________________
મોક્ષમાળા-વિવેચન દેવાદિ નિમિત્તે દેહભાવ, સંકલ્પવિકલ્પ થાય છે તેથી જે પરિભ્રમણ થાય છે તે સંસાર છે. જ્ઞાની પુરુષ છૂટવાને ઉપદેશ આપે, તે માને નહીં તે લક્ષ રાશીમાં પાછો ભટકે, પણ જ્ઞાનીને ઉપદેશ વિચારે તે ભવને ભય લાગે. “અનંતકાળથી જીવનું પરિભ્રમણ થયા છતાં તેની દુનિવૃત્તિ કાં થતી નથી ? અને તે શું કરવાથી થાય ?” (૧૫) એમ વારંવાર વિચારે. સંસારની ચાર ગતિ અને ચાર ઉપમાન પાઠમાં જણાવેલાં દુઃખ જીવે અનંતી વાર ભેગવ્યાં છે પણ તે ભૂલી ગયા છે. પાંચ ઇંદ્રિયના વિષયે દુઃખરૂપ છે. પુણ્યના ઉદયથી વસ્તુ મળે છે પણ તેથી આત્મામાં આકુળવ્યાકુળતા થાય છે, તેથી તે દુઃખરૂપ છે. લેકે સુખ કહે તેથી તેને સુખ માને, પણ પિતે વિચાર કરતા નથી. એ સુખ ક્ષણિક છે અને દુઃખનું કારણ છે. ઉપરથી સુખ લાગે પણ ઊડું વિચારે તે સંસારમાં બધે દુઃખ લાગે. પિતાનું સ્વરૂપ શું છે તે વિચાર્યું નથી, તેથી દેહાદિને પિતાનું સ્વરૂપ માની સુખદુઃખ માને છે. “નિરંતર ઉદાસીનતાને કમ સેવવો.” (૧૭૨) સંસાર દુઃખરૂપ મનાય ત્યારે ઉદાસીનતા રહે, ક્યાંય રાચવાપણું ન રહે.
(૪) એકવભાવના – એકલે થાય ત્યારે સુખ છે. હું એકલે છું એમ સમજે તે પછી બીજા પર મોહ કરવા જાય? એકત્વભાવનાથી અસંગપણું આવે. પછી પારકી પંચાત, અને દેડના પણ વિકલ્પ મૂકીને આત્માને અસંગ, અપ્રતિબંધ, શુદ્ધ, બુદ્ધ, ચૈતન્યઘન ચિતવે અને તે દશા પ્રાપ્ત કરે.
