબંધ બંધાય છે. અને એ સંબંધનું જ્ઞાન, શ્રદ્ધા અને આચરણ જેમ જેમ વધુ પ્રમાણમાં થતું જાય છે, તેમ તેમ જીવની કર્મથી, કર્મભનિત ત્રણથી અને ત્રણજનિત ચાર ગતિમાં પરિભ્રમણ કરવારૂપ અનર્થથી મુક્તિ થાય છે.
એ “મુક્તિ” અનંત અને અવ્યાબાધ સુખથી યુક્ત
મંત્ર પાંચ પર્યાયને જણાવે છે.
મૂર્તિ પાંચ પર્યાયના આધારભૂત દ્રવ્યને જણાવે છે. અને આગમ એ દ્રવ્યને અભિમુખ પર્યાયને બતાવવાની રીતને જણાવે છે.
પાંચ શુદ્ધ પર્યાયનું અસ્તિત્વ આ વિશ્વમાં છે, એમ શ્રી પંચ પરમેષ્ઠી મંત્રનું (નવકારનું) અસ્તિત્વ સાબિત કરે છે.
પર્યાયને આધાર દ્રવ્ય છે તેથી શુદ્ધ પર્યાયનું ઉત્પત્તિસ્થાન દ્રવ્ય છે. તે દ્રવ્યનાં દર્શન કરવાનું આલંબન મૂર્તિ
મૂર્તિ દ્રવ્યનું દર્શન કરાવે છે, કે જે દ્રવ્યરૂપી મૂળમાંથી શુદ્ધ પર્યાય પ્રગટેલ છે.
પર્યાય એ પત્ર કે શાખાના સ્થાને છે તો, દ્રવ્ય એ મૂળ અને થડના સ્થાને છે. પ્રત્યેક પત્ર વૃક્ષની શાખાને જણાવે છે અને પ્રત્યેક શાખા થડને જણાવે છે. અને
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૪
તત્ત્વદેાહત
થડ એ જમીનમાં દટાયેલાં પણ બધાના કારણભૂત મૂળિયાંને જણાવે છે. એ જ ન્યાયે શુદ્ધ પાંચા દ્રવ્યના આધારે છે.
પર્યાયના સ્મરણનું સાધન મંત્ર છે તે દ્રવ્યના દર્શીનનુ સાધન મૂર્તિ છે.
દ્રવ્યની સન્મુખ થવાથી શુદ્ધ પર્યાય પ્રગટે છે એમ જણાવનાર આગમ છે. તેથી આગમને આપ્તવચન તરીકેની ખ્યાતિ છે.
ખીજાના થાડા ગુણ પોતાના નાના દોષ જાણીને જોઇએ. જે તેમ માની શકતે
નથી.
જાણીને આનંદ થવા જોઈએ. પોતાની જાતને નિર્ગુ^ણી માનવી નથી તેને સત્યની પ્રાપ્તિ થતી
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્ર, મૂર્તિ અને પૂજા મંત્ર એ વર્ણોને સમૂહ છે. મૂતિ એ આકૃતિરૂપ હોવાથી યંત્રસ્વરૂપ છે.
મંત્રને જાપ, યંત્રનું ધ્યાન અને તે બે વડે ઈષ્ટની પૂજા એ તંત્રનું સાધન છે.
નવ પ્રકારની ભક્તિમાં, પ્રથમની ત્રણ ભક્તિ મંત્ર દ્વારા થાય છે, પછીની ત્રણ મૂતિ દ્વારા થાય છે અને છેલી ત્રણ ભક્તિ સાક્ષાત્ ભગવાનની પૂર્વાપર અવસ્થા દ્વારા થાય છે.
પ્રથમ ત્રણ ભક્તિનાં નામ શ્રવણ, સ્મરણ અને કીર્તન છે.
પછીની ત્રણનાં નામ વંદન, પૂજન અને અર્ચન
છેલ્લી ત્રણનાં નામ દાસ્ય, સખ્ય અને આત્મનિવેદન છે.
નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય અને ભાવ એ ચાર નિક્ષેપ વડે શ્રી પંચ પરમેષ્ઠી ભગવંતની નવ પ્રકારે થતી ભક્તિ એ મુક્તિનું સાધન છે.
મંત્ર નામ સ્વરૂપ છે. મૂતિ યંત્ર સ્વરૂપ છે.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
તરવહન
દ્રવ્ય એ સિદ્ધ અને સાધક અવસ્થા છે તથા ભાવ એ વિદ્યમાન ઉપકાર કરનારી સાક્ષાત અવસ્થા છે.
શ્રી અરિહંત ભગવંતની મૂર્તિ, પોતાના આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપનું દર્શન, પૂજન, વંદનાદિ કરવા માટેનું આલંબન પૂરું પાડે છે.
શ્રી અરિહંત ભગવાનને મંત્ર— “નમે અરિહં. તાણું” – પોતાના આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપનું સ્મરણ, વિચિતન, ધ્યાન કરવા માટેની સામગ્રી પૂરી પાડે છે.
મંત્ર-શ્રવણ, મનન, કીર્તન માટે થાય છે. મૂર્તિ-વંદન, પૂજન, અર્ચન માટે છે.
મંત્ર અને મૂર્તિ, નામ અને રૂપ દ્વારા શુદ્ધ સ્વરૂપની ભક્તિનું સાધન બને છે.
ભક્તિ દ્વારા એકતાની અનુભૂતિ થાય છે. તે અનુભૂતિ જ સર્વ ક્રિયાઓ અને સાધનાઓનું અંતિમ ફળ છે.
મૃતિમાં પ્રણિધાન સાધુ અને શ્રાવકની સામાચારીમાં પ્રતિષ્ઠિત મૂતિનાં દર્શન કરતી વખતે ચતુર્વિધ શ્રી સંઘનું પ્રણિધાન કરવા માટે વિધાન છે. તેને અર્થ, ચતુર્વિધ શ્રી સંઘની સમાપતિનાં દર્શન કરવાનું વિધાન છે.
ચતુર્વિધ શ્રી સંઘની પ્રભુસ્મૃતિમાં સમાપત્તિ સ્થાપિલી છે. તેનું દર્શન કરવાથી ચતુવિધ શ્રી સંઘનો આત્મભાવ વિકસિત થાય છે, સમાપત્તિમાં દઢતા પિદા
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
મત્ર, સ્મૃતિ અને પૂજા
૧૩૭
થાય છે, પરમાત્મ તુલ્ય આત્મભાવની શ્રદ્ધા સુદૃઢ અને છે, આત્મધ્યાનની ક્રિયામાં પ્રેત્સાહન મળે છે, તેથી મિથ્યાત્વરૂપી મળ નાશ પામે છે, અહિરાત્મભાવના વિલય થાય છે, અંતરાત્મભાવ જાગે છે; આત્મામાં પરમાત્મભાવનું ભાવન થાય છે. તેથી પ્રતિષ્ઠિત મૂર્તિનું દન, પૂજન અવશ્ય કર્તાય છે.
પ્રતિષ્ઠિત મૂર્તિ, એક દિવસ પણ અપૂજ ન રહે તેની કાળજી શ્રી સદ્ય રાખે છે, તેની પાછળ કારણુ શ્રી સ`ધની સમાપત્તિ તેમાં સ્થાપિત થયેલી છે, તે છે.
જે મૂર્તિ પ્રતિષ્ઠિત છે, તે મૂર્તિમાં ચતુવિધ શ્રી સંઘની સમાપત્તિ રહેલી છે, તેથી પ્રતિષ્ઠિત મૂર્તિનાં દર્શીન કરતી વખતે ચતુર્વિધ શ્રી સંઘના શુદ્ધ આત્માનાં દન થાય છે, તેનું નામ ચતુર્વિધ શ્રી સંઘનું પ્રણિ
ધાન છે.
સત્રમાં પ્રણિધાન
મૂર્તિમાં જેમ ચતુવિધ શ્રી સઘની સમાપત્તિને અભેદ આરોપ છે, તેમ મત્રમાં સં સમ્યગ્દષ્ટિના શુદ્ધ આત્મા વાચ્ય અને છે; તેથી મંત્રનું મરણ, સવ સભ્યદૃષ્ટિ આત્માના શુદ્ધ આત્માનું સ્મરણ છે. કેમ કે મંત્રનું મંત્રત્વ સમાપત્તિ નિરૂપક વાચ્યના આલ બનત્વમાં રહેલુ છે. મંત્ર એ સ` સમ્યગ્દષ્ટિ જીવની સમાપત્તિના વિષયભૂત પરમાત્માના સ્મરણનું આલખન છે. તેથી મે'ત્રના
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
તત્ત્વદાહન
સ્મરણુ વખતે કેવળ શબ્દનું ઉચ્ચારણ નથી, કિન્તુ શબ્દ વાસ્થ્ય સમાપત્તિ – અંગભૂત – પરમાત્માનું સ્મરણ થાય છે. સર્વ સમ્યગ્દૃષ્ટિ જીવાના વિશુદ્ધ આત્મા સાથે પેાતાના અંતરાત્માનું ગુહ્ય સંભાષણ થાય છે તેથી પરસ્પર ધ સ્નેહ વધે છે, એનુ' જ નામ મંત્ર-ચૈતન્યની જાગૃતિ જણાય છે અને એ જ તત્ત્વથી મ`ત્રનું મ`ત્રત્વ છે,
ચતુવિ ધ શ્રી સંઘની વતી પ્રણિધાન પ્રતિષ્ઠિત પ્રતિમામાં તાત્ત્વિક પ્રતિષ્ઠાના ઉપચાર કરવામાં આવ્યેા છે.
તાત્ત્વિક પ્રતિષ્ઠા એટલે મુક્તિગત પરમાત્માનુ’ રૂપ પેાતાના આત્મામાં છે, તેથી પાતે જ પરમાત્મ સ્વરૂપ છે એવી ભાવના.
આ ભાવના જેએના હૃદયમાં સ્થિર થયેલી છે, તેવા ગુણવંત આચાય દ્વારા તે ભાવના ઉપચાર, જિનેાક્ત વિધિ-વિધાન દ્વારા, પ્રતિમામાં કરવામાં આવે છે. તેને ઔપચારિક પ્રતિષ્ઠા કહેલી છે.
તે પ્રતિષ્ઠાથી પ્રતિષ્ઠિત મૂર્તિનાં જ દર્શનપૂજનાદિ વિહિત થયેલાં છે, તેથી દક- પૂજકાદિને પ્રતિષ્ઠિત મૂર્તિનાદન-પૂજનાદિથી તાત્ત્વિક પ્રતિષ્ઠાનાં સ્મરણાદિ થાય છે.
આ મૂતિ પ્રતિષ્ઠિત છે, એવી પ્રત્યભિજ્ઞા વડે ચતુર્વિધ શ્રી સંઘ, મૂર્તિનાં દર્શન-પૂજન કરે છે, તેના અં ચતુર્વિધ શ્રી સંઘ વતી પ્રતિષ્ઠિત થયેલ તેમના
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંત્ર, મૂતિ અને પૂજા આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપનું દર્શનાદિ કરે છે, તેનો લાભ ચતુવિધ શ્રી સંઘને નિરંતર મળે છે. અર્થાત બધાની આત્મજાગૃતિ કાયમ રહે છે.
પૂજા વખતે પ્રણિધાન મૂર્તિના દર્શન વખતે ચતુવિધ શ્રી સંઘની પ્રત્યેક વ્યક્તિ, ચતુર્વિધ શ્રી સંઘ વતી દર્શનાદિ કરે છે તેને લાભ ચતુર્વિધ શ્રી સંઘને નિરંતર મળે છે. તેનું કારણ – અમારા વતી દર્શનાદિ કરે એવી પરસ્પરને કહેવાની સામાચારી સાધુ-શ્રાવકની કહેલી છે.
એ સામાચારીના બળથી સાધુ-શ્રાવકના શુદ્ધ આત્માનું પ્રણિધાન દર્શનાદિ વડે નિત્ય થતું હોય છે. તેનાથી ચતુવિધ શ્રી સંઘનું સૌભાગ્ય વધતું રહે છે. ભાવ-આરોગ્ય, ધૃતિ, મતિ, કીર્તિ, બુદ્ધિ, લક્ષ્મી, મેધાદિની નિત્ય વૃદ્ધિ થાય છે. પુત્ર, મિત્ર, નેત્ર, કલત્ર અને સર્વત્ર લોકમાં શાન્તિ, તુષ્ટિ, પુષ્ટિ થયા કરે છે.
શાન્તિ એટલે કલેશની નિવૃત્તિ. તુષ્ટિ એટલે સંતોષવૃત્તિ, પુષ્ટિ એટલે સંતોષાદિજનિત સુખની વૃદ્ધિ.
પ્રતિષ્ઠિત મૂર્તિની પૂજાનું આ મહત્ત્વ હોવાથી પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવાદિની ઉજવણીમાં ઉલ્લાસની વૃદ્ધિ સ્વાભાવિક બને છે. સર્વના સુખની વૃદ્ધિ થાય તેવા અનુષ્ઠાનમાં સર્વની પ્રસન્નતા વધે જ.
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવ મંગલ
મંગલની વ્યાખ્યા 'मङ्गयते, साध्यते हितमनेनेति मङ्गलम् ।' જેનાથી હિત સધાય તે મંગલ.
હિત ધર્મથી જ સધાય છે, તેથી હિતસાધક ધર્મને લાવે તે મંગલ.
'मङ्ग धर्म लातीति मङ्गलम् ।' મંગ એટલે ધર્મ, તેને લાવે તે મંગલ. એવો અર્થ પણ મંગલનો થાય છે.
ધર્મની પ્રાપ્તિ અધર્મના નાશથી થાય છે. સર્વ અધર્મોનું મૂળ કારણ, વિષય, કષાય અથવા તેના ફળસ્વરૂપ ચાર ગતિરૂપ સંસાર છે. તેથી સંસારને ક્ષય કરે તે મંગળ, એ ત્રીજો અર્થ પણ મંગલને થાય
_ 'मां भवात्, संसारात् गालयति, अपनयतीति मङ्गलम् ।' મને સંસારથી ગાળે, મારા સંસારને દૂર કરે તે મંગલ.
મંગલ એટલે— એ રીતે મંગલ એટલે હિતનું સાધન. મંગલ એટલે ધર્મનું ઉપાદાન અને મંગલ એટલે અધર્મના મૂળભૂત
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવ મગલ
સ'સારનું જ મૂલેાચ્છેદન.
૧૯૧.
દ્રવ્ય મગળ અને ભાવ મગળ
સુખસાધક અને દુઃખનાશક પદાર્થને મંગળરૂપ માનવાની રૂઢિ સંસારમાં પ્રસિદ્ધ છે. પરપરાએ પણ દુઃખેાચ્છેદક અને સુખપ્રદાયક પદાર્થો મંગળરૂપ મનાય છે તથા જેમાં કષ્ટ નિવારવાનુ` કે સુખ આપવાનુ' (નિશ્ચિત નહિ પણ સંદિગ્ધ) સામર્થ્ય હાય તે વસ્તુએ પણ મગળરૂપ મનાય છે.
જેમ કે દહી', દ્વવ્હે, અક્ષત, શ્રીફળ, પૂણ્ કળશ અને સ્વસ્તિક આદિ પદાર્થો. એ રીતે સુખના નિશ્ચિત કે સદિગ્ધ સાધનભૂત સ` કાઈ વસ્તુએ જગતમાં મગળરૂપ ગણાય છે.
અહિંસા, સયમ અને તપરૂપ ધર્મ તથા સ્વાધ્યાય, ધ્યાન અને જ્ઞાનાદિ ગુણા, એ દુઃખવસ અને સુખસિદ્ધિનાં નિશ્ચિત સાધના છે, તેથી ભાવ મંગળ ગણાય છે અને દહીં, દૂર્વા, અક્ષત, શ્રીફળ, પૂર્ણ કળશ અને સ્વસ્તિક આદિ સબ્ધિ સાધના છે, તેથી દ્રવ્ય મગળ ગણાય છે.
દ્રવ્ય મોંગલા જેમ સુખનાં સ`દિગ્ધ સાધના છે, તેમ અપૂર્ણ સુખને આપનારાં છે. ભાવ મંગલા એ સુખનાં નિશ્ચિત સાધના છે અને તેનું સેવન કરનારને સ`પૂર્ણ અને અવિનાશી સુખ આપે છે. તેથી દ્રવ્ય મોંગલ કરતાં. ભાવ મંગલનું' મૂલ્ય ઘણું વધી જાય છે.
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
તરવહન જ સર્વોત્કૃષ્ટ ભાવ મંગલ જૈન શાસ્ત્રોમાં સર્વ પ્રકારનાં ભાવ મંગલેમાં સર્વોત્કૃષ્ટ ભાવ મંગલ “શ્રી પંચ પરમેષ્ઠી નમસ્કારને કહેલ છે, તેનાં મુખ્ય બે કારણે છે.
એક તો “પંચ પરમેષ્ઠી નમસ્કાર એ સ્વયં “ગુણ”. સ્વરૂપ છે. ને બીજુ એ કે, તે ગુણેના બહુમાન સ્વરૂપ
અહિંસા, સંયમ અને તપ તથા સ્વાધ્યાય, ધ્યાન અને જ્ઞાન વગેરે સ્વયં ગુણરૂપ છે, પણ ગુણેના બહુમાન સ્વરૂપ નથી.
જ્યારે શ્રી પંચ પરમેષ્ઠી નમસ્કાર એ સર્વ સદ્ગુણોમાં શિરોમણિ જે “વિનય સદ્ગુણ છે, તેના આદર અને પાલન સ્વરૂપ છે.
મોક્ષનું મૂળ વિનય છે. વિનય વિના જ્ઞાન નથી. જ્ઞાન વિના દર્શન નથી. દર્શન વિના ચારિત્ર નથી. ચારિત્ર વિના મોક્ષ નથી. મતલબ કે, મોક્ષને માટે ચારિત્રની જરૂર છે, ચારિત્ર માટે શ્રદ્ધાની જરૂર છે. શ્રદ્ધા માટે જ્ઞાનની જરૂર છે અને જ્ઞાન માટે વિનયની જરૂર છે.
ગ્યને વિનય એ સવિનય છે. શ્રી પંચ પરમેષ્ઠી નમસકારમાં તાવિક ગુણેને ધારણ કરવાવાળી વિનયને પાત્ર, ત્રિકાળ અને ત્રિલેકવર્તી સર્વ વ્યક્તિઓને નમસ્કાર કરવામાં આવે છે. શ્રી પંચ પરમેષ્ઠી નમસ્કારમાં, નમસ્કારને એગ્ય વ્યક્તિઓ, સર્વ પ્રધાન હોવાથી તેમને થતું નમસ્કાર એ, સર્વમંગલેમાં પ્રથમ મંગલ સ્વરૂપ અને
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવ મંગલ
૧૭ :
સર્વ વિનામાં પ્રધાન વિનય સ્વરૂપ બની જાય છે.
પ્રધાન વિનય ગુણના પાલનથી પ્રધાન (યથાર્થ) જ્ઞાન, પ્રધાન (તાત્વિક) દર્શન, પ્રધાન (શ્રેષ્ઠ) ચારિત્ર અને પ્રધાન (અવ્યાબાધ) સુખની પ્રાપ્તિ થાય છે.
શ્રી પંચ પરમેષ્ઠી ભગવંતને નમસ્કાર સ્વરૂપ, પ્રધાન વિનય ગુણના પાલન વિનાનું જ્ઞાન, ધ્યાન કે સંયમ, સર્વપ્રધાન મોક્ષ આપવાને સમર્થ થઈ શકતું નથી.
ગુણ બહુમાન શ્રી પંચ પરમેષ્ઠી નમસ્કાર એ જેમ પ્રધાન વિનય ગુણના પાલન સ્વરૂપ છે, તેમ ગુણોના બહુમાન સ્વરૂપ પણ છે.
ગુણ બહુમાન એ ચિત્તની અચિન્ય શક્તિયુક્ત ધર્મ છે. ગુણ બહુમાનના આશયવાળું ચિત્ત થોડા જ સમયમાં સર્વ પ્રકારની અશુદ્ધિ અને અહંકારાદિ દોષથી, રહિત બની જાય છે.
કાચી માટીના ઘડામાં ભરેલું પાણી જેમ પ્રતિ ક્ષણ ઘટને નાશ કરનારું થાય છે, તેમ ચિત્તરૂપી કુંભમાં રહેલું ગુણ બહુમાનરૂપી જળ, ચિત્તના દોષ અને મલિનતાને પ્રતિ ક્ષણ ક્ષય કરનારું થાય છે.
ગુણ બહુમાનને ધારણ કરનાર માનસિક ભાવ જેમ અચિત્ય પ્રભાવસંપન્ન છે, તેમ ગુણ બહુમાનને
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪
તત્ત્વદાહન
વ્યક્ત કરનારી વાચિક અને કાયિક ચેષ્ટાઓ પણ પ્રભાવસપન્ન બની જાય છે.
સર્વોત્કૃષ્ટ મંગલ
શ્રી પંચ પરમેષ્ઠી નમસ્કારમાં એ ત્રણે વસ્તુઓ
રહેલી છે.
(૧) મનથી નમવાના ભાવ.
(ર) વચનથી નમવાના શબ્દ.
(૩) કાયાથી નમવાની ક્રિયા.
એ રીતે ભાવ, શબ્દ અને ક્રિયારૂપ ત્રિવિધ ક્રિયાથી યુક્ત ‘શ્રી પ`ચ પરમેષ્ઠી નમસ્કાર' પાપધ્ન'સ અને ક ક્ષયના અન્ય કારણરૂપ બની જાય છે. તેથી તે સર્વોત્કૃષ્ટ મગળ સ્વરૂપ છે અને તેથી જ શ્રી પચ પરમેષ્ઠી નમસ્કારની ચૂલિકામાં ફરમાવ્યું છે કે —
'एष पञ्च नमस्कारः सर्वपापप्रणाशनः । मंगलानां च सर्वेषाम् प्रथमं भवति मंगलम् ॥'
અર્થ : પાંચે પરમેષ્ઠીઓને કરેલા આ નમસ્કાર, સવ પાપાના પ્રકર્ષ કરીને નાશ કરનારા છે, તથા સર્વાં મોંગલામાં પ્રથમ-પ્રધાન સવેાત્કૃષ્ટ મંગલ સ્વરૂપ છે.
જીવમાત્રને પોતાના મગળમાં રુચિ તેમ જ રસ અને પ્રીતિ હાય છે. પણ મ`ગળનું યથાર્થ સ્વરૂપ જાણનારા બહુ ઓછા હાય છે, અને તે પૈકીના મેટા ભાગના જીવેા દ્રવ્ય મંગળ માટે જ તલસતા હાય છે. ખરું તેમ જ પૂરેપૂરું સામર્થ્ય' ભાવ મગલમાં હોય છે,
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવ મંગલ
૧૭૫
તે વિષેના યથાર્થ જ્ઞાનના અભાવે તે જ દ્રવ્ય મંગળની દુનિયામાં અટવાયા કરે છે. એટલે જ કેટલાક માણસો, કરમાં પૂર્ણ કળશ ધારણ કરીને સામે મળતી કુમારિકાના શુકનથી જેટલા પ્રસન્ન થાય છે, તેટલા પૌષધધારી પુણ્યવંત શ્રાવક યા શ્રાવિકા તેમને સામા મળે છે ત્યારે પ્રસન્ન થતા નથી. પણ આ તેમનું અજ્ઞાન છે.
વિષય-કષાયને પરાસ્ત કરવામાં પ્રયત્નશીલ મહાન આત્માનું દર્શન તો સર્વ દેશ અને સર્વ કાળમાં સદા મંગળકારી છે જ.
ધર્મ એ પાપરૂપી વાદળને વિખેરી નાખવા માટે પવનતુલ્ય છે. કમરૂપી ઈધનને બાળી નાખવા માટે અગ્નિક સમાન છે. યોગ એ સર્વ વિપત્તિરૂપી વેલડીને છેદ કરવા માટે તીક્ષણ કુઠાર છે, નિવૃત્તિરૂપી લક્ષ્મીને વશ કરવા માટે મંત્ર અને તંત્ર વિનાનું વશીકરણ છે.
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંગલમય મંત્રાધિરાજ શ્રી નવકાર
શ્રી નવકારનો મહિમા અપરંપાર છે. શ્રી તીર્થકર દેવ અને ગણધર ભગવંતના શ્રીમુખે ગવાયેલ છે. પૂર્વધારો અને મૃતધરની વાણીથી પ્રશંસાયેલો છે. શ્રી આચાર્યદે, વાચકે, પ્રવર્તક અને સ્થવિરોના ઉપદેશેથી પ્રચારાયેલ છે. સાધુઓ, સાધ્વીઓ, શ્રાવકો અને શ્રાવિકાઓ વડે બહુમાનપૂર્વક આરાધાયેલ છે. ભદ્રિક પરિણામી, નિપુણમતિ, માર્ગાનુસારી અને ગુણરાગી છે વડે જેનો મહિમા આદરપૂર્વક શ્રવણ કરાયેલ છે, તે શ્રી નવકાર શું છે? એ જાણવાની જિજ્ઞાસા કોને ન થાય ? પ્રત્યેક લઘુકમી, પરિત્તસંસારી, સુલભબોધિ, આસનમુક્તિગામી જીવને અવશ્ય થાય.
| શ્રી નવકારનું બાહ્ય સ્વરૂપ
શ્રી નવકાર એ નવ પદોને સમુદાય છે. એનાં પાંચ પદો મૂળ મંત્ર સ્વરૂપ છે. પછીનાં ચાર પદો મૂળ મંત્રને વાસ્તવિક પ્રભાવ સૂચવનાર મૂળ મંત્રની ચૂલિકા સ્વરૂપ છે. ચૂલિકા સહિત શ્રી નવકાર, “પંચમંગલ મહામૃત સ્કંધ' કહેવાય છે.
મૂળ મંત્રમાં, શ્રી પંચ પરમેષ્ઠીને નમસ્કાર હેવાથી
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૭
મંગલમય મંત્રાધિરાજ શ્રી નવકાર તેને શ્રી પંચ પરમેષ્ઠી નમસ્કાર મહામંત્ર પણ કહેવાય છે. પંચ પરમેષ્ઠીઓનો નમસ્કાર મહામંગળરૂપ હોવાથી તેને “પંચ મંગલ” એ ટૂંકા નામથી પણ સંબોધવામાં આવે છે.
શ્રી નવકારનું ટૂંકામાં આ બાહ્ય સ્વરૂપ છે. તેનું આંતર સ્વરૂપ ઘણું જ વિશાળ છે.
શ્રી નવકારનું આંતર સ્વરૂપ શ્રી નવકારનું બાહ્ય સ્વરૂપ શબ્દાત્મક છે, તેનું આંતર સ્વરૂપ અર્થાત્મક છે.
શબ્દને દેહના સ્થાને કલ્પીએ તે અર્થ તેના પ્રાણના સ્થાને છે. અર્થને દેહના સ્થાને કલ્પીએ તે, શબ્દ તે દેહની છાયાના સ્થાને છે. છાયાનું મૂલ્ય દેહના આધારે છે. પ્રાણ વિનાને દેહ શબવત્ છે. દેહ વિનાની છાયા શૂન્યવત્ છે.
શ્રી નવકારના આંતર સ્વરૂપાત્મક અર્થને કહેનારા શ્રી અરિહંત ભગવંત છે. શબ્દને ગૂથનારા શ્રી ગણધર ભગવંત છે.
શ્રી અરિહંત દેવ ગુરુ છે, તે શ્રી ગણધર દેવો શિષ્ય છે. એ અપેક્ષાએ અર્થને ગુરુસ્થાને અને શબ્દને શિષ્યસ્થાને પણ કલ્પી શકાય. એક સ્થળે અપેક્ષા ભેદે એથી ઊલટું પણ કહ્યું છે—
રાજા સરખું સૂત્ર છે, મંત્રી સરીખે અર્થ જિનજી એમાં એકે હેલીઓ, દીએ સંસાર અનર્થ જિનજી
તુજ વયણે મન રાખીએ, ત. ૧૨
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮
તદેહન અહીં સૂત્રને એટલે શબ્દને રાજાની ઉપમા આપી છે અને અર્થને મંત્રીની ઉપમા આપી છે તથા તે બેમાંથી એકની પણ અવગણના કરનારને અનર્થનું કારણ થાય છે, એમ કહ્યું છે. પરંતુ તે વાત ગણધરગુંફિત સૂત્રને અર્થ લખનાર નિયુક્તિકાર, ભાગ્યકાર, ચૂર્ણિકાર અને ટીકાકારોએ કરેલા અર્થને ઉદ્દેશીને કહેલી છે.
શ્રી અરિહંતભાષિત અર્થને સૂત્રમાં ગૂંથનાર શ્રી ગણધર ભગવંતના શબ્દને ઉદ્દેશીને તે ત્યાં એમ જ કહ્યું છે કે –
છાયા નર ચાલે ચલે, રહે થિતિ તસ તેમ જિનજી! સૂત્ર, અર્થ ચાલે ચલે, રહે થિતિ તસ તેમ જિનજી !
તુજ વય મન રાખીએ. સૂત્ર એ છાયા છે અને અર્થ એ પુરુષ છે. પુરુષ ચાલે તેમ તેની છાયા ચાલે છે, સ્થિર રહે તે સ્થિર રહે છે; જેમ અર્થરૂપી પુરુષ ચાલે તેમ સૂત્રરૂપી છાયા ચાલે છે. અને અર્થરૂપી પુરુષ સ્થિર રહે તેમ સૂત્રરૂપ છાયા પણ સ્થિર રહે છે.
અર્થ અને સૂત્રની આ ચર્ચા સાંભળીને કઈ એકાંતવાદી, બેમાંથી કોઈ એકની પણ અવગણના કરી ન બેસે એ કારણે શાસ્ત્રકાર મહર્ષિઓએ એ બંનેની સમાન ઉપગિતા બતાવવા માટે એમ પણ કહ્યું છે કે
અંધ પંગુ જેમ બે મળે, ચાલે ઈચ્છિત દાણ જિનજી ! સૂત્ર અરશે તેમ જાણીએ, ક૯૫ ભાષ્યની વાણ, જિનજી!
તુજ વયણે મન રાખીએ.”
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંગલમય મંત્રાધિરાજ શ્રી નવકાર
૧૭૯ સૂત્ર એ અંધ છે અને અર્થ એ પંગુ છે. અંધ (આંધળો) અને પંગુ (પાંગળ) પરસ્પર મળે તો ઇચ્છિત સ્થાને પહોંચી જાય છે, તેમ સૂત્ર અને અર્થ બંને મળીને જ ઈચ્છિત સ્થાને પહોંચાડનાર થાય છે. બેમાંથી એકની પણ અવગણના, ઇચ્છિત સ્થાનની પ્રાપ્તિમાં પ્રતિબંધક બને છે. | શ્રી નવકારને અર્થથી કહેનાર શ્રી અરિહંત ભગવંત છે, સૂત્રથી ગૂંથનાર શ્રી ગણધર ભગવંત છે. એ હિસાબે અહીં અર્થને પ્રાણ અને સૂત્રને દેહની ઉપમા અથવા અર્થને જીવંત દેહ અને સૂત્રને માત્ર તેની છાયાની ઉપમા ઘટે છે.
શ્રી નવકારની છાયા અને દેહ આપણે જોયાં. હવે તેના અર્થરૂપી દેહ અને પ્રાણને આપણે જોઈએ.
એ જોવા માટે આપણે એના પ્રત્યેક પદમાંથી નીકળતા અર્થને તપાસ પડશે.
“તમે અરિહંતાણુંને મહિમા શ્રી નવકારનું પ્રથમ પદ “નમો અરિહંતાણું” છે. તેમાં ત્રણ શબ્દો અને સાત અક્ષરે છે. એ સાત અક્ષરોનો મહિમા બતાવતાં એક સ્થળે કહ્યું છે કે–
सप्तक्षेत्रीव सफला, सप्तक्षेत्रीव शाश्वती।
सप्ताक्षरीयं प्रथमा सप्त हन्तु भयानि मे ॥' અર્થ : શ્રી જિન પ્રતિમાદિ સાત ક્ષેત્રની જેમ સફળ અને ભરતાદિ સાત ક્ષેત્રોની જેમ શાશ્વત એવી આ પ્રથમ સપ્તાક્ષરી મારા સાત ભયોને દૂર કરે.
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
SAR
તરવહન
પ્રથમ પદના સાત અક્ષરોમાંના એકેક અક્ષરમાં. એકેક ભયને દૂર કરવાનું સામર્થ્ય રહેલું છે એટલું જ નહિ પણ તે પ્રત્યેક અક્ષર, સાત ક્ષેત્રની જેમ સફળ અને શાશ્વત છે.
પ્રથમ પદના ત્રણ શબ્દોમાં પ્રથમ શબ્દ નો છે. બીજો શબ્દ “ર અને ત્રીજે “હું” છે.
તેમાં પ્રથમ “નમો’ શબ્દનો અર્થ “નમસ્કાર છે. નમસ્કાર એટલે શું? નમસ્કાર એક પ્રકારની ક્રિયા છે.
જે કિયા વડે ભક્તિ દર્શાવાય, શ્રદ્ધા વ્યક્ત કરાય અને પૂજયભાવ પ્રગટ થાય, તે કિયાને નમસ્કાર કહેવાય
આ ક્રિયા કેટલી ઉચ્ચ છે, તેનું માપ કાઢવું હોય, તે ત્રણ રીતે નીકળી શકે?
એક તો તેના હેતુ ઉપરથી. બીજું તેને સ્વરૂપ ઉપરથી. ત્રીજુ તેને પરિણામ ઉપરથી.
એવો નિયમ છે કે કઈ પણ વસ્તુને પૂર્ણપણે સમજવી હોય, તો તેની ત્રણે અવસ્થાનું જ્ઞાન મેળવવું જોઈએ.
તે ત્રણ અવસ્થાઓ નીચે મુજબ છે:
(૧) કારણ અવસ્થા, (૨) કાર્ય અવસ્થા અને (૩) સ્વરૂપ અવસ્થા.
સ્વરૂપ અવસ્થા વર્તમાનકાલીન છે, કારણ અવસ્થા
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
સગલમય મ`ત્રાધિરાજ શ્રી નવકાર
ભૂતકાલીન છે અને કાર્યવસ્થા કે ફલાવસ્થા આગામી કાલીન છે.
૧૯૧
નમસ્કારરૂપી ક્રિયાનાં કારણુ, સ્વરૂપ અને ફળ કેટલાં ઉચ્ચ છે, તે જાણવાથી જ ‘નમે’ પદ્મના વાસ્તવિક અર્થના ખ્યાલ આવી શકે.
શાસ્ત્રકાર ભગવંતા ફરમાવે છે કે, નમસ્કારરૂપી ક્રિયાનું કારણુ, નમસ્કારાવરણીય કનેા ક્ષચેાપશમ છે. તે ક ના ક્ષયાપશમ, મતિજ્ઞાનાવરણીય, શ્રુતજ્ઞાનાવરણીય, દનમાહનીય અને વીર્યા'તરાય એ ચારેના ક્ષયાપમની અપેક્ષા રાખે છે.
એટલે આ નમસ્કારની ક્રિયાની પ્રાપ્તિ તેને જ થાય છે કે જેણે મેાહનીય કર્મીની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ખપાવીને એક કાડાકેાડી સાગરાપમથી પણ ઓછી કરી હાય, અતિજ્ઞાન તથા શ્રુતજ્ઞાનને આવરણ કરનારાં કર્મો પણ ઘણા અંશમાં હઠાવ્યાં હાય તથા વીર્યાંતરાય કમ ને પણ અહુ અશમાં ખપાવ્યું હોય.
શ્રી નવકારના પ્રથમ પદની અને તેના પ્રથમ અક્ષરની શબ્દથી, થથી કે ક્રિયાથી પણ ત્યારે જ પ્રાપ્તિ થાય છે.
કર્મીની આટલી મેાટી સ્થિતિ ખપાવવા માટે કેવળ અકામ-નિર્જરા જ નહિ, પણ જીવને સકામ-નિર્જરા પણ કરવી પડે છે. અને સકામ-નિર્જરા માટે નિરાગ્રહી વૃત્તિ, માર્ગાનુસારી બુદ્ધિ, દયાળુતા, વિનીતતા, જિતેન્દ્રિયતા, ન્યાયસ'પન્નતા વગેરે ગુણા કેળવવા પડે છે. પછી જ તે
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨
તત્ત્વદેહ અપૂર્વેકરણ વડે ગ્રન્થિભેદ કરીને સમ્યગ દર્શન પામે અને ભાવથી શ્રી પંચ પરમેષ્ઠી નમસ્કારને અધિકારી થાય છે.
શાસ્ત્રમાં ફરમાવ્યું છે કે, “અભવ્ય જીવને દ્રવ્યથી પણ આ નમસ્કારની પ્રાપ્તિ, કર્મોની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ તેડ્યા વિના થતી નથી. ઘર્ષણ-પૂર્ષણ ન્યાયે મેહનીયાદિ કર્મોની અંતઃકોડાકડી જેટલી સ્થિતિ થયા વિના કેઈને પણ આ નમસ્કારની ભાવથી કે દ્રવ્યથી પણ પ્રાપ્તિ સંભવિત નથી.”
નમસ્કારનું સ્વરૂપ નમસ્કારની કિયાની જેમ નમસ્કારનું સ્વરૂપ પણ તેટલું જ મહાન, ભવ્ય અને ઉદાત્ત છે.
નમસ્કારની ક્રિયા વડે લેહ્યાવિશુદ્ધિ એ નમસ્કારનું સ્વરૂપ છે.
દ્રવ્ય લેશ્યા એ પુદ્ગલ સ્વરૂપ છે અને ભાવ લેશ્યા એ અંતઃકરણને પરિણામ છે. નમસ્કાર વડે અંતઃકરણના પરિણામ નિર્મળ બને છે, ઔદાર્યાદિ ગુણોની વૃદ્ધિ થાય છે.
જેવી લેણ્યાથી જીવ મરે તેવી તેની ગતિ થાય છે. વિશુદ્ધ લેશ્યાથી મરનારની ઊર્વગતિ થાય છે.
તેથી નમસ્કારનું ફળ પણ સિદ્ધિગતિની પ્રાપ્તિ છે. અને તે ન થાય ત્યાં સુધી ઉત્તમ દેવ અને મનુષ્યના ભાની પરંપરાએ જીવ સકળ લેશથી નિવૃત્તિરૂપ પરમ નિર્વાણ પદને પામે છે.
નમો પદને આ અર્થ છે. એ અર્થને સમજાવવા માટે અનેક પર્યાયવાચી શબ્દોને પ્રયોગ કરવામાં આવ્યું છે. તેમને એક અર્થ છે પૂજા, ભક્તિ, બહુમાન વગેરે.
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
મંગલમય મંત્રાધિરાજ શ્રી નવકાર
નમસ્કારને ભાવાર્થ નમસ્કારને ભાવાર્થ સમજવા માટે તેના ઓછામાં ઓછા ચાર વિભાગ કરવા જોઈએ.
(૧) નામ નમસ્કાર. (૨) સ્થાપના નમસ્કાર. (૩) દ્રવ્ય નમસ્કાર. (૪) ભાવ નમસ્કાર. અથવા કિયારૂપ નમસ્કાર, જ્ઞાનરૂપ નમસ્કાર અને શબ્દરૂપ નમસ્કાર, એમ નમસ્કારની ત્રણ અવસ્થાએ વિચારવી જોઈએ.
નમસ્કાર એવું નામ, તે નામ નમસ્કાર અથવા શબ્દરૂપ નમસ્કાર છે.
નમસ્કાર કરનારના શરીરની કે બુદ્ધિની આકૃતિ તે સ્થાપના નમસ્કાર છે.
નમસ્કાર કરનારના શરીરની નમાવવારૂપ કિયા, તે કિયા નમસ્કાર કે દ્રવ્ય નમસ્કાર છે
નમસ્કાર કરનારના મનમાં રહેલે નમ્ર ભાવ કે એ નમ્રભાવને લાવનાર પિતાની લઘુતાનું અને નમસ્કાર્યની ગુરુતાનું ભાન એ ભાવરૂપ નમસ્કાર અથવા જ્ઞાનરૂપ નમસ્કાર છે.
નમસ્કારની આ ચારે બાજુનું કે ત્રણે અવસ્થાનું જ્ઞાન થવું તે “નમે પદના ભાવાર્થની સમજણ છે.
નમસ્કાર દંપર્યાથ નમસ્કારને એક દંપર્થ છે.
ઔદંપર્યાર્થ એટલે રહસ્યભૂત અર્થ. इदं परं प्रधानं यस्मिन् तत्तथा तस्य भावः एदंषर्यम् ।
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૪
તત્ત્વદાહન
અર્થાત્ આ જેમાં પ્રધાન અથ છે, તે દંપર. તેને ભાવ અર્થાત્ પ્રધાનભૂત અર્થ તે એક પર્યો.
નમસ્કારના પ્રધાનભૂત અથવા રહસ્યભૂત અ, તે માન કષાયના અભાવ છે. અથવા માન કષાય જેમાંથી ઉત્પન્ન થાય છે તે મિથ્યાત્વ અને અજ્ઞાનના નાશ છે. નમસ્કારના બીજી રીતે પણ અદ પર્યા છે. અને તે રાગદ્વેષનેા નાશ અથવા રાગદ્વેષના નાશ કરનાર શ્રી તીથંકર દેવાની પ્રકૃષ્ટ આજ્ઞાના પાલન સ્વરૂપ છે.
શ્રી તી 'કર દેવાના આજ્ઞાપાલનના પરિણામે રાગદ્વેષ, અજ્ઞાન અને મિથ્યાત્વના નાશ અથવા માન કષાયને અભાવ, એ નમસ્કારના પ્રધાન અર્થાત્ રહસ્યભૂત અ છે. સામર્થ્ય ચેાગના નમસ્કારનુ એ અ ંતિમ ફળ છે.
શાસ્ત્રાજ્ઞાના પાલન મુજબ યથાશક્તિ નમસ્કાર, તે ઇચ્છાયાંગના નમસ્કાર છે, શાસ્ત્રાજ્ઞાના પાલન મુજબ યથાસ્થિત નમસ્કાર તે શાસ્ત્રયાગ (ભક્તિયેાગ)ના નમસ્કાર છે અને નમસ્કારનું અ'તિમ ફળ, કેવળજ્ઞાન અથવા વીતરાગભાવની પ્રાપ્તિ તે સામર્થ્ય ચેાગને નમસ્કાર છે.
‘નમા’ પદના શબ્દાર્થ, ભાવાથ અને રહસ્યા તથા આ લેખમાં અગાઉ જણાવ્યા મુજબ નમસ્કારના હેતુ, સ્વરૂપ અને અનુબંધ સમજ્યા પછી, હવે નમસ્કાર જેને કરવામાં આવે છે, તે નમસ્કા નુ સ્વરૂપ શું છે તે સમજવું જોઈએ.
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંગલમય મંત્રારાજ શ્રી નવકાર
૧૮૫ નમસ્કાર્યનું સ્વરૂપ મહામંત્ર શ્રી નવકારનાં નવ પદ છે. તેમાં પ્રથમ પદે શ્રી અરિહંત પરમાત્માઓને નમસ્કાર છે.
અહીં પદ એટલે વિમરચન્ત ઘ૬ “વિભક્તિ જેને અંતે છે, તે પદ, એમ નહિ, પણ અર્થની સમાપ્તિ જ્યાં થાય છે, તેવું પદ સમજવું. એ અર્થમાં શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રનું પ્રથમ પદ નમો અરિહંતાણં છે. બીજુ પદ નમો સિદ્ધા” છે વગેરે.
પ્રથમ પદ નમો રિહંતાના ‘નમો’ શબ્દની વ્યાખ્યા થઈ ગઈ
હવે “અરિહંતાળમાં રહેલા બારિ' અને “દંતાળ એ બે શબ્દોની વ્યાખ્યા કરવી જોઈએ.
તેમાં વાર એટલે શત્રુ અને દંતાળ એટલે હણનારાઓને – અર્થાત્ શત્રુને હણનારાઓને નમસ્કાર થાઓ, એ તેને પૂરો અર્થ થયો.
અહીં ભાવપ્રધાન નિર્દેશ હોવાથી “શત્રુ' શબ્દનો અર્થ “શત્રુતા” લેવો જોઈએ. અર્થાત્ શત્રુતાને હણનારા એ અર્થ કરે જોઈએ. બાહ્ય શત્રુઓને નહિ, પણ અંતરમાં રહેલી “શત્રુતા” અર્થાત્ બીજા છ ઉપર પિતાના આત્મામાં રહેલે “શત્રુભાવ” તેનો નાશ કરનારા. ઉપલક્ષણથી બીજા પણ અંતરંગ શત્રુઓને સ્વપુરુષાર્થ વડે ક્ષય કરનારા.
વૈરભાવ એ જેમ અંતરંગ શત્રુ છે, તેમ મમત્વ
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૬
તત્ત્વદેહન પરિણામરૂપ નેહભાવ પણ શત્રુ જ છે. અર્થાત્ કર્મબંધના હેતુભૂત રાગદ્વેષ આદિ વિકારોને સર્વથા નાશ. કરનારા અને સર્વ પ્રાણ-પદાર્થો પ્રત્યે નિર્વેર અને નિઃસ્નેહવૃત્તિને ધારણ કરનારા, શાસ્ત્રીય પરિભાષામાં કહીએ તો “રાગદ્વેષાદિ આંતર રિપુઓનો અને તેના કારણભૂત જ્ઞાનાવરણાદિ ઘાતી કર્મોને સર્વથા અંત લાવનારા એવા એવા અરિહંતને. એ કાર અને દંતાળ એ બે શબ્દોને શબ્દાર્થ થયો.
શબ્દાર્થ જાણ્યા પછી એ બે શબ્દોનો ભાવાર્થ શું છે, તે વિચારવું જોઈએ.
અહીં એક શંકા જરૂર થાય તેમ છે. અને તે એ કે, “રાગાદિ આંતર શત્રુઓ કે જ્ઞાનાવણાદિ ઘાતી કર્મોને સર્વથા નાશ કરનારાઓને નમસ્કાર કરે એ જ જે પ્રથમ પદનો અભિપ્રેતાર્થ હોય તે તે નમો સિદ્ઘાળ પદથી પણ થઈ શકે છે અથવા પાંચમાં નમો ટોણ સત્ર સાહૂણં પદમાં પણ આવી જાય છે. કારણ કે લેકમાં રહેલા સર્વ સાધુઓને નમસ્કાર કરવાથી છવસ્થ મુનિઓ સાથે કેવળજ્ઞાની મુનિવરેને પણ નમસ્કાર થઈ જાય છે. તે પછી પ્રથમ પદમાં વિશેષ શું રહ્યું ?
આ શંકાનું સમાધાન કેવળ શબ્દાર્થોને જાણનાર નહિ કરી શકે, ભાવાર્થ જાણવાથી જ તેનું સ્પષ્ટ સમાધાન થઈ શકે છે.
કહ્યું છે કે ‘યાહ્યાનો વિશેષાવિત્તિી સૂત્રના વિશેષ અર્થનું જ્ઞાન વ્યાખ્યાનથી અર્થાત પૂર્વાપરના સંબંધ
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
મગલમય મારાજ શ્રી નવકાર
યુક્ત વિશેષ વિવેચનથી જ થઈ શકે છે.’ જેએ વિશેષ વિવેચન જેમાં રહેલુ' છે, એવા નિયુક્તિ, ભાષ્ય, ચૂર્ણિ અને ટીકા વગેરેનેા આશ્રય લેવાની ના પાડે છે, તેઓ સૂત્રના શબ્દાર્થોને જાણવા છતાં તેના મ`ને જાણી.
શકતા નથી.
શ્રી અરિહતા એટલે રાગાદિ કે કર્માદિ ભાવ શત્રુઓના નાશ કરનારા', એટલા જ અર્થ અહીં' અભિપ્રેત નથી.
૧૮૭
પ્રથમ પની સાકતા ભાવ શત્રુઓને નાશ કરવા ઉપરાંત તેના વિશેષ અર્થાંમાં રહેલી છે. અને તે વિશેષ અર્થ એ છે કે, તેઓ વીતરાગ અને સજ્ઞ થયા. છે એટલું જ નહિ પણ શ્રી તી''કરનામક નામની ઉત્કૃષ્ટ પુણ-પ્રકૃતિને વિપાકેાદયથી ભાગવનારા છે. તેમને નમસ્કાર થાએ.’
પ્રથમ પદે રહેલા શ્રી અરિહંતા, ભાવ શત્રુઓના ક્ષય કરીને કેવળજ્ઞાન પામે છે અને તે વખતે જ તેમને અષ્ટ મહાપ્રાતહાર્યની પૂજા થાય છે તથા તેઓશ્રી ચેાત્રીસ અતિશયા અને વાણીના પાંત્રીસ ગુણા વડે અલકૃત ખની ધર્માંતીની સ્થાપના કરે છે.
પ્રથમ પદે રહેલા શ્રી અરિતાની આ વિશેષતા સકળ શત્રુઓને ક્ષય કરનારા અને ખીજા પદે રહેલા સિદ્ધ ભગવંતા કે પાંચમા પદે રહેલા કેવળજ્ઞાની સાધુ. ભગવતેામાં નથી. અને એ ન હેાવામાં કારણભૂત ‘તથાભવ્ય' છે.
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
તત્ત્વાહન
મેક્ષે જનારા સ` જીવાનું ‘ભવ્યત્વ’સરખું છે, પણ ‘તથાભવ્યત્વ’ સરખું' નથી.
પ્રથમ પદે રહેલા શ્રી અરિહંત ભગવ ંતાનું તથાભવ્ય, માહો જનારા બીજા ભવ્ય જીવાથી વિશિષ્ટ હાય છે. તેથી તેમના ‘એધિ’ને પણ ‘વરબેાધિ’ કહેવાય છે. ‘યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય’ નામના પ્રસિદ્ધ ગ્રન્થરત્નના મંગલાચરણમાં સુવિહિતશિરામણ આચાર્ય ભગવત શ્રી હરિભદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ ફરમાવે છે કે —
૧૮૮
'किं विशिष्टं वीरम् इत्याह जिनोत्तमम् इति वस्तु विशेषणम् । 'इह रागादिजेतृत्वात् सर्व एव विशिष्ट श्रुतधरादयो जिना उच्यन्ते । તથા શ્રુતંજ્ઞના:, અવજ્ઞના:, મન:પર્યાનના:, च । अनेन भगवतस्तथा भव्यत्वाक्षिप्तवरबोधिलाभगभी अर्हता- त्सल्योपात्त- अनुत्तर पुण्यस्वरूप तीर्थ करनामकर्मविपाक फलरूपां परम्परार्थसम्पादनीं कर्मकायवस्थामाह ।'
નિના
અર્થ : ભગવાન શ્રી વીર કેવા છે? તે કહે છે કે જિનેાત્તમ. આ વસ્તુનું વિશેષણ છે. અહી રાગાદિ દોષોને જીતનારા હોવાથી વિશિષ્ટ શ્રુત વગેરેને ધારણ કરનારા સંધળાય જિન કહેવાય છે, જેમ કે શ્રુતજન, અધિજિન, મન:પર્યાયજિન, કેવીજિન, તેમાં ઉત્તમ કેવળી અને તી કર હેાવાથી, તથા ભગવાનના તથાભવ્યત્વ વડે ખેંચાયેલી વરોધિના લાભથી ગતિ, અદ્વાત્સલ્ય આદિ વડે ઉપાન કરાયેલી, અનુત્તર-પુણ્યસ્વરૂપ તીથંકર નામકર્મની પ્રકૃતિના વિપાકાદયરૂપ, શ્રેષ્ઠ પરાપકારને સ ંપાદન કરવાવાળી ક કાય અવસ્થાને બતાવી.’
આ ઉપરથી સમજાશે કે વિશિષ્ટ તથાભવ્યત્વ’ના કારણે તીર્થંકર નામકર્મના વિપાકાય ભાગવનારા શ્રી
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
મગલમય મત્રાધિરાજ શ્રી નવકાર
૧૮૯
અરિહંત ભગવંતા ઉપકારની દૃષ્ટિએ સર્વશ્રેષ્ઠ છે. અને તે દૃષ્ટિએ જ તેમને પ્રથમ નમસ્કાર કરવામાં આવ્યેા. ગુણની દૃષ્ટિએ સિદ્ધ ભગવંતા અધિક છે. તથા કેવળજ્ઞાની સાધુ ભગવંતા સમાન છે, તાપણુ પાપકારની દૃષ્ટિએ શ્રી અરિહંત ભગવંતાના આત્મા સર્વાધિક છે. તેથી જો તેમને પ્રથમ નમસ્કાર ન કરવામાં આવે તે। કૃતજ્ઞતા ગુણુ નાશ પામે છે અને તે ગુણના નાશની સાથે સ પ્રકારના સદ્વ્યવહારોને વિલાપ થાય છે. વ્યવહારના વિલેાપની સાથે તીના અને તીના વિલાપની સાથે તત્ત્વને નાશ થાય છે.
સદ્વ્યવહારના આધારભૂત કૃતજ્ઞતા ગુણનું ઉત્કૃષ્ટ પાલન કરવા માટે અને તે દ્વારા તી અને તત્ત્વની રક્ષા કરવા માટે મંત્રાધિરાજ શ્રી નમસ્કાર મહામત્રના પ્રથમ પદે ‘અરિહ'ત' શબ્દથી સોત્ર અને સ કાળના તીર્થંકર પરમાત્માએને નમસ્કાર કરવામાં આવ્યે છે.
‘’િઅને ‘દંતાળું' એ બે શબ્દોના ભાવાથ વિચાર્યા પછી તેને ઐદ પર્યા રાગદ્વેષને ક્ષય અને તીર્થંકર ભગવતેાની આજ્ઞાનું પાલન છે.
ત્રિભુવન પૂજ્જતાને અપાવનાર તી કરનામ-ક રૂપી પરમ પાવની પુણ્યપ્રકૃતિના વિપાકાય અનુભવનાર શ્રી તીર્થંકર પરમાત્માઓને પ્રથમ નમસ્કાર કરવાથી, મેાક્ષમાને ફરમાવનારી, સ` નચેાથી યુક્ત એવી તેમની પ્રકૃષ્ટ આજ્ઞા પ્રત્યે પરમ પ્રીતિ અને અંતરંગ ભક્તિ જાગે છે. અને તેના પિરણામે તે આજ્ઞાનું નિરતિચાર પાલન
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
તદેહન
કરવાની શક્તિ પ્રાપ્ત થાય છે. આજ્ઞાના નિરતિચાર પાલનથી અનુક્રમે અસંગ અનુષ્ઠાનની પ્રાપ્તિ, ઘાતી કર્મોને ક્ષય, કેવળજ્ઞાન વગેરે અસામાન્ય ગુણોને જીવ પામે છે. તથા આયુષ્યને અંતે અઘાતી કર્મોને પણ ક્ષય કરી, પરમ નિર્વાણની પણ પ્રાપ્તિ કરે છે.
અહીં કેટલાક ચિંતકે “પિતાજીને બદલે ‘નાતાળ પદને વિશેષ પસંદગી આપે છે. પણ તે શાસ્ત્રોક્ત નથી.
નવ પદોથી યુક્ત એવા શાશ્વત શ્રી સિદ્ધચક યંત્રાધિરાજના આદ્ય પદે પણ “નમો હૂિંતાનું જ આલેખન છે. તેથી જ મંત્રાધિરાજના આદ્ય પદે પણ તે જ યુક્ત છે.
શ્રી મહાનિશીથ આદિ ગંભીર સૂત્રોમાં ઉપધાનાદિ જ્ઞાનાચારનો ઉલ્લેખ છે, ત્યાં શ્રી પંચમંગલ મહા-કૃતસકંધ પ્રથમ અધ્યયનનું વર્ણન “નમો અરિહંતાણં પદથી જ કરવામાં આવ્યું છે.
શ્રી મહાનિશીથ સૂત્રના પંચમ અધ્યયનમાં કહ્યું છે
"नमो अरिहंताणं ।' सत्तक्खरपरिमाणं, अगंतगमपज्जवत्थसाहग, सव्वमहामंतपवरबिजजाणं परमबीअभूअं।'
અર્થ : પહેલું અધ્યયન “નમે અરિહંતાણું' સાત અક્ષર પ્રમાણ, અનંત ગમ પર્યાવયુક્ત અર્થનું પ્રસાધક તથા સર્વ મહામંત્ર અને પ્રવર વિદ્યાઓનું પરમ બીજભૂત છે.
શાસ્ત્રાનુસારી તર્કથી પણ એ જ વાત સંગત થાય છે.
બરિતાળના બદલે “અરહંતા મૂકવાથી તેને
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંગલમય મંત્રાધિરાજ શ્રી નવકાર
૧૯૧
અર્થ, “અહંતોને નમસ્કાર થાઓ ! એ થાય છે.
અહં તો એટલે પૂર્યો, એ અર્થ માન્ય રાખવાથી આ નમસ્કાર, સિદ્ધાદિ પદોમાં અતિવ્યાપ્ત ન થવા છતાં, સર્વ દર્શનેને માન્ય પોતપોતાના પૂજ્યતમ પુરુષમાં અતિવ્યાપત થાય છે.
બૌદ્ધાદિ અન્ય દર્શનકારો પોતપોતાના દર્શનના પ્રણેતાઓને “અહંત' અર્થાત પૂજ્યતમ માને જ છે.
જૈનદર્શન સમત પૂજ્યતમત્વ તીર્થકરોમાં જ ઘટે છે, અન્યત્ર નહિં. તેનું કારણ એ છે કે, અન્ય દર્શનકારે, પૂજ્યતમત્વનું લક્ષણ વીતરાગત કરતા નથી. અને
જ્યાં વીતરાગત્વ ન હોય, ત્યાં સર્વત્વ સંભવતું નથી. જૈનદર્શનમાન્ય પૂજ્યતાનું પ્રયોજક, વીતરાગત્વ અને સર્વજ્ઞત્વ જ છે.
બૌદ્ધદર્શનના પ્રણેતાએ જૈનદર્શનમાન્ય સર્વજ્ઞત્વનો સ્વીકાર કરતા નથી. તેમ જ સાંખ્યાદિ દર્શને પણ જૈનદર્શનસમ્મત વીતરાગત્વને સ્વીકાર કરતાં નથી. છતાં પોતાના ઈષ્ટને પૂજ્યતમ તો સહુ કઈ માને જ છે. નિત્યમુક્તત્વ, જગતકતૃત્વ અને અસર્વજ્ઞત્વાદિ વિશેષણોવાળાં પૂજ્યતમ પદોમાં અતિવ્યાપ્તિ ન થવા માટે રહેંતાળના સ્થાને “બહેંતાળ પદ એ જ ગ્ય છે.
સિદ્ધાદિ પદોમાં અતિવ્યાપ્તિના વારણ માટે પાંચ પરમેષ્ઠી પદોમાં “પ્રથમ” અર્થાત્ પ્રથમ પદે નમસ્કરવયવ શ્રી અરિહંતોને જ આપેલું છે.
પ્રથમ પદ જ એ સૂચવે છે કે તેમાં કેવળ
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૨
તદેહન. અરિહંતૃત્વ જ નહિ, પણ તીર્થકરત્વ આદિ પણ છે. એ વાત કેવળ શબ્દાર્થની ચર્ચાથી નહિ, પણ ભાવાર્થની વિચારણાથી જ સમજાય તેવી છે.
પ્રથમ પદે વરદંતાળને બદલે માતાળું મૂકવાથી. બીજી એક વાત એ વનિત થાય છે કે, જિનદર્શન પૂજ્યત્વની પ્રાપ્તિ માટે અરિહંતૃત્વ અર્થાત ભાવશત્રુ નાશકત્વ ગુણને અનિવાર્ય ગણે છે. ભાવશત્રુઓને વિનાશ કર્યા વિના જેમ સિદ્ધત્વની પ્રાપ્તિ થઈ શકતી નથી, તેમ અહંવ અર્થાત્ પૂજ્યત્વની પ્રાપ્તિ પણ અસંભવિત છે.
આ કારણે જૈનદર્શનને પ્રધાન સૂર, ગુણોની પ્રાપ્તિ નહિ પણ દોષનો વિજય છે. દેષ ઉપર વિજય મેળવવાથી ગુણોની પ્રાપ્તિ આપોઆપ છે જ. | સુંદર ચિત્ર માટે પ્રથમ ભીંતને સ્વચ્છ કરવી પડે છે, મોટો મહેલ ચણવા માટે પ્રથમ. ભૂમિને શુદ્ધ કરવી પડે છે તે ન્યાયે ગુણોની પ્રાપ્તિ માટે પ્રથમ દેને દૂર કરવા પડે છે.
શ્રી જિનદર્શનમાં દેવનું લક્ષણ વીતરાગત્વ અને ગુરુનું લક્ષણ નિત્ય કહ્યું છે. દેવનું સર્વજ્ઞત્વ અને ગુરુનું ધર્મોપદેશકત્વ વગેરે લક્ષણરૂપે નહિ, પણ ઉપલક્ષણરૂપે છે. અર્થાત્ સ્વરૂપદર્શક છે.
આ રીતે ભાવાર્થનો વિચાર કરતાં મંત્રાધિરાજ શ્રી નવકાર અને મંત્રાધિરાજ શ્રી નવપદના શાશ્વત પાડેમાં પ્રથમ પદે નમો અરિહંતાનો પાઠ એ યુક્તિ
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯s
મંગલમય મંત્રાધિરાજ શ્રી નવકાર અને આગમ ઉભયથી સિદ્ધ છે. | સર્વ મંગળમાં ઉત્કૃષ્ટ મંગળરૂપ શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રના એક પદ યા એક શબ્દને પાઠ યા જાપ કરવાની ચોગ્યતા ઘણા ઘણા પુણ્યના ઉદયે પ્રાપ્ત થાય છે, એ શાસ્ત્રવચનના ગાંભીર્યને, ગંભીરતાપૂર્વક વિચાર કરનારને શ્રી નવકારને પ્રત્યેક અક્ષર, ભવજળતારક મહા જહાજરૂપ અણમોલ, આકર્ષક અને પૂજ્યતમ પ્રતીત થયા સિવાય રહેતો નથી.
વિષય-કષાયમાં ભટકતા પિતાના જીવને, જેઓ શ્રી નવકારમાં રમતો બનાવી શકે છે તેઓ સંસારની જેલમાંથી કાયમને માટે મુક્ત થવાની દિશામાં અગ્રેસર થાય છે.
જેમને ભજવા, પૂજવા, સ્તવવા તેમ જ આરાધવા માટે શ્રી અરિહંત જેવા નાથ મન્યા છે તે સહુને કોટિકટિશઃ પ્રણામ અને જેઓ શ્રી અરિહંતાદિની સન્મુખ નથી થયા તેઓ પણ વહેલા વહેલા તે સન્મુખતા પ્રાપ્ત કરો !
ધર્મ એ જાણવાની નહિ પણ માનવાની વસ્તુ છે. શ્રદ્ધાપૂર્વક આચરવાની વસ્તુ છે.
ત. ૧૩
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની અલૌકિકતા
મંત્ર અને વિદ્યા વચ્ચેનો ભેદ જેનો પાઠ કરવા માત્રથી કાર્યની સિદ્ધિ થાય તેને મંત્ર કહે છે.
અને જેને સિદ્ધ કરવા માટે જપ હવન આદિ કિયાઓ કરવી પડે તેને વિદ્યા કહે છે.
શાસ્ત્રોમાં બીજી રીતે પણ મંત્ર અને વિદ્યાને ભેદ બતાવ્યો છે અને કહ્યું છે કે, જેને અધિષ્ઠાતા દેવતા પુરુષ હોય તે મંત્ર છે અને જેની અધિષ્ઠાતા દેવતા સ્ત્રી હોય તે વિદ્યા છે.
મંત્ર એટલે શું? મંત્ર શી વસ્તુ છે તેની સ્પષ્ટતા કરતાં શાસ્ત્રકાર મહર્ષિએ ફરમાવે છે કે, મંત્ર એ અક્ષર કે અક્ષરોને સમૂહ છે. અક્ષર કે અક્ષરોના સમૂહને છોડીને મંત્ર બીજી કોઈ વસ્તુ નથી.
“નવનમક્ષ નરિતા” અથવા “રાજ્યનક્ષ૬ મંત્ર' અર્થાત એ કેઈ અક્ષર નથી કે જેમાં મંત્રશક્તિ ન હોય. અક્ષરને છેડીને મંત્ર બીજી કોઈ વસ્તુ નથી.
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની અલૌકિકતા
૧૯૫
શબ્દ અને ધ્વનિની અસર
અક્ષર કે અક્ષરના સમૂહાત્મક શબ્દમાં અપરિમિત શક્તિ રહેલી છે, એમ આજે સવ કેાઈ બુદ્ધિશાળી વને સ્વીકારવું પડે છે.
ગાવું અને ખજાવવુ', હસવુ' અને રેાવુ એ પ વાતાવરણ ઉપર અમુક પ્રકારની અસર કરે છે. અને તે વર્ણાત્મક નહિ તેપણ ન્યાત્મક શબ્દશક્તિને જ એક
પ્રકાર છે.
રસ ગ્રામમાં સુરીલાં વાજા જે અસર ઉપજાવે છે, તે અસર અન્ય પ્રસગનાં વાજા એ નથી જ ઉપજાવતાં. આકાશમાં મેઘની ગર્જના જે ભાવ પેદા કરે છે, તે જુદો હાય છે અને રણસ’ગ્રામમાં તેાપાની ગર્જના જે ભાવ ઉત્પન્ન કરે છે, તે વળી જુદો હોય છે.
જેમ ધ્વન્યાત્મક શબ્દોની જુદી જુદી અસર છે, તેમ વર્ણાત્મક શબ્દોની તેનાથી પણ મહાન જુદા જુદા પ્રકારની અસર માનેલી છે અને તે પ્રત્યક્ષ અનુભવમાં પણ આવે છે.
એક વ્યાખ્યાતાના મુખમાંથી નીકળેલ ઉત્સાહપ્રેરક શબ્દો વાતાવરણને ઉમ'ગી મનાવે છે અને તે જ વ્યાખ્યાતાના મુખમાંથી નીકળેલા નિરાશાજનક શબ્દો વાતાવરણને ગમગીન બનાવી દે છે.
વિવિધ પ્રકારના રસેાનું પાષણ, એમાં વક્તા કે લેખકની શબ્દશક્તિ સિવાય બીજા શાના પ્રભાવ છે?
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
તરવહન શબ્દશક્તિ અચિત્ય છે. માત્ર તેના ચોજક એગ્ય પુરુષની જ જરૂર હોય છે.
ક્યા શબ્દોના સંચજનથી કેવા પ્રકારની શક્તિ પેદા થાય છે, એના જાણકાર આ જગતમાં દુર્લભ છે. પરંતુ જ્યારે એવા જાણકારના હાથમાં અક્ષર કે શબ્દો આવે છે, ત્યારે તે વિવિધ પ્રકારની રચના દ્વારા શ્રોતાઓના ચિત્તના સંતાપ અને દિલની તૃષાને ક્ષણવારમાં શાન્ત કરી દે છે.
પૂર્વધર ભગવંતેની દેશનાશક્તિ, કેવળજ્ઞાની ભગવંત તુલ્ય લેખાય છે, તે આ જ દૃષ્ટિએ સમજવાનું છે. શ્રત કેવળી' શબ્દની એક વ્યાખ્યા એવી કરી છે કે તેઓ સર્વાક્ષર સન્નિપતિ'ની લબ્ધિના ધારક હોય છે. સર્વ અક્ષરો અને તેના પરસ્પર મિશ્રણથી થતા સર્વ અર્થને તેઓ જાણતા હોય છે. અને તેથી જ તેઓની ઉપદેશશક્તિ અમેઘ બને છે.
મંત્રરચના ' મંત્રોમાં કેવળ અક્ષરોની કાર્યશક્તિ હોય છે એવું નથી, પણ તેમાં બીજી શક્તિઓ પણ કામ કરે છે. અને તે છે મંત્રના જકની શક્તિ, મંત્રના વાચ્ય પદાર્થની શક્તિ, મંત્રયોજકના હૃદયની ભાવના તથા મંત્રસાધકના આત્મામાં રહેલ મંત્રશક્તિ ઉપરનો ભાવ, અખંડ વિશ્વાસ, નિશ્ચલ શ્રદ્ધા વગેરે.
તાત્પર્ય એ છે કે, મંત્ર કેવળ અક્ષર કે પદ સ્વરૂપ જ નથી, પણ પદ, પદાર્થ, પદના યાજક તથા પદના
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની અલૌકિકતા
પ્રત્યેાજકની ભાવનાએ તથા શક્તિએના એકંદર સરવાળારૂપ છે. મંત્રની શક્તિ એ ચારને અનુરૂપ હોય છે.
મંત્રના યાજક કિલષ્ટ-પરિણામી હાય, તેા મંત્ર ‘મારક' બને છે અને અસલિષ્ટ-પરિણામી અર્થાત્ નિમ ળબુદ્ધિ હાય, તેા તે મંત્ર ‘તારક' બને છે.
૧૯૭
લૌકિક મત્રશક્તિ
લૌકિક મત્રશક્તિના પ્રત્યેાગ મુખ્યત્વે આકષ ણુ, વશીકરણ, ઉચ્ચાટન, વિદ્વેષણ, સ્તંભન, સમ્મેાહન આદિ લૌકિક કાર્યોં માટે જ થાય છે.
કાઈ વ્યક્તિને પાતા તરફ ખેચવા, કોઈને વશ કરવા, કાઇ પ્રતિપક્ષીને માત કરવા, કાઇ દુશ્મનના નાશ કરવા, કાઈને સ્ત`ભિત કરવા કે કેાઈને માહિત કરવા માટે લૌકિક મ`ત્રશક્તિના ઉપચાગ હાય છે. અને તે મત્રની સફળતાના આધાર, મંત્રના પ્રયાગ કરનાર સાધકની સાધનાશક્તિ વગેરે ઉપર હાય છે.
કોઈ પ્રયાગ કરનાર સાચા ન હોય પણ ધૃત હોય તે મંત્ર નિષ્ફળ જાય છે. સાધક સત્ય હોય પણ મંત્ર અશુદ્ધ હાય અથવા મ`ત્ર શુદ્ધ હોય પણ તેનું ઉંચ્ચારણુ અશુદ્ધ હાય અથવા ઉચ્ચારણ શુદ્ધ હાય પણ પ્રત્યેાજકનું ચિત્ત એકાગ્ર ન હોય અથવા શ્રદ્ધારહિત હાય તે પણ મ`ત્રશક્તિ કા કર થઈ શકતી નથી. જ્યાં એ બધી વસ્તુ શુદ્ધ અને પૂર્ણ હાય ત્યાં જ મંત્રશક્તિ ધાયુ કાય નિપજાવી શકે છે.
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮
તવાહન
સત્રાધિરાજ શ્રી નવકારની વિશેષતાઓ મ`ત્રાધિરાજ શ્રી નવકાર આ દૃષ્ટિએ વિશ્વના સમસ્ત મ`ત્રોમાં અગ્રસ્થાન ધરાવે છે. તેની શક્તિ અતુલ છે, અપર'પાર છે, કારણ કે તેના ચેાજક લેાકેાત્તર મહાપુરુષ છે.
શ્રી નવકારને અર્થથી શ્રી તીર્થંકર ભગવા પ્રકાશે છે અને સૂત્રથી શ્રી ગણધર ભગવંતા ગૂંથે છે. તેને વાચ્યા લેાકેાત્તર મહર્ષિ એને પ્રણામરૂપ છે.
તેના અક્ષરોના સચાગ અને પદાની રચના સરળ અને સ્પષ્ટ છે, સહુ કાઈ સહેલાઈથી અને સરળતાથી તેનેા પાઠ અને ઉચ્ચાર કરી શકે અને તેને અથ સમજી શકે તેવી છે. તેનું સ્મરણ અને જાપ, મેાટે ભાગે સમ્યગ્દૃષ્ટિ, ભવથી નિઃસ્પૃહ અને એક મુક્તિરમણીના જ ઇચ્છુક ઉત્તમ સત્પુરુષો કરનારા હોય છે.
વિશ્વના અન્ય મ`ત્રા જ્યારે કામના કરવાથી તે કામનાની પૂર્તિ કરે છે, ત્યારે શ્રી નમસ્કાર મહામત્ર, નિષ્કામપણે જપવાથી, જપનારની સઘળી કામના પૂરી કરે છે, એ તેની અચિત્ત્વ શક્તિને સચોટ પુરાવે! છે અને તેના પ્રકાશકેાની અપૂર્વ નિષ્કામતાનું પરમ પ્રતીક છે.
શ્રી નમસ્કાર મહામ`ત્રની મીજી વિશેષતા એ છે કે તેના દ્વારા જે પુરુષાની આરાધના કરવામાં આવે છે, તે બધા વીતરાગ અને નિઃસ્પૃહ મહાત્માએ છે. જ્યારે
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૯
શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની અલૌકિકતા વિશ્વના અન્ય મંત્રોના આરાધ્યદેવ સંસારી, સપૃહી અને સરાગી આત્માઓ છે.
શ્રી નમસ્કાર મહામંત્ર અનુપમ શક્તિશાળી હોવાનાં અગણિત કારણો પૈકીનું એક કારણ, એના અધિષ્ઠાતાઓની પરમ વિશુદ્ધિ છે. કારણ કે સરાગીની શક્તિ ગમે તેટલી હોય તો પણ વીતરાગીની અચિન્ય શક્તિમત્તા અને પ્રભાવશાલિતાની તુલનામાં તે તે એક બિંદુ જેટલી પણ માંડ ગણાય.
શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની ત્રીજી વિશેષતા એ છે કે, જ્યાં અન્ય મંત્રોમાં દેવતા” અધિષ્ઠાતા તરીકે છે, ત્યારે આ મહામંત્રમાં દેવતા “સેવક રૂપે રહે છે. એકમાં દેવોનું સેવકપણું છે, તો બીજે દેવે વડે પણ સેવ્યપણું
લૌકિક મંત્ર માત્ર, દેવાધિષ્ઠિત હોય છે. તેનો જાપ કરવાથી મંત્રનો સ્વામી “દેવતા” વશ થાય છે ત્યારે તે મંત્ર સિદ્ધ થયેલ કહેવાય છે.
પરંતુ શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રમાં તેથી જુદું છે તેનો “સ્વામી હોવાની કે થવાની શક્તિ કોઈ પણ દેવતામાં નથી. પરંતુ દેવો પણ તેના સેવક થઈને રહે છે. જેઓ તે મહામંત્રની આરાધના કરે છે, તેઓની મંત્ર પ્રત્યેની ભક્તિને વશ થઈને દેવો તે આરાધના પણ સેવક બનીને રહે છે.
એથી સિદ્ધ થાય છે કે કોઈ દેવતાની શક્તિના કારણે શ્રી નમસ્કાર મહામંત્ર શક્તિશાળી કે પ્રભાવસંપન્ન
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦
તદેહન
નથી. પણ શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની પિતાની શક્તિ અને પિતાને પ્રભાવ જ એ અચિત્ય છે કે દેવોને પણ તેને વશ રહેવું પડે છે.
શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની ચોથી વિશેષતા એ છે કે અન્ય મંત્રી જ્યારે અત્યંત ગૂઢાર્થક અને ઉચ્ચારણમાં અતિ કિલષ્ટતર હોય છે, ત્યારે શ્રી નમસ્કાર મહામંત્ર શબ્દથી અતિ સ્પષ્ટ અને અર્થથી અત્યંત સરળ છે. બુદ્ધિમાનથી માંડી બાળક પર્યત સહુ કેઈ તેને પાઠ સરળતાથી અને તેનું ઉચ્ચારણ શુદ્ધ રીતે કરી શકે છે તથા તેના અર્થનું જ્ઞાન પણ સહેલાઈથી મેળવી શકે છે.
શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની આ સરળતા અને સ્પષ્ટતા જોઈને કેટલાકને તેના ઉપર અશ્રદ્ધા અને વિશ્વાસ થત પણ જોવાય છે. તેઓની એ માન્યતા હોય છે કે મંત્ર તે ગૂઢાર્થક જ હોવું જોઈએ અને ઉચ્ચારણમાં પણ કઠિનતાવાળે હોવા જોઈએ. પરંતુ તેઓની આ માન્યતા સર્વત્ર ઉચિત નથી. જે મંત્રનું જેવું કાર્ય હોય, તેને અનુરૂપ જ તેની શબ્દરચના હોવી જોઈએ.
શ્રી નમસ્કાર મહામંત્ર મુક્તિદાતા છે. પરમ પદને આપનારો છે. તેથી તેની રચના તેને અનુરૂપ જ હેવી જોઈએ. મોક્ષાભિલાષી પ્રત્યેક જીવ, પછી તે બાળક હે કે વૃદ્ધ, સ્ત્રી હો કે પુરુષ, પંડિત હો કે નિરક્ષર, સર્વને એકસરખી રીતે ઉપયોગી થાય તેવી જ હેવી જોઈએ.
શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની સરળતા અને સ્પષ્ટતાની પાછળ તેને પ્રકાશનારાઓને આ ગંભીર અને ઉદાત્ત
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નમસ્કાર મહામત્રની અલૌકિકતા
૨૦૧
આશય છે. તેને પ્રકાશનારાએ અનંત જ્ઞાનના ભંડાર અને અસીમ કરુણાના નિધાન છે. તેથી સત્ દ્વિતાથી જીવાનું એકસરખુ' હિત થઈ શકે, તેવી જ તેની રચના હાય એ સ્વાભાવિક છે.
જેને વિષય સમગ્ર વિશ્વને એકસરખા ઉપયેાગી હાય, સનું એકાંત હિત કરનારા હાય, તેની રચના એવી જ હાવી જોઈએ કે જેનુ ઉચ્ચારણ સુખપૂર્વક થઈ શકે અને જેને બેધ આબાલગોપાલ સહુને વિભ્રમરહિતપણે થઈ શકે.
મ`ત્રાધિરાજ શ્રી નવકારની આ અનન્યતમ વિશિષ્ટતા અન્ય મંત્રોમાં ગૂગ્ગાચર નથી જ થતી.
શ્રી નમસ્કાર મહામ'ત્રની પાંચમી વિશેષતા એ છે કે અન્ય મ`ત્રો અનુગ્રહ-નિગ્રહ, લાભહાનિ ઉભય માટે ઉપયેાગમાં આવે છે, જ્યારે શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રથી કાઈને હાનિ કરી શકાતી નથી, પણ તે કેવળ લાભમાં જ હેતુ અને છે.
શ્રી નમસ્કાર મહામત્રની છઠ્ઠી વિશેષતા એ છે કે, અન્ય મંત્રો લૌકિક પુરુષા ઉપર આકણું, વશીકરણ વગેરે કરે છે, જ્યારે શ્રી નવકાર એ લેાકેાત્તર પદાર્થોનું આકર્ષીણુ, વશીકરણ વગેરે કરે છે. તે યાવત્ દેવસ'પદાએનું આકષ ણુ અને મુક્તિરમણી પતનું વશીકરણ કરે છે.
કહ્યું છે કે
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
તવદહન
आकृष्टि सुरसम्पदां विदधति मुक्तिश्रियो वश्यता. मुश्चाट विपदां चतु'तिभुवां विद्वेषमात्मैनसाम् । स्तम्भं दुर्गमनं प्रति प्रयततां मोहस्य संमोहनं पापात् पञ्चनमस्क्रियाऽक्षरमयीं साऽराधना देवता ।।१।।
અર્થ : તે પંચ પરમેષ્ઠી નમક્રિયા રૂપ અક્ષરમયી આરાધના દેવતા (તમારું) રક્ષણ કરો કે જે સુરસંપદાઓનું આકર્ષણ કરે છે, મુક્તિરૂપી લક્ષ્મીને વશ કરે છે, ચાર ગતિમાં થનારી વિપદાઓનું ઉચ્ચાટન કરે છે, આત્માનાં પાપ પ્રત્યે વિષ ધારણ કરે છે, દુર્ગતિ પ્રતિ ગમન કરવાનો પ્રયત્ન કરતા જીવોને અટકાવે છે અને જે મેહનું સંમેહન કરે છે, અર્થાત મોહન પરમ પ્રતિકાર છે..
ઉપર વર્ણવેલી વિશેષતાઓના કારણે શ્રી નમસ્કાર મહામંત્ર એ સર્વ મંત્રમાં મોટામાં મોટો મંત્ર છે અને એની સાધના, બીજા સર્વ મંત્રની અપેક્ષાએ સરળ હોવાથી સર્વ કોઈને એકસરખી રીતે સુશક્ય છે.
અધમાધમ જીવો પણ આ મહામંત્રના શબ્દ કાનમાં પડવા માત્રથી દુર્ગમ દુર્ગતિરૂપી ગહન ગર્તામાં ગબડતા ઊગરી ગયા છે, યાવત્ કૂર તિય ચે પણ એને શ્રવણ માત્રથી લઘુકમી બની ભવસમુદ્રને તરી ગયા છે.
આટલી અદ્ભુત શક્તિ અને છતાં આટલી અનુપમ સરળતા બીજા કોઈ મંત્રમાં સંભવી શકતી નથી. તેથી જ જ્ઞાનીઓની દષ્ટિએ આ મંત્રાધિરાજનો મહિમા અતિ મહાન ગવાયેલ છે.
શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની અલૌકિક તારક શક્તિપૂર્ણ વિશિષ્ટતાઓના નિરૂપણ પછી હવે આપણે તેની વ્યાપકતા તરફ વળીએ.
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની અલૌકિકતા
૨૦૩ શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની વાર્તા જગતમાં મુખ્યત્વે ત્રણ પ્રકારના માન જોવામાં આવે છે.
શાસ્ત્રાનુસારી, તકનુસારી અને ભાવાનુસારી.
પહેલે વર્ગ આજ્ઞાપ્રધાન મનવૃત્તિવાળે હોય છે, બીજે વર્ગ યુક્તિપ્રધાન મનોવૃત્તિવાળ હોય છે અને ત્રીજે વર્ગ આજ્ઞા અને યુક્તિથી નિરપેક્ષ કેવળ ભાવ લાગણીપ્રધાન મનોવૃત્તિવાળો હોય છે. એ ત્રણે પ્રકારના વર્ગવાળા મનુષ્યોને શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની વ્યાપકતા. અને શ્રેષ્ઠતા પ્રતિબોધિત કરવા માટે શાસ્ત્રકાર મહર્ષિ -- ઓએ અથાગ પ્રયત્નો કર્યા છે.
શાસ્ત્રાનુસારી વર્ગ શાસ્ત્રાનુસારી વગ આજ્ઞાપ્રધાન મનાવૃત્તિવાળે. હોય છે.
આજ્ઞા એટલે આપ્તવચન.
શ્રી જૈન શાસનમાં આપ્ત તરીકે વિતરાગ અને સર્વજ્ઞની ગણના છે. જેઓ રાગાદિ દોષથી સર્વથા રહિત છે અને એ જ કારણે જેઓ સર્વજ્ઞ, સર્વાદશી થયેલા. છે, તેઓનું વચન એ જ “આજ્ઞા છે. એથી આજ્ઞાને અનુસરવાની વૃત્તિ, શિષ્ટ પુરુષમાં સ્વાભાવિક જ હોય છે.
શાસ્ત્રાનુસારી આજ્ઞાપ્રધાન આત્માઓને શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની સર્વશાસ્ત્રવ્યાપકતા અને સર્વશ્રત-અત્યંતરતા સમજવાને માટે શ્રી તીર્થંકરદેવપ્રણીત અને શ્રી ગણધર
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०४
તવદોહન દેવગુમ્પિત શ્રી આવશ્યક સૂત્રની સૂરિપુરંદર શ્રી હરિભદ્રસૂરીશ્વરજી વિરચિત ટીકા (પૃ. ૩૭૬) માં ફરમાવ્યું
'तत्र सूत्रं सूत्रानुगमे सत्युच्चारणोय, तच्च पंचनमस्कारपूर्वकं, तस्याऽशेषश्रुतस्कन्धाऽन्तर्गतत्वात् ।।
અહીં સૂત્ર એટલે સામાયિક સૂત્ર, તેના અનુગમ એટલે વ્યાખ્યાન સમયે સૂત્ર ઉચ્ચારવું જોઈએ અને તે ઉચ્ચાર શ્રી પંચ નમસ્કારપૂર્વક કરવો જોઈએ. કારણ કે તે બધા ગ્રુતસ્કંધની અંતર્ગત રહેલે છે.
આવશ્યક નિર્યુક્તિ સામાયિક સૂત્રનું ઉચ્ચારણ કરવા પહેલાં શ્રી પંચ પરમેષ્ઠી નમસ્કારમંત્રનું ઉચ્ચારણ કરવું જોઈએ. તે કારણે સામાયિક સૂત્રનું વ્યાખ્યાન કરવા પહેલાં શ્રી પંચ પરમેષ્ઠી નમસ્કાર મંત્રનું વ્યાખ્યાન કરવું જોઈએ. એ વાતને વિશેષ સ્પષ્ટ કરતાં ટીકાકાર મહર્ષિ ફરમાવે
___'अतोऽसावेव सूत्रादौ व्याख्येयः, सर्व सूत्रादि वात् , सर्व
सम्मतसूत्रादिवत्, सूत्रादित्वं चाऽत्य सूत्रादौ व्याख्यायमानत्वात्, નિર્યુક્તિા તોપચસ્તત્વા’
એટલા માટે સૂત્રની આદિમાં શ્રી પંચ નમસ્કારની જ વ્યાખ્યા કરવી જોઈએ, કારણકે તે સર્વ સૂત્રની આદિમાં હઈ તેની વ્યાખ્યા સૌ પહેલાં કરવી જોઈએ, એ વાત સર્વ શિષ્ણને સમ્મત છે. શ્રી પંચ નમસ્કારની આદિસૂત્રતા એ ઉપરથી સિદ્ધ થાય છે કે, નિયુક્તિકાર
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦પ
શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની અલૌકિકતા ભગવાને સૌ પ્રથમ તેને ઉપન્યાસ કર્યો છે અને વ્યાખ્યા પણ સૌ પ્રથમ તેની કરી છે.
આ રીતે નિયુક્તિકાર શ્રુતકેવળી ભગવંત શ્રી ભદ્રબાહસ્વામીજીના પ્રામાણ્યથી ટીકાકાર મહર્ષિ શ્રી હરિભદ્રસૂરિજી, શ્રી પંચ પરમેષ્ઠી નમસ્કારને સર્વ શ્રતની અત્યંતર એટલે સર્વ શાસ્ત્રમાં વ્યાપક તરીકે પ્રતિપાદન કરે છે અને સર્વ પ્રથમ તેનું ઉચ્ચારણ અને તેની જ વ્યાખ્યા કરવી જોઈએ, એમ કહીને શ્રી પંચ પરમેષ્ઠી નમસ્કારની સર્વશ્રત-શ્રેષ્ઠતા જાહેર કરે છે.
શ્રી આવશ્યક સૂત્રના કર્તા શ્રી આવશ્યક સૂત્રના કર્તા અર્થથી શ્રી તીર્થંકરદેવે છે અને શ્રતથી શ્રી ગણધરદેવે છે. શ્રી આવશ્યક નિયુક્તિના કર્તા ચૌદ પૂર્વધર થતકેવલી ભગવંત શ્રી. ભદ્રબાહસ્વામીજી છે તથા મૂળ સૂત્ર અને તેની નિયુક્તિ ઉપર ટીકાના રચનારા ચૌદસ ચુમ્માલીસ ગ્રન્થોના
ચયિતા સમર્થ શાસ્ત્રકાર શ્રી હરિભદ્રસૂરીશ્વરજી છે. તેઓશ્રી ફરમાવે છે કે – સૂત્રનું વ્યાખ્યાન કરવા પહેલાં સૂત્રનું ઉચ્ચારણ કરવું જોઈએ અને સૂત્રનું ઉચ્ચારણ, શ્રી પંચ નમસ્કારપૂર્વક કરવું જોઈએ. કારણ કે શ્રી પંચ નમસ્કાર એ સર્વશ્રુતની અત્યંતર રહેલે છે.
સર્વ શ્રતની અત્યંતર એટલે સર્વ સિદ્ધાન્તમાં વ્યાપક. શ્રી જિનાગમનું કોઈ પણ સૂત્ર કે કોઈ પણ શાસ્ત્ર શ્રી પંચ-નમસ્કારરહિત છે નહિ. શ્રી પંચનમસ્કાર
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૬
"
તરવહન એ સર્વ શ્રત અને સર્વ શાસ્ત્રની અત્યંતર રહેલે જ છે. પછી તે સ્પષ્ટપણે ઉલ્લેખિત કરાયેલો હોય કે ન હોય. સ્પષ્ટપણે ઉલ્લેખ કરાયેલ ન હોય તે પણ તે ત્યાં રહેલે જ છે, એમ સમજવું જોઈએ. કારણ કે શ્રી પંચ-નમસ્કારના ઉચ્ચારણ વિના કઈ પણ શાસ્ત્રનું અધ્યયન કે અધ્યાપન વિહિત છે જ નહિ.
આદિમંગળતા શ્રી પંચનમસ્કારની સર્વશ્રત-અત્યંતરતા અને આદિમંગળતાને શાસ્ત્રકારોના વચનથી જાણીને તેની આચરણ શ્રી નિર્યુક્તિકાર ભગવંતથી માંડીને આજ પયતના સઘળા શ્રતધરોએ માન્ય રાખેલી છે. અને આજે પણ કોઈ પણ સૂત્ર, વ્યાખ્યાન કે પ્રવચનના પ્રારંભમાં સર્વ પ્રથમ શ્રી પંચનમસ્કારને સ્મરવામાં આવે છે તથા સર્વ પ્રકારની શુભ કિયાઓના પ્રારંભમાં આદિ મંગળ તરીકે તેને જ ગણવામાં આવે છે.
તકનુસારી વગ શાસ્ત્રાનુસારી વર્ગ પછી બીજે વર્ગ તર્કનુસારીને આવે છે.
શાસ્ત્રાનુસારી વર્ગ જેમ આજ્ઞાપ્રધાન હોય છે, તેમ તકનુસારી વર્ગ યુક્તિપ્રધાન હોય છે. લેકમાં જેમ રાજાનું વચન તેમ લોકેત્તરમાં શ્રી તીર્થકર ગણધર ભગવંતેનું વચન, કઈ તરફથી યુક્તિની અપેક્ષા રાખતું નથી. રાજાની આજ્ઞા તે આજ્ઞા જ છે, તેની આગળ
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નમસ્કાર મહામત્રની અલૌકિકતા
૨૦૦
બુદ્ધિ કે યુક્તિની વાતા ચાલતી નથી, તેમ શ્રી તીર્થંકર ગણધરોનાં વચનની આગળ પણ યુક્તિ અકિ`ચિત્કર છે, બુદ્ધિ નિ`ળ છે. અતીન્દ્રિય જ્ઞાનથી જોયેલા પદાર્થો દ્મસ્થ બુદ્ધિથી કી ખંડિત થઈ શકતા નથી. શ્રી પંચ પરમેષ્ઠી નમસ્કારની સ-શ્રુત-અભ્યંતરતા અને સ-શ્રુત-વ્યાપકતા આપ્તવચનથી સિદ્ધ છે. તેને યુક્તિ કે દલીલેાના આધારની લેશમાત્ર અપેક્ષા નથી. તેમ છતાં આપ્તવચનની મહત્તા હજુ જેએના ખ્યાલમાં આવી નથી, તેવા બુદ્ધિજીવી વર્ગના અનુગ્રહ અર્થે પણ શ્રી પંચ પરમેષ્ઠી નમસ્કારની શ્રેષ્ઠતા તથા સધવ્યાપકતા સિદ્ધ કરવા માટે શાસ્ત્રકાર મહર્ષિ એએ પ્રતિપાદન કરવામાં કેાઈ કચાશ રાખી નથી.
ધર્માીજનુ` વપન
પૂ. આચાર્ય ભગવંત શ્રી હરિભદ્રસૂરીશ્વરજી શ્રી લલિતવિસ્તરા નામક ચૈત્યવંદન સૂત્રની વૃત્તિ (પૃ. ૮)માં ફરમાવે છે કે—
‘ધર્મ' ત્તિ મૂજીમૂતા વન્તના ’
ધ પ્રાપ્તિનું મૂળભૂત કારણ વંદના અપર નામ “નમસ્કાર છે. કહ્યું છે કે
--
'विधिनोद्यत्पाथा बीजादंकुराद्युदयः क्रमात् । फलसिद्धिस्तथा धर्म' बीजादपि विदुर्बुधाः ।।' અર્થ : વિધિપૂર્વક વાવેલા ખીજથી જેમ અંકુરાદિ ઉદય થાય છે, તેમ ધ બીજથી પણ ક્રમે કરીને ફળસિદ્ધિ થાય છે; એમ પંડિત પુરુષા ફરમાવે છે.
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮
તદેહના સપુરુષની પ્રશંસા આદિ એ ધર્મબીજનું વપન (વાવેતર) છે, ધર્મચિંતાદિ તેના અંકુરાઓ છે અને નિર્વાણની પ્રાપ્તિ એ તેનું ફળ છે.
પ્રશંસા એટલે વર્ણવાદ. આદિ શબ્દથી કુશલચિત્ત, ઉચિત કૃત્યકરણ વગેરે.
સપુરુષ પ્રત્યે મન વડે કુશળ ચિત્ત ધારણ કરવું કાયા વડે તેઓનું ઉચિત કૃત્ય કરવું, વાણી વડે તેઓની પ્રશંસા – સ્તુતિ ઈત્યાદિ કરવાં તે હદયરૂપી ભૂમિકામાં ધર્મબીજનું વપન કરવાની શુભ કિયા છે. ધર્મચિંતાદિ તેના અંકુર છે. ધર્મની ચિંતા અને આદિ શબ્દથી ધર્મની ઇચ્છા, ધર્મને અભિલાષ, ધર્મની અભિરુચિ ઈત્યાદિ ધર્મ બીજના અંકુરા છે.
ધર્મની ચિંતા પછી, ધર્મનું શ્રવણ થાય છે, ધર્મનું શ્રવણ થયા પછી ધર્મનું અનુષ્ઠાન થાય છે. અને તેના ફળરૂપે દેવ અને મનુષ્યની સંપદાઓ મળે છે. પરિણામે નિર્વાણ સુખની પ્રાપ્તિ થાય છે. એ બધાં ધર્મબીજમાંથી કમશઃ ઉત્પન્ન થતાં અંકુર, કાંડ, નાલ, પુષ્પ અને ફળ સમાન છે.
બીજાંકુર ન્યાય શ્રી પંચ પરમેષ્ઠી નમસ્કાર એ બીજરૂપ બનીને કાળના પરિપાકે નિર્વાણરૂપી ફળને હેતુ થાય છે, તેથી તેની “જિજ્ઞાસા એટલે તેને સત્ય સ્વરૂપે જાણવાની ઈચ્છા એ પણ પરમ મહદયને સૂચવનારી છે. સાચી
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની અલૌકિકતા
૨૦૯
જિજ્ઞાસા થયા પછી ગુરુનો વેગ થાય છે. સરુના
ગે શ્રી પંચ પરમેષ્ઠી નમસ્કારના સ્વરૂપને બોધ તથા તેમાં ધૈર્ય ઉત્પન્ન થાય છે. એ સ્વૈર્યના ગે શાસ્ત્રોક્ત વિધિ મુજબ કિયા થાય છે અને એ કિયાના પ્રતાપે કર્મમળ કપાય છે, પરિણામે નિર્વાણસુખની પ્રાપ્તિ થાય છે. શ્રી પંચ પરમેષ્ઠી નમસ્કારને શાસ્ત્રોમાં ચિતામણિ અને કલ્પવૃક્ષથી પણ અધિક ફળદાયી કહ્યો છે, તે આ અપેક્ષાએ ચરિતાર્થ થાય છે.
સૂયખદ્યોત દુષ્ટાત તકનુસારી પ્રત્યે જેમ બીજાંકુર ન્યાયથી શ્રી નવકારની સર્વશ્રત-અત્યંતરતા અને સર્વધર્મવ્યાપકતા સિદ્ધ થાય છે, તેમ સૂર્ય-ખદ્યોતના દષ્ટાન્તથી પણ શાસ્ત્રકાર ભગવંત શ્રી નવકારની શ્રેષ્ઠતા બીજી રીતે સિદ્ધ કરી બતાવે છે. પૂ. આચાર્ય ભગવંત શ્રી હરિભદ્રસૂરીશ્વરજી ગદષ્ટિ સમુચ્ચય' નામના ગ્રન્થરનમાં ફરમાવે છે કે –
तात्त्विकः पक्षपातश्च, भावशून्या च या क्रिया । अनयोरन्तरं ज्ञेयं, भानुखद्योतयोरिव ।।१।।
અર્થ : તાત્વિક પક્ષપાત અને ભાવશૂન્ય ક્રિયા, એ બે વચ્ચે સૂર્ય અને ખજવા જેટલું અંતર છે.
અહીં પક્ષપાત એટલે શુભેચ્છા, અંતરંગ આદર, પરમાર્થ રાગ. નમસ્કાર એ પરમેષ્ઠીઓ અને તેમના ગુણ પ્રત્યે પરમાર્થ રાગને સૂચવે છે, અંતરંગ આદરને બતાવે છે. ત, ૧૪
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૦
તરવહન લેકમાં જેમ ભાવ વિનાનું ભોજન લૂખું છે, તેમ લકત્તારમાં ભાવ વિનાની ભક્તિ વંધ્યા છે. શ્રી પરમેષ્ઠી ભગવંતો પ્રત્યેના ભાવ વિના, અંતરંગ આદર વિના, તેમની આજ્ઞાનું પાલન પણ તેવું જ છે.
શ્રી પંચ પરમેષ્ઠી નમસ્કાર એ હૃદયના ભાવને ઉત્પાદક છે, હૃદયના ભાવને પૂરક છે અથવા હૃદયના ભાવને સૂચક છે. એ કારણે બુદ્ધિમાન પુરુષોએ તેને સર્વ પ્રધાન સ્થાન આપેલું છે.
લાગણીપ્રધાન વગ આજ્ઞાપ્રધાન અને યુક્તિપ્રધાન વર્ગ ઉપરાંત એક મોટો વર્ગ એ છે, કે જે કેવળ લાગણીપ્રધાન હોય છે. શાસ્ત્રોનાં વચન કરતાં કે તેને સિદ્ધ કરનારી યુક્તિએ કરતાં પણ તે વર્ગને દષ્ટા, કથાનકે ને ચરિત્રો વધારે આકર્ષણ કરે છે. એ વર્ગને શાસ્ત્રવચન કે હેતુયુક્તિની બહુ અપેક્ષા હોતી નથી. જે કિયા વડે જે લેકોને ફાયદો થયો હોય, તેનાં કથાનકો કે ચરિત્રો સાંભળીને તે વર્ગ તેના તરફ દેરાય છે. એવો વર્ગ, પ્રમાણમાં હંમેશાં મોટો હોય છે. તે વર્ગ લાગણીપ્રધાન હોય છે. ઘણે વખતે બુદ્ધિજીવી વર્ગમાં જે લાગણી જેવામાં આવતી નથી, તે લાગણું એ વર્ગમાં જોવામાં આવે છે. લાગણ-પ્રધાનતાના બળે જ તે વર્ગ ધર્મ પ્રત્યે આકર્ષણવાળો રહે છે. આવા વર્ગને શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની વ્યાપકતા સમજાવવા માટે શાસ્ત્રકાર ભગવંતોએ પુષ્કળ દષ્ટાનો અને ચરિત્ર વર્ણવેલાં છે.
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની અલેકિર્તા
૨૧૧ થાનુયોગને પ્રભાવ જેમ કે શ્રી નવકારના પ્રભાવે સર્પ, ધરણેન્દ્ર બને છે અને સમડી, રાજકુમારિકાને ભવ પામે છે. વગડાનો ભીલ, રાજા બને છે અને તેની સ્ત્રી (ભીલડી), રાજરાણું તરીકે ઉત્પન્ન થાય છે. પશુઓને ચારનાર શેવાળને બાળક પરમશીલસંપન્ન સુદર્શન શેઠ થાય છે અને ભયંકર કેઢ રેગથી વ્યાપ્ત કાયાવાળા શ્રી શ્રી પાળકુમાર પરમ રૂપ અને નીગિતાના ધારક બને છે. એ શ્રી નવકારને પ્રભાવ ઘેર વિપત્તિ વચ્ચે રહેલા જુગારી જેવાઓને પણ પ્રાણાંત આપત્તિમાંથી ઉગારી લે છે તથા સુશીલ સમ્યગદષ્ટિ મહાસતીઓનું પતિ આદિ તરફથી આવેલી પ્રાણાંત આપત્તિ વખતે પણ રક્ષણ કરે છે. શ્રી નવકારના પ્રભાવે સ્મશાનનું શબ સુવર્ણપુરુષ બને છે તથા અંધકારમાં રહેલ સર્પ સુંદર સુગંધી પુષ્પની માળા બની જાય છે.
આ દષ્ટાન્તો કોરા બુદ્ધિજીવી વર્ગ ઉપર કદાચ ઓછી અસર નિપજાવતાં હોય, તો પણ આમજનતા ઉપર તેને અજબ પ્રભાવ વિસ્તારે છે.
જૈનકુળમાં જન્મેલા આમવર્ગ ઉપર શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રનો પ્રભાવ આજે પણ પિતાની પ્રબળ અસર ઉપજાવી રહ્યો છે, તેની પાછળ આ ચરિત્ર અને કથાનકોની ઘણી મોટી અસર છે. કહેવાતા બુદ્ધિજીવી વર્ગ ઉપર આની અસર ન પડતી હોય તો તેનું કારણ તેમની કેવળ બુદ્ધિજીવિતા નથી, પણ કાંઈક અંશે લાગણીશૂન્યતા
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૨
તદેહન
પણ છે, એમ માનવું જોઈએ. કારણ કે બુદ્ધિજીવી વર્ગની અંદર જેઓ અગ્રેસર છે, તે સર્વ પૂર્વ મહાપુરુષ ઉપર આ શ્રી નવકારનો પ્રભાવ પડ્યો છે, અને તેને પ્રભાવને વર્ણવનારાં ચરિત્રોએ પણ તેમના ઉપર ઘણી મોટી અસર ફેલાવેલી છે.
સાચી બુદ્ધિ અને તેનું ફળ લાગણીશૂન્ય બુદ્ધિમત્તા એ બાહ્ય દષ્ટિએ ગમે તેટલી આકર્ષક જણાતી હોય, તે પણ આંતરદષ્ટિએ તેનું કશું જ મૂલ્ય નથી.
આજ્ઞા અને યુક્તિથી સિદ્ધ એવા પણ શ્રી પંચ પરમેષ્ઠી નમસ્કારના ફળને વર્ણવતાં ચરિત્ર અને કથાનકોની અસર જેઓના અંતઃકરણ ઉપર નીપજતી નથી, તેઓ પોતાને બુદ્ધિમાન ગણતા હોય તે પણ તેઓની બુદ્ધિ તેમને કેવળ ભારરૂપ જ છે, એમ કહેવું જોઈએ. બુદ્ધિનું ફળ જે ભાવ અને ભાવનું ફળ જે મેક્ષ, તેનાથી તેઓ સદા વંચિત રહે છે.
સાચી બુદ્ધિ તે છે, જે વસ્તુ પ્રત્યે, સદ્ વસ્તુને સિદ્ધ કરનારી યુક્તિ પ્રત્યે, સર્વસ્તુને પ્રભાવ વર્ણવનાર ચરિત્ર, કથાનક કે દષ્ટાન્ત પ્રત્યે સદ્ભાવને પેદા કરે અને વસ્તુને ઓળખવા માટેની સર્વ બાજુઓનું એકસરખું મૂલ્યાંકન કરી શકે.
શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રને પ્રભાવ અધમમાં અધમ મનુષ્ય અને કૂરમાં ફૂર તિર્યંચ ઉપર પણ પડ્યો છે.
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની અલૌકિર્તા
૨૧૩ સર્પ અને સમડી ઈત્યાદિ તિયાનાં ઉદાહરણ છે. ભીલ અને મહિષીપાલ વગેરે મનુષ્યનાં દષ્ટાન્તો છે. ચેરી અને જારી, જુગાર અને શિકાર જેવાં મહાવ્યસનોને સેવનારા પણ શ્રી નવકારના અચિત્ય પ્રભાવથી ભવસમુદ્રને તરી ગયા છે.
એ રીતે શાસ્ત્રવચન, તર્ક બુદ્ધિ અને સ્વાનુભવસંવેદન, એ ત્રણેથી સિદ્ધ શ્રી પંચ પરમેષ્ઠી નમસ્કાર મહામંત્રને પ્રભાવ સર્વ કાળ અને સર્વ લેકમાં સર્વ વિવેકી આત્માઓના અંતઃકરણ ઉપર સદા સર્વદા વિજયવંત છે.
જેણે આ મહામંત્રની બિનશરતી શરણાગતિ સ્વીકારી, તે સહુ ભવની ભૂંડી જેલમાંથી સદાને માટે મુક્ત થઈને મુક્તિના શાશ્વત સુખના ભાગી બન્યા છે.
સંશયરહિત ચિત્તે, એકાગ્રતાપૂર્વક આ મહામંત્રને સમપિત થવાય છે ત્યારે જે બળ, બુદ્ધિ, ક્ષમા, દયા, ઐય, ધૈર્ય, ગાંભીર્ય આદિ અનુભવવા મળે છે તે જ સાફ બતાવે છે કે આ મહામંત્ર અચિત્ય શક્તિને સાગર છે.
સ્વ પર હિતવાંછુ હુ આ મહામંત્રના મર્મને સ્પષ્ટપણે સમજે અને તેના સાચા આરાધક બને !
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મના સાધકને માર્ગદર્શન
છઘસ્થ અવસ્થામાં સામાન્ય મનુને જ નહિ, પરંતુ મુમુક્ષુઓને પણ પોતાના મનમાં મૂંઝવણ પિદા કરનારા અનેક પ્રશ્નો, અનેક વાર ઊભા થાય છે. અને પછી તેવા મુમુક્ષુઓ પોતાના આપ્તજને સમક્ષ એમ કહેતા સંભળાય છે કે, “અત્યારે મારે શું કરવું જોઈએ, એ મારે મન મટી મૂંઝવણ છે.”
મૂંઝવતા પ્રશ્નો અને તેનું નિરાકરણ કેટલાકને એ પ્રશ્ન મૂંઝવે છે કે, “નિયમ લઈને તેને ભંગ કરવાને બદલે, નિયમ લીધા સિવાય જ વ્રતનું પાલન કરવામાં શું વાંધે?? તે કેટલાકને એ પ્રશ્ન સતાવે છે કે “દ્રવ્ય પૂજા કરતાં ભાવપૂજા શું ખોટી?’ વગેરે વગેરે.
આ મૂંઝવણના નિરાકરણનો ઉપાય સાવ સહેલે છે. એ જે વિચારધારામાંથી ઉત્પન્ન થયેલી છે, તે વિચારધારા મૂળમાંથી જ બેટી છે, એ નિશ્ચય થવાની અત્યંત જરૂર છે.
છવસ્થ અવસ્થામાં આવી સ્થિતિ અનેક વાર આવી જવા સંભવ છે, આવવી સહજ છે.
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૫
ધર્મના સાધકને માર્ગદર્શન
તેની સામે બચાવ કરનાર કોઈ પણ સમર્થ વસ્તુ હોય તે બે છે.
એક, આપણો “વિનીતભાવ” અને બીજી, આપણું તત્ત્વ સમજવા માટેની “સાચી ધગશ.
આચહરહિતતા સાચી ધગશ હોય તો જ કોઈ એક પક્ષમાં અટકી ન જવાય અને વિનીતભાવ હોય તો જ અતીન્દ્રિય વિષયોમાં બહુશ્રતોને શરણે રહેવાય. કોઈ પણ વિષયમાં અંતિમ નિર્ણય પર આવવા પહેલાં, તેની ચારે બાજુથી પુખ્ત વિચારણા ચાલુ રહેવી જોઈએ. અને જ્યાં સુધી આપ્ત પુરુષનું સમર્થન ન મળે ત્યાં સુધી, “મતિની અલ્પતા અને શાની ગહનતાને વિચાર કદી પણ છોડી ન દેવો જોઈએ. અને તે તેથી જ બને કે જેઓની તત્ત્વજિજ્ઞાસા ભવ્યત્વના પરિપાકથી જન્મેલી હોય તથા જન્મજાત કુલીનતાને વરેલા હોય તેવા જીવો તત્ત્વ માટે જે કાંઈ મંથન કરે, તેમાં ભૂલભરેલા નિર્ણ પણ અનેક વાર થાય, છતાં આગ્રહરહિતતા હોવાથી, પ્રજ્ઞાપક મળતાંની સાથે જ, તેઓ અસત્ નિર્ણને ફેરવતાં વાર કરતા નથી. એ સદ્ગુણને શાસ્ત્રોમાં “પ્રજ્ઞાપનીયપણું" કહ્યું છે.
ગુરુવચને પન્નવાણિજજ તે, આરાધક હો, હોવે સરલ સ્વભાવ.”
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૬
તત્વદેહન
અથવા
“અનુચિત તેહન આચરે,
વાળ્યો વળે જિમ હેમ.” એ શબ્દોમાં જ્ઞાનીઓએ એ સદ્ગુણને વખાણ્યો છે.
ચિંતનપ્રધાન કેટલાક મુમુક્ષુ ગૃહસ્થોને ભાવપૂજામાં મન વિશેષ આત્માભિમુખ થતું લાગે છે, એ ઘણું જ ઉત્તમ ચિલ્ડ્રન હોવા છતાં, તે જ ચિંતનના બળે, “ગીને ઔષધની જેમ દ્રવ્યરોગીને અર્થાત્ આરંભ, પરિગ્રહ, મેહ-મમત્વ અને વિષયાદિકની અંદર રહેલા-ખૂંપેલા ગૃહસ્થ વર્ગને, તે રોગનું નિવારણ કરવા માટે દ્રવ્યપૂજા પણ કેટલી સમર્થ અને ઉપયોગી છે, તે સમજવાની રોગ્યસામગ્રી મળે, સમજાયા સિવાય રહેતું નથી.
દ્રવ્યપૂજાનું મહત્વ મહામહોપાધ્યાય પ. પૂ. શ્રી યશોવિજયજી મહારાજરચિત ૧૨૫ ગાથાના સ્તવનના ૮, ૯, ૧૦ એ ત્રણ ઢાળામાં એ વિષય પૂરેપૂરો સ્પષ્ટ કર્યો છે. જેને વાંચવાથી દ્રવ્યપૂજાનાં પરિણામ – સહદય જીવનાં – સતેજ થયા સિવાય રહેતાં નથી.
દ્રવ્યપૂજા કરનારા બીજાઓનાં જીવન અશુદ્ધ અને મલિન છે, એમ વિચારવા કરતાં જેઓનાં અંતર મલિન નથી અને જ્ઞાનીઓની આજ્ઞાનું આરાધન કરવાના પરિણામમાંથી જેઓને “દ્રવ્યપૂજાની કરણ કરવી છે, તેઓને એ અનુષ્ઠાન, કૂપના દષ્ટાંતથી સંસારને પાતળે કરનારું
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધના સાધકને માર્ગદર્શન
થાય છે, એ વાત સિદ્ધ છે. તેથી ગૃહસ્થાને અપેક્ષાએ ભાવપૂજા કરતાં પણ દ્રવ્યપૂજા પરમ મંગળ કરનારી છે અને દ્રવ્ય પૂજા પૂર્ણાંકની ભાવપૂજા જ શાન્તિ આપનારી છે, એવા અનુભવ થયા સિવાય રહેતા નથી.
૨૧૭
દ્રવ્ય વિના એકલી ભાવપૂજા થાડા વખત રુચિકર લાગે તેપણ તે રુચિ ચિર જીવી અનતી નથી. તેને ચિરંજીવી બનાવવામાં દ્રવ્યપૂજાપૂર્વક ભાવપૂજાને જ્ઞાનીઆએ બતાવેલા ક્રમ એ જ ફળદાયી અને છે, એવા જ્ઞાની પુરુષાના એટલે પ. પૂ. શ્રી હરિભદ્રસૂરિ આદિ સૂરિપુ’ગવાના ચાક્કસ અભિપ્રાય છે.
પાત્રતા કેળવવાના ઉપાય
‘એવુ' સાંભળવા અને વાંચવામાં આવે છે કે, શુભ અનુષ્ઠાનામાં વિશેષ શુભ ભાવની વૃદ્ધિ થાય છે. પણ એવું અનુભવમાં આવતું નથી.' ઇત્યાદિ મૂંઝવણભર્યાં પ્રશ્નોનું અથવા એવે અનુભવ નહિ થવાનું કારણ તત્ત્વના જ્ઞાનની ન્યૂનતા અથવા અસ્પષ્ટતા સિવાય બીજું કાંઈ હેતું નથી. એ ન્યૂનતા કે અસ્પષ્ટતા શું છે, તસબંધી સ્પષ્ટતા આ જ લેખમાં આગળ આવશે, તે મનનપૂર્વક વાંચવાથી ખાતરી છે કે, શુભ અનુષ્ઠાનેા શુભ ભાવની વૃદ્ધિ માટે અનિવાય છે,’ એવે વિશ્વાસ જાગ્યા સિવાય
રહેશે નહિ.
‘માર્ગાનુસારીના ગુણેા એ ધમના પાા છે' એવા નિશ્ચય યથા છે એ જ રીતે ધમ રત્ન પ્રકરણમાં
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૮
તત્ત્વદાહન
બતાવેલા શ્રાવકના અક્ષુદ્રાદ્રિ એકવીસ ગુણ્ણા પણ ધ રત્નની પ્રાપ્તિ માટેની ચેાગ્યતાના મુખ્ય હેતુએ છે. તથા બીજા પણ પાત્રતા વિકસાવનારા, ઔદાય, દાક્ષિણ્ય, ગાંભીય, દૌય, સૌજન્ય આદિ ગુણેાના વિકાસની પણ ઘણી જરૂર છે. અને એ રીતે પાત્રતા કેળવાયા ખાદ ‘પાત્રમાંન્તિ સમ્પર્:’ પાત્ર જીવાને સંપદાએ આવી મળે છે. અર્થાત્ પાત્ર વ્યક્તિઓ તરફ ગુણરૂપી સંપદા એલાવ્યા વિના કે ઇચ્છા કર્યા વિના પણ, સમુદ્રની તરફ નદીએ ખેંચાઈ આવે છે તેની જેમ ખે'ચાઈ આવે છે.
એટલે પાત્રતા કેળવવાના વિચાર તેમ જ તે મુજબના આચાર એ જ સૌથી શ્રેષ્ઠ અને નિર્ભીય જીવનમાગ છે. એ ક્રમે ચડેલા આત્માઓના પતનના સ'ભવ રહેતા નથી. અથવા ખૂબ જ આછે (સ`ભવ) રહે છે. તે સબધમાં માત્ર એટલુ જ વિચારવાનું રહે છે કે, એકલી માર્ગાનુસારતા ઉપર જ વધારે પડતું વજન આપવા જતાં એ માર્ગાનુસારીપણાના જ ગુણ્ણા જેમ કે, 'प्रत्यहं धर्मश्रवणम्', अविरोधेन त्रिवर्गसाधनम्', 'अनभिनिविष्ट· લમ્’, ‘વૃત્તસ્થાનવૃદ્ધાનુસઽત્વમ્’, ‘દ્વીધÍસ્ત્રમ્’, ‘વિશેષજ્ઞરવમ્', નાટ્યમ્', ઇત્યાદિ ઘણા ગુણા ઘવાય છે.
તેમાં છેલ્લા ‘કૃતજ્ઞતા' ગુણ ઘણા મહત્ત્વના છે. જે સ'સાર-અપેક્ષાએ માતાપિતાદિ ગુરુજન માટે જેટલા લાગુ પડે છે, તેટલેા જ ધ અપેક્ષાએ દેવ, ગુરુ, સંઘ ઇત્યાદિ પ્રત્યે પણ લાગુ પડે છે, અને એ બધા ગુણાના
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મના સાધકને માર્ગદર્શન
૨૧૯ ગર્ભમાં આપણને સન્માર્ગ પ્રત્યે દઢીકરણપણું ટકાવી રાખવા માટે ઘણું સામગ્રી ગોઠવાયેલી છે, તેથી માર્ગાનુસારિતાની વ્યાખ્યા પણ કેવળ “ન્યાયસંપન્ન વિભવાદિ જેટલી સંકુચિત ન જ રહેવી જોઈએ. અને એ રીતે તે ગુણોની સાધના અપૂર્વ ગ્યતાને પિદા કરનારી થાય એમાં જરા પણ શંકા નથી.
કેટલાક મુમુક્ષુઓની એવી પણ ફરિયાદ હોય છે કે, “સામાયિક, પ્રતિકમણ, તપ વગેરેમાં હાલ તે મુજબને ભાવ આવતો નથી કે અનુભવાત નથી. પણ તેનાથી ઊલટું અભિમાન, દંભ, અવિધિ, અશાતના વગેરે દોષોને પ્રાદુર્ભાવ સ્વાભાવિક લાગે છે.”
આ ફરિયાદને ખુલાસો એ છે કે, શ્રી વીતરાગ ભગવંતોએ સમ્યગદર્શન આદિ ગુણસ્થાનકેની ઉત્પત્તિ કેવળ નિસર્ગથી કહી નથી, પણ નિસર્ગ અને અધિગમ ઉભયથી કહી છે.
અનેક વખતન અધિગમ એ નિસર્ગરૂપે પરિણમે છે. ક્રિયાઓ એ અભ્યાસ સ્વરૂપ છે અને અભ્યાસનું જ બીજું નામ અધિગમ છે.
કેવળ ઉપદેશ-શ્રવણ, તત્ત્વચિંતન કે પુસ્તકવાંચનથી “અધિગમ થાય અને સક્રિયાઓનું સેવન નિષ્ફળ જાય, એમ કહ્યું નથી. ઊલટું એમ કહ્યું છે કે, તે તે ગુણસ્થાનકને ઉચિત તે તે કિયાએ અપ્રાત ગુણને પ્રાપ્ત કરાવે છે. પ્રાપ્તને સ્થિર કરે છે અને વધારે છે.
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૦
તત્ત્વદાહન
અવશ્ય કરણીય ક્રિયાએ
વળી, સામાયિક, પ્રતિક્રમણ, દાન-શીલ-તપપૂજન આદિ ક્રિયાઓ ઉપર આટલા અરુચિભાવ શા માટે ?’ એમ જીવને ખરા અંતરથી પૂછીએ તેા જવાબ મળ્યા વિના રહે નહિ કે, કેવળ પ્રમાદ સિવાય બીજુ કાઈ કારણ છે જ નહિ.' કારણ કે તે બધી ક્રિયા નિરવદ્ય (નિષ્પાપ) છે, તેમ જ કોઈને પણ પીડાકારક નથી કારણ કે તે તે સમયે સમયના તેથી વધારે સારા ઉપયાગ કરાવે તેવાં બીજા' કાર્યો આપણી સામે છે નહિ. ધનવ્યય કરવા પડે છે એમ પણ નથી અને જે અપ ધનવ્યય કરવા પડે છે, તે પણ યથાસ્થાને છે. શક્તિને પણ દુર્ષીય થતા નથી. ઊલટા શારીરિક, વાચિક કે માનસિક શક્તિને સ`ચય થાય છે. સમત્વભાવની વૃદ્ધિ થાય છે, એ જ શક્તિને સ`ચય છે,
ક્રિયાનાં સૂત્રો પણ જ્ઞાનગ’ભીર છે, મહાપુરુષોએ રચેલાં છે, પરમ મંત્ર સ્વરૂપ છે. અંતરાત્માને પરમાત્મભાવની સાથે વારંવાર મિલન કરાવી આપનારાં છે. વિવિધ પ્રકારની મુદ્રાએ શ્રી તીથ કર-ગણધરાદ મહાપુરુષા પ્રત્યે વિનય-બહુમાનાદિકની સૂચક છે. આત્માના જ્ઞાનાદિ ગુણેાના વિકાસને અનુલક્ષીને જ આવસ્યકાિ ક્રિયાઓની રચના થયેલી છે. તેમાં કાઈ પણ જગ્યાએ દંભ, અભિમાન કે સ્વાર્થીનું પાષણ છે નહિ.
પરલે।ક-પ્રધાન સત્પુરુષાએ પારલૌકિક કલ્યાણની સિદ્ધિ માટે એ મગળકારી ક્રિયાઓ વિહિત કરેલી છે,
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મના સાધકને માર્ગદર્શન
૨૨૨ અને સમગ્ર શ્રી સંઘમાં એવી ઓતપ્રેત કરી દીધી છે કે, એ કિયાઓના બળે સમગ્ર શ્રી સંઘની એકવાક્યતા એકસરખી જળવાઈ રહે છે.
તત્ત્વજ્ઞાન એ કિયાઓને પામે છે. સમત્વ એને પ્રાણ છે. સમાધિ, સદ્ગતિ અને બોધિ એનું લક્ષ્ય છે. ગુણવાન પુરુષોનું બહુમાન, પાપની જુગુપ્સા, આત્માનું અવલોકન, સંસારથી પરાડમુખતા ઈત્યાદિ ગુણોનું સાક્ષાત્ આચરણ એની સુવાસ છે. | એ કિયાઓના બળે જ શ્રી સંઘ જીવતો દેખાય છે અને એના બળે જ પાંચમા આરાના અંત સુધી એનું આયુષ્ય ટકાવી રાખવાનો છે.
ઉપકારક ક્રિયાઓ જીવનમાં પ્રત્યક્ષ આચરણ વિનાનું કરું તત્ત્વજ્ઞાન કદી દીર્ઘજીવી બની શકતું નથી. તપ, જપ, દાન આદિ પ્રવૃત્તિઓને એકસરખે પ્રવાહ વહી રહ્યો છે, તેની પાછળ કિયાઓને જ મોટો ફાળો છે. સર્વ મહાપુરુષોએ જીવનમાં સ્વયં અપનાવીને એને ટેકો આપે છે. પિતાનાથી અધિક ક્રિયાનું આચરણ કરનારને પ્રશંસ્થા છે. એની અંદર થઈ રહેલી અવિધિ, આશાતનાને પોષી નથી, દૂર કરવા પૂરતી તકેદારી રાખી છે. તેમ છતાં મનુષ્ય સ્વભાવની નબળાઈને વશ, થતી અવિધિના અનુબંધને વિધિ પ્રત્યેની ભક્તિ વડે વિચ્છેદ કરી શકાય છે, એમ કહીને આશ્વાસન આપ્યું છે. “અવિધિથી કરવા
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૨
તત્ત્વદાહન
કરતાં ન કરવું,' અને ઉત્સૂત્ર-ભાષણ કહ્યું છે. ‘કરવું તા વિધિયુક્ત જ કરવું,' એ મનોવૃત્તિને અભિમાનજનિત ગણાવી છે.
કોઈ પણ ક્રિયા અભ્યાસથી જ શુદ્ધ થઈ શકે છે, તેથી અભ્યાસદશાની અવિધિને આગળ કરીને, અભ્યાસને છોડી દેવાનુ' કહેવુ', એ પ્રમાદને પેાષનારું તથા મૂળ વસ્તુનુ' મૂલ્ય ઘટાડનારું છે, એમ શાસ્ત્રકાર મહર્ષિઓએ ભારપૂર્વક ફરમાવ્યું છે.
અશુભ ક્રિયાથી અશુભ ભાવના અનુભવ થવે જેટલેા સહજ છે, તેટલેા શુભ ક્રિયાથી શુભ ભાવનેા અનુભવ થવા સહજ નથી, એ જ એમ બતાવે છે કે, એના અધિક અભ્યાસની અર્થાત્ વારવારના સેવનની પૂરતી જરૂર છે.
કક્ષાના વિચાર
હવે પ્રશ્ન એ રહે છે કે, આપણે નીચલી કક્ષાએ હાઇએ તે। ઉપલી કક્ષાની ક્રિયા આપણને કેવી રીતે લાભ કરે ? ચક્રવતી'નુ' ભેાજન ર'કને કેમ પચે ? મ’દાગ્નિવાળાને પૌષ્ટિક ખારાક કેવી રીતે લાભ કરે ? અહી' કક્ષાના વિચાર એ રીતે છે.
એક પ્રવૃત્તિરૂપે અને એક પરિણતિરૂપે. પરિણતિ તે ક્રિયાસાધ્ય છે, અને આવ્યા પછી ક્ષણવારમાં ચાલી જનારી પણ છે. તેથી પરિણિત વડે કક્ષાના વિચાર અશકય છે. માત્ર પ્રવૃત્તિ વડે જ કક્ષાનું
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૩
ધર્મના સાધકને માર્ગદર્શન માપ નીકળી શકે છે.
તો જેઓ જૈનકુળમાં જગ્યા છે, ઉત્તમ કુળના આચારોનું સહજ રીતે પાલન કરી રહ્યા છે, જે એના ઘરમાં માંસ-મદિરાનું ભજન કે વેશ્યાગમનાદિ નીચ કાર્યોનું સેવન છે નહિ, હલકા કુળને ઉચિત એવા જીવવધના વ્યાપાર કે અશુચિ કર્મો નથી, જેઓને પરલોક ઉપર શ્રદ્ધા છે, આત્માનું હિત કરી લેવું એ જ જન્મને સાર છે, એવા સુસંસ્કારો જેઓને વારસામાં મળેલા છે, જેમાં જીવતાં બોધિ, મરતાં સમાધિ અને પરલોકમાં સગતિને નિરંતર ઇચ્છી રહ્યા છે, જેઓને વીતરાગ પરમાત્મામાં દેવાધિદેવપણાનો નિગ્રંથમાં ગુરુપણાને અને આગામોમાં સર્વજ્ઞ-નિરૂપિતપણાને વિશ્વાસ છે તથા ધર્મમાં જીવદયા અને જીવની જયણા એ જ મુખ્ય છે, એવી નૈસર્ગિક શ્રદ્ધા ધરાવી રહ્યા છે, તેવા છે આ કિયાના અધિકારી નથી, એમ તો કઈ અજ્ઞાની, કોઈ દુરાગ્રહી કે કોઈ પુદ્ગલાનંદી જ કહી શકે.
ઉપર વર્ણવ્યા તેના કરતાં વધારે સારા સંસ્કારવાળા બીજા કયા મનુ છે કે જેઓ આ કિયાના ખરા અધિકારી છે અને બીજા નહિ? જે નથી તો પછી આવા ઉચ્ચ સંસ્કારવાળાનાં ઘરોમાં નિરંતર સામાયિક, પ્રતિકમણ, જિનપૂજા, વ્રત-નિયમ, દાન-શીલ અને તપ-જપાદિ ક્રિયા સતત થતી રહે તેમાં બેટું શું છે ?
આ તો ઢાલની એક બાજુ થઈ તેની બીજી બાજુ પણ છે. અને તે આ ક્રિયાઓ
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૪
તત્ત્વદેહન કરનારા પૈકી કેટલાકમાં દેખાતી જડતા, અવિચારિતા, સ્વાર્થ લુપતા, બહાર આવવાની કે લોકમાં સારા દેખાવાની મનોવૃત્તિ ઈત્યાદિ કે જે દુર્ગુણોરૂપે દેખા દે છે. પણ તે (અનેક પ્રકારની નબળાઈઓને વશ માં) અનિવાર્ય છે. અથવા જ્ઞાન-પ્રકાશથી તેને હટાવી શકાય છે.
એક તો સામાન્ય રીતે ધર્મકિયા કરનારાઓ, સમગ્ર સમાજની દષ્ટિએ અલ્પ સંખ્યામાં હોય છે. માત્ર પર્યુષણાદિ પર્વોમાં જ તેની અધિકતા દેખાય છે અને તે વર્ગ કવચિત ધર્મ કિયા કરનાર હોવાથી તેમાં ભૂલો નજરે પડે છે. છતાં એકંદર વિચાર કરતાં તેવી ભૂલવાળી કિયાઓ વડે તેઓમાં એવો એક ભાવ તે પિોષાય છે કે, જીવનમાં ધર્મનું સ્થાન છે અને ધર્મ પણ કાંઈ શાન્તિ અને સુખ આપે છે, તે માન્યતા ટકાવી રાખવામાં પણ તેમના માટે ફાળે છે. પ્રતિપક્ષમાં એ રીતે કિયાએ છૂટી જવા પછી જૈન કેણ, અજૈન કેણ, ધર્મ શું, અધર્મ શું એને ભેદ રહે આ વિષમ કાળમાં ઘણા દુષ્કર છે.
આત્મશુદ્ધિમાં સહાયક આ ક્રિયાઓ કરવાથી આપણા પિતામાં અર્થાત કિયા કરનારમાં દંભ કે મિથ્યાભિમાનનું પોષણ થાય છે, એવી એકાન્ત માન્યતા સર્વથા અસંગત છે. ઊંડા તત્વમંથન પછી જે ક્રિયાઓ થાય તે વડે દંભ, અભિમાન પોષાય એમ બનવું અશક્ય પ્રાય છે. તેમ છતાં જે સાધકને એમ લાગે કે લાગતું હોય તો તે ઘડાયેલી મિથ્યા કલ્પનાઓ કે અસંગત
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મના સાધકને માર્ગદર્શન
૨૨૫ વિચારણાઓને લીધે છે, એમ જ માનવું જોઈએ. એ કલ્પનાઓ અને વિચારણાઓ અસત્ય અને અશાસ્ત્રીય છે, એમ નક્કી થવાની સાથે એ ભ્રમણાઓ આપોઆપ વિલય પામી જનારી છે.
કેટલાક સાધકો જાપ, શાસ્ત્ર પાઠ આદિ ક્રિયાઓને “અરે અચરે રામ' જેવી જણાવતા હોય છે.
પણ તેમણે એ સમજવું જોઈએ કે, “અરે અચરે રામ !” બેલનાર પોપટ એ જ કારણે અન્ય પંખીઓ કરતાં ઊંચો ગણાય છે. અને બીજી બાજુને વિચાર કરતાં એ કિયાએ કરનારાઓમાં પણ આજે ઘણા સાધુ, ઘણાં સાવીજીએ, ઘણું શ્રાવક અને ઘણું શ્રાવિકાઓ એવી નીકળશે કે જેઓ પોપટપાઠ નથી કરતાં પણ એ કિયા કરતી વખતે આત્મિક આનંદ અને જ્ઞાનીઓની આજ્ઞાનું પાલન ક્યને સંતોષ અનુભવે છે. તથા શ્રી તીર્થંકરદેવ, સપુરુષ અને મહાસતીઓનાં નામસ્મરણાદિ વડે પોતાના જન્મને ધન્ય અને કૃતાર્થ તરીકે અનુભવે છે. કારણ કે એ કિયાઓનાં સૂત્રની પાછળ પૂર્વાચાર્યોએ ઘણું સાહિત્ય વિસ્તાર્યું છે અને ભાષામાં પણ ઘણું ગોઠવ્યું છે. તેથી તેનું પદ્ધતિસર જ્ઞાન પણ સમાજમાં ફેલાતું જ રહે છે.
જોકે આજે અન્ય ક્ષેત્રોમાં વિદ્યાનો વિકાસ તથા ભાષાજ્ઞાનને પ્રચાર જેટલા પ્રમાણમાં વધી રહ્યો છે, તેટલે આપણે ત્યાં દેખાતું નથી. પણ આત્માના આરોત. ૧૫
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२५
તત્ત્વદેહન હણના માર્ગમાં તે પ્રમાદ તે રહેવાને જ. અને એને દૂર કરવા માટે પણ કાળે કાળે મહાપુરુષ, યુગપ્રધાને આદિ જન્મતા જ રહે છે કે જેઓ ફરીથી કિયા-ઉદ્ધાર ઇત્યાદિ કરે છે અને ક્રિયાની પાછળ, ભુલાયેલું કે ભુલાતું જતું જ્ઞાન મેળવે છે.
એટલે હાલના મનુષ્યમાં દુઃષમ કાળના પ્રભાવે દેખાતી શિથિલતાઓને વધુ પડતું વજન આપવા કરતાં આપણું કર્તવ્ય, ખૂટતું જ્ઞાન ઉમેરવામાં છે. અને એ રીતે શુભ કરણ દ્વારા શાસનને ઉદ્યોત અને ટકાવ તથા પ્રભાવ વધારવામાં વધુ કલ્યાણ સાધી શકાય એમ છે, એવી માન્યતા દઢ કરવામાં છે.
દ્રવ્ય વિના ભાવ ન હોય રમત %િયા પ્રતિત્તિ ન માવશૂન્યા I તથા “ભાવે ભાવના ભાવીએ, ભાવે દીજે દાન એ વાક્યો શાનાં છે. એ સત્ય છે તો પણ, દ્રવ્ય વિના ભાવ હોય નહિ, અનંત વાર દ્રવ્ય ચારિત્રના પાલનપૂર્વક કૃતધર્મની આરાધના થાય, ત્યારે કોઈ વાર જીવમાં વિલાસ જાગે અને ગ્રન્થિભેદ થાય.” એ પણ શાસ્ત્રોનાં જ વાક્યો છે. તે બંનેની સંગતિ જેવી રીતે થાય, તેવી રીતે તાત્પર્ય કાઢવાં જોઈએ.
જેઓ કેવળ દ્રવ્યને જ મુખ્ય માનીને ચાલે છે, તેઓ માટે ભાવને ઉપદેશ છે અને જેઓ “ભાવ” પ્રત્યે જ ઢળેલા છે, તેઓને દ્રવ્યની જરૂરિયાતને ઉપદેશ છે.
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મના સાધકને માર્ગદર્શન
વસ્તુતઃ બધાં કારણે મળવાથી કાર્ય થાય છે. અંતિમ (અનંતર) કારણને માનવું એ ભાવનયનો વિષય છે અને પરંપર કારણ સામગ્રીને પણ કાર્યસાધક માનવી, એ દ્રવ્યનયનો વિષય છે. ઉભય નયને સુમેળ એ જન શાસન છે.
પ્રવૃત્તિની મુખ્યતા કેટલાક સાધકો એમ કહેતા હોય છે કે પોતાની રુચિની–પોતાના પેટની ભૂખની બીજાને શી ખબર પડે ?'
વાત સાચી હોવા છતાં સાવ સાચી નથી. કારણ કે એ રુચિ યા ભૂખની પણ જ્ઞાનીઓને ખબર પડે છે. એટલા જ માટે જ્ઞાનીઓએ ગુણસ્થાનકના ભેદ પાડીને પ્રત્યેક ગુણસ્થાનકને ચગ્ય કરણીઓને પણ સ્પષ્ટ નિર્દેશ કર્યો છે. અને ગુણસ્થાનકને સમજવા માટે પરિણતિ નહિ, પણ પ્રવૃત્તિને જ મુખ્ય માની છે. એ વાત ઉપર જણાવી છે. પોતે કઈ કરણ, ક્યાં વ્રત-નિયમ આદિને ઉચિત છે, એ જાણવા માટે ગુર્નાદિકનું અવલંબન પણ બતાવ્યું છે. એ રીતે પરીક્ષા કરીને પિતાની રુચિ યા ભૂખને સર્વથા અનુરૂપ પિતાની ભૂમિકા સમજી શકાય છે.
એકલી નિરપેક્ષ માર્ગોનુસારિતા ઉપર ભાર દેવાથી માર્ગનુસારિતા' જ ઊડી જાય છે. એકલી નિરપેક્ષ “સર્વવિરતિ ઉપર ભાર દેવાથી સર્વવિરતિ જ ઊડી જાય છે. પણ એ બધી વસ્તુઓને જે સાપેક્ષપણે રાખીને વિચારવામાં આવે તો જેમ “માનુસારિતા” સમ્યગ દર્શનને અને
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮
તત્ત્વદેહન વિરતિને લાયક બનાવે છે, તેમ “વિરતિ” તથા “સમ્યગ દર્શનને ઉચિત કરણીઓ માર્ગોનુસારિતાને મેળવી આપે છે. કારણ કે તે કરણીઓ પરસ્પર વિરોધી નથી, કિન્તુ પરસ્પરને પિષક છે.
અનુપમ ઉપકારી શ્રી સંધ આજે જે કેટલેક વિરોધાભાસ જણાય છે, તે વર્તમાનમાં શાસનના ગણાતા પુરુષોમાંની કેટલીક નબળાઈઓનું ફળ જાણવું. પણ એવી નબળાઈઓને એક ઝપાટે દૂર કરવાને કઈ પણ ઉપાય આ જગતમાં છે નહિ. કર્મની બળવત્તરતા અને તેની પરતત્રતાની સામે કોનું ચાલી શક્યું છે? પણ તેથી શાસનને શું? શાસન તો અવિચ્છિન્ન છે. ત્રિભુવનપતિને પણ પૂજ્ય એ શ્રી સંઘ તે સદા વિજયવંત છે. પુરુષરની ખાણ છે. અનેક પુપુરુષ પૂર્વે તેમાં થયા છે અને ભવિષ્યમાં અવશ્ય થવાના છે.
આવા અનુપમ શ્રી સંઘના આધારે ભવ્યાત્માઓનું કલ્યાણ છે, પણ કેવળ વ્યક્તિઓના આધારે શ્રી સંઘનું કલ્યાણ કે અકલ્યાણ નથી. શ્રી સંઘના આધારે વ્યક્તિએ છે, તીર્થો છે, ચિત્યો છે. શાસ્ત્રો છે, પર્વો છે, મંત્ર છે અને દાન-શીલ-તપ આદિ સઘળા પ્રકારની આરાધના
અજ્ઞાનીઓના સમૂહને સંઘ ન કહેવાય એ વાત જેટલી સત્ય છે, તેટલી સત્ય બીજી વાત એ છે કે, શ્રી સંઘને અજ્ઞાનીઓને સમુદાય, જે તે વ્યક્તિથી, ન કહેવાય.
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધનાં સાધકને માર્ગદર્શન
વ્યક્તિ કરતાં શ્રી સંઘનું બળ વધારે છે, વ્યક્તિના ગુણ્ણા કરતાં શ્રી સંઘના ગુણ્ણા અધિક છે, વ્યક્તિના જ્ઞાન કરતાં શ્રી સંઘનું જ્ઞાન વધારે છે. વ્યક્તિની આરાધના કરતાં શ્રી સંઘની આરાધના વિપુલ છે, વ્યક્તિની ચેાગ્યતા કરતાં શ્રી સંઘની ચેાગ્યતા વિશેષ છે, વ્યક્તિના ટકાવ કરતાં શ્રી સ’ઘના ટકાવ લાંબે છે, વ્યક્તિના પાવિત્ર્ય કરતાં શ્રી સંઘનું પાવિત્ર્ય વધારે છે, ‘જ્યાં પ'ચ ત્યાં પરમેશ્વર' એ કહેતી નિરાધાર નથી.
૨૧૯
ગુણહીન સમુદાયને હાડકાંને માળેા કહ્યો છે તે સાપેક્ષ છે, શ્રી સંઘને પેાતાનું સંધત્વ ટકાવી રાખવા માટે એક પ્રેરણારૂપ છે. પણ એ વાકયનું અવલ અન લઈ પ્રત્યેક અજ્ઞાની, અલ્પજ્ઞાની કે મિથ્યાજ્ઞાની તેમ ન મેલી શકે. તે ખેલવાના અધિકાર ભવભીરુ, સર્વજ્ઞ, ગીતા, પ્રવચનવત્સલ અને કરુણાસમુદ્ર એવા જવાબદાર અધિકારી પુરુષાને છે. તેથી શ્રી સંઘને પ્રેરણા મળે છે. અનધિકારી વ્યક્તિએ તે વાકયના પ્રચાર દ્વારા શ્રી સંઘની આશાતના કરે તે અનંત પાપ ઉપાર્જન કરીને અધાગિત પામે,
લજ્જાગુણ
લજ્જાગુણુની ખાખતમાં કેટલાક સાધકેાને એ પ્રશ્ન મૂ'ઝવે છે કે, ‘જેથી પેાતાનેા નાશ થતેા હાય તેવી લજજા ગુણાની કેડિટમાં કેવી રીતે આવી શકે ?’
નહિ જ, પણ જે લજ્જાથી સુકુળની મર્યાદાએ
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૦
તરવહન
જળવાતી હોય, જે લજજાથી વિષયવૃત્તિઓ ઉપર અંકુશ આવતું હોય, જે લજજાથી અજ્ઞાની જ જ્ઞાનીનું અનુસરણ કરતા હોય, જે લજજાથી અનેક વ્યસન અને દુર્ગુણોથી બચી શકાતું હોય તથા પવિત્ર ધર્મકરણીઓ થતી હોય, તે લજજા એક પરમ સદ્ગુણ છે. અને તે ઉત્તમ આત્માઓમાં જ સંભવી શકે.
“સ્ત્રજ્ઞા ગુણૌવનનની ” લજજા ગુણસમૂહની જનેતા છે.
લજજાગુણને વરેલો આત્મા કદી પણ અકાર્ય નહિ કરે તથા સત્કાર્ય કરવામાં ખરી નિર્ભયતા તેનામાં જ આવી શકશે.
પૂર્વે મહાસતીઓએ સતીત્વના ગુણના પાલન ખાતર જે નિર્ભયતાઓ દાખવી છે, તેમાં તેમને લજજાગુણનો પણ ઘણો ફાળે છે.
જેથી પિતાને નાશ થતું હોય તેવી લજજા ગુણની કોટિમાં ન જ આવી શકે, પરંતુ જેનાથી પિતાનું રક્ષણ થતું હોય તેવી લજજા વડે અથવા જે લજજા વડે વર્તમાનમાં નહિ પણ આગામી કાળમાં મહાન લાભ થનાર છે, તેવાં કાર્યોમાં સમજ્યા વિના કે ભાવ વિના પણ મહાન પુરુષોની મર્યાદા ખાતર પ્રવર્તવાનું થતું હોય, તે લજજાને પરમ સદ્ગુણ માનવામાં કોઈ પણ જાતને બાધ નથી.
આચાર પ્રથમ ધર્મ અનાર્ય જીવોને શ્રી તીર્થકરદેથી પણ લાભ ન થાય, તેમ અનધિકાર ધર્મચેષ્ટા કદી પણ લાભ ન કરે,
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમના સાધકને માર્ગદર્શન
૨૩૧ એવો જે વિચાર કેટલાક સાધકે વ્યક્ત કરે છે તે એકાંત સત્ય નથી.
અધિકાર પ્રાપ્ત થવા માટે પણ કોઈ ને કોઈ ચેષ્ટા જોઈશે જ. જ્ઞાન વિનાની ક્રિયા નિષ્ફળ કહી છે, તેમ કિયા વિનાનું જ્ઞાન પણ નિષ્ફળ કહ્યું છે. પરંતુ એ બંને નય પક્ષ છે. સિદ્ધાન્ત પક્ષમાં કિયા અને જ્ઞાનને તુલ્ય બળ છે. કિયાને જ્ઞાન કરતાં અધિક એટલે પ્રથમ સ્થાન પણ સંભવે. જેમ કે જ્ઞાન વિનાની શુભ ક્રિયા સદ્ગતિ અપાવી શકે, પણ કિયાહીન જ્ઞાન સગતિ આપી શકે
નહિ.
કહ્યું છે કે'जहा खरो चंदणभारवाही, भारस्स भागी न हु चंदणम्स । एवं खलु नाणी चरणेण हीणा, णाणस्स भागी न हु सुग्गइए ।।
સ્મૃતિકા પણ કહે છે કે “ભાવાર: પ્રથમ ધર્મ ”
અને વાત પણ સાચી છે, કારણ કે કોઈ પણ કળા શીખવા માટે પહેલી ક્રિયા કરવી પડે, પછી જ જ્ઞાન થાય. જોકે જ્ઞાન અને ક્રિયા બંને સાથે જ ચાલે છે, તો પણ ગૌણ-મુખ્યતા હોય.
પ્રારંભ દશામાં ક્રિયાની જ મુખ્યતા હોય પણ જ્ઞાનની નહિ. પ્રારંભિક ક્રિયા શ્રદ્ધાથી એટલે પરના જ્ઞાનના અવલંબનથી થાય, સ્વને જ્ઞાન પછી જ થાય. “પહેલાં સમજુ અને પછી બાપને બાપ કહું,” એમ બોલવાને અધિકાર નાના બાળકને ન સંપાય.
આ કિયાઓનું પૂર્ણ રહસ્ય સમજવા માટે આપણે
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૨
તવાહન
ઘણા નાના
બાળક છીએ. એ વિષયમાં મેાટા મેટા જ્ઞાનીએ પણ પેાતાને ઘણા નાના જણાવે છે. સર્વાંગ સગવતા સિવાય ખીજા તેનેા અશ જ જાણી શકે. ખીજુ બધું આપ્ત પુરુષા ઉપરના વિશ્વાસથી માનવાનું રહે છે, એ વસ્તુ દઢ કરવા માટે શાસ્ત્રકારાએ અણસમજ કે અલ્પ સમજથી પણ જ્ઞાનીએ ઉપરની શ્રદ્ધા અને વિશ્વાસથી લીધેલાં વ્રત, નિયમ અને દેવપૂજન આદિનું અતુલ ફળ બતાવ્યું છે, અને વાત તદ્દન સત્ય છે કે, તે પવિત્ર ક્રિયાએનું ફળ સરવાળે અનતું અને, તેને ખરો મહિમા ફળ મળ્યા પછી જ સમજાય.
જ્ઞાની ગુરુઓના ચરણને આધીન રહેલા અનધિકારી પણ ક્ષણ વારમાં અધિકારી બની જાય. તેથી શ્રી જિનશાસનની સક્રિયાએ સ` રીતે ઉપાદેય છે એથી અધિક શ્રદ્ધા દૃઢ કરીને પણ આપણા માટે કે પરને માટે અધિકારી-અનધિકારીપણાના વિચાર કરવામાં આવશે, તે
આ વિષયમાં ઘણી ઓછી ભૂલ થવાના સંભવ છે, અન્યથા લાભ લેવા જતાં પૂજી ખાવા વખત આવે, એ નક્કી જાણવું.
નિભતાના એકાંત આગ્રહને આધીન થઈ ને કેટલાક સાધકે એવેા પ્રશ્ન પણ કરતા હોય છે કે, ‘અનેક વખત રાજાના પાઠ ભજવનારા નટને રાજ્યપ્રાપ્તિના સંભવ ખરે ?’
આ તેમ જ આને મળતાં દૃષ્ટાન્તા એકદેશીય
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મના સાધકને માઢન
૨૩૩
સમજવાં. વૈષ્ણવને વેશ પહેરનાર પારધી પણ વૈષ્ણવ ખની જાય. પરિણામની ધારાઓ વિચિત્ર હાય છે. જેવાં જેવાં દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવા મળે, તેવા તેવા પલટા પિરણામેામાં આવે. તેથી ઉભય પક્ષને પાતપેાતાના સ્થાને સરખા મહત્ત્વના જાણીને કદમ ભરવાનાં છે.
ભવિત યતાવાદનુ આલંબન ચારે? કેટલાક સાધાને મૂંઝવતા આ પ્રશ્નનું નિરાકરણ એ છે કે, જ્યારે જ્યારે અસમાધિ થાય, ત્યારે ત્યારે ભવિતવ્યતાવાદનું આલખન લેવાથી અસમાધિ ટળી જાય છે અને આત્મા સ્વ-સ્વભાવમાં આવી જાય છે. ભવિતવ્યતાવાદનું આ રીતનું આલખન શાસ્ત્રવિહિત
પણ કાર્યોંની સિદ્ધિમાં એકલી ભવિતવ્યતા કારણ નથી, પરંતુ પાંચે કારણેા મળીને કાય થાય છે, એવા જે જિન-સિદ્ધાન્ત છે, તેને આથી જરા પણ ખાધા પહાંચવી ન જોઈ એ. અન્યથા એ જ ભવિતવ્યતાવાદનું એકાન્ત અવલ’બન જીવને પુરુષાહીન અને ચિત્તવિભ્રમ કરાવનારું થાય છે.
કાઈ પણ એકાન્તવાદનુ' અવલંબન ચિત્ત સ્વાસ્થ્યને અવસરે મહાન હાનિ પહેાંચાડે છે, કારણ કે તે વસ્તુસ્થિતિથી વિરુદ્ધ છે.
મેાક્ષમાગ માં ‘પુરુષકાર' એ જ અગ્રપદ ભોગવે છે. કારણ કે તે જ એક પ્રયત્નસાધ્ય છે. તે સિવાય બીજા ચાર કારણે। એ મનુષ્યને આધીન નથી, પણ શ્રદ્ધાથી
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३४
તત્વદેહન
માનવાનાં છે. જોકે એ શ્રદ્ધા પણ અત્યંત ઉપયોગી છે અને એના બળથી ચિત્તની સમતલતા બરાબર જાળવી શકાય છે તથા જ્ઞાનીઓ ઉપર વિશ્વાસની વૃદ્ધિ થવામાં પ્રબળ નિમિત્ત બને છે. પણ તેમાંથી કોઈ એકાદના ઉપર અંતિમ કોટિએ ઢળી પડવાનું થાય છે તે માર્ગથી ભ્રષ્ટ કરાવનાર છે એમ નકકી માનવું.
ભવિતવ્યતાવાદનું આલંબન લેવામાં જેમ વિવેકની જરૂર છે, તેમ નિર્દી ભિકતા કેળવવાનો વિચાર પણ ચિંતનપૂર્વકના વિવેક સિવાય સેવવા જેવો નથી. નહિતર તેમાં થી પણ–
“જેને હું યોગ્ય નથી, તેવી ક્રિયા નહિ કરવાથી નિદી ભિકતા કેળવી શકાશે એવી એક માનસિક નબળાઈ પિદા થશે. અને સાધકના જીવન પ્રવાહને છિન્નભિન્ન કરી નાખશે.
એ માનસિક નબળાઈ ઉત્પન્ન થવાનું નિમિત્ત ઊંધું તત્ત્વજ્ઞાન અને તેના ઉપર બંધાયેલે અભિનિવેશ અર્થાત એકાંત આગ્રહ છે.
એકાંત આગ્રહ, ભલે પછી તે ભવિતવ્યતાવાદને હે કે સ્વભાવવાદને હે, કતૃત્વવાદને હે કે અકતૃત્વવાદને હે, તેનું અંતિમ પરિણામ આવા જ પ્રકારનું હોય છે. પરદર્શનેની ઉત્પત્તિ આ રીતે જ થઈ છે અને થાય છે.
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૫
ધર્મના સાધકને માર્ગદર્શન
સૌથી મોટો દોષ અસદુઆગ્રહ તર્કશક્તિ અને બુદ્ધિશક્તિને જેઓ વધારે પ્રાપ્ત થયેલા હોય છે તેઓ અસઆગ્રહમાં આવી જાય તો તેઓનું વધારે પતન થાય છે. પૂર્વ-પુરુષોએ ફરમાવ્યું
'आग्रही बत निषीषति युक्ति, यत्र तत्र मतिरस्य निविष्ठा ।'
જ્યાં મતિ બેઠી છે, ત્યાં યુક્તિને લઈ જવી તે જ આગ્રહીપણાની નિશાની છે. જ્યાં યુક્તિ છે, ત્યાં મતિને લઈ જવી, તે નિરાગ્રહીપણાનું ચિહ્ન છે. તેથી તત્ત્વજ્ઞાનની પ્રાપ્તિમાં “અસદુગ્રહને મોટો દેષ માન્યો છે. પ. પૂ. ઉપાધ્યાયજી મહારાજ ફરમાવે છે કે –
विद्या विवेको विनयो विशुद्धिः । सिद्धान्त-वाल्लभ्यमुदारता च ।। असद्ग्रहाद्यान्ति विनाशमेते । गुणास्तृणानीव कणाद् दवाग्नेः ।।१।।
અર્થ : જેમ અનિના કણથી ઘાસના ગંજ બળી જાય, તેમ અસગ્રહથી વિદ્યા, વિવેક, વિનય, વિશુદ્ધિ, સિદ્ધાન્તની વલ્લભતા. અને ઉદારતા આદિ ગુણો વિનાશ પામે છે. કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી ફરમાવે છે કે,
“સતામપિ' (આ અદ્ભહને) સત્પરુ પણ દુખે કરીને દૂર કરી શકે છે. તેથી તેનાથી બહુ સંભાળ રાખવાની હોય છે.
ધર્મમાં નમ્રતા-અર્પણતાની જરૂર પડતી હોય તે. તે આ જ કારણે પડે છે. પરંતુ એકાંત આગ્રહવાળાઓમાં
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૬
તવાહન
તે નમ્રતા—સમર્પણુતા કદી પણ સ્થાન પામી શકતી નથી. તેનું કારણ એ છે કે, કેાઈ પણ જાતના એકાન્તવાદમાં વસ્તુસ્થિતિથી વિરુદ્ધ નિરૂપણ કરવાનું હાય છે. તેથી જો તે સ ́પૂર્ણ સ્વચ્છંદી ન અને, તા બધાના વિરોધ કેવી રીતે કરી શકે? અને બધાના વિરોધ ન કરે, તેા પેાતાને મત કેવી રીતે સ્થાપી શકે? તેથી એકાન્તવાદ એ જ મિથ્યાત્વ છે, માટે સર્વથા ત્યાજ્ય છે.
નિભતાના સમૂળ નાશ કયા ગુણસ્થાનકે થઈ શકે એ હકીકત પણ ધર્માંના સાધકેાના ધ્યાનમાં રહેવી જોઇ એ.
નિભતાના સમૂળ નાશ ઠેઠ નવમા ગુણસ્થાનકે
થાય છે.
શ્રી જિનશાસનમાં જન્મ્યા પછી સામાયિક, પ્રતિક્રમણ, જિનપૂજાઢિ છેાડીને બીજી તેવી કઈ ક્રિયાએ કે જે સાધકને આત્મસ'તાષ પમાડી શકશે ?
જૈનકુળમાં જન્મેલ કોઈ પણ કલ્યાણકાંક્ષી જીવ, શ્રી તીર્થંકરદેવપ્રણીત ધ ક્રિયાઓ માટે પેાતાને અચેાગ્ય માનવા પ્રેરાય અથવા અચેાગ્ય માનતા થઈ જાય, તે પાતે સેવેલી એકાન્તિક વિચારધારાના ચિંતનનું જ પિરણામ છે. પર`તુ અસદૃગ્રહજન્ય આ નબળાઈ. જૈનકુળમાં જન્મેલા કલ્યાણવાંછુ જીવની પ્રકૃતિથી સથા વિરુદ્ધ છે. એટલે જેટલા જોરથી તે ધમ ક્રિયાઓને છેાડવાના વિચારને તે આજે વશ થયા છે, તેટલા જ ખલ્કે તેના કરતાં અધિક જોરથી તે આવતી કાલે તેને સ્વીકારી લેવા તત્પર બન્યા
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મના સાધકને માર્ગદર્શન
૨૩૭ સિવાય રહેવાનો જ નથી. કારણ કે કોઈ પણ મનુષ્ય પિતાની પ્રકૃતિથી વિરુદ્ધ આચરણમાં અધિક કાળ ટકી શકતો નથી. અને તે સમયે જ તેને ખરેખર એ ખ્યાલ આવે છે કે, ભૂતકાળની પિતાની સમજ બેટી હતી. જે ક્રિયા માટે પોતે પિતાને અગ્ય માનતો હતો, તે ક્રિયા માટે પિોતે ખરેખર ચગ્ય છે એવી શુદ્ધ સમજ તેના મનમાં દઢ થઈ જાય છે.
ધર્મકિયા તરફની એકાન્તિક સૂગ પરંપરાએ કેટલી ઘાતક નીવડે છે તે પ્રત્યેક સાધકે સ્પષ્ટપણે સમજી લેવું જોઈએ.
એકલે ભવિતવ્યતાવાદ કે સ્વભાવવાદ માનવાથી પુરુવાર્થવાદ સર્વથા ઊડી જાય છે. એક કમબદ્ધ પર્યાયવાદ કે દ્રવ્યને એકાંત સ્વતંત્રતાવાદ માનવાથી આખો કર્મસિદ્ધાન્ત ઊડી જાય છે. કર્મ કે પુરુષકાર ઊડી ગયા પછી જીવ અને પુગલના સંગરૂપ જે અનાદિ સંસાર કે તેનાથી જીવનો મેક્ષ, તે પણ ઊડી જાય છે અને સંસાર તથા મેક્ષ ઊડી ગયા પછી કમબદ્ધ પર્યાયને કે ભવિતવ્યતાવાદ વગેરે વિચાર આપોઆપ ઊડી જાય છે. પછી સાધકને કેવળ શૂન્યકાર કે અંધકાર જ આવીને ઊભે. રહે છે. અને એમાંથી પ્રથમ ક્રિયાને છોડવાને, પછી સપુરુષોની આરાધનાને છોડવાને અને કેમે કરીને શુભ સંક૯૫મય સઘળી સત્ પ્રવૃત્તિઓને મૂકી દેવાનો સંકિલષ્ટ અધ્યવસાય પ્રબળ થતો જાય છે. એનું પરિણામ પરંપરાએ કેવું અને કેટલું ભયંકર આવે એનો વિચાર સાધકે
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૮
તત્વદેહન જાતે કરી લે. આ વિચારના પરિણામે શાસ્ત્ર-પરિભાષામાં જેને અનંતકાળની નરક અને નિગોદ કહેવાય છે, તેને શરણે અનિચ્છાએ પણ જીવાત્માને થવું પડે, તો જરા પણ ઈન્કાર કરી શકાય નહિ.
શ્રી તીર્થંકર પરમાત્માની ભક્તિ જેટલી જ તેઓશ્રીની આજ્ઞાની ભક્તિ કરવાની શુદ્ધ બુદ્ધિ અને દઢ નિષ્ઠા એ ધર્મના સાધકની સાચી મૂડી છે. આ મૂડી વેડફાઈ જાય તે જીવન વેડફાઈ જાય, આત્મા અધોગતિગામી બનીને અપાર યાતનાઓને ભેગ બને.
આજ્ઞા કરનારમાં સો ટચની શ્રદ્ધા કેળવીને જીવન ઘડવું, આત્માને અજવાળ, પરહિતને પ્રમાણવું એ ધર્મના સાધકને ખરેખર દિલથી ગમતું થાય છે એટલે અસદ્ગહનો કચરો તેને મન તેમ જ હૃદયમાંથી નીકળી જ જાય છે અને તેને આધ્યાત્મિક વિકાસ ઝડપ ધારણ
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીર્થનો મહિમા
ટાળે દાહ, તૃષા હરે, ગાળે મમતા-પંક
તીન ગુન તીરથ લહે, તાકં ભજે નિઃશંક. ઉપરના દુહામાં જે તીર્થને મહિમા ગાય છે, તે તીર્થ ભાવતીર્થ કહેવાય છે.
દ્રવ્યતીર્થના સેવનથી જેમ દ્રવ્ય દાહ, દ્રવ્યતૃષા અને દ્રવ્યપંક ટળે છે, તેમ ભાવતીર્થના સેવનથી ભાવદાહ, ભાવતૃષા અને ભાવપંક દૂર થાય છે.
અહીં દ્રવ્ય એટલે બાહ્ય અને ભાવ એટલે અત્યં. તર એમ સમજવું.
દ્રવ્યતીર્થ એટલે નદી, દ્રહ આદિને ઊતરવાના આરા.
ભાવતીર્થ એટલે સંસારનદી, મહદ્રહ, ભવસમુદ્ર આદિને પાર પામવાનાં સ્થાનો.
દ્રવ્યતીથ પણ બે પ્રકારનાં છે.
એક અપ્રધાન દ્રવ્યતીર્થ, કે જે ભાવનું કારણ બનતા નથી અને જેનાં દૃષ્ટાન્ત ઉપર આપવામાં આવ્યાં છે.
બીજાં પ્રધાન દ્રવ્યતીર્થ કે જે ભાવનાં કારણ બને છે અને જેનાં દષ્ટાન્ત શ્રી શત્રુંજય, સમેતશિખર આદિ શાસ્ત્ર પ્રસિદ્ધ છે.
તે ઉપરાંત લૌકિક તીર્થો પણ અપ્રધાન દ્રવ્યતીર્થના
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૦
તવાહન
ભેદમાં આવે કે જે ભાવના કારણ ભાગ્યે જ મને છે અને કદાચ કાઈ ને અને તે તેમાં મુખ્યતા તે તીની નહિ, પણ તેને આરાધનાર વ્યક્તિની હાય છે.
તેના દૃષ્ટાન્ત તરીકે ગંગા, ગેાદાવરી, રેવા, યમુના આદિ સરિતાએ, કૈલાસ, હિમાલય આદિ પર્વત અને ખીજા પણ લૌકિક શાસ્ત્રમાં પ્રસિદ્ધિ પામેલ કાશી, પ્રયાગ આદિ તી સ્થળે. તે તે સ્થળેા તી તરીકેની પ્રસિદ્ધિને પામ્યાં હોય છે, તેથી ઘણા લેાકેા તેનું ભાવથી સેવન પણ કરે છે. છતાં તેના સેવનથી જે ભાવ ઉત્પન્ન થાય છે, તે મુક્તિપ્રાપક ભાગ્યે જ બને છે.
મુક્તિનું કારણ અભય છે અને અભયનું કારણુ ષટ્ જીવનિકાય પ્રત્યે દયાના પરિણામ છે. લૌકિક તીથૅની સેવામાં એ પરિણામ ભાગ્યે જ જળવાય છે. તેથી નિઃશેષ કથી મુક્તિ અપાવે તેવેાનિ`ળ ભાવ, તે તીર્થાંના સેવનથી ભાગ્યે જ થતા દેખાય છે.
સમસ્ત ક`થી મુક્તિ અપાવે તેવા નિળ ભાવ તા મસ્ત જીવાની રક્ષાના ઉદાત્ત પરિણામમાંથી સ’ભવે છે. અને એવા પિરણામ લૌકિક દ્રવ્યતીર્થોનું સેવન કરનારા આત્માએમાં દેખાતા નથી.
તે પરિણામ તા લેાકેાત્તર દ્રવ્યતીના સેવક એવા પવિત્ર અંતઃકરણમાં જ પ્રગટ થતા દેખવામાં આવે છે. તેથી શ્રી જૈનશાસ્ત્રમાં પ્રસિદ્ધ એવા શ્રી શત્રુ ંજયાદિ તીર્થસ્થળાને જ લેાકેાત્તર દ્રવ્યતીથ તરીકે સમથ્યાં છે. એવાં તીર્થોનું સેવન આજે પણ ભાગ્યવાન આત્માએ
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીથને મહિમા
૨૪૧
નિર્મળ ભાવથી કરે છે. અને તેના પરિણામે સમગ્ર કર્મથી આત્માને મુક્તિ અપાવનાર પરિણામની ધારાને પાળવાના અધિકારી બનતા દેખાય છે. તે કારણે શ્રી જૈન-આગમાં ભાવના કારણરૂપ દ્રવ્યતીર્થોને મહિમા પણ ઘણે ગવાયો છે.
આ અવસર્પિણમાં ધર્મના આદિ કાળથી આજ પર્યત શ્રી શત્રુંજય, શ્રી રૈવતાચલ (ગિરનારજી) અને શ્રી અષ્ટાપદ આદિ તીર્થોને મહિમા સુંદરમાં સુંદર રીતે ગવા છે. અને તે તીર્થોની યાત્રાઓ તથા તે તે તીર્થોમાં શ્રી તીર્થકરના ચે અને બિબે તથા તેની પ્રતિષ્ઠાઓ અને પૂજાએ ઘણું ઊંચા ભાવથી અને મહોત્સવથી થાય છે.
બધાં તીર્થોમાં શ્રી શત્રુંજય તીર્થ ઘણું પ્રસિદ્ધ છે. ત્યાંની યાત્રાઓ, પૂજા, રચનાઓ, સૌથી વધારે પ્રમાણમાં થાય છે, તથા ત્યાં જવા માટેના સંઘો સૌથી વધારે સંખ્યામાં નીકળે છે. શ્રી શત્રુંજય તીર્થનું બયાન છ મહિના સુધી પ્રાતઃકાળે એકાગ્ર ચિત્તથી કરવામાં આવે, તે કવિપ્રવર શ્રી વીરવિજયજી મહારાજના શબ્દોમાં– વિમલાચલ પરમેષ્ઠિનું,
ધ્યાન ધરે ષ માસ, તેજ અપૂરવ વિસ્તરે,
પૂરે સઘળી આશ.” આવું અનુપમ શ્રી શત્રુંજય તીર્થ કે જે વિમલાચલ ત. ૧૬
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪ર
તત્વદેહન ગિરિરાજના નામે પણ સુપ્રસિદ્ધ છે તેને પ્રભાવ છે.
આ વિમલાચલ ગિરિરાજનું છ મહિના સુધી દયાન ધરનારની આશાઓ પૂર્ણ થાય છે. અને તે ધ્યાનના બળે તેનામાં અપૂર્વ જ્ઞાનરૂપી તેજ વિસ્તાર પામે છે. આ ગિરિરાજના ધ્યાનથી ત્રીજે ભવે સિદ્ધિ મળે છે. ઉત્કૃષ્ટ પરિણામથી અંતમુહૂર્ત માત્રમાં મુક્તિ મળે છે. મુક્તિ ન મળે ત્યાં સુધી આ શ્રી શત્રુંજય તીર્થના સાચા સેવકને તન, મન, ધન, પુત્ર, પરિવાર અને સ્વર્ગાદિકનાં સુખો તથા પરંપરાએ મુક્તિરમણને પણ સંગ થાય છે.
શ્રી શત્રુંજય તીર્થને આ મહિમા તેની લોકોત્તર દ્રવ્યતીર્થતામાં રહેલો છે. ભાવનું કારણ તે દ્રવ્ય, એ અર્થમાં શ્રી શત્રુંજય સાચું તીર્થ છે.
શ્રી જિનમતમાં જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર એ જ ભાવતીર્થ છે. અને તેના હેતુરૂપ દ્રવ્યતીર્થોમાં શ્રી શત્રુ જય મહાતીર્થ શિરોમણિભાવને ભજે છે.
શ્રી શત્રુંજય ગિરિરાજના કાંકરે કાંકરે અનંત કેટિ સિદ્ધોની સ્થાપના છે.
આમ તે અઢી દ્વીપ અને બે સમુદ્ર પર્વત મનુષ્ય લેકમાં એવું કોઈ સ્થાન નથી કે જેને સ્પર્શીને અનંતકાળની અપેક્ષાએ અનંત સિદ્ધો મુક્તિરમણને ન વર્યા
હોય.
સિદ્ધશિલા ૪પ લાખ જનની છે. મનુષ્યલેકમાં આર્યક્ષેત્ર કરતાં પણ અનાર્યક્ષેત્રોની અને અનાર્યક્ષેત્રે કરતાં પણ સમુદ્રોના વિસ્તારની સંખ્યા ઘણી મોટી છે.
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીથને મહિમા
૨૪૩ છતાં દેવાદિના ઉપસર્ગો પામીને અનાર્યક્ષેત્રો અને સમુદ્રજળમાં પણ સિદ્ધિ પામેલા જીવોની સંખ્યા અનંતકાળની અપેક્ષાએ અનંત કોટિની થાય છે. તે પછી આર્યક્ષેત્રો અને તીર્થ સ્થળોને સ્પશને અનંત કોટિ આત્માઓ સિદ્ધિને પામ્યા હોય તેમાં આશ્ચર્ય જ શું?
આમ છતાં અનંત કેટ સિદ્ધના સ્થાન તરીકે પ્રસિદ્ધિ શ્રી શત્રુંજયની ભૂમિની જ શા માટે? એ પ્રશ્નનું સમાધાન પ્રખર તાર્કિક અને પરમ બુદ્ધિનિધાન,
શાસ્ત્રવેત્તા વાચકપ્રવર શ્રી યશોવિજય મહારાજ નીચેના શબ્દોમાં ફરમાવે છે.
“તેના સિદ્ધાવચારાધ્યાપિ ચાહ્યાવં જ્ઞાનचारित्ररूपभावतीर्थहेतुत्वेनाऽस्य द्रव्यतीर्थत्वादनन्तकोटिसिद्ध-स्थान त्वस्याऽन्यत्राविशेषेऽपि स्फुटप्रतीयमान तद्भावनयैवाऽत्रविशेषात् । अनुभवादिना तथा सिद्धौ श्रुतपरिभाषाभावस्यातंत्रत्वादन्यथाचतुर्वर्णश्रमणसंघे तीर्थत्वं, तीर्थकरे तु तद्बाह्यत्वमित्यपि विचारकोटिं नाटीकेत । व्यवहारविशेषाय यथा तथा परिभाषणमपरिभाषणं च न व्यामोहाय विपश्चितामिति स्थितं ॥
–પ્રતિભાશતક પા ટીકા અર્થ :
“આથી શ્રી સિદ્ધાચલાદિ તીર્થોનું આરાધ્ય પણે જણાવ્યું. જ્ઞાન દર્શનચારિત્રરૂપ ભાવતીર્થના હેતુ પણથી એનું દ્રવ્યતીર્થ. પણું છે. અનંત કોટિ સિદ્ધના સ્થાનરૂપે અન્ય ક્ષેત્રોથી તેની વિશેષતા નથી, પરંતુ તીર્થની સ્થાપના વડે થતા ફુટ પ્રતીય ભાન અર્થાત્ સ્પષ્ટપણે અનુભવાતા ભાવ વડે તેની વિશેષતા છે. અનુભવ અને આદિ શબ્દ વડે આગમ અને અનુમાનાદિ પ્રમાણે
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે ચતુર્વણ
કરતી કોટિમાં ટકી શકે છે તેમ અહીં પણ
૨૪૪
તદેહને તે સિદ્ધ છે. મૃતની પરિભાષા કોઇને આધીન નથી. જો તેમ હેત તે ચતુર્વર્ણ શ્રમણ સંઘને તીર્થ અને તીર્થકર દેવને તીર્થબાહ્ય કહ્યા છે, તે વિચારની કોટિમાં ટકી શકે નહિ. અમુક પ્રકારના વ્યવહાર માટે જેમ તે પરિભાષાઓ બાંધી છે, તેમ અહીં પણ સમજવું. એકને (અનંત-કેટિસિદ્ધસ્થાન) કહેવું અને બીજાને ન કહેવું એ શાસ્ત્રીય પરિભાષાને આધીન છે. વિદ્વાન પુરુષો તેથી મૂંઝાતા નથી.”
પૂ. ઉપાધ્યાયજીને ચા સમાધાનથી શ્રી શત્રુંજયતીર્થની અનંત કોટિ સિદ્ધિસ્થાન તરીકેની પ્રસિદ્ધિ કેટલી બધી સહેતુક અને પ્રમાણસિદ્ધ છે, તે કઈ પણ મધ્યસ્થ બુદ્ધિવાળા વિદ્વાન સહેલાઈથી સમજી શકશે.
દ્રવ્યતીર્થોમાં લોકોત્તર દ્રવ્યતીથે શ્રેષ્ઠ છે અને તેમાં પણ શ્રી શત્રુંજયતીર્થ સૌથી ચડિયાતું છે, તેનું કારણ અનંત કોટિ સિદ્ધોની સ્થાપના છે. બીજે તે નથી. બીજે એકબે યા તેથી અધિક અરિહંત કે તીર્થની સ્થાપના છે. એ સ્થાપનાની કોઈ આદિ નથી. તેથી તે તીર્થ અનાદિ અને શાશ્વત છે.
સર્વ તીર્થકરેદેવ, ગણધરો, કેવળજ્ઞાનીઓ અને શ્રતધર મહર્ષિઓએ તે સ્થાપનાને માન્ય રાખી છે અને ઉપદેશી છે તથા તેને અનુસારે આજ પર્યત અનંત આત્માઓ તે તીર્થનાં દર્શન, સ્પર્શનાદિ કરી પાવન થયા છે, થાય છે અને થશે. તેથી શ્રી શત્રુંજયતીર્થને મહિમા
બધાં તીર્થોના મહિમા કરતાં અજોડ છે. અદ્વિતીય છે. અનંત ' છે. શ્રદ્ધાળુ આત્માએ તેના નામસ્મરણથી પણ રોમાંચ
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૫
તીથને મહિમા અનુભવે છે અને તે તીર્થની ભક્તિ માટે પિતાના તન, મન, ધન સર્વસ્વને સલાસ સમર્પણ કરે છે. વિદ્યમાન ચેત્યો અને તેની વિપુલતા પણ તે વાતની સાક્ષી પૂરે છે.
આ લેખને મૂળ વિષય તો પ્રારંભમાં ટકેલ દુહામાં કહેલ ભાવના કારણરૂપ દ્રવ્યતીર્થના કાર્યની વિશેષતા સમજાવવાનો છે.
ભાવના કારણરૂપ દ્રવ્યતીર્થની સ્પર્શના વડે શુભ ભાવ ઉત્પન્ન થાય છે અને તેનાથી ભાવદાહ, ભાવતૃષા અને ભાવપંક નિયમા દૂર થાય છે.
આત્માની અંદર રહેલ કોધરૂપી કષાય એ ભાવદાહ છે, વિષય-વિકાર એ ભાવતૃષા છે અને મહદય એ ભાવપંક છે.
તીર્થના સેવનથી જીવનના આ ભાવ ટળે છે.
શ્રી શત્રુંજયાદિ મહાતીર્થોનું સેવન, પૂજન, ભાવન વગેરે આ ધ્યેયને લક્ષમાં રાખીને જ્યારે કરવામાં આવે છે, ત્યારે તેના કરનારના તે તે દોષે ટળ્યા સિવાય રહેતા નથી. પરિણામે આત્મામાં ભાવશાન્તિ, ભાવસંતેષ અને ભાવનિર્મળતા પ્રગટે છે, જેના પ્રભાવે તે ત્રણે ગુણોને પ્રકર્ષ જ્યાં રહેલું છે, એવા સિદ્ધસ્થાનને ભક્તા જીવ બને છે, નિર્મળ આત્મસ્વરૂપને માલિક થાય છે.
સાગરમાં જેવું જહાજ, તેવું સંસાર સાગરમાં તીર્થ. અને તેમાંય શ્રી શત્રુંજય મહાતીર્થની તારકતાની તો વાત જ શી ? સમર્પિત થનારને તત્કાલ તેને અનુભવ થાય છે. એવા અનુભવ કાજે ભવિ આત્માઓ કટિબદ્ધ થાઓ |
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જૈનશાસનની અનુપમ આરાધના
શ્રી જૈનશાસન સ`જ્ઞ કથિત છે. તેની પ્રતીતિ ત્રણ પ્રકારે થઈ શકે છે. (૧) આત્મા, (ર) ગુરુ અને (૩) શાસ્ત્ર. શ્રી વિશેષાવશ્યક ભાષ્યમાં કહ્યું છે કે,
आया गुरवो सत्थं, तिपच्चया वाऽऽइमोच्चिय जिणस्स । सपत्तक्खतणओ सीसाण उ तिप्पयारो वि ॥
અર્થ : આત્મા, ગુરુ અને શાસ્ત્ર એ ત્રણ પ્રત્યય છે.
તેમાં પહેલે આત્મલક્ષણ પ્રત્યય શ્રી તીથ કર પરમાત્માને હોય છે. તેએ સન હાવાથી આત્મપ્રત્યક્ષ કરીને ધર્માંતે કહે છે,
શ્રી ગણધર ભગવ'ત અને તેમના શિષ્ય, પ્રશિષ્યા આદિને ત્રણ પ્રકારે ધર્માંની પ્રતીતિ હોય છે :
આત્મપ્રતીતિ, ગુરુપ્રતીતિ અને શાસ્ત્રપ્રતીતિ. તેમાં પ્રથમ આત્મપ્રતીતિ એટલે કોઈ પણ પ્રેક્ષાવાન પુરુષ, ‘આ વાજબી છે’ એમ જાણીને જ ધર્મને અંગીકાર કરે તે.
ગુરુપ્રતીતિ એટલે શ્રી તીર્થંકર ભગવ ́ત, તેમના ઉપરના વિશ્વાસથી ગણધરો ધને અંગીકાર કરે તે.
તેઓ વિચારે છે કે અમારા આ ગુરુ પ્રત્યક્ષ અનુભવસિદ્ધ સજ્ઞ છે, કેમ કે તેએ અમારા સ
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જૈનશાસનની અનુપમ આરાધના
ર૪૭ સંશોને છેદનાર છે. રાગદ્વેષ અને ભયરહિત છે. કેમ કે તે ત્રણ દોષનું કેઈ એક પણ ચિહ્ન તેમનામાં દેખાતું નથી. સર્વજ્ઞ તથા રાગ, દ્વેષ, ભયથી રહિત હોવાથી તેઓ કદાપિ અસત્ય બોલે નહિ. તેથી તેમનું વચન શ્રદ્ધેય છે.
એટલે તેઓ સામાયિક ધર્મને જે ઉપદેશ આપે છે, તે યથાર્થ છે, સત્ય છે. વળી તેઓ અનુપકૃત પરાનુગ્રહપરાયણ આરોપકારથી નિરપેક્ષપણે પરને ઉપકાર કરનારા છે. તેથી ત્રિભુવનને તેમનું વચન માન્ય છે, પ્રમાણ
એ રીતે ગણધર ભગવંતના શિષ્ય-પ્રશિષ્ય પણ પિોતપોતાના ગુરુઓના ગુણોને પ્રત્યક્ષ અનુભવ કરવાથી ધર્મશ્રદ્ધાવાળા બને છે.
આત્મપ્રતીતિ અને ગુરુપ્રતીતિની જેમ ત્રીજી શાસ્ત્રપ્રતીતિ છે.
શાસ્ત્ર સર્વ જીવને હિતકર છે તથા પૂર્વાપર અવિરુદ્ધ છે. શાસ્ત્ર જે સામાયિક ધર્મને કહે છે, તે સામાયિક ધર્મ સર્વ ગુણને ગ્રહણ કરવાના ફળવાળા છે; તેથી અમને ઉપાદેય છે. એ રીતે શાસ્ત્રની પ્રતીતિથી પણ ધર્મને સ્વીકાર થાય છે.
આરાધનાના ત્રણ મુખ્ય પ્રકાર સર્વ ધર્મોમાં શ્રી જિનશાસન પ્રધાન છે. એની પ્રતીતિ જેમ ઉપરનાં ત્રણ સાધનો દ્વારા થઈ શકે છે, તેમ શ્રી જિનશાસને બતાવેલા આરાધનાના ત્રણ મુખ્ય
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૮
તત્વદેહન પ્રકારો વડે પણ થઈ શકે છે.
શ્રી જિનશાસને બતાવેલા આરાધનાના ત્રણ મુખ્ય પ્રકારનાં નામ દુષ્કૃતગહ, સુકૃતાનુમોદના અને ચતુઃ શરણગમન છે.
કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા નીચેના એક જ શ્લેકમાં એ ત્રણ પ્રકારેને વર્ણવે છે.
स्वकृतं दुष्कृतं गर्हन्, सुकृतं चाऽनुमोदयन् । નાથ ! વાળી ચામ, શ શાળવિજ્ઞતાઃ |
શ્રી વીતરાગ તેત્ર, પ્ર. ૧૭, લે. ૧ અર્થ: હે નાથ ! મેં કરેલાં દુકૃતિની ગહ કરતે અને સુકૃતની અનુમોદના કરતે, શરણરહિત એવો હું આપના ચરણોના શરણે ને સ્વીકારું છું.
દુષ્કતની ગહપૂર્વક દુકૃત ન કરવું, સુકૃતની અનુમોદનાપૂર્વક સુકૃત કરવું અને પિતાને અન્ય સર્વ વસ્તુ એના શરણથી રહિત માનીને પ્રભુના શરણે અનન્યભાવે જવું, એ શ્રી જિનશાસનની આરાધનાનું ઊંડામાં ઊંડું રહસ્ય છે.
દુષ્કત ન કરવાને ઉપદેશ સહુ કોઈ આપે છે, સુકૃત કરવા તથા પ્રભુના શરણે જવાને ઉપદેશ પણ સર્વત્ર મળે છે; કિન્તુ દુષ્કૃતમાત્રની બૅકાલિક ગહ, સુકૃતમાત્રની સાર્વદેશિક અનુમોદના અને અન્ય શરણરહિત પ્રભુના અનન્ય શરણને ઉપદેશ તે પ્રધાનતયા માત્ર એક શ્રી જૈનશાસનમાં જ મળે છે.
શ્રી જૈનશાસનની આરાધનાને પાયે ગહમાં છે,
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જૈનશાસનની અનુપમ આરાધના
અનુમેાદનામાં છે, પ્રભુની અનન્ય શરણાગતિમાં છે.
અને ગર્હાના પરિણામ વિના, દુષ્કૃત ઘણી વાર જીવે છેડ્યુ છે. અનુમેાદનાના પરિણામ વિના, સુકૃત ઘણી વાર જીવે કર્યુ છે; પ્રભુને અનન્ય આધાર માન્યા વિના ઘણી વાર ભમ્યા છે. પરતુ ભવના અંત આવ્યેા નથી. પાપના અનુબંધ તૂટ્યા નથી. પુણ્યના અનુબંધ પડ્યા નથી. સ્વકૃતિના અહુકાર આગન્યા નથી.
૨૪૯
એટલે ગ ણીય દુષ્કૃતાની ગીં, અનુમેદનીય સુકૃતાની અનુમેાદના ઊંડા અંતઃકરણપૂક કરવી, તેમ જ ત્રિભુવનક્ષેમ કર શ્રી તીથંકર પરમાત્માનું શરણું, એ જ સાચુ ભવજળતરણ' છે એ શ્રદ્ધાને દીપાવવી એ આરાધકનું પ્રધાન કર્તવ્ય છે.
પ્રધાન કર્તવ્યને પ્રધાનતા અપાય, તે જ આરાધના પ્રાણવંતી બને છે અને તે આરાધના વિરાધનાની અધમ પળે, આરાધકના હાથ પકડીને ઉગારી લે છે. પાપપ`કમાં લપટાતાં બચાવી લે છે.
આરાધનાનું આવું અદ્ભુત તત્ત્વજ્ઞાન પીરસનાર શાસન સ્વાભાવિકપણે જ અજોડ લેખાતું હાય છે. અને લાખ પડકાર વચ્ચે પણ તેની અપ્રતિહતતા અકબધ જળવાઈ રહે છે.
આવા શાસનને પામીને જીવા, ભવના પાર પામે !
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમ શ્રદ્ધેય શાસ્ત્રો
સર્વજ્ઞ, સર્વદર્શી શ્રી તીર્થંકરદેવકથિત શાસ્ત્રો એ સમ્યગ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિનું સાધન છે.
247401300 (Right Knowledge) चक्षुष्मन्तस्त एव हि, ये श्रुतज्ञानचक्षुषा ।
सम्यक् सदैव पश्यन्ति, भावान् हेयेतरान्नराः ॥ અર્થ: શ્રુતજ્ઞાનરૂપી ચક્ષુ વડે જેઓ ત્યાગ કરવા લાયક અને આદર કરવા લાયક પદાર્થોને નિરંતર સમ્યફ પ્રકારે જુએ છે, તેઓ જ આ વિશ્વમાં ચક્ષુવાળા છે.
જ્ઞાન એ પ્રકાશ છે. અજ્ઞાન એ અંધકાર છે.
અંધકાર સમાન આ જગતમાં બીજો એક પણ શાપ નથી. સોનાની ડુંગરીઓ અને હીરાના ઢગલાએ વચ્ચે પણ આંખ વિનાના માણસને કાંઈ સુખ નથી.
આંખવાળા માણસને પણ પ્રકાશના અભાવમાં સોનું અને પિત્તળ, હીરો અને પથ્થર, મોતી અને કાચ સમાન છે. સેનાને સેના તરીકે અને પિત્તળને પિત્તળ તરીકે, મેતીને મેતી તરીકે, હીરાને હીર તરીકે અને પથ્થરને પથ્થર તરીકે ઓળખાવનાર આંખ, એ પ્રકાશ છે. એના
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૧
પરમ શ્રદ્ધેય શાસ્ત્રો વિના બધું જ અંધારું છે.
અંધકારમાં વસનારને ધેલું અને કાળું, સારું અને નરસું, કીમતી અને અકીમતીપણાનો વિચાર પ્રકાશની હયાતીમાં જ થઈ શકે છે. તે કારણે પ્રકાશની કિંમત દુનિયામાં સૌથી શ્રેષ્ઠ ગણાય છે. અને અંધકારનું કષ્ટ સૌથી વધારે ખરાબ મનાય છે.
અજ્ઞાન પણ એક પ્રકારને અંધકાર જ છે. બાહ્ય અંધકાર કરતાં પણ એ વધારે કષ્ટદાયક છે અને પીડાકારક છે. અજ્ઞાન-અંધકારની હયાતીમાં જીવને બાહ્ય ચક્ષુ મળ્યાં હોય, બાહ્ય પ્રકાશ મળ્યો હોય, બાહ્ય સુખની સામગ્રી મળી હોય, તે પણ તેનાથી તે પોતાનું હિત સાધી શકતો નથી, સુખ પામી શકતો નથી.
સુખ, શાન્તિ કે હિતની સાધના માટે બાહ્ય સામગ્રીઓની સાથે, બાહ્ય પ્રકાશની સાથે, બાહ્ય ચક્ષુની સાથે માનવીને જ્ઞાનરૂપી ચક્ષુની જરૂર પડે છે. જ્ઞાનચક્ષુ વિના કરવા લાયક કે નહિ કરવા લાયક કૃત્યને વિભાગ થઈ શકતો નથી. તેથી નહિ કરવા લાયક કૃત્યોને કરીને અને કરવા લાયક કૃત્ય નહિ કરીને જીવ પિતાનું અહિત સાધે છે. હિત સાધવા માટે બાહ્ય ચક્ષુ કે બાહ્ય પ્રકાશ સહાયક બની શકતા નથી. એ માટે એક જ્ઞાનચક્ષુ જ ઉપકારી બની શકે છે.
એ જ્ઞાન ચક્ષુ જેઓને મળ્યાં નથી, તેઓ એક જ જિંદગીમાં કેટલાં અકથ્ય પાપોને આચરે છે અને પરિણામે
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
તત્ત્વદાહન
કેટલાં અસહ્ય કષ્ટોને સહે છે, તેને વર્તમાન જગત સમક્ષ આંખ ઉઘાડી રાખીને જોનારા સહેજે સમજી શકે છે.
૨૫૨
સમ્યગ્ જ્ઞાનના અભાવનુ ફળ
આજે માણસે। નિહ ખાવા લાયક(માંસા)િને ખાતા હાય, નહિ પીવા લાયક(મદિરા)ને પીતા હાય, નહિ ભાગવવા લાયક(પરદારાદિ)ને ભાગવતા હાય, નહિં માનવા લાયક(કુમતા)િને માનતા હાય, નહિ આચરવા લાયક(હિંસાદિ)ને આચરતા હાય અને પરિણામે પેાતાનું ભયંકર અહિત સાધતા હાય, તેા તે એક સમ્ગ્ર જ્ઞાનરૂપી આંતરચક્ષુના અભાવનું જ ફળ છે, એના ઇન્કાર કાનાથી થઇ શકશે ?
ભઠ્યામફ્સ, પેયાપેય, ગયાગમ્ય, કૃત્યાકૃત્ય કે સત્યાસત્ય વિચાર, જે ચક્ષુથી થઈ શકે છે અને જે ચક્ષુ વિના નથી જ થઈ શકતા, તે ચક્ષુની આજે જ જરૂર છે એવું નથી, પણ સ કાળે જરૂર છે. એની જરૂર નથી, એમ જે કાઈ કહે છે, તે જીવા અત્યંત સુખદાયી પ્રકાશના જ વિરોધ કરે છે, એમ કહેવામાં લેશમાત્ર પણ ખાટુ નથી.
સમ્યગ્ જ્ઞાન વિના જેમ ભક્ષ્યાભક્ષ્ય, પેયાપેય, ગમ્યાગમ્ય, કૃત્યાકૃત્ય કે સત્યાસત્યને ભેદ પડી શકતા નથી, તેમ જીવ-અજીવ, તત્ત્વ-અતત્ત્વ, હિત-અહિત, ઇત્યાદિને પણ વિવેક થઈ શકતા નથી. અને એ વિવેકના અભાવે જીવનમાં સદાચાર નાશ પામતા જાય છે અને દુરાચાર પ્રવેશ
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમ શ્રદ્ધેય શાસ્ત્રો
૨૫૩ પામતે જાય છે. પરિણામે દુર્ગતિ અને અનર્થોની પરંપરા સિવાય કાંઈ બચત રહેતું નથી. એ બધાથી બચવાને એકને એક અને સરળમાં સરળ ઉપાય, સમ્યમ્ જ્ઞાનનો અભ્યાસ અને પ્રસાર છે.
સમ્યગ જ્ઞાન કોને કહેવું? પણ સમ્યગ જ્ઞાન કહેવું કોને? એ સંબંધી આજે ઘણે વિવાદ છે. સહુ કઈ પોતાને મનગમતી અને પસંદ પડતી વ્યાખ્યાઓ બાંધે છે. જેનું જેમાં હિત અને સ્વાર્થ હોય તે જ એક વ્યાખ્યાને તે સત્ય સાબિત કરવા મથે. છે અને તેનો જ પ્રચાર કરવા પાછળ તે પિતાની સઘળી શક્તિઓનો ઉપયોગ કરે છે.
આપણે તે બધી વ્યાખ્યાઓનું અહીં પ્રજન નથી. સમ્યગ જ્ઞાનની સહેલી અને સરળ વ્યાખ્યા એક જ છે, જેનાથી પરિણામે હિત સધાય તેવી વસ્તુઓ જણાય. તેનું નામ સમ્યગ જ્ઞાન”.
પરિણામે હિત સધાય તેવી વસ્તુઓને જાણવા માટેનું આજે સાધન શું?
એ સાધન, સર્વજ્ઞ પરમાત્માએ પ્રકાશેલાં શાસ્ત્રો. સિવાય આજે બીજું એક પણ નથી.
આજે કઈ સર્વજ્ઞ સ્વામી આ ક્ષેત્રમાં હયાત નથી. તે સાચું, પણ તેમણે પ્રકાશેલાં શાસ્ત્રો હયાત છે.
સર્વજ્ઞ પ્રભુએ પ્રકાશેલાં શાસ્ત્રો પણ આજે હયાત નથી.” એમ જે કોઈ કહેતું હોય, તો તે માનવા લાયક
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૪
તરવહન નથી. એમ કહેવાની પાછળ, કહેનારનું અજ્ઞાન અથવા સ્વાર્થ રહેલે હવે જોઈએ.
અનેક જે શાસ્ત્રો વિદ્યમાન છે તેમાં સર્વજ્ઞ ભગવંતોએ કહેલાં શા ક્યાં? અને એને ઓળખવા શી રીતે?
આ એક ઘણે જ ગૂંચવણમાં નાખનારે પ્રશ્ન છે. પણ જેઓને સમ્યગજ્ઞાનને ખપ છે, તેઓને માટે તેનું સમાધાન દુષ્કર નથી.
સાચાં શ્રદ્ધેય શાસ્ત્રો જે શાસ્ત્રો જગત જેવું છે તેને તે સ્વરૂપમાં જણાવે છે અને જે શાસ્ત્રોનું એક પણ વચન પ્રત્યક્ષ જગતથી વિરુદ્ધ જતી એક પણ વાતનું સમર્થન કરતું નથી, તે જ શાસ્ત્રો સર્વજ્ઞ ભગવંતનાં પ્રકાશેલાં (કહેલાં) છે.
પ્રત્યક્ષ જગત કેવળ નિત્ય નથી કે કેવળ અનિત્ય નથી. દ્રવ્યરૂપે કાયમ રહીને પ્રતિ ક્ષણ પર્યાયરૂપે તે પલટાયા કરે છે. તેથી નિત્યાનિત્ય ઉભય સ્વરૂપ છે. જગતને કોઈ પણ પદાર્થ, એ ઉભય સ્વરૂપને છોડીને રહી શકતો
નથી.
કઈ પણ પદાર્થને કેવળ નિત્ય માનવે કે કેવળ અનિત્ય માનવો એ પ્રત્યક્ષ મૃષાવાદ છે.
એવા મૃષાવાદને આશ્રય જે શાસ્ત્રકારોએ લીધો નથી, કિન્તુ જગતનું સત્ય સ્વરૂપ બતાવવા માટે “સ્યાવાદીને આશ્રય લીધે છે, તે શાસ્ત્રકારોનાં શા પરમ શ્રદ્ધેય છે.
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૫
પરમ શ્રેય શાસ્ત્રો
શાસ્ત્રોની સત્યતાની બીજી કસોટી અહિંસા છે.
જે શાસ્ત્રો હિંસાને પણ “ધર્મ' તરીકે સમજાવતાં હોય, તે શાસ્ત્રો સર્વજ્ઞ, વીતરાગ પુરુષનાં બનાવેલાં સિદ્ધ થતાં નથી.
હિંસા એ સર્વ દેશ અને સર્વ કાળમાં સર્વ જીવોને અનિષ્ટકર છે. અને તેને આચરનાર, કાર્યકારણના નિયમ મુજબ, કદી પણ – બદલામાં – સુખ મેળવી શકે નહિ. “જેવું વાવે તેવું લણે (As you sow, so shall you reap) એ નિયમને એક નાનું બાળક કે નિરક્ષર માણસ પણ જાણી શકે છે.
છતાં હિંસા એટલે બીજાને દુઃખ દેવાની કિયાથી “ધમ અને અહિંસા એટલે બીજાને સુખ દેવાની ક્રિયાથી
અધમ થાય થાય છે, એમ કઈ શાસ્ત્ર કે કઈ શાસ્ત્રકાર (કેઈ એક સ્થળે ભૂલથી પણ) નિરૂપણ કરે છે તો તે અજ્ઞાની, અસત્યવાદી, અશ્રદ્ધેય કરે છે. તો જે શાસ્ત્રોમાં એવાં એક નહિ પણ અનેક નિરૂપણે આલેખાયેલાં હોય તે શાસ્ત્રોમાં કહેલી છે અને બીજી વાત “સમ્યગ જ્ઞાનના અર્થને માન્ય થઈ શકતી નથી. | સર્વ જગહિતૈષી સર્વજ્ઞ અને વીતરાગ પુરુષનાં પ્રકાશેલા (કહેલાં) શાસ્ત્રોમાં “હિંસા એ અધર્મ અને
અહિંસા એ જ ધર્મ હોય છે, એ સશાસ્ત્રોની બીજી કસોટી છે.
પરંતુ વિશ્વનું સ્વરૂપ સમજવા માટે “સ્યાદ્વાદ ન્યાયને આશ્રય લીધા સિવાય જેમ ચાલતું નથી, તેમ
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૬
તત્વદેહન અહિંસાનું શુદ્ધ સ્વરૂપ સમજવા માટે પણ “સ્યાવાદી ન્યાયને આશ્રય લીધા સિવાય ચાલતું નથી. કારણ કે અહિંસા પણ બે વિભાગમાં વહેચાયેલી છે.
તે બે વિભાગ આ રીતે છે: એક જીવવધની કિયારૂપે. બીજે જીવવધના પરિણામરૂપે.
જીવવધની ક્રિયા અનેક પ્રકારની હોય છે અને જીવવધને અધ્યવસાય પણ અનેક પ્રકારનું હોય છે.
તેથી જેવા જેવા પ્રકારના જીવોને વધ અને તેની પાછળ રહેલે જેવો જેવો વધ કરનારને અધ્યવસાય, તે મુજબ તેને “હિંસા” અને “અહિંસાનું ફળ મળી શકે છે. એ રીતે હિંસા અને અહિંસાને સર્વાગીણ અને સૂક્ષ્મતમ વિચાર જે શામાં રહે છે, તે શાસ્ત્રો સર્વજ્ઞ અને સર્વજગહિતૈષી પુરુષનાં રચેલાં આપોઆપ સાબિત થઈ જાય છે.
એવાં શસ્ત્રોમાં ભક્ષ્ય-અભક્ષ્ય, પિય-અપેય, ગમ્યઅગમ્ય, કૃત્ય-અકૃત્ય કે સત્ય-અસત્યનું જે નિરૂપણ કરેલું છે, તે સત્ય જ હોય છે અને તેને અનુસરીને જીવન જીવવું એ સૈકાલિક હિતને માર્ગ છે.
આથી એ સિદ્ધ થયું કે જે શાસ્ત્રોનો વિષય “સ્વાદુવાદ અને વિધાન “અહિંસા', તે શાસ્ત્રો સર્વજ્ઞ પુરુષનાં રચેલાં છે. આ જન્મ કે ભવિષ્યના જન્મનું હિત સાધવાના માર્ગમાં તે શાસ્ત્રોનો આશ્રય લે એ જ પરમ કર્તવ્યરૂપ છે.
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમ શ્રદ્ધેય શાસ્ત્રો
૨૫૭ જેઓ એ શાસ્ત્રોના પ્રકાશથી દૂર છે, તેઓ ભાવ અંધકારમાં રહેલા છે. અને જેઓ એ શાસ્ત્રના પ્રકાશમાં પિતાનું જીવન જીવી રહ્યા છે તેઓ પિતાનું તેમ જ સાથેસાથ બીજાનું પણ યથાશક્ય કલ્યાણ સાધી રહ્યા છે.
સમ્યગ જ્ઞાનના અમૂલ્ય ખજાના સમાં એ શાસ્ત્રોને અનુસરવું એ જેમ હિતાથીઓનું કર્તવ્ય છે, તેમ એ શાસ્ત્રોને ઉત્પન્ન કરનાર અને આજ સુધી તેને આપણું સુધી પહોંચાડનાર અનેક ઉપકારી શ્રી વીતરાગ પરમાત્માએ, આચાર્ય ભગવંતો અને તેમનાં શાસ્ત્રોને ભણનારા અને તેમના કહેલા માર્ગે ચાલનારા મહામુનિવરોને નિરંતર વાંદવા, પૂજવા, સત્કારવા અને સન્માનવા એ સહુ કૃતજ્ઞ સજજનગણનું પરમ કર્તવ્ય છે. એમાં સત્યની સેવા, ધર્મની (સેવા) રક્ષા અને સુખની વૃદ્ધિ છે.
આંખ ધોખે ખાઈ જાય તે બને, બુદ્ધિ દગો દે તે બને, પણ શ્રી વીતરાગ સર્વજ્ઞ પરમાત્માનું વચન કે તે વચનના સમૂહરૂપ શાસ્ત્ર ત્રણ કાળમાં કઈ એક જીવને પણ દળે નથી દેતું એટલું જ નહિ, પરંતુ સગી મા કરતાં પણ સવાયા હેતથી, તેની આંગળી ઝાલનારા જીવને હેમખેમ સંસારવનથી પાર કરે છે.
શ્રી વીતરાગના વચનમાં મૂકેલો વિશ્વાસ ત્રણ કાળમાં પણ નિષ્ફળ જતો નથી, પરંતુ અચૂક ફળે જ છે.
શ્રી વીતરાગ, સર્વજ્ઞ ભગવંતે એટલે સમગ્ર વિશ્વના પરમ વિશ્વસનીય પુરુષવરે. તેમણે પ્રકાશેલાં શાના પ્રકાશમાં જીવન જેવા, વાંચવા, વિચારવા તેમ જ જીવવામાં જીવનું સૈકાલિક હિત સમાયેલું છે. ત. ૧૭
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
જગતને વિનાશ શાથી?
'सरागोऽपि हि देवश्चेत् ।
गुरुरब्रह्मचार्यपि । कृपाहिनेोऽपि धर्मः स्यात् । कष्टं नष्टं हहा जगत् ॥
કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ. અર્થ: સરાગી પણ દેવ તરીકે પૂજાય, અબ્રહ્મચારી પણ ગુરુ તરીકે મનાય તથા દયાહીન ધર્મ પણ ધર્મ તરીકે લેખાય તે મેટા કષ્ટની વાત છે કે આખું જગત નાશ પામી ગયું સમજવું.
સવનાશ નહિ શાથી? જગતને સર્વનાશ અટકી રહ્યો હોય તે તેમાં કારણભૂત, થોડાઘણા આત્માઓ પણ સરાગીને નહિ પણ વિતરાગને જ દેવ તરીકે, અબ્રહ્મચારીને નહિ પણ બ્રહ્મચારીને જ ગુરુ તરીકે અને દયાશૂન્યને નહિ પણ દયાયુક્તને જ ધર્મ તરીકે સ્વીકારે છે.
સરાગી તારી ન શકે. આ વાતને સ્પષ્ટ રીતે સમજવા માટે એ વિચારવું જોઈએ કે સરાગીની પણ પૂજા અને અબ્રહ્મચારીની પણ સેવા ફળદાયી થતી હોય તે તેવી પૂજા અને તેવી સેવા,
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૯
જગતને વિનાશ શાથી? આજ સુધી જગતમાં કોણે અને ક્યારે નથી કરી?
સહુ કેઈ કેઈ ને કોઈ બીજા સરાગી ઉપર પ્રેમ, ભક્તિ કે વાત્સલ્યભાવ ધરાવે જ છે. અને તે કારણે તેની શુશ્રુષા કે આજ્ઞાપાલનાદિ કરે જ છે.
કયો પિતા પિતાના પુત્ર ઉપર, કઈ માતા પિતાની પુત્રી ઉપર, અને કયે પતિ પોતાની પત્ની ઉપર પ્રેમ ધારણ કરતા નથી? અને તે પ્રેમના ચગે અનુકમે પુત્ર, પુત્રી ને પત્નીની સારસંભાળ કે સેવા કરતા નથી?
એ જ રીતે કે પુત્ર પિતા ઉપર, કઈ પુત્રી માતા ઉપર અને કઈ પત્ની પતિ ઉપર પ્રેમ કે ભક્તિ ધરાવતાં નથી? સહુ કોઈ ધરાવે છે. અને તદનુસાર સેવા શુશ્રષાદિ પણ કર્તવ્યબુદ્ધિએ કરે છે.
હિંસક પશુપક્ષીઓ પણ પિતાના સંતાનાદિ પ્રત્યે વાત્સલ્યભાવવાળા હોય છે. અને તેની રક્ષા, સંવર્ધનાદિના કાર્યમાં સદા અપ્રમત્તપણે તત્પર રહે છે.
માતાપિતા ઈત્યાદિ ઉપર ભક્તિભાવ ધારણ નહિ કરનાર સંતાને કે સંતાનાદિ ઉપર વાત્સલ્યભાવ ધારણ નહિ કરનારાં માતાપિતાદિ આ સંસારમાં નથી હોતાં એવું નથી. તેમ છતાં તેઓ પણ સ્વરૂનેહી, સ્વજન આદિને છોડીને અન્ય નેહી, સ્વજન આદિ ઉપર સ્નેહ, પ્રેમ કે વાત્સલ્યભાવ ધારણ કરનાર હોય જ છે. અને તેમાંના એક પણ વીતરાગ હતા નથી, કિન્તુ સરાગી હોય છે.
જે સરાગીની સેવા, ભક્તિ કે પૂજાદિ સ્વર્ગાપવર્ગનાં
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૦
તત્ત્વાહન
સુખાદિ આપતાં હોય તેા ઘેાડાક જ જીવા નરક આદિ દુઃખાને અનુભવનારા આ વિશ્વમાં રહ્યા હાત.
પણ આ વિશ્વનું પ્રત્યક્ષ દર્શન એનાથી સથા વિરુદ્ધ પ્રકારનું છે.
વીતરાગ અને વીતરાગની પૂજાને ભૂલીને, સમગ્ર વિશ્વ સરાગીની પૂજા પાછળ પડેલ છે.
કાઇક વિરલ આત્મા જ સરાગીની પૂજાને છોડીને, વીતરાગ કે વીતરાગતાની ભક્તિની પાછળ લાગેલા દેખાય છે. તે પણ દિલથી નહિ પણ દ્રવ્યથી, માત્ર દેહવ્યાપારાદિથી જ માટે ભાગે હાય છે.
દ્રવ્ય ભાવ અને ખાહ્ય-અભ્ય તર ઉભયથી વીતરાગની કે વીતરાગતાની ભક્તિની પાછળ મન, વચન, કાયા અને સર્વસ્વનું સમર્પણ કરનારા જીવ વિરલ જ દેખાય છે. તે જ એમ બતાવે છે કે જગતના દુઃખનું ખીજ સરાગીનું સ્મરણ અને વીતરાગનું વિસ્મરણ છે.
જગતને સરાગીની જેટલી ઓળખાણ છે, તેટલ વીતરાગની નથી, સરાગીની સેવાથી જેવા લાભ માને છે, તેવા વીતરાગની સેવાથી માનતું હાય તેમ જણાતું નથી. સરાગીની દોરવણી તેને જેટલી પસંદ છે, તેટલી વીત રાગની ઢારવણી પસ’૬ આવતી નથી. જગતની વિનાશકતાનાં મૂળ ઝેરી ખીજ એમાં જ રહેલાં છે.
સરાગી ઉપરની શ્રદ્ધા અને વીતરાગ ઉપરની અશ્રદ્ધા એ જ વિનાશનુ' મૂળ છે, એ સત્ય હકીકતને કાઈ વિરલ
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
જગતને વિનાશ શાથી?
આત્મા જ જાણે છે. અને એ જ નિયમ, બ્રહ્મચર્યાદિવિહીન એવા ગુરુની સેવાને અને યાવૃત્તિ આદિથી રહિત એવા ધર્માંની આરાધનાને લાગુ પડે છે.
૨૦૧
બ્રહ્મચર્યાદિ ગુણસ‘પન્ન ગુરુને અને દયાવૃત્તિ આદિમાં પ્રધાન એવા ધર્મને જ સેવનારા અને તે સિવાયના ગુરુ અને ધર્મને છોડનારા કે નહિ માનનારા જગતમાં કેટલા છે?
આજના કાળમાં જ નહિ, પર`તુ પ્રત્યેક કાળમાં ગુરુગુણસંપન્ન શુદ્ધ ગુરુ અને ધગુણસંપન્ન શુદ્ધ ધ ઉભયને જાણનારા, માનનારા અને સેવનારા એછા જ રહ્યા છે. અને એ જ કારણે જગતની વિનાશાકતાની પાછળ (ગુરુ અને ધર્મના વિષયમાં પણ) અચેાગ્યની સેવા અને યાગ્યની અસેવારૂપી ઝેરી ખીજો જ કાર્ય કરી રહ્યાં હાય છે. વિરલ આત્માએ જ તે વસ્તુને જાણી કે સમજી શકે છે.
સત્ય વચનનું મૂળ
જૈનશાસ્ત્રાનું એ સ્પષ્ટ નિરૂપણ છે કે અવીતરાગતા અને અસજ્ઞતા એ દેવનાં મેાટાં દુષણ છે, અવીરાગતા અને અસનતાને ધારણ કરનારા આત્માએ પણ જો જગતને સાચી દેારવણી આપી શકતા હાય તે, જગત કાઈ પણ કાળમાં ઉન્માર્ગે ન હોત.
અસત્ય કે સવિાષી નિરૂપણનું મૂળ, જો કોઈ પણ હાય તા તે અવીતરાગતા અને અસવ જ્ઞતા જ છે.
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९२
તનવદેહન અસર્વજ્ઞ અને અવીતરાગને ધર્મના પ્રણેતા બનવાને અધિકાર ન્યાયવિરુદ્ધ છે.
સત્ય વચનનું મૂળ, વીતરાગતા અને સર્વજ્ઞતા જ છે. છતાં અજ્ઞાન, મેહ કે દુરાગ્રહવશાત વિતરાગ અને સર્વજ્ઞનું અનુયાયીપણું સ્વીકારવામાં ન આવે અને એથી વિપરીત અસર્વજ્ઞ અને અવીતરાગનું અનુયાયીપણું સ્વી. કારવામાં આવે તે આંધળાની પાછળ ઘેરાયેલા આંધળાની જેમ વિશ્વ વિનાશના પંથે જ ખેંચાઈ જાય એમાં નવાઈ નથી.
ઉમાર્ગથી બચવા માટે અને સમાગને પામવા માટે, દેવ તરીકેનું સ્થાન વીતરાગ અને સર્વજ્ઞ સિવાય બીજાને ન જ અપાય. તેમ ભક્તિ અને પૂજનનું ફળ મેળવવા માટે પણ વિતરાગ અને સર્વજ્ઞને છેડીને અન્યને હૃદયમાં સ્થાન ન અપાય.
વીતરાગ અને સર્વજ્ઞની ભક્તિ એ મુક્તિની દૂતી બને છે. અવીતરાગતા અને અસની ભક્તિ મુક્તિની વિરોધી બને છે. એ માટે મોટું પ્રમાણ પ્રત્યક્ષ જગત છે.
કંચન અને કામિનીનો રાગ... કંચન અને કામિનાના સંગથી નહિ. નિવલા આત્માઓ તે નુકસાન કરી શકતા નથી, જે તેના સંગથી નહિ નિવર્તવા છતાં ગુરુપદને ધારણ કરનાર કરે છે.
રાગદ્વેષાદિ કિલષ્ટ ચિત્તવૃત્તિઓની ઉત્પત્તિનું મૂળ કઈ પણ હય, તે તે કંચન અને કામિની પ્રત્યેને
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
જગતને વિનાશ શાથી? અગ્ય મેહ છે. એ જેને ખસ્યો નથી, તે આત્મા
સ્વયં કલેશથી બચે નથી. તો પછી અને બચાવવા સમર્થ કેવી રીતે થાય ?
જ્ઞાનમય જીવન જીવવા માટે પણ કંચન કામિનીને સંગ ત્યાજ્ય છે. કંચનકામિનીના બાહ્ય તેમ જ અત્યંતર સંગમાં વસીને જ્ઞાનસ્વરૂપ હોવાને કે જ્ઞાનદાતા બનવાને દા પોકળ છે.
- જ્ઞાન અને રાગ - કંચનકામિનીના સંગને પરસ્પર વિરોધ છે.
કંચનકામિનીના આકર્ષણની ઉત્પત્તિનું બીજ અજ્ઞાન છે. એ અજ્ઞાનથી જેઓ અલગ થયા નથી, તેઓ ગુરુ બનવાને લાયક કેવી રીતે બને?
કંચનકામિનીના સંગમાં ફસેલા આત્માઓ પાસેથી સમ્યગૂ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઈ શકતી હોત તે જગત આજે અજ્ઞાની ન હેત. પણ એ સ્થિતિ જગતની નથી એનું એક જ કારણ છે કે જ્ઞાનમય જીવન જીવવા માટે અને યથાર્થ જ્ઞાનનું દાન કરવા માટે અવિદ્યા કે અજ્ઞાનના ફળસ્વરૂપ કંચનકામિનીના સંગથી દૂર થવાની જરૂર છે. જેએ એનાથી દૂર થયા નથી તેઓ, ગુરુ તરીકે હૃદયમાં સ્થાપના કરવા એગ્ય નથી.
નિષ્કલંક ધર્મ અવીતરાગતા અને અસર્વજ્ઞતા એ જેમ દેવનું દૂષણ છે અને કંચનકામિનીને સંગ એ જેમ ગુરુનું કલંક છે, તેમ કામગ અને તેના કારણ અને કાર્યસ્વરૂપ આરંભ,
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૪
તત્ત્વદાહન
પરિગ્રહાર્દિ એ ધનુ' અપલક્ષણ છે.
જે ધર્માંમાં અથ, કામ અને તેના સાધનભૂત આરભ, પરિગ્રહને તિલાંજલિ નથી, તે ધમ પણ જો તારનાર હાય તા આખુ′ જગત, આજ પહેલાં તરી ગયું હાત. અર્થ, કામ અને આરંભ, પરિગ્રહ એ હિંસા તેમ જ અસત્યાદિ દોષાનુ` નિવાસસ્થાન છે. જે ધમ માં તેના લેશ પણ અંશ નથી, તે ધમ' જ સુખના હેતુ છે.
એવા ધમ સામાયિકરૂપ છે, જિનપૂજારૂપ છે. નિરવદ્ય છે. નિષ્કંલક છે. નિષ્પાપમયતાના માર્ગે આગળ વધારનારા છે.
એ સિવાયના ધમ એનાથી વિપરીત ફળને આપનારા છે, એ વાત સ` પ્રમાણથી સિદ્ધ છે.
વિનાશનાં ઝેરી ખીજે, અસર, અવીતરાગદેવની પૂજામાં, કંચનકામિનીથી નહિ નિવતેલા ગુરુની સેવામાં, અકામાદિની આસક્તિથી નહિ મચેલા ધર્માંની આરાધનામાં છે. એ વાત ખ્યાલમાં નથી ત્યાં સુધી સત્ શ્રદ્ધા, સજજ્ઞાન અને સચ્ચારિત્રની પ્રાપ્તિ દર છે.
અસત્ શ્રદ્ધા, અસજજ્ઞાન અને અસચ્ચારિત્ર એ જ જીવનના પતનનું મૂળ છે.
તેથી વિશ્વને પતનના માર્ગથી મચાવવા માટે ભાવકરુણાધર કવિકાલસČજ્ઞ ભગવતના મુખકમળમાંથી, આ લેખની શરૂઆતમાં ટાંકેલા શબ્દો (શ્લેાકરૂપે) સ્વાભાવિક રીતે જ નીકળી પડે છે. એના મને સહુ કોઇ હિંતાથી આત્મા સમો તેમ જ સ્વીકારતા થાએ !
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્યાદ્વાદનુ મહત્ત્વ
પ્રભુ શ્રી મહાવીરસ્વામીના અનન્ય ઉપકાર આસન્નઉપકારી પ્રભુ શ્રી મહાવીરસ્વામીજીના અસીમ જે ઉપકારા આ જગત ઉપર છે, તેમાં મેટામાં મેટા ઉપકાર, તેઓશ્રીએ જગતને આપેલા સ્યાદ્વાદના મેધના છે. આ મેધ આપીને તેઓશ્રીએ જગતની તમામ આપત્તિઓને એકસાથે સૂરા કરી નાખ્યા છે.
આ જગત હુ'મેશાં આપત્તિએથી પરિપૂર્ણ હાય છે. અને તેમાં નિત્ય નવી નવી આપત્તિઓ ઉત્પન્ન થતી જ જાય છે. પણ જેમ નવી નવી આપત્તિઓ ઉત્પન્ન થાય છે, તેમ તેના વિનાશ કરવા માટે પણ આ જગતમાં નવા નવા સત્પુરુષા કાળક્રમે ઉત્પન્ન થતા જોવામાં આવે છે. અને એ આપત્તિઓના અધકારને દૂર કરી નાખવા માટે ભગીરથ પ્રયાસ કરે છે. અને તે જ તેમના પ્રયત્ન જગત માટે આદર્શરૂપ બની જાય છે.
વિશ્વોપકારી મહાપુરુષેાના પ્રયત્ના ‘સાધના’ રૂપે ઓળખાય છે. અને પ્રભુ શ્રી મહાવીરસ્વામીજીએ આવી ગજમ સાધના દ્વારા પ્રગટેલા કેવળજ્ઞાન દ્વારા જગતને જે એધ આપ્યા તેમાં, જગતના જીવાને જીવનમાં ડગલે
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૧
તત્ત્વદાહન
ને પગલે નડતી અનેક પ્રકારની આપત્તિઓને હઠાવવાના સર્વોત્તમ માoરૂપ સ્યાદ્વાદના ખાસ સમાવેશ થાય છે. અને એ તેઓશ્રીના જગત ઉપરના માટામાં મેટા અનેક ઉપકારા પૈકીના એક મેાટા ઉપકાર છે. તેઓશ્રીએ પ્રકાશેલા એ (સ્યાદ્વાદ) માને જે કોઈ અનુસરે છે, તે પેાતાના જીવનમાં નડતી અનેક પ્રકારની બાહ્ય અને અભ્ય'તર બધી જ આપત્તિઓના વિજેતા બની જાય છે.
મનુષ્ય સ્વભાવ પ્રમાણે પ્રત્યેક મનુષ્ય આપત્તિઓથી અચવા માટે સતત પ્રયત્નશીલ રહે છે, અને દરેક સમજદાર માણસ પેાતાની શક્તિ અને ક્ષયાપશમ પ્રમાણે એના માગેર્ગો શેાધે છે. અને શેાધ કરતાં જ્યારે સ ́પૂર્ણ સચાટ મા હાથમાં આવે છે, ત્યારે જ માણસ સ ́પૂર્ણ રીતે આપત્તિમાંથી છૂટવાને માટે સમથ અને છે.
આપત્તિઓને સમૂળ નાશ કરવા માટે પ્રભુ શ્રી મહાવીરસ્વામીજીએ જે માગ ખતાભ્યેા છે. તે અનેકાંતવાદ’ અથવા ‘અપેક્ષાવાદના નામે પણ ઓળખાય છે. તેના આશ્રય લેનાર આ જગતમાં કોઈ પણ સ્થાને પરાભવ પામતા નથી, એવું તેઓશ્રીનું વચન છે. અને તેથી જ તેઓશ્રીના વચન ઉપર જેમને સ’પૂર્ણ વિશ્વાસ છે, તેઓ જ્યારે જ્યારે પરાભવ પામે છે, ત્યારે ત્યારે નમ્રતાપૂર્વક સ્વીકારે છે કે ‘અમારા પરાજય થયા છે તેમાં જાણતાં કે અજાણતાં પણ જરૂર અમેએ સ્યાદ્વાદશૈલીનુ. (મર્યાદાનુ) ઉલ્લ ઘન કર્યુ હશે.' અન્યથા
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્યાદવાદનું મહત્વ
સ્વાદુવાદીને કદી પણ પરાજય હોઈ શકે નહિ. સૂર્યની વિદ્યમાનતામાં “અંધકાર છે.” એ ઉક્તિ જેટલી અસત્ય કરે છે, તેટલી જ સ્વાદુવાદી પરાજય પામે છે, એ ઉક્તિ પણ અસત્ય ઠરે છે.
સ્યાદવાદને જીવનમાં ઉતારે જે કઈ જૈનકુળમાં જન્મ લે, તે પ્રભુ શ્રી મહાવીરસ્વામીને અનુયાયી ગણાય, એમ કહેવાય છે. પણ આ વ્યવહાર વચન છે. તે સંપૂર્ણ સત્ય નથી, પણ આપેક્ષિક સત્ય છે.
ખરી રીતે તો જીવનમાં જેટલા પ્રમાણમાં સ્વાદુવાદનું શક્ય પાલન થઈ શકે છે અને પાલન કરવાની જેટલા પ્રમાણમાં ભાવના રહે છે, તેટલા પ્રમાણમાં જ પ્રભુ શ્રી મહાવીરનું સાચું અનુયાયીપણું ઘટી શકે છે.
જગતને સુખી બનાવવા માટે ભગવાન શ્રી મહાવીરસ્વામીને એટલો જ ઉપદેશ છે કે, “સ્વાદુવાદને જીવનમાં ઉતારો.”
સયાત્વાદ એક એવી વસ્તુ છે કે જીવનમાં ઊતર્યા પછી, વ્યક્તિનું જીવન જગતમાં આપોઆપ શ્રેષ્ઠ બની જાય છે. એનું પાલન આવે છે એટલે બધી જ આપત્તિએ, વગર પ્રયત્ન પલાયન થઈ જાય છે, સંપત્તિઓ સ્વાભાવિકપણે આવી મળે છે અને સર્વત્ર એના (એ વ્યક્તિના) નામની વિજયપતાકા ફરકે છે.
આપણું ચાલું જીવનવ્યવહારમાં “સ્યાદ્વાદ' ઘણે
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૮
તવદહન અગત્યને ભાગ ભજવે છે, અથવા તે સ્વાવાદના આશ્રયથી જ આપણે આખું જીવનવ્યવહાર સુખપૂર્વક ચાલી રહ્યો છે, એમ કહેવું એમાં જરા પણ અતિશક્તિ નહિ લેખાય.
આ વાત સાવ સાચી હોવા છતાં તે આપણું ધ્યાનની લગભગ બહાર છે. એ આપણે તે વિષય પ્રત્યેની બેદરકારી તેમ જ અજ્ઞાનતા છે. સ્વાદુવાદની સહાય વગર ગમે તે સમર્થ માણસ પણ, પિતાને વ્યવહાર એક દિવસ પણ ચલાવી શકવાને સમર્થ બની શકતો નથી.
આપણા જીવનની આસપાસ ઘણી એવી ચીજો સંકલિત થયેલી હોય છે કે જે જીવન જીવવામાં મુખ્ય ભાગ ભજવે છે અને તે આપણી તદ્દન નજીક હોય છે તેમ છતાં આપણે તે વસ્તુઓથી તદ્દન અજાણ હોઈએ છીએ.
જેમ કે ભોજન કર્યા પછી શરીરમાં કેવી રીતે લેહી, માંસ, ચરબી, હાડકાં, શુક વગેરે ઝપાટાબંધ બને છે, તેને આપણે જાણતા નથી. આ વસ્તુઓ આપણું અધિકાધિક નિકટ બની રહેલી હોવા છતાં અને જીવન જીવવામાં મુખ્ય ભાગ ભજવનાર હોવા છતાં આપણે એનાથી ઘણા જ અજાણ હોઈએ છીએ.
તેવી જ રીતે મનુષ્યમાત્રના જીવનની સાથે સ્વાદુવાદ ઓતપ્રેત થઈને રહેલો છે. માણસ સુખપૂર્વક જીવનનિર્વાહ કરે છે, તેમાં સ્યાદ્વાદનું પાલન એ મુખ્ય કારણ
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૯
સ્યાદવાદનું મહત્ત્વ છે. અને માણસ જ્યાં પરાભવ પામે છે, ત્યાં સ્વાભાવના પાલનને અભાવ એ જ મુખ્ય કારણ છે. આ વસ્તુથી આપણે અજાણ છીએ તેથી જ સુખદુઃખમાં કે હાર-જીતમાં, સ્વાદુવાદ સિવાય બીજાને તેને યશઅપયશ આપવા મંડી પડીએ છીએ. વસ્તુતઃ તે હાર અને છતમાં મુખ્ય કારણ, સ્વાદુવાદની હદમાં રહેવું યા તેનું ઉલ્લંઘન કરવું તે જ છે. આ રીતે અજાણતાં પણ સ્વાદુવાદનું પાલન, આજ દિન સુધી આપણને અનેક આપત્તિઓમાંથી ઉગારનારું બન્યું છે.
બેલનાર પ્રત્યેક મનુષ્યને શબ્દપ્રવેગ કરવો પડે છે. પણ તે બધાઓએ વ્યાકરણનું વ્યવસ્થિત જ્ઞાન મેળવેલું હોય છે, એવું નથી હોતું. તેમ છતાં તેઓ સુસંબદ્ધ, વ્યવસ્થિત અને વ્યાકરણ ભણેલાની જેમ ભાષાપ્રવેગ કરી શકે છે, તેમ સ્યાદ્વાદને નહિ સમજનારા પણ નૈસર્ગિક રીતે પ્રાપ્ત થયેલી શક્તિથી સ્વાદુવાદનું
વ્યવસ્થિત જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યા વગર જ જીવનમાં સહજ રીતે સ્યાદ્વાદનું પાલન કરે છે અને તેથી પિતાના કાર્ય. માં સફળતા પણ મેળવે છે. પણ તે ધોરી માર્ગ ન કહેવાય (ગણાય), કારણ કે તેમાં ગોથું ખાઈ જવાની સંભાવના છે. ઉન્મત્ત માણસ પણ કઈ વખતે સારું બોલે. છે, તેમ કઈ વખતે ઊંટવૈદું કરવાથી પણ સાજા થઈ જવાય, પણ સમજુ માણસે તેના ઉપર વિશ્વાસ મૂકતા નથી. તેમ સમજણપૂર્વક સ્વાદુવાદનું પાલન જીવનમાં કેમ થાય તે સમજવાની ખાસ જરૂર છે. -
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૦
તત્વદોહન સ્યાદ્વાદ એક શ્રેષ્ઠ વસ્તુ છે, એ વાત આપણામાંથી અનેક સમજી શક્યા છે અને અનેકને સમજાવી શકે એવા પણ વિદ્વાન પુરુષે સમાજમાંથી મળી શકશે, છતાં પણ આ ક્ષેત્રમાં હજુ વધુ પ્રગતિ થવાની ખાસ જરૂર છે.
સ્યાદવાદને જીવનમાં કેવી રીતે ઉતારવો તે શિક્ષણ પ્રાપ્ત કરવા માટે આપણે તદ્દન નવા વિદ્યાર્થી બનવાની અને નવેસરથી એકડે ઘૂંટવા માટે પ્રયત્ન કરવાથી જરૂર છે. જાણવા માત્રથી અને અનેકને સમજાવવા માત્રથી કાર્ય સરતું નથી.
સારી વસ્તુનું માત્ર વર્ણન કરવાથી કાર્ય સિદ્ધ થાય નહિ. વસ્તુ ગમે તેટલી સ્વાદિષ્ટ હોય, પણ તેને સ્વાદ અનુભવી શકાતું નથી. તેના સ્વાદનો અનુભવ કરવા માટે તે વસ્તુ મેંમાં મૂકવી પડે. તેમ સ્વાદુવાદના ખરેખર લાભ ઉઠાવવા માટે તેને જીવનમાં ઉતારે જોઈએ. જીવનમાં ઉતાર્યા સિવાય તેને વાસ્તવિક સ્વાદ આપણને મળી શકે નહિ. પછી ભલે આપણે જગતમાં સ્વાદુવાદી કહેવાતા કે ગણાતા હોઈએ. અને જે કોઈ તેને જીવનમાં ઉતારે, તે નામથી સ્વાદુવાદી કહેવાતા કે ગણતા ન હોય તે પણ તેના ખરા સ્વાદનું આસ્વાદન કરનારા બની જાય છે અને જગતમાં એમનું સ્થાન “અજેય બની જાય છે.
જે સ્વાદુવાદને જીવનમાં ઉતાર્યા સિવાય કે ઉતારવાની દરકાર રાખ્યા સિવાય માત્ર તેનું વર્ણન કરવામાં જ આપણે શૂરવીર હઈએ તે આપણે નટ કરતાં ઊતરતા
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
'કેરી
સ્યાદવાદનું મહત્વ
૨૭૧ ગણાઈએ. કારણ કે નટ તે પિતાની ભૂમિકામાં રહીને પિતાને પાઠ ભજવે છે, જ્યારે આપણે ઉચ્ચ અવસ્થા પ્રાપ્ત કરી, હલકી ભૂમિકાને પાઠ ભજવનારા બની જઈએ
સ્યાદવાદની વફાદારી જે માણસ જે પ્રમાણે પોતે બોલે છે અને ઉપદેશ આપે છે, તે જ પ્રમાણે જે પિતે અંદરથી વર્તન કરે અથવા વર્તન કરવા માટે કાળજી રાખે અને આદર્શને પહોંચવા માટે તનતોડ પ્રયત્ન કરે, તે જ તે સ્વાદુવાદને વફાદાર છે એમ ગણાય. અન્યથા એ સ્વાદુવાદને બેવફા ગણાય, સ્યાદ્વાદને ઘાતક ગણાય.
અમાપ ઉપકારક સ્યાદવાદ મનુષ્ય, બીજાં પ્રાણીઓથી શ્રેષ્ઠ ગણાય છે તેનું મુખ્ય કારણ તેઓ (મનુષ્યો) સ્યાદવાદને જીવનમાં ઉતારી શકે છે, ઉતારવા માટે સ્વતંત્ર છે-તે છે.
તે સ્યાદવાદને પિતાના જીવનમાં ઉતારવા માટે શ્રી જિનેશ્વરદેવોએ ઉગ્ર સાધના કરી છે અને અંતે જીવનમાં તેનું સાંગોપાંગ પાલન કર્યું છે. માટે જ શ્રી તીર્થકર ભગવંતે શ્રેષ્ઠ પુરુષોત્તમ પુરુષ ગણાય છે અને એમના ઉપદેશ મુજબ ત્યાર પછીના મહાપુરુષએ આ આદર્શને જીવનમાં જીવીને પચાવીને, શાઠ્યોમાં લખીને, આજ સુધી પુષ્કળ પરિશ્રમ વેઠીને ટકાવી રાખે છે. તે ભવિષ્યની પ્રજા એને જીવનમાં ઉતારી તેના લાભને ઉઠાવે તે માટે છે.
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૨
તદેહન સ્વાદવાદને જીવનમાં કેમ ઉતારે એ માટે ઉપદેશ જૈન શામાં ભરેલું છે. પણ તેને જીવનમાં ઉતારવાની વ્યવસ્થિત તાલીમની પણ જરૂર છે. ઠેર ઠેર આ તત્વજ્ઞાનની તાલીમ મળે એવાં કેન્દ્રો ઊભાં કરવાં જોઈએ. અને આવાં કાર્યોની અંદર સમગ્ર સમાજે એક થઈ જવું જોઈએ. જ્ઞાની ભગવંતે એ સ્યાદવાદના પાલન ઉપર એટલે ભાર મૂક્યો છે, એટલી જ કાળજી તેના પાલન માટે બતાવતા આપણે થઈ જવું જોઈએ.
સ્યાદવાદી એટલે જગતનો તાજ વગરનો રાજા, જગતને ત્રાતા. વિવેકી પુરુષની પરિષદમાં એની સત્તા સૌથી અધિક હોય. આ પરિસ્થિતિ આજ સુધી અખંડ રીત ચાલી આવી છે.
માત્ર વિવાદ કરીને સ્વાદુવાદની સર્વોપરીતા સ્થાપન કરે એવા વિદ્વાન કરતાં, સ્યાદ્વાદને જીવનમાં કેમ ઉતારે તેનું શિક્ષણ આપી શકે, જીવનની સાથે સ્વાદુવાદને અસ્થિમજજાવત્ બનાવી શકે, એવા વિદ્વાનોની શાસનને વધારે જરૂર છે. તે માટે આ દિશામાં પ્રયત્ન કરવાની ખૂબ જરૂર છે. હૃદયને વિશાળ અને પ્રેમી બનાવવાની સૌથી પ્રથમ જરૂર છે. સમાન વિચારવાળાઓએ પરસ્પર સંગઠન કરવાની અને ઉત્તેજના આપવાની જરૂર છે.
આ કાર્ય કઠણ છે, પણ તેને અપનાવ્યા સિવાય શાસનમાં ઉદારતા, વિશાળતા, પરમાર્થ પરાયણતા, ગુણગ્રાહિતા વગેરે લાવી શકાય તેમ નથી. માટે જ સ્વાદુવાદ
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્યાદવાદનું મહત્વ અમાપ ઉપકારકારક લેખાય છે કે જે જીવનને “ગુણધામ” બનાવી શકે છે.
અહીં સ્વાદુવાદનો સંક્ષિપ્ત અર્થ એટલે જ લેવાને છે કે, સ્વાદુવાદ એટલે અપેક્ષાવાદ. એટલે દરેક વસ્તુને અપેક્ષાથી ઘટાવતાં શીખવું તે.
આ આમ જ' અને “આ આમ જ' એમ નહિ, પણ આ અપેક્ષાથી “આ આમ છે અને આ અપેક્ષાથી આમ છે એમ ઘટાવવું એ જ સ્વાદુવાદનું રહસ્ય છે.
“અમે સર્વ રીતે સાચા અને બીજા સર્વ રીતે ખોટા.” એવી સમજ, ખ્યાલ કે બલ, એનું નામ એકાંતવાદ, અને તે અનેકાંતવાદને કટ્ટર શત્રુ છે. “આ અપેક્ષાથી અમે સાચા” અને “આ અપેક્ષાથી તમે બેટા” પણ બધી અપેક્ષાએ નહિ. એ અભિગમ, તમામ વિવાદો તેમ જ વિખવાદોને તરત જ શમાવી દે છે અને નવાને ઉત્પન્ન થવાનો અવકાશ ઊભું થવા દેતા નથી.
સ્યાદવાદનું પાલન જીવનમાં સુસંવાદ સ્થાપવાને સર્વોત્તમ માર્ગ છે.
સમાજ તેમ જ સકળ શ્રી સંઘમાં આમોન્નતિકારક એકસંપી કેળવવાને જે રાજમાર્ગ તે પણ સ્યાદ્વાદનું અનુસરણ છે.
અનન્ય ઉપકારી શ્રી તીર્થંકરદેવની આજ્ઞાનું યથાર્થ પાલન સ્યાદવાદના પાલનથી થઈ શકે છે. અને તેના પરિણામે આત્મા આર્તધ્યાનથી બચીને શુભ ધ્યાનમાં
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭૪
તદેહન યાને ધર્મધ્યાનમાં જોડાઈ શકે છે અને ધર્મનું ધ્યાન સ્વપર ઉભયનું કલ્યાણ કરનારું નીવડે છે.
એટલે આપણે સહુએ સાચા સ્યાદવાદી બનવાની દિશામાં પ્રયત્નશીલ બનવાની ખાસ જરૂર છે, કે જેથી વિતંડાવાદને જન્મવાની એક પણ તક ઊભી ન થાય અને જીવનને સાર્થક કરવાની પ્રત્યેક તકને આપણે સફળતાપૂર્વક સદુપયોગ કરીને શ્રી જૈનશાસનને પૂરા વફાદાર બની શકીએ.
સુખ-દુ:ખ ઉભયનો અનુભવ એક કાળે હેઈ શકો નથી. જે કાળે આત્મા સુખનો અનુભવ કરે છે તે કાળે તેટલા વખત માટે તેને દુઃખથી મુક્તિ મળેલી હોય જ છે. એવા પ્રકારનાં દુઃખની મુક્તિને પણ જે “મુકિત' તરીકે ઓળખી યા ઓળખાવી શકાતી હોય તે સર્વ આત્માઓ મુક્તિને પામેલા જ છે. પછી મુક્તિ માટે પ્રયત્ન કરવાનો રહે છે જ કયાં ? પરંતુ તે સાચી મુક્તિ જ નથી, કે જે મુક્તિની પ્રાપ્તિ પછી આત્માનું કોઈ પણ દુઃખ કે બંધન બાકી રહી જતું હોય.
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઈશ્વરપ્રાર્થના
પ્રાર્થના એટલે અપ્રાપ્ત વસ્તુ માટે યાચના.
એક વસ્તુ પિતાને અત્યંત ઈષ્ટ છે, છતાં પોતે પિોતાની શક્તિથી તે મેળવી શકતો નથી, ત્યારે તે મેળવવા માટે બીજા સમર્થ પુરુષની સહાયની સ્વાભાવિક આકાંક્ષા રહે છે. એ આકાંક્ષામાંથી જે હૃદયેગાર બહાર નીકળે છે, તેને ટૂંકમાં “પ્રાર્થના” તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.
એટલે પ્રાર્થનાની પાછળ નીચેની ત્રણ વસ્તુઓનું જ્ઞાન કાર્ય કરી રહેલ હોય છે
(૧) પ્રાર્થનીય વસ્તુની ઈષ્ટતાનું જ્ઞાન.
(૨) તે મેળવવાની પોતાની અશક્ત, અસહાય અને અશરણ અવસ્થાનું ભાન. તથા
(૩) તે પ્રાપ્ત કરવા માટે પ્રાપ્ય વ્યક્તિના સામર્થ્ય. નું સ્પષ્ટ ભાન.
દરિદ્રતાના દુઃખથી પીડાતે માનવી, તે દુઃખથી મુક્ત થવા માટે ધનવાનની આગળ જ પ્રાર્થના કરે છે, પણ નિર્ધનની આગળ નહિ. તેનું કારણ તેને દરિદ્રતાના દુઃખનું સ્પષ્ટ ભાન છે.
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૬
તાહન
તેમ જ ખીજાની સહાય વિના તે દરિદ્રતાને દૂર કરવાની પેાતાની અશક્તિના ખ્યાલ તેને એ દૃઢ નિશ્ચય તરફ વાળે છે કે, મારું આ દુઃખ કેાઈ નિર્માંનથી દૂર નહિ થઈ શકે, પણ ધનવાનથી જ દૂર થઈ શકશે.
આ કારણે દરિદ્રતાની પીડાએથી લાચાર ખની ગયેલા રંક આત્મા, સર્વ પ્રકારના ગવના ત્યાગ કરીને, ધનવાનની પાસે ટ્વીન અને દયામણા મુખે યાચના કરતાં જરા પણ શરમાતા નથી. તેની યાચનાના બદલામાં તેને ધનવાન તરફથી અપેક્ષિત સહાય મળે યા ન મળે, તે પણ પ્રાથનાને તે છોડતા નથી. કારણ કે પેાતાની ઈષ્ટ સિદ્ધિ માટે તેને તે સિવાય અન્ય કોઈ માગ છે જ નહિ. અને ધનવાનની ક્રયા ઉપર જ પેાતાનું જીવતર છે, એવા તેને નિશ્ચય છે.
ધનના અથી જેમ ધનવાન પાસે ધનની યાચના કરે છે, તેમ અન્નના અર્થી અન્નવાળા પાસે, વસ્રને અર્ધી વસ્રાવાળા પાસે, વિદ્યાના અર્થી કેાઈ વિદ્વાન પાસે અને શાસ્ત્રના અથી કેાઈ શાસ્ત્રવેત્તા પાસે યાચના કરે છે. અને એ રીતે યાચના કરનારા આત્મા જ ઇષ્ટ વસ્તુના લાભ મેળવી શકે છે.
ઇષ્ટને મેળવવાની ઇચ્છાની પાછળ જેમ વસ્તુની ઇષ્ટતાનું જ્ઞાન કામ કરે છે, તેમ અનિષ્ટને દૂર કરવાની ઈચ્છાની પાછળ તે તે વસ્તુની અનિષ્ટતાનું જ્ઞાન કામ કરે છે,— કરી રહ્યું હાય છે.
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઈશ્વરપ્રાર્થના
૨૦૦
પેાતાને ઇષ્ટ વસ્તુ મેળવવા માટે જેમ કોઈ સમથની સહાયની અપેક્ષા રહે છે, તેમ અનિષ્ટ નિવારણ માટે પણ સમની સહાયની અપેક્ષા રહે છે. અને તેમાંથી જ યાચના યા પ્રાથના આપેાઆપ ઉત્પન્ન થાય છે.
ઇલાભ અને અનિષ્ટ નિવારણ માટે દૃશ્ય ઉપાચેા અને દૃશ્ય પદાર્થી જયારે અસમર્થ નીવડે છે, ત્યારે મનુષ્યની બુદ્ધિ અદૃશ્ય સહાય તરફ દોડે છે. અને એ અદૃશ્ય સહાય મેળવવાના મનેારથમાંથી ઈશ્વરપ્રાથના ઉત્પન્ન થયેલી હાય છે.
જ્યાં જ્યાં બુદ્ધિમાન મનુષ્યેા વસે છે, ત્યાં ત્યાં ઈશ્વરપ્રાર્થનાના નિત્ય કાર્યક્રમ ગેાઠવાયેલા હાય જ છે. અને જે મનુધ્યેા નિત્ય ‘ઈશ્વરપ્રાના’માં રસ લેતા નથી, તે મનુષ્ચા પણ કાઈ અત્યંત હર્ષ કે અત્યંત શેાકનું અચાનક નિમિત્તે ઊભું' થાય છે, ત્યારે ઈશ્વરને આભાર માનવા કે ઈશ્વરની સહાય યાચવા માટે ઈશ્વરને યાદ કર્યો સિવાય રહી શકતા નથી.
આ રીતે માનવીમાત્ર જ્યારે નિત્ય કે નૈમિત્તિક ઇશ્વરપ્રાથના'ને એક યા બીજી રીતે કરી રહેલા હાય છે, ત્યારે ઇશ્વરપ્રાના'નું શુદ્ધ સ્વરૂપ જાણવાની જિજ્ઞાસા પણ બુદ્ધિમાન પુરુષોના અંતઃકરણમાં ઉત્પન્ન થયા સિવાય રહે નહિ.
બુદ્ધિમાન પુરુષે સફળ ‘ઈશ્વરપ્રાÖના' માટે ત્રણ મુખ્ય ખાખતા વિચારવાની રહે છે:
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭૮
તદેહન (૧) પ્રાર્થનીય વસ્તુનું સ્વરૂપ. (૨) પ્રાર્થનાનો અધિકારી પુરુષ. (૩) પ્રાચ્ય ઈશ્વરનું સ્વરૂપ.
દશ્ય ઉપાયો અને દશ્ય સાધનોથી જે આપત્તિએનું નિવારણ શક્ય નથી, તે આપત્તિઓના પ્રતિકાર માટે જ “ઈશ્વરપ્રાર્થનાની આવશ્યકતા રહે છે.
પ્રાર્થના શા માટે ? સુધાતૃષાદિનાં દુખે કે દરિદ્રતા નિર્ધનતાદિની પીડાઓને નિવારવા માટે જેઓ “ઈશ્વરપ્રાર્થનાને ઉપયોગ કરે છે, તેઓ ઈશ્વરને પિતાને કાર્યકર બનાવવા જેવી ક્ષુદ્ર ચેષ્ટા કરે છે અને એ રીતે ઈશ્વરની ભક્તિ કરવાને બદલે, ઈશ્વરની એક પ્રકારની અવમાનના જ કરે છે.
એ અવમાનનાના દોષમાંથી ઊગરવા માટે “ઈશ્વરપ્રાર્થનાને વિધ્ય, દુઃખ કે કષ્ટ નિવારણને રાખવાને બદલે અથવા સુખ કે તેનાં દશ્ય સાધને મેળવવાને રાખવાને બદલે, દુઃખ કે કષ્ટના કારણભૂત પાપનું નિવારણ અથવા સુખ કે તેના સાધનભૂત “ધર્મને લાભ” મેળવવાને જ રહે જોઈએ.
ઈશ્વર' દુઃખનિવારણ માટે નથી, પણ પાપનિવારણ માટે છે.
દુઃખ તે જીવે પોતે બાંધેલાં અશુભ કર્મોથી આવે છે. તેનું નિવારણ ઈશ્વર ન કરે, પરંતુ જે પાપકર્મથી જીવ
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઈશ્વરપ્રાથના
ર૭૯ ને દુઃખ ભેગવવું પડે છે, તે પાપકર્મને જડમૂળથી ઉખેડી નાખવાનું સર્વોત્તમ સામર્થ્ય “ઈશ્વરપ્રાર્થનામાં અવશ્ય રહેલું છે. એ કારણે “વીતરાગ શાસનમાં ઈશ્વરપ્રાર્થનાને વિષય આ પ્રકારે છે.
- પ્રાર્થના-વસ્તુ दुःक्खक्खओ कम्मक्खओ समाहिमरणं च बोहिलाभो ।
અર્થ : હે નાથ! તને પ્રણામ કરવાના પ્રભાવે મને દુઃખલય કર્મક્ષય, સમાધિમરણ અને બોધિલાભ પ્રાપ્ત થાઓ.
અહીં ‘દુઃખક્ષય” શબ્દથી વર્તમાનકાલીન દુઃખનું ગ્રહણ થતું નથી, પણ વર્તમાનકાલીન પાપકર્મના ચગે અનાગત ભવિષ્યકાળમાં આવનારાં દુઃખને ગ્રહણ કરવાનાં હોય છે. ઉદયમાં આવેલું વર્તમાનકાલીન દુઃખ, તેના ભગવટા સિવાય અન્ય કોટિ ઉપાએ પણ દૂર થઈ શકતું નથી.
પ્રાર્થના-વસ્તુમાં પ્રાર્થના કરનાર, દેવાધિદેવ શ્રી વીતરાગ પરમાત્મા પાસે નીચેની વસ્તુઓ પણ યાચે છેઃ
__ आरुग्गबोहिलाभं समाहिवरमुत्तमंदितु।'
અર્થ : “હે વીતરાગ ભગવંત! આરોગ્ય, ધિલાભ અને શ્રેષ્ઠત્તમ સમાધિ આપે !”
અહીં “આરોગ્ય શબ્દથી ભાવ આરોગ્ય (મેક્ષ) ગ્રહણ કરવાનું છે. અને બેધિલાભ તેમ જ સમાધિની પ્રાતિ, પાપક્ષના જ ઉપાયરૂપે યાચવામાં આવી છે.
પ્રાર્થનાસૂત્રમાં શ્રી વીતરાગ પરમાત્મા પાસે બીજી જે આઠ માગણીઓ યાચવામાં આવી છે તે નીચે મુજબ છે.
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
તરવદોહન,
૧. મન વેળો (ભવનિર્વેદ) ૨. મધુરાયા (તન્ત્રાનુસારિતા) ૩. દક્ષિદ્ધિ (ઈષ્ટફળસિદ્ધિ) ૪. સોવિહરવાનો (લેકવિરુદ્ધને ત્યાગ) ૫. ગુજ્ઞપૂિકા (ગુરુજન-પૂજા) ૬. પથાળ (પરાર્થકરણ) ૭. સુજુદગોગો (શુભગુરુનો જોગ)
૮. તગૅચારેવળા ગામવમવંદા (ગુરુવચનની આ ભવમાં અખંડ સેવા)
ભવનિર્વેદથી, ગુરુવચનની સેવા પયતના પદાર્થો પાપવનના અનન્ય ઉપાયભૂત હોવાથી જ યાચવામાં આવ્યા છે.
એ રીતે પાપવનના ઉપાયભૂત જેટલા પદાર્થો છે, તે સર્વની પ્રાર્થના-યાચના ઈશ્વર પાસે વિહિત છે. - “ઈશ્વરપ્રાર્થના”ને વિષય, જે પાપવન ન રહે તે ઈશ્વરનું મહત્ત્વ જળવાતું નથી.
બાકી દુઃખનું વર્જન તે રાજા મહારાજા, શેઠ, શાહુકારાદિની સહાયથી પણ થઈ શકે છે.
મહત્વની વાત એ છે કે દુઃખનું વર્જન ક્ષણિક હોય છે. પણ દુઃખનું મૂળ પાપ છે, એ પાપનું વર્જન ન થાય ત્યાં સુધી અન્યની સહાયથી ક્ષણવાર માટે દૂર થયેલું દુઃખ ફરી પાછું આવીને ઊભું જ રહે છે.
પિતાને ક્ષણિક લાભ માટે ઈશ્વરનો ઉપયોગ
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૨
ઈશ્વરપ્રાથના કરનારે ઈશ્વરની મહત્તા સ્થાપિત કરતો નથી, પણ પિતાની અઘટિત અને ક્ષુદ્ર યાચના વડે ઈશ્વરના દરજજાને હલકો પાડનાર થાય છે.
દુન્યવી ઉત્તમ આત્માઓ પાસે પણ ક્ષુદ્ર કાર્ય કરવાની યાચના સહસા કઈ કરી શકતું નથી, તે પરમ પરમેશ્વર પાસે હલકા પ્રકારનાં સ્વાથી કાર્યો કરવાની ઈચ્છા અત્યંત કનિષ્ઠ કોટિની કેમ ન બને?
દુઃખનિવારણની યાચના સ્વાર્થ પરાયણતાવાળી છે, જ્યારે પાપવનની યાચના પરમાર્થ પરાયણતાને સૂચવનારી છે. એ કારણે ઈશ્વરની સહાયથી પાપરહિત બનવાની ઈચ્છા સિવાય બીજી કોઈ પણ ઈચ્છા કરવી એ ઈશ્વરની ભક્તિરૂપ નહિ પણ આશાતના રૂપ જ છે.
પ્રાર્થનીય વસ્તુનું સ્વરૂપ સ્પષ્ટ થયા પછી ઈશ્વરપ્રાર્થનાને અધિકારી પુરુષ કેવો હોવો જોઈએ, એ વાત આપોઆપ સમજાઈ જાય છે.
ઈશ્વરપ્રાર્થનાને અધિકારી પુરુષ આ મુજબની લાયકાતવાળે જોઈએ?
(૧) દુઃખનું કારણ પાપ જ છે, એવી અટલ શ્રદ્ધાવાળો હો જોઈએ. | (૨) પાપરહિત બનવા માટે ઈશ્વરનું પ્રણિધાન એ જ એક સર્વોત્તમ ઉપાય છે, એવી દઢ પ્રતીતિવાળો હવે જોઈએ.
(૩) ઈશ્વરપ્રાર્થનાની પાછળ પાપરહિત બનવા સિવાય બીજી એક પણ ઈચ્છાને ધારણ કરનારો નહિ
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
તત્ત્વદાહન
૨૦૧
હાવા જાઈ એ.
પ્રા'નીય વસ્તુ અને પ્રાર્થનાના અધિકારી એ એ વસ્તુનું' યથાર્થ સ્વરૂપ સમજ્યા પછી, સમજવાની ખાસ અગત્ય રહે છે.
ઇશ્વરનું સ્વરૂપ
ઈશ્વરનુ` સ્વરૂપ
(૧) ઇશ્વર સર્વ પાપરહિત હાવા જોઈ એ
(૨) ઈશ્વર સજ્ઞ અને સદશીહાવા જોઈ એ. (૩) ઈશ્વર સર્વ ઉપર સમાન ભાવવાળા હાવા જોઈ એ. જે ઈશ્વર સથા પાપરહિત ન હેાય, તે તેના ભક્તને સ થા પાપરહિત શી રીતે કરી શકે?
જે ઇશ્વર સજ્ઞ, સÖદશી ન હોય, તે પ્રાના કરનારની પ્રાર્થનાને જાણી કેવી રીતે શકે ? જે ઈશ્વર, સર્વો ઉપર સમાન ભાવવાળા ન હોય, તે ઈશ્વર સને માન્ય કેવી રીતે થઇ શકે ?
થાય ઈશ્વર-પ્રાથના
વીતરાગ, સ`જ્ઞ અને સદશી એવા ઈશ્વરની, પાપરહિત બનવાની તીવ્ર અભિલાષાપૂર્વક, પાપને જ દુઃખનું મૂળ માનનારા શ્રદ્ધાળુ આત્મા તરફથી જે પ્રાના થાય છે, તે પરમા ‘ઈશ્વરપ્રાર્થના' છે.
ખીજી પ્રાર્થના, નામ ‘ઈશ્વરપ્રાર્થના’ ધરાવતી હાવા છતાં, પરમાથી ઈશ્વરપ્રાર્થના તરીકે ટકી શકતી નથી.
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઈશ્વરપ્રાથના
૨૮૩ વીતરાગ, સર્વજ્ઞ અને સર્વદશી એવા ઈશ્વરની પ્રાર્થના તેના પ્રાર્થકને અવશ્ય ફળદાયી થાય છે. અને બીજી થતી નથી તેનાં મુખ્ય કારણો નીચે મુજબ છે.
વિતરાગ ગુણપ્રકર્ષરૂપ, અચિત્ય શક્તિમાન અને સર્વથા પાપરહિત હોય છે. તેથી તેમને ઉદ્દેશીને વારં. વાર પ્રાર્થના કરવાથી વીતરાગની આરાધના (સન્મુખવૃત્તિ) થાય છે. સમાની દઢતા (ઉપકારીની ભક્તિ અને અહંકારને નાશ) થાય છે. કર્તવ્યતાને નિશ્ચય (પાપરહિત બનવું એ જ એક કર્તવ્ય છે એની પાકટતા) થાય છે.
પ્રાર્થના કરનારનાં પાપ દૂર કરવા માટે ઈશ્વરને કાંઈ કરવું પડતું નથી. પણ પ્રાર્થના કરનાર પોતે જ પિતાના પ્રયત્નો વડે પાપને દૂર કરનારે થાય છે. તો પણ પ્રાર્થનાને વિષય વીતરાગ બને તો જ કાર્ય સિદ્ધ થાય છે. અને એ જ કારણે વીતરાગ જ પાપરહિત બનાવે છે, એમ કાર્ય-કારણના નિયમ અનુસાર ફલિત થાય છે.
શ્રી વિતરાગની પ્રાર્થનાનું સુપરિણામ
શ્રી વીતરાગ સિવાય બીજાની પ્રાર્થના પણ જે પાપ રહિત બનાવી શક્તી હોય, તો તેવી પ્રાર્થના તો અનાદિ આ સંસારમાં જીવે ઘણા જીવો પાસે કરી છે, છતાં દુઃખરહિત અને પાપરહિત બની શકાયું નથી. વર્તમાન જન્મમાં પણ પિતે અને બીજા સર્વ જીવો તેમ કરે છે, છતાં તેમના દુઃખને કે પાપને અંત આવતું નથી. ઉલટમાં જે જીએ વિતરાગની પ્રાર્થના પૂર્વે કરી છે,
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૪
તદેહન તેઓ પાપરહિત બની રહ્યા છે, એ વાત આગમ, અનુ. માન અને પ્રત્યક્ષ આદિ પ્રમાણોથી સિદ્ધ છે. એ કારણે—
(૧) પ્રાર્થનાને વિષય પાપરહિત બનવાને હવે જોઈએ.
(૨) પ્રાર્થના કરનારે પાપરહિત બનવાની ઈચ્છાવાળો હવે જોઈએ.
(૩) પ્રાર્થનીય પુરુષ, સર્વજ્ઞ, સમદર્શી, સર્વથા નિષ્પાપ હોવા જોઈએ.
આ ત્રણ બાબતે જે પ્રાર્થનામાં પરિપૂર્ણપણે જળવાય છે, તે પ્રાર્થના સત્ય સ્વરૂપમાં “ઈશ્વર પ્રાર્થના” તરીકે ગણવા લાયક છે. એવી ઈશ્વર પ્રાર્થના નિત્ય ત્રિકાળ કરવી જોઈએ. અને સંકલેશ સમયે વારંવાર કરવી જોઈએ. એથી પાપનાશ અને ધર્મસિદ્ધિનું કાર્ય સરળ અને શિધ્ર બને છે.
ઉપરોક્ત સ્વરૂપ સિવાયની “ઈશ્વર પ્રાર્થના” એ જોકે સાચી “ઈશ્વર પ્રાર્થનાના અનુકરણરૂપે પ્રચલિત થયેલી હોય છે, પણ તેમાં પ્રાચ્ય, પ્રાર્થનીય અને પ્રાર્થકનું સ્વરૂપ શુદ્ધ ન હોવાથી, તે એકાંતે ફળદાયી નીવડે જ, એ નિશ્ચય કરી શકાતું નથી. પૂર્વ પુણ્યને સહયોગ હોય તે ફળે છે, અન્યથા બાળચેષ્ટારૂપ બને છે. | શ્રી વીતરાગની વીતરાગભાવે, વીતરાગ બનવાની અભિલાષાપૂર્વક જે પ્રાર્થના થાય છે, તે જ પરમાર્થ ઈશ્વર પ્રાર્થના” છે. અને તેને આદર કરનાર નિશ્ચિત
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઈશ્વરપ્રાથના પણે આજે (વર્તમાનમાં) અગર કાલે (ભવિષ્યમાં) પાપરહિત બને છે. અને પાપરહિત બનેલા આત્માને કઈ પણ પ્રકારનું દુઃખ સ્પર્શી શકતું નથી. એટલું જ નહિ પણ સર્વ પ્રકારનાં સુખે તેના ચરણમાં આવીને આળોટે છે.
પાપરહિત બનવાન પિકાર, સર્વથા નિષ્પાપ, સર્વજ્ઞ અને સમદર્શી ઈશ્વર પાસે જ કરાય, બીજે નહિ.
દુન્યવી પદાર્થોની માગણ માટે “ઈશ્વર નથી, ઈવર તો અચિત્ય શક્તિના સાગર છે એટલે તેમની પાસે દુન્યવી પદાર્થની તુછ યાચના કરવી એ ચક્રવર્તી પાસે કાણે પિસો માગવા કરતાં પણ અધિક બદતર કૃત્ય છે.
દુઃખનું કારણ પાપ છે, પાપ નિર્મૂળ થાય નહિ ત્યાં સુધી દુઃખ ટકેલું રહે છે.
એટણે ઈશ્વર પ્રાર્થનામાં પ્રાથકે સર્વથા નિષ્પાપ બનવાની ભાવનાને ખૂબ ખૂબ ઘુંટવી જોઈએ.
“છોડવા જેવા પાપથી હે નાથ! આપ મને છોડાવો.” એ મતલબની પ્રાર્થના વડે જેમનાં હૈયા પ્રકાશિત થાય છે તેમનાં જીવન પણ નિષ્પાપ બનીને અક્ષય સુખની ગ્યતાવાળાં બનવા માંડે છે.
આપણે માગણ નહિ, પ્રાર્થક બનવાનું છે.
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
અરિહંતાકાર ઉપગ
અરિહંત આકાર ઉપયોગમાં ઉપગના વિષયભૂત અરિહંત “યેય છે. ઉપગવાન જીવ “ધ્યાતા” છે અને ઉપગ ક્રિયા એ ધ્યાન” છે.
દયમાં યાતાને ઉપગ એ જ ધ્યાન છે. ધ્યાન સમયે ધ્યાતા, ધ્યેય અને ધ્યાન ત્રણેની એકતા થાય છે. તેનું જ નામ સમાપત્તિ છે.
અરિહંતના ઉપગમાં વર્તતો જીવ અરિહંત સ્વરૂપ બને છે. તેને અર્થ પણ એ જ છે. ઉપગ એ આગમ છે, તેમાં વર્તવું તે ભાવ છે. આગમથી ભાવનિક્ષેપે અરિહંત તે અરિહંતના ઉપગમાં વતે જીવ છે, કેમ કે તે વખતે પણ જ્ઞાતા, રેય અને જ્ઞાન ક્ષેત્રની એકતા થાય છે.
એક્તા, સમાપતિ, સમરસાપત્તિ વગેરે એક અર્થને કહેનારા શબ્દો છે. ધ્યાતા, ધ્યેય અને ધ્યાનની એક્તા દ્વારા થતા તીવ્ર ઉપગ અને તે ઉપયોગ દ્વારા થતું સ્પષ્ટ જ્ઞાન, તેમાં પણ જ્ઞાતા, રેય અને જ્ઞાન ત્રણેની એકતા સધાય છે. તેથી જીવ અરિહંતના ઉપયોગમાં જેટલી વાર રહે છે તેટલી વાર તે અરિહંતસ્વરૂપ બને છે.
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
અરિહ'તાકાર ઉપયોગ
૨૮૭
તે ઉપયેાગ ભાવ સવર રૂપ હાવાથી અત્યંત ઉપાદેય છે. અરિહંતાકાર ઉપયાગ અલવ્યને પણ સભવે છે. અભબ્યા પણ વિંશતિ સ્થાનક તપની આરાધના કરે છે. તે વખતે અરિહ'તાદિના આકાર ઉપચાગ રૂપે થાય જ છે. છતાં તેને તે તપ મેાક્ષહેતુક થતા નથી. તેમાં કારણ તેનું જ્ઞાન ધ્યાનમાં પરિણત થતુ નથી એ છે. વિષયની સમાપત્તિ હોય છે, પણ આત્માની થતી નથી. વિષયની સમાપત્તિ આગમથી ભાવનિક્ષેપરૂપ અને છે. પણ સમાપત્તિ તાત્ત્વિક ભાવરૂપ છે. આત્મદ્રવ્યનું તે ભાવરૂપે પરિણમન છે.
દ્રવ્ય ગુણ પર્યાયથી સમરસાપત્તિ રૂપી સમાપત્તિ ભવ્યને જ થાય છે, મિથ્યાદષ્ટિ અભવ્યને નહિ, તત્ત્વથી આત્મા પોતે જ પરમાત્મ સ્વરૂપ છે એવી શ્રદ્ધા, એવુ જ્ઞાન અને એવી જ પરિણતિ અભવ્યને અસંભવિત છે. તેથી ભવ્યની સમાપત્તિ ધ્યાતા, ધ્યેય અને યાનની એકાગ્રતા વડે એકતારૂપ બની મુક્તિનું કારણ થાય છે. અરિહં’તાકાર ઉપચેાગ તાત્ત્વિક સમાપત્તિરૂપ બનીને ભવ્યને મુક્તિદાયક બને છે.
આગમથી દ્રવ્યનિક્ષેપ: જ્ઞાતા અનુપયુક્ત હાય તેને
કહેવાય.
નાઆગમથી દ્રવ્યનિક્ષેપ એ ત્રણ પ્રકારના છેઃ (૧) શરીર, (૨) ભવ્ય શરીર અને (૩) જ્ઞભવ્યવ્યતિરિક્ત. મિથ્યાદષ્ટિને ઉપયાગયુક્ત વ્યાપાર અને સમ્યગ્ષ્ટિના અનુપયેાગવાળા વ્યાપાર અને દ્રવ્ય ગણાય છે. એકમાં અનુપયેાગરૂપી દ્રવ્યપણુ છે અને ખીજામાં
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૮
તત્વદેહન અપગ, અશુદ્ધપયોગ યા વિરુદ્ધોપયોગ છે. તેથી તેમાં દ્રવ્યપણું છે.
સમ્યગદષ્ટિ જ્ઞાનયુક્ત હેવા છતાં અરિહંતના યાન. કાળે અનુપયુક્ત હોય તો તે દ્રવ્ય નમસ્કાર છે.
મિથ્યાદષ્ટિ ઉપયોગયુક્ત હોય તો તે ઉપયોગ અશુદ્ધ અને મિથ્યાજ્ઞાનયુક્ત હોવાથી દ્રવ્ય સ્વરૂપ છે.
અરિહંતાકાર ઉપયોગ સમ્યગુ દષ્ટિનો શુદ્ધ હોવાથી સમાપત્તિરૂપ બને છે. મિથ્યાદષ્ટિને અશુદ્ધ હોવાથી સમાપત્તિરૂપ બનતો નથી. સમાપત્તિ એક જ્ઞાનરૂપ છે, બીજી ધ્યાનરૂપ છે. બંને પ્રકારની સમાપતિ સમ્યગુદષ્ટિની શુદ્ધ છે, મિથ્યાષ્ટિની અશુદ્ધ છે. એટલે કે અજ્ઞાન અને અશ્રદ્ધા દેષવાળી છે. તેથી તે મુક્તિની હેતુ થતી નથી.
દ્રવ્ય શબ્દ જેમ અનુપગ વાચક છે. તેમ કારશુતાવાચી પણ છે. અનુપગ, અશુદ્ધપયોગ, વિપરીત ઉપયોગ, વિરુદ્ધોપયોગ, અપગ એ બધા દ્રવ્ય વાચક બને છે.
સમાપત્તિ ધ્યાતા, એય અને ધ્યાનની એકતાસૂચક હો યા જ્ઞાતા, સેય અને જ્ઞાનની એકતા બતાવનારી છે, પણ જે તે ઉપયોગ શૂન્યપણે હેય યા અપગપણે હોય તે ભાવ સમાપત્તિ બનતી નથી પણ દ્રવ્યસમાપત્તિ બને છે. ભાવ સમાપત્તિ સમ્ય દષ્ટિની ઉપયોગયુક્તપણે હોય ત્યારે બને છે. તે આગમથી ભાવનિક્ષેપે હોય છે. આગમથી દ્રવ્યનિક્ષેપે સમાપતિ મિથ્યાદષ્ટિને હોય છે
વાચક
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૯
અરિહંતાકાર ઉપગ અથવા ઉપયોગશૂન્ય સમ્યગ્દષ્ટિની હોય છે.
ને આગમથી દ્રવ્યનિક્ષેપ કારણુતાવાચક છે. તેમાં જ્ઞશરીર, અને ભવ્ય શરીર તે ઉપાદાન કારણુતાવાચી છે અને જ્ઞભવ્યવ્યતિરિક્ત નોઆગમથી દ્રવ્યનિક્ષેપ નિમિત્ત કારણુતાવાચી છે. જ્ઞાતાનું મૃતકલેવર પણ ભૂતપર્યાયનું કારણ છે અને ભવિષ્યમાં જ્ઞાતા બનનારનું વર્તમાન શરીર ભવિષ્ય પર્યાયનું ઉપાદાન કારણ છે.
શરીરને આત્માથી કથંચિત્ અભિન્ન ગણીને અહીં ઉપાદાન કારણ કહેલ છે. શરીર આત્માથી સર્વથા ભિન્ન હોય તે શરીરના નાશથી હિંસાનું પાપ ન લાગે પણ શરીરના નાશથી આત્માને થતી પીડા અનુભવસિદ્ધ છે. તથા શરીરાકાર પર્યાયનો નાશ પણ પ્રત્યક્ષ દેખાય છે. તેથી શરીર સંસારી અવસ્થામાં આત્માથી સર્વથા ભિન્ન નથી, કિન્તુ કથંચિત અભિન્ન છે. તેથી ભૂત અને ભાવિ જ્ઞાતાપણાનું કારણ હોવાથી અહીં ભૂતજ્ઞાતાને જ્ઞશરીર અને ભવિષ્યજ્ઞાતાને ભવ્ય શરીર દ્રવ્યનિક્ષેપથી ઓળખવવામાં આવ્યું છે. - જ્ઞાન કરવામાં ઉપાદાન-કારણ જેમ અત્યંતર હેતુ છે તેમ નિમિત્ત-કારણ એ બાહ્ય હેતુ છે. જ્ઞાન કરવામાં જેટલાં નિમિત્ત-કારણે છે તે બધાં જ્ઞભવ્ય વ્યતિરિક્ત નો આગમથી દ્રવ્યનિક્ષેપમાં ગણવામાં આવ્યાં છે.
અરિહંતાકાર ઉપગમાં નિમિત્ત-કારણ તરીકે નામ, સ્થાપનાની જેમ દ્રવ્યને પણ નિમિત્ત માનેલ છે.
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
તત્વદેહન શરીર સિવાયનાં જે દ્રવ્યના સંબંધથી અરિહંતાકાર ઉપગ જ્ઞાતાના જ્ઞાનમાં આવે તે બધાં નિમિત્તે કારણે ભવ્ય વ્યર્તિરિક્ત નોઆગમથી દ્રવ્ય નિક્ષેપમાં ગણેલા છે. પછી તે નિમિત્તા અનુગીપણે સ્મરણ કરાવનારા હોય યા પ્રતિયોગીપણે સમરણ કરાવનારા હોય પરંતુ તે બધાં નિમિત્ત-કારણે માન્યાં છે.
કાર્યમાત્રની ઉત્પત્તિ ઉપાદાન અને નિમિત્ત ઉભય કારણેના સંગથી માનેલી છે. અરિહંતાકાર ઉપગપણે એક કાર્ય છે. તેથી તે કાર્યમાં ઉપાદાન કારણ જેમ આત્માથી કથંચિત્ અભિન્ન એવું ભૂત અને ભાવિ પર્યાયમાં કારણભૂત વર્તમાન શરીર છે તેમ નિમિત્ત કારણ તરીકે નામ, સ્થાપના અને અનુયેગી પ્રતિવેગી આત્મા અને શરીરથી ભિન સઘળાં કારણોને સમાવેશ થાય છે.
સમ્યગ્ગદષ્ટિ જીવ તે બધાં કારણોને કારણપણે સહે છે તેથી તેને દ્રવ્યભાવ સમાપત્તિનો લાભ થાય છે. અને સમાપત્તિ જ તીર્થકર નામકર્મના બંધરૂપ આપત્તિનું અને તીર્થકર નામકર્મના ઉદયરૂપી સંપત્તિનું પરમ કારણ બને છે. | તીર્થકરોના ધ્યાનમાં ધ્યાતાની એકતા જે જે નિમિત્તા અને ઉપાદાન-કારણથી થતી હોય તે બધાં નિમિત્ત અને ઉપાદાન-કારણેને સમ્યગૂદષ્ટિ જીવ કારણપણે સહે છે. તેથી તેનું જ્ઞાન સમ્યગું બને છે.
સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યગદર્શન ગુણ સમ્યગ્દષ્ટિની
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
અરિહંતાકાર ઉપગ
૨૮૧
પ્રવૃત્તિ અરિહંતાકાર ઉપગવાળી બનતી હોવાથી સમાપત્તિ સ્વરૂપ છે. એ સમાપત્તિ અમુક કાળે જ પ્રાપ્ત થાય છે અને અમુક કાળે પ્રાપ્ત થતી નથી એવું સમ્યમ્ દષ્ટિ જીવ માટે બનતું નથી કેમ કે તેની મન, વચન, અને કાયા વડે થતી પ્રત્યેક પ્રવૃત્તિની પાછળ અરિહંત પરમાત્માની આજ્ઞાનું પ્રણિધાન છે. આજ્ઞાપૂર્વકની પ્રત્યેક પ્રવૃત્તિની પાછળ આજ્ઞાકારક અરિહંત પરમાત્માનું હૃદયમાં ધ્યાન વર્તતું હોય છે એ દયાન, ધ્યાતા, ધ્યેયની એકતારૂપ હોવાથી સમાપત્તિરૂપ બને છે. અને એ સમાપત્તિ સકલ કલ્યાણનું કારણ બને છે તેથી શાસ્ત્રોમાં આજ્ઞાપાલનના અધ્યવસાયને જ નિરાશંસ અને નિઃશલ્ય ધર્મ પ્રવૃત્તિ તરીકે વખાણવામાં આવેલ છે.
આજ્ઞાપાલનને અધ્યવસાય એક બાજુ પિતાની ભૂમિકાને અનુરૂપ અનુષ્ઠાનમાં પ્રવૃત્તિ કરાવે છે અને બીજી બાજુ આજ્ઞાકારક પરમાત્માનું હૃદયમાં ધ્યાન ધરાવે છે. ભૂમિકાને ઉચિત અનુષ્ઠાન અશુભ આશ્રવને રેકે છે અને એ નિમિત્તે પરમાત્માનું હૃદયમાં થતું અનુસંધાન શુભ આસવ સંવર અને નિર્જરાનું સાધન બને છે. અશુભાઅવને ત્યાગ, શુભાસ્ત્ર અને સંવરનું સેવન અને સકામ પણે પરમાત્માના ધ્યાનથી થતી દ્રવ્યભાવ નિર્જરા એ જ મુક્તિને માર્ગ છે.
એ ત્રણેના એકત્ર મિલનથી જીવ સકલકર્મ નિમક્ષ રૂપ મને શીધ્ર પ્રાપ્ત કરે છે. શુભાસ્ત્રવ સંવરે અને
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૨
તત્વદેહન નિરારૂપ કે સમ્યગદર્શન સમ્યગજ્ઞાન અને સમ્યગચારિત્રરૂપ ધર્મ એ આજ્ઞાપાલનના શુભ અધ્યવસાયમાં રહેલો છે. તેથી આજ્ઞાપાલનને શુભ અધ્યવસાય એ જ મેક્ષને પરમ હેતુ છે.
ધર્મ એક એવી ચીજ છે કે, તે સર્વ ક્ષેત્ર અને સર્વ કાળમાં બીજી બધી વસ્તુઓ કરતાં કીમતી જ રહેવાની છે. એ કારણે ધર્મ નહિ આચરનારા પણ અમે અધમ છીએ” એમ કહેવડાવવા તૈયાર નથી. એ પણ પિતે ધમી હેવાને જ દાવો કરે છે. અર્થાત ધર્મને આશ્રય સર્વને પ્રિય છે, એ જ એમ બતાવે છે કે, ધર્મને માનનાર કે નહિ માનનાર, સહુ કોઈ ધર્મની કિંમત બીજી બધી વસ્તુઓ કરતાં અધિક
કે જ છે અને એથી ધર્મના આશ્રયે જનારા બીજાઓ. કરતાં શ્રેષ્ઠ મનાય જ છે.
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ . WWE ISM S Wh WA WIN WWWWWWWWWWWWWWW 22 w JAWA w VO Mih WWW CAM SA WOMEN W WA M WIN WE MAN WA SO