________________
૪૮
તત્ત્વદેહ એ હોય તે જ તેના ઉપર જ્ઞાન, ધ્યાન તથા જપની સફળતા છે. અન્યથા અહંકાર-મમકાર-પોષક બનીને ભવવૃદ્ધિને હેતુ થાય છે.
માર્ગાનુસારી બુદ્ધિ જેમ ન્યાયસંપન્ન વૈભવાદિ ગુણોમાં હેતુભૂત છે, તેમ તે જ માર્ગાનુસારી બુદ્ધિ આત્મસમદર્શિત્વમાં માતૃવત્ પરદાર બુદ્ધિમાં, લાઠવત્ પરધન બુદ્ધિમાં હેતુભૂત છે. અને એ બુદ્ધિ જ આગળ વધીને આત્મજ્ઞાનમાં પણ કારણભૂત થાય છે.
આત્મા દેહાદિથી ભિન્ન છે. ઉપગાદિ લક્ષણવાળો છે, ચેતન અને અવિનાશી પદાર્થ છે. આ બધું શાસ્ત્રીય જ્ઞાન “પરજ્ઞાન” (પર તરફથી મળેલું જ્ઞાન) છે. તેને “સ્વજ્ઞાન” એટલે પિતાનું અનુભવાત્મક બનાવવા માટે, એ જ્ઞાન આપનારા મહાપુરુષ પ્રત્યે કૃતજ્ઞ બનવું જોઈએ અને એ જ્ઞાન જેએમાં નથી, તેઓને પમાડવા માટે નિસ્વાર્થ પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. એમ કરવાથી તે જ્ઞાન પિતાનું બનાવી શકાય છે. અન્યથા તે પારકું જ રહે છે.
જેમ બીજાની ભેજનકિયાને જાણવાથી પિતાને તૃપ્તિ થતી નથી, તેમ બીજાની જ્ઞાનકિયાને જાણવા માત્રથી પિતાને તે જ્ઞાન ફળદાયી બનતું નથી. ભોજનકિયાની જેમ તે જ્ઞાનને પોતાનું બનાવવા પ્રયત્ન કરે જોઈએ. એ પ્રયત્નનું નામ જ જ્ઞાતાદાતા પ્રત્યે નમ્ર અને કૃતજ્ઞ બનવું તે છે. તેથી તે જ્ઞાનનું પાચન થાય છે. તે જ્ઞાન અનુભવાત્મક બને છે, અને આત્માના રૂપ-ગુણબળની વૃદ્ધિ કરનારું થાય છે.
