Book Title: Mokshmala Vivechan Author(s): Bramhachari Publisher: Shrimad Rajchandra Mumukshu Catalog link: https://jainqq.org/explore/007128/1 JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLYPage #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા વિવેચન શ્રી બ્રહ્મચારીજી Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500e tr શ્રી લઘુરાજ-સ્મારક-ગ્રંથમાળા પુષ્પ અગિયારમું મોક્ષમાળા-વિવેચન શ્રી બ્રહ્મચારીજી પ્રકાશક શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર મુમુક્ષુ (અનુયાયી) મડળ, શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર આશ્રમ, અગાસ __5000Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પ્રકાશક : મનહરલાલ ગોરધનદાસ કડીવાલા, પ્રમુખ શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર મુમુક્ષુ (અનુયાયી) મંડળ શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર આશ્રમ સ્ટે. અગાસ, વાયા આણંદ પિસ્ટ બોરીઆ-૩૮૮૧૩૦ (ગુજરાત) દ્વિતીયાવૃત્તિ-પ્રત ૫૦૦૦ વિક્રમ સંવત ૨૦૪૫ ઇસ્વી સન ૧૯૮૯ વીર સંવત ૨૫૧૫ મુદ્રક : માધવલાલ બી. ચૌધરી રાજીવ પ્રિન્ટર્સ વિઠ્ઠલ ઉદ્યોગનગર પિન-૩૮૮૧૨૧ ફોન : ૩૦૯૭૪ Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પ્રથમવૃત્તિનું નિવેદન મેક્ષમાળા-વિવેચનની આ પ્રથમવૃત્તિ પ્રગટ કરતાં અતિ આનંદ થાય છે. પૂ. શ્રી બ્રહ્મચારીજીએ સંવત ૨00૫ અને ૨૦૦૮ની સાલમાં બહેનેના વર્ગમાં મોક્ષમાળા બે વખત સમજાવેલી. તેની નોંધ એક વાર શ્રી સાકરબહેને અને બીજી વાર શ્રી વિમુબહેને કરેલી. તે બન્ને વખતની ઉપલબ્ધ નેંધ ઉપરથી શ્રી સાકરબહેને આ વિવેચન તૈયાર કરેલું. તેને ફરીથી મૂળ સાથે મેળવી શ્રી કારભાઈ, શ્રી પારસભાઈ તથા શ્રી અશોકભાઈએ મળી તેનું સંપાદન કર્યું છે, જે મેક્ષમાળાના મૂળ શિક્ષા પાઠોને સમજવામાં બહુ ઉપયોગી છે. તેથી દરેક મુમુક્ષુ ભાઈ બહેનોએ મેક્ષમાળાને સ્વાધ્યાય કરતાં આ વિવેચન સાથે રાખી વિચારવા એગ્ય છે. આ વિવેચનમાં ( ) આવા કૌસમાં આપેલ આંક “શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર ગ્રંથની આશ્રમ પ્રકાશિત આવૃત્તિને ક્રમાંક સૂચવે છે. મેક્ષમાળાના સ્વાધ્યાયમાં સર્વ મુમુક્ષુઓને આ વિવેચન પ્રબલ સહાયરૂપ બને એ જ શુભેચ્છા સહ વિરમું છું. સૂરત | લિ. સંતચરણસેવક કાર્તિક પૂર્ણિમા, સં. ૨૦૩૯ મનહરલાલ ગોરધનદાસ કડીવાલા Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 B . © 26 © O) શ્રીમના પત્રમાંથી–મોક્ષમાળા વિષે ૦ “મેક્ષમાળા અમે સેળ વરસ અને પાંચ માસની ઉંમરે ત્રણ દિવસમાં રચી હતી. ૬૭મા પાઠ ઉપર શાહી ઢળાઈ જતાં તે પાઠ ફરી લખવે પડ્યો હતો, અને તે ઠેકાણે “બહુ પુણ્યકેરા પુંજથી’નું વિ અમૂલ્ય તાત્ત્વિક વિચારનું કાવ્ય મૂકયું હતું. જૈન માર્ગને યથાર્થ સમજાવવા તેમાં પ્રયાસ કર્યો છે. જિનેક્તમાર્ગથી કંઈ પણ ન્યૂનાધિક તેમાં ફી કહ્યું નથી. વીતરાગમાર્ગ પર આબાલવૃદ્ધની રુચિ થાય, તેનું સ્વરૂપ સમજાય, તેનું બીજ હૃદયમાં પાય તેવા હેતુએ બાલાવબેઘરૂપ યોજના તેની કરી છે. તે શૈલી તથા તે બેઘને અનુસરવા પણ એ નમૂને આપેલ છે. એને “પ્રજ્ઞાબેઘ ભાગ ભિન્ન છે તે કઈ કરશે. POST 09 O . છ 06 NCO એ છપાતાં વિલંબ થયેલ તેથી ગ્રાહકેની આકુળતા ટાળવા “ભાવનાબાઇ ત્યાર પછી રચી ઉપહારરૂપે ગ્રાહકોને આપ્યો હતે. ક ૨ - -શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર –ઉપદેશ નેધ-૭ 06" ૦ ૦ ૦ ૦ Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ અનુક્રમણિકા શિક્ષાપાઠ વિષય છે ૧ ૧૩ ૦ ૧૫ ૧૮ ૨૧ શિક્ષણ પદ્ધતિ અને મુખમુદ્રા ૧ વાંચનારને ભલામણ ૨ સર્વમાન્ય ધર્મ ૩ કર્મના ચમત્કાર ૪ માનવદેહ ૫ અનાથી મુનિ, ભાગ ૧ ,, ભાગ ૨ ભાગ ૩ ૮ સદેવતત્વ ૯ સતુધર્મતત્વ ૧૦ સદૂગુરુતત્ત્વ, ભાગ ૧ ' , ભાગ ૨ ૧૨ ઉત્તમ ગૃહસ્થ ૧૩ જિનેશ્વરની ભકિત, ભાગ ૧ ૧૪ ભાગ ૨ ભકિતનો ઉપદેશ ૧૬ ખરી મહત્તા ૧૭ બાહુબળ ૧૮ ચાર ગતિ ૧૯ સંસારને ચાર ઉપમા, ભાગ ૧ ૨૦ , , ,, ભાગ ૨ ૨૧ બાર ભાવના ૨૨ કામદેવ શ્રાવક ૨૩ સત્ય ૩૩ ૩૬ ૩૮ ૪૧ ૪૩ ૪૬ ૪૦ ૫૦ પર Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૬ર. ૭૦ 9૧ ૭૪ ૭૬ ૭૮ ૮૦ કર ૮૩ ૮૪ ૮૬ ૮૯ (૬) શિક્ષાપાઠી વિષય ૨૪ સત્સંગ ૨૫ પરિગ્રહને સંકોચવો ૨૬ તત્ત્વ સમજવું ૨૭ યત્ના ૨૮ રાત્રિભોજન ૨૯ સર્વ જીવની રક્ષા, ભાગ ૧ ૩૦ , ભાગ ૨ ૩૧ પ્રત્યાખ્યાન વિનયવડે તત્ત્વની સિદ્ધિ છે. ૩૩ સુદર્શન શેઠ ૩૪ બ્રહ્મચર્ય વિશે સુભાષિત ૩૫ નવકાર મંત્ર ૩૬ અનાનુપૂર્વી ૩૭ સામાયિક વિચાર, ભાગ ૧ ૩૮ , ભાગ ૨ ભાગ ૩ પ્રતિક્રમણ વિચાર ૪૧ ભિખારીને ખેદ, ભાગ ૧ ૪૨ ભાગ ૨ ૪૩ અનુપમ ક્ષમા ૪૪ રાગ ૪૫ સામાન્ય મનોરથ ૪૬ કપિલમુનિ, ભાગ ૧ ૪૭ ભાગ ૨ ૪૮ , ભાગ ૩ ૪૯ તૃષ્ણાની વિચિત્રતા ૯૨ ૯૩ ૯૬ ૯૯ ૧૦૦ ૧૦૨ ૧૦૩ ૧૦૪ ૧૦૬ ૧૦૮ ૧૧૧ ૧૧૧ ૧૧૨ ૧૧૩ Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( ૭ ) પૃષ્ઠ શિક્ષાપાઠ વિષય ૫૦ પ્રમાદ ૧૧૬ ૫૧ વિવેક એટલે શું? ૧૨૦ પ૨ જ્ઞાનીઓએ વૈરાગ્ય શા માટે બોધ્યો? ૧૨૨ ૫૩ મહાવીર શાસન ૧૨૬ ૫૪ અશુચિ કોને કહેવી ? ૧૩૩ પપ સામાન્ય નિત્યનિયમ ૧૩૪ પ૬ ક્ષમાપના ૧૩૬ પ૭ વૈરાગ્ય એ ધર્મનું સ્વરૂપ છે ૧૩૯ ૫૮ ધર્મના મતભેદ, ભાગ ૧ ૧૪૧ પ૯ ,, ,, ભાગ ૨ ૧૪૩ ભાગ ૩ ૧૪૫ ૬૧ સુખ વિષે વિચાર, ભાગ ૧ ૧૪૭ ૬૨ , , ભાગ ૨ ૧૪૮ ૬૩ , , ભાગ ૩ ૧૫૦ ભાગ ૪ ૧૫ર ભાગ ૧ ૧૫૩ ૬૬ , ,, ભાગ ૬ ૧૫૬ ૬૭ અમૂલ્ય તત્ત્વવિચાર ૧૬૦ ૬૮ જિતેન્દ્રિયતા ૧૬૫ ૬૯ બ્રહ્મચર્યની નવવાડ ૧૭) ૭૦ સનત્કુમાર, ભાગ ૧ . ૧૭૨ ૭૧ ,, ભાગ ૨ ૧૭૩ ૭૨ બત્રીશ યોગ ૧૭૪ ૭૩ મોક્ષસુખ ૧૮૬ ૭૪ ધર્મધ્યાન, ભાગ ૧ ૧૮૭ ૭પ ,, ભાગ ૨ ૧૯૧ Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પૃષ્ઠ ૧૯૩ ૭૮ , ૭૬ ૮O ( ૮ ) શિક્ષાપાઠ વિષય ૭૬ ધર્મધ્યાન, ભાગ ૩ ૭૭ જ્ઞાનસંબંધી બે બોલ, ભાગ ૧ ૧૯૫ ' , ભાગ ૨ ૧૯૬ , ભાગ ૩ ૧૯૭ ભાગ ૪ ૧૯૯ ૮૧ પંચમહાલ ૨૦૧ ૮૨ થી ૯૮ તત્ત્વાવબોધ, ભાગ ૧થી૧૭ ૨૦૩ ૯૯ સમાજની અગત્ય ૨૨૯ ૧૦૦ મોનિગ્રહનાં વિદન ૨૩૦ ૧૦૧ સ્મૃતિમાં રાખવા યોગ્ય મહાવાક્યો ૨૩૮ ૧૦૨ વિવિધ પ્રશ્નો, ભાગ ૧ ૨૪૩ ૧૦૩ છે , ભાગ ૨ ૨૪૫ ૧૦૪ , - , ભાગ ૩ ૨૫૦ ૧૦૫ , , ભાગ ૪ ૨૫૧ ૧૦૬ , , ભાગ ૫ ૨૫૩ ૧૦૭ જિનેશ્વરની વાણી ૨૫૪ ૧૦૮ પૂર્ણાલિકા મંગલ ૨૫૯ Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન શિક્ષણ પદ્ધતિ અને મુખમુદ્રા શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર સેળ વર્ષ અને પાંચ માસની ઉમ્મરે મેક્ષમાળાનું પુસ્તક ત્રણ દિવસમાં રચ્યું હતું. એ પુસ્તકમાં જે પ્રસ્તાવના લખી છે તેનું નામ શિક્ષણ પદ્ધતિ અને મુખમુદ્રા રાખેલ છે. શિક્ષણ પદ્ધતિ એટલે એ પુસ્તક કેમ શીખવવું અથવા શીખવું? તેની રીત. મુખમુદ્રા એટલે જેમ કેઈનું મોટું જોઈને લાગે કે આ શાંત છે, આ કોધી છે, તેમ આ પુસ્તકમાં શું કહેવું છે તે આ પ્રસ્તાવના વાંચીને કહી શકાય છે. દરેક વસ્તુ તેના ગુણોથી ઓળખાય. અનંત ગુણઘોથી યુક્ત વસ્તુના સ્વરૂપને સમજાવનારી અપેક્ષા સહિત કથન પદ્ધતિ તે સ્વાદુવાદ છે. આ મેક્ષમાળા સ્યાદ્વાદ તત્ત્વજ્ઞાનરૂપી વૃક્ષનું બીજ છે. તત્વજ્ઞાન એટલે આત્મજ્ઞાન થાય તે પરિણામે મોક્ષ થાય. આ ગ્રંથમાં કેઈ દિવ્યશક્તિ છે. એ ગ્રંથ વાંચે તેને મોક્ષની રુચિ થાય, એવું એમાં દિવ્યપણું છે. ET. જજો Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન શિક્ષાપાને જેમ બને તેમ વિચાર કરે. ઘર્મરાજા યુધિષ્ઠિર નિશાળે ગયા ત્યારે શિક્ષકે “સર્વ વર” એટલે પાઠ આપે. પંદર દિવસ સુધી તેઓ નિશાળે પણ ન ગયા. પછી જ્યારે સત્ય બલવાને અભ્યાસ થયે ત્યારે ગયા અને બીજે પાઠ લીધે. તેમ મેક્ષમાળાના પાઠ એક પછી એક વાંચીને મનમાં તેને વિચાર કરે અને તેનું રહસ્ય શું છે તે સમજવું. સમજીને વાંચવું. ન સમજાય ત્યાં પૂછવું. જે જાણતા હેય એવા જ્ઞાતા, શિક્ષક કે આત્મજ્ઞાની મુનિઓ પાસે એને મર્મ સમજી લે. એવે વેગ ન હોય તે પિતાની મેળે પાંચ-સાત વખત એક પાઠ વાંચી જ. પછી અર્થ ઘડી એટલે ૧૦-૧૨ મિનિટ તે પર વિચાર કરે કે એમાં શું આવ્યું?તે ખબર પડે. એમાં હેય એટલે તજવા ગ્ય શું છે? 3ય એટલે જાણવા યોગ્ય શું છે? અને ઉપાય એટલે ગ્રહણ કરવા યોગ્ય શું છે? એમ દરેક શિક્ષા પાઠ મનન કરવાથી આ ગ્રંથ સમજી શકાશે. મેક્ષમાળા બરાબર શીખે તે માન ન થાય, હૃદય કેમળ થાય, દયા આવે, વિચારશક્તિ ખીલે. જેણે રાગદ્વેષને જીત્યા તે જિન અથવા વીતરાગ કહેવાય છે. જેણે રાગદ્વેષને જીતીને જે ત કહ્યાં છે તે જેનત પર આ પુસ્તકથી રૂડી શ્રદ્ધા થશે. આ પુસ્તક એક વખત વાંચીને મૂકી દેવાનું નથી. વારંવાર વિચાર કરવા જેવું આ પુસ્તક છે. એક પછી એક પાઠમાં નવા નવા શબ્દો આગળ પર વિશેષ વિશેષ અર્થ સમજાય એમ આવે છે, એવી અર્થરૂપ કેળવણીની યોજના એમાં કરી છે. કે એમાં વિચાર કરવો જ એટલે એટલે Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મેાક્ષમાળા-વિવેચન બાલાવબધ =બાળક પણ સમજી શકે એવું. *મેાક્ષમાળા પુસ્તક પહેલું, બાલાવબોધ, વિવેચન અને પ્રજ્ઞાવધ એમ માક્ષમાળાના ચાર પુસ્તકાની યોજના પરમકૃપાળુદેવે વિચારેલી, એમ માક્ષમાળાની બીજી આવૃત્તિની પ્રસ્તાવનામાં છપાયેલું છે. તેમાંથી આ ખાલાવઘ શિક્ષાપાયરૂપ મેાક્ષમાળાનું બીજું પુસ્તક છે. જ્ઞાનશાળાના વિદ્યાર્થીઓને આના પાઠો મુખપાઠે કરાવવાં. આ પુસ્ત ખાળ, યુવાન, વૃદ્ધ બઘાને કામનું છે. આ પુસ્તકમાં મધ્યસ્થતાથી તત્ત્વજ્ઞાન એટલે આત્મજ્ઞાન અને શીલ એટલે આચાર સંબંધી કહ્યું છે. ધર્મ વગરનું શિક્ષણ સફળ ન કહેવાય. તેની ખેાટ પૂરવા માટે આ માક્ષમાળા-માલાવાધ પુસ્તક લખ્યું છે. આત્મા જાણવા માટે સદાચારની જરૂર છે. તેથી સદાચાર, સમજણુ એ વસ્તુઓ એમાં મુખ્યપણે કહી છે. અત્યારે નિશાળામાં, દેહથી આત્મા ભિન્ન છે એ સંબંધી જ્ઞાન અપાતું નથી. એ વિવેક વગરની વિદ્યા, આત્મસિદ્ધિથી ભ્રષ્ટ કરે છે. તે અજ્ઞાન દૂર કરવા માટે આ મેાક્ષમાળા કૃપાળુદેવે લખી છે. ૩ લોકા તરફથી જોઈએ તેવું ઉત્તેજન મળ્યું નથી, પણ કાળે કરીને આ પુસ્તક ઉત્તમ ફળદાયક થશે. શાળાના શિક્ષકાને ભેટ આપવા અને જૈન પાઠશાળામાં પાઠ્યપુસ્તક તરીકે ઉપયાગ કરવા ભલામણ છે. * પ્રવેશિકા (મોક્ષમાળા પુસ્તક પહેલું) Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન શિક્ષાપાઠ ૧. વાંચનારને ભલામણ જે આ મેક્ષમાળા પુસ્તક વાંચે તે વાંચનારને આટલી ભલામણ એટલે શિખામણ છે – જે વાંચનાર થાય તે વાંચનારરૂપી આત્માને પુસ્તક બેલાવે છે અને કહે છે કે આજે હું તમારા હસ્તકમળમાં આવું છું. મને સાચવીને આત્માના લક્ષે વાંચજે. મારા વચનેને પ્રેમથી આત્માના હિતરૂપ જાણીને હૃદયમાં ઘારણ કરજે-સ્મૃતિમાં રાખજે. અને હું જે જે વાત કહું તેને વિવેકથી એટલે સત્યને સત્ય સ્વરૂપે, અસત્યને અસત્ય સ્વરૂપે નિર્ણય કરવારૂપ વિવેકથી વિચાર કરજે. એથી તમે જ્ઞાન, ધ્યાન, નીતિ, વિવેક, સદ્ગુણ અને આત્મશાંતિ પામી શકશે. ' મોક્ષમાળામાં જે કહેવાનું છે તેને નિર્દેશ પહેલા પાઠમાં કર્યો છે. પછી તે વિષે પાઠ આવશે ત્યારે વિશેષ સમજાશે. આખી મેક્ષમાળા બરાબર સમજે ત્યારે પહેલે પાઠ સમજાય અને પહેલે પાઠ બરાબર સમજે તે આખી મેક્ષમાળા સમજાય એવું છે. આજે ઘણા લેકે નવલકથા, છાપાં વગેરે વાંચીને આત્માને નુકસાન કરે છે. તેને બદલે આ પુસ્તક વાંચે તે સગુણ પ્રાપ્ત થાય અને સારાં કામ કરી કીર્તિ મેળવે અને પરભવમાં ઉચ્ચગતિ પામી મેક્ષે જાય. આ પુસ્તક અમૂલ્ય છે માટે તેની આશાતના કરશો નહીં. એમાં ભગવાનનાં વચને હેવાથી એનું બહુમાનપણું કરે. પૂજ્યબુદ્ધિ હેય તે વાંચેલું ફળે. વિચક્ષણ પુરુષોએ કહ્યું છે કે વિવેક ત્યાં જ ધર્મ છે. વિચક્ષણ એટલે આરેગ્યતા, - - - Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મેાક્ષમાળા–વિવેચન મહત્તા, પવિત્રતા અને ફજ એમાં ખામી ન આવવા દે તે. પૂજવા યાગ્ય એવા અત્ ભગવાન વાંચનારનું હિત કરે એવી ભાવના કૃપાળુદેવ કરે છે. પરાપકાર, દયા, ક્ષમા, વિવેક વિષે બુદ્ધિશાળી અભયકુમાર, ગજસુકુમાર વગેરેનાં દૃષ્ટાંત આગળ આવશે. શિક્ષાપાઠ ૨. સર્વમાન્ય ધર્મ અમુક જૈન, વૈષ્ણવ એમ સાંપ્રાયિક ધર્મ નહીં, માન્ય આત્માના ધર્મ. પણ સર્વમાન્ય ધર્મ. સર્વ જીવાને સહુને સરખા લાગુ પડે. (૧) કૃપાળુદેવ કહે છે કે ધર્મતત્ત્વ એટલે ધર્મનું સ્વરૂપ મને પૂછે છે, તે તે મને ઘણું પ્રિય હોવાથી તમને સ્નેહથી સમજાવું છું. અહીં દયા એ ધર્મનું સ્વરૂપ છે એમ કહેવું છે. તે સર્વ શાસ્ત્રાના સાર છે, અથા ધર્માંને માન્ય છે અને સર્વ જીવાનું હિત કરનાર છે. દયાધર્મ પાળે તે સુખ થાય જ. દિવ્યધ્વનિથી કહ્યું કે દયાધર્મ સર્વોત્કૃષ્ટ છે. (૨) ભગવાને સમવસરણમાં દયા સમાન બીજો કોઈ ધર્મ નથી. તેથી દોષોને દળવાનાશ કરવા માટે જીવાને અભયદાન અને સંતાષ આપેા. (૩) સત્ય, શીલ અને સઘળા દાન દયા હોય તો જ શેાલે–વાસ્તવિક કહેવાય. જેમ સૂર્ય હોય તેા કિરણા પ્રકાશે તેમ યારૂપી સૂર્ય હોય તેા સત્ય, શીલ, દાન વગેરે શાલે. (૪) એક પુષ્પપાંખડીને ફૂલવવા જેટલી પણ ભગ ----- Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ક મોક્ષમાળા-વિવેચન વાનની આજ્ઞા નથી અને સર્વ જીવનું સુખ ઈચ્છે એવી મહાવીર ભગવાનની મુખ્ય આજ્ઞા છે. (૫) બધા ધર્મોમાં દયાને જ ઉપદેશ છે, પણ તે એકાંતે છે એટલે સ્વાદુવાદ પૂર્વક નથી અને વિશેષ એટલે ભેદપૂર્વક નથી. પણ શ્રી જિનેશ્વર ભગવાનને બેઘ તે સર્વ પ્રકારે નિર્મળ દયા – નિર્દોષ દયા અને અવિધ દયા અર્થાત્ મુનિને પાળવાની દયા, ગૃહસ્થને પાળવાની દયા એમ સ્યાદ્વાદ પૂર્વક છે. કઈ રીતે વિરોધ ન આવે, દેષ ન લાગે એવો પવિત્ર બોધ ભગવાને કર્યો છે. (૬) દયા પાળવી એ સંસાર તરવાને સુંદર માર્ગ છે. માટે એવો ઘર્મ ધારણ કરીએ અને સંસારસાગર તરવાને પુરુષાર્થ ઉત્સાહથી કરીએ. બઘા ઘર્મનું પવિત્ર મૂળ દયા છે. દયા ન હોય તે ઘર્મ અધર્મરૂપ છે. (૭) દયા-ધર્મનું સ્વરૂપ યથાર્થ જે ઓળખે તે શાશ્વત સુખે એટલે મેલે જાય. શ્રી રાજચંદ્ર કહે છે કે શાંતિનાથ ભગવાન દયાના પ્રભાવે સિદ્ધ થયા એ વાત પ્રસિદ્ધ છે. ત્રીજે ભવે મેઘરથરાજાના ભાવમાં કબૂતર પ્રત્યે દયા દર્શાવી, તેને જેટલું પિતાના શરીરમાંથી માંસ આપવા માંડયું પણ કબૂતરને મારવા દીધું નહીં. એ દયાના પ્રભાવથી મેઘરથરાજા શાંતિનાથ ભગવાન થઈ મેણે ગયા. શિક્ષાપાઠ ૩. કર્મના ચમત્કાર કર્મના ચમત્કાર એટલે કર્મને પ્રભાવ. કર્મને લઈને શું શું થાય છે તે આ પાઠમાં કહેવાનું છે. કર્મની Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ યાત્રા - - - - * * * - * * એ. * * * * -~-. , , ~ કમ - ~ જન મોક્ષમાળા-વિવેચન વિચિત્રતા એટલે વિવિધ પ્રકાર જેઈને પૂર્વભવની અને ભવિષ્યના ભવની શ્રદ્ધા વૃઢ થાય છે. ચક્રવતી કે ધનાઢ્ય હોય તેને ત્યાં શયન, ખાવું, પીવું, પહેરવું, ઓઢવું વગેરેની જોઈએ તેથી ઘણી વધારે સુંદર સામગ્રી હોય છે અને કોઈ નિર્ધન હોય તેને ફાટેલ ગેરડી, કાળી જાર (જુવાર) જેવી સામગ્રી પણ દુર્લભ હેય છે એક વખત જે ભેગવાય તે ભેગ અને જે વસ્તુ વારંવાર ભેગવાય તે ઉપભોગ કહેવાય છે. કર્મ એટલે પુણ્ય પાપને અનુસરીને દરેકને ભેગ-ઉપભેગની સામગ્રી * પ્રયત્નપૂર્વક કે પ્રયત્ન વિના મળે છે. શરીરથી ભેગ ભગવાય છે. શરીર સારું મળવું એ પણ કર્માધીન છે. કોઈને અધિકાર મળે તે કઈ પરાધીનતા ભગવે વગેરે ઘણા પ્રકારે વિચિત્રતા છે. એકને દીન દુનિયા એટલે ગરીબ દુનિયાનું લેશ-જરા પણ ભાન નથી ગરીબાઈ જોઈ જ નથી, ગરીબ લેકે હશે કે નહીં હોય તેની પણ ખબર નથી, અને એક જન્મથી જ દુઃખી છે, દુઃખને પાર નથી. સુખ હશે કે નહીં હોય તેની પણ તેને ખબર પડતી નથી. ઉપરાઉપરી દુઃખ આવ્યા જ કરે છે. આ જગતની વિચિત્રતા કેવી છે ! કઈ જીવ ગર્ભાધાનથી હર = ગર્ભમાં જ મરી જાય. કઈ જન્મીને તરત મરી જાય. કેઈ મરેલે જન્મ, તે કેઈ સો વર્ષને વૃદ્ધ થાય એમ આયુષ્યકર્મ દરેક જીવનું જુદું હોવાથી ફેર પડે છે. રાજાનો છોકરો મૂર્ખ હોય તે પણ તેને ગાદી ઉપર બેસાડે અને ખમા ખમા પિકારે અને કેઈ વિદ્વાન Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન હોય તે ઘક્કા ખાય. કૃપાળુદેવ પૂછે છે કે આ બધી જગતની વિચિત્રતા જોતાં તમને વિચાર આવે છે કે એનું કારણ શું હશે ? ભગવાને કહ્યું છે કે આ શુભાશુભ કર્મ બાંધીને સંસારમાં ભમે છે. કેઈ પરભવ ન માનતે હોય એને પૂછીએ કે આ સંસારમાં આટલી બધી વિચિત્રતા કેમ છે? કોઈ સાજે, કોઈ માંદો, દરેકના મુખ, ભાષા અને સ્થિતિ જુદા એ શાથી? તે એ એને જવાબ ન આપી શકે એટલે પછી આપણી આ કર્મની વાત એ પણ માન્ય રાખે. એક બીજા પાઠેને અન્ય સંબંધ છે. આ પાઠમાં કર્મને ચમત્કાર બતાવ્યા. એ કર્મને ક્ષય કરવા માટે ધર્મનું અવલંબન લેવું જરૂરી છે. એ ક્યારે બને? તે કે મનુષ્યભવ મળે ત્યારે. મનુષ્યભવમાં ઘર્મની પ્રાપ્તિ થઈ શકે છે. માટે હવે મનુષ્યભવ સંબંધી કહે છે. , , .* * * * શિક્ષાપાઠ ૪. માનવદેહ કૃપાળુદેવે કહ્યું છે કે “અહો આ દેહની રચના!” (હા. ૨-૧૧) મનુષ્યદેહની રચના એવી છે કે તે બધા કર્મને ક્ષય કરી શકે. સર્વોત્તમ સુખ મેક્ષમાં છે અને તે માનવદેહથી જ મેળવી શકાય છે. જીવ શાતાને સુખ માને છે, તે તે પુણ્યના ઉદયમાં મળે છે, પરંતુ તે ખરું સુખ નથી. સંસાર બહુ દુઃખથી ભરેલું છે. ખરું સુખ તે આત્માનું છે અને તે મેક્ષમાં છે. પ્રશ્ન–તે બધાય માનવ મેક્ષ કેમ પામતા નથી? ઉત્તર–જેઓ સંસારને દુઃખરૂપ માને છે તેઓ Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મેાક્ષમાળા–વિવેચન ૯ છૂટે છે. જેમને સંસાર સારા લાગે છે, તેમાં મીઠાશ છે, તેને તામાક્ષ પ્રત્યે દ્વેષ થાય, જેમકે એક રાજવાળા માણસને વલૂરતાં નખ ઘસાઈ ગયા. તેણે ડાભનો પૂળા લઈ જતા વૈદ્ય પાસે થાડું ડાબ માગ્યું. વૈદ્ય કહે કે અઠવાડિયામાં મટાડું. તે કે ના, પછી વલૂરવાની મીઠાશ ક્યાંથી આવે ? તેમ સંસારી જીવ દુઃખ મટાડવા પૈસા વગેરે ઇચ્છે, પણ જ્ઞાની જન્મમરણુ મટાડવાનું કહે તે ન માને. પછી તેને મોક્ષસુખ ક્યાંથી મળે ? ખરા પ્રશ્ન—માનવપણું વિદ્વાના કોને કહે છે ? ઉત્તર—જેનામાં વિવેકબુદ્ધિ એટલે આ સત્ય છે, આ અસત્ય છે એમ નિર્ણય કરવારૂપ વિવેકબુદ્ધિ પ્રગટી હાય, છ દ્રવ્ય, નવતત્ત્વ, એમાં પરમતત્ત્વ શુદ્ધ આત્મા છે, તે આત્મામાં લીનતા કરવા માટે પાંચ મહાવ્રત વગેરે ઉત્તમ આચાર પાળીને અને સમ્યક્દર્શન—જ્ઞાન– ચારિત્રરૂપ સધર્મનું સેવન કરીને જે અનુપમ મેાક્ષ–સુખને પામે છે તે ખરા માનવ કહેવાય છે. માક્ષમાર્ગમાં પ્રવૃત્તિ કરે તે માનવ. આત્મસ્વરૂપને ઓળખવું, આત્મામાં સ્થિર થવું તે ધર્મ. અસંસારગત વાણીથી સંસાર નિરાકારતાને પામે છે. મનુષ્ય, વાંદરા વગેરે આકારા ખરા નથી. નિર્વિકાર તત્ત્વ જણાય ત્યાં ખાદ્ય આકારા વિલય થાય છે. “વિવેકબુદ્ધિ જેના મનમાં ઉડ્ડય પામી છે, તે જ મનુષ્ય; બાકી બધાય એ સિવાયનાં તે દ્વિપાદરૂપે પશુ જ છે.........વિવેકબુદ્ધિના ઉદ્દય વડે મુક્તિના રાજમાર્ગમાં પ્રવેશ કરાય છે. અને એ માર્ગમાં પ્રવેશ એ જ માનવદેહની ઉત્તમતા છે. તા પણ સ્મૃતિમાન થવું યથાચિત Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૦ મેાક્ષમાળા–વિવેચન છે કે, તે દેહ કેવળ અશુચિમય તે અશુચિમય જ છે. એના સ્વભાવમાં અન્યત્વ નથી.” (ભાવનાધ–૫) માનવપણામાં પણ આયુષ્ય અનિયમિત છે માટે ઉતાવળે આત્મહિત કરી લેવું, ઝમકે મોતી પરોવી લેવું. અયમંતકુમાર ગૌતમસ્વામીને વહેારવા તેડી લાવ્યા, પછી પાછાં વળતા પાતરાં ઉપાડવા કહ્યું ત્યારે ગૌતમસ્વામી કહે કે અમારા જેવા થાય તેા આપીએ. પછી અયમંતકુમારે માબાપ પાસે આવી જે જાયું તે નવ જાણું અને નવ જાણું તે જાણું” એટલે મનુષ્યભવ દુર્લભ છે, મરણ આવવાનું છે એ હું જાણું છું પણ મરણુ ક્યારે આવશે તે હું જાણતા નથી, એમ કહી સમજાવ્યા. માબાપની આજ્ઞા મેળવી નાની ઉંમરમાં દીક્ષા લીધી. પછી ચામાસામાં બાળકબુદ્ધિ હાવાથી પાણીમાં પાતરાં તરાવતાં દોષ લાગેલા તેની નિવૃત્તિ માટે ભગવાન પાસે આવી ઇરિયાવહી પાઠ ખેલતાં કેવળજ્ઞાન થયું. જ્ઞાની ( ભગવાન ) પાસે હતા તેથી સહેજે વિચારણામાં ઊતરતા, આત્મા તા કંઈ કરતા નથી' એમ થતાં, સ્થિર થઈ ગયા ને કેવળજ્ઞાન પ્રગટયું. ગજસુકુમારની વાત આગળ ૪૩મા પાઠમાં આવશે. મનુષ્યભવ મેક્ષને માટે મળ્યા છે એમ જાણે તે સમજયા કહેવાય. માણસમાં વિચારશક્તિ છે તેથી હાથી, સિંહ જેવાને વશ કરી લે છે પણ તે જ શક્તિવડે પોતાના મનને વશ કરે—જીતે તેા કેટલું કલ્યાણ થાય ! મનુષ્યમાં શક્તિ છે પણ તેને વિષયભાગમાં અને કષાયમાં વેડફી નાખે છે, તેને બદલે આત્માને માટે પુરુષાર્થ કરવામાં વાપરે તે • દોષોને દૂર કરે. Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન મેક્ષને રાજમાર્ગ = સર્વવિરતિપણું. કેટલાક મૂર્તો આ મનુષ્યભવ દુરાચારમાં એટલે પાપ બંઘાય એવા ખરાબ આચારમાં, અજ્ઞાન એટલે વિપરીત જ્ઞાનમાં, પાંચ ઇન્દ્રિયના વિષય--રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ, શબ્દ–માં અને મદ એટલે અહંકારમાં ગુમાવી દે છે. અહંકાર કરવાથી આત્માને કંઈ લાભ થતું નથી. સાચી વસ્તુ ભૂલે ત્યારે મંદ થાય છે. અમૂલ્ય રત્નમાં કૌસ્તુભ ઉત્તમ રત છે. તે શ્રીકૃષ્ણ મેળવ્યું હતું. તે ઘણું દુર્લભ છે. તેમાંથી તેનું ઝરે. માનવદેહ તેવા રનના જે દુર્લભ છે. વખત નકામે જવા દે તે આ અમૂલ્ય કૌસ્તુભ જે માનવદેહ હારી બેસે. મનુષ્યભવ ક્યારે છૂટે તે આપણે જાણી શકતા નથી. આયુષ્ય પર આધાર છે. તે ઉદીરણાથી પણ પૂરું થાય તે મેત આવે. માટે ધર્મનું કામ ત્વરાથી એટલે ઉતાવળથી કરી લેવું. જાગૃતિ રાખવી. થર્મમાં ઢીલ ન કરવી. કાળજી રાખવી. એક ક્ષણ પણ નકામી ન ગાળવી. શિક્ષાપાઠ ૫. અનાથી મુનિ, ભાગ ૧ આ કથા ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાંથી છે. રાજગૃહી પાસે મંડિકુલ નામના યક્ષના ચૈત્યવાળા વનમાં અનાથી મુનિ પાસે શ્રેણિકરાજા સમકિત પામ્યા હતા. માનવદેહનું સાર્થક સમકિત પ્રાપ્ત કરવાથી છે, તેથી આ કથા સંબંધપૂર્વક છે. સુકુમાર = કેમળ શરીરવાળો. સુખોચિત = સુખ ભેગવવાને યોગ્ય. સુંદર વન તથા સુંદર મુનિને જોઈને કેવા ભાવ થાય છે તે શ્રેણિક રાજા વર્ણવે છે. સમકિત Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મેક્ષમાળા-વિવેચન થતાં પહેલાં થતા ભાવ વર્ણવ્યા છે. બહિરાત્મદશા હોવાથી રાજા બહારનું જ વર્ણન કરે છે. આ મુનિને કે અદ્ભુત વર્ણ એટલે રંગ છે ! એનું કેવું મનેહર રૂપ એટલે સુંદર આકૃતિ છે! સૌમ્યતા = શાંતસ્વભાવ. ક્ષમા = કઈ જીવને વિરાધે નહીં. વૈરાગ્યને પ્રકાશ = એમને કંઈ જોઈતું નથી એમ જોઈને બીજાને પણ વૈરાગ્ય થાય, મેહ ન થાય. નિર્લોભતા = જંગલમાં વૃક્ષ, ફળ વગેરે પ્રત્યે એમની વૃત્તિ નથી. નિર્ભય નમ્રપણું = વનમાં સિંહ, વાઘ હોવા છતાં એ સંયતિ (મુનિ) નિર્ભય બેઠા છે; વળી હું મહાત્મા છું એમ નથી તે નમ્રપણું છે. ભેગથી વિરક્ત = પાસે કોઈ ભેગની વસ્તુ નથી છતાં સંતોષ છે. - વઘારે સમીપ બેસે તે મુનિને અવિનય થાય. બહુ દૂર હોય તે મુનિનું લક્ષ તે પ્રત્યે ન જાય. મેગ્ય રીતે વિનય કરીને રાજા બેઠો. આર્ય = ઉત્તમ આચરણવાળા પુરુષ, સાધુ. પાપથી દૂર હોય તે આર્ય. મુનિ = શ્રમણ. મૌન ઉપરથી પણ “મુનિ” નામ પડ્યું છે. જે સ્વરૂપને જાણે તે મુનિ. પછી રાજા પૂછે છે કે સંસારમાં જે સુખ ગણાય છે તે છોડીને મુનિપણું ઘારણ કરી આપ શા કારણથી ઉદ્યમ કરે છે ? તે મને અનુગ્રહથી એટલે કૃપા કરીને કહે. | મુનિને રાજાની કંઈ પડી ન હતી, તે તે નિસ્પૃહ હતા. તેથી ટૂંકામાં પતાવવા કહ્યું કે હું અનાથ હતે. જે સંસારમાં પૂર્વે પ્રાપ્ત થઈ નથી એવી અપૂર્વ વસ્તુ = આત્મજ્ઞાન, તેને વેગ = પ્રાપ્તિ કરાવનાર તથા ક્ષેમ = પ્રાપ્ત થયેલ વસ્તુને જાળવી રખાવનાર તથા પરમ સુખ = આત્મસુખ = Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મેક્ષમાળા-વિવેચન ૧૩ મિક્ષ મેળવી આપનાર એ મારે કઈ મિત્ર થયો નહીં. મોક્ષને માર્ગ બતાવે તે મૈત્રી.” (શિક્ષાપાઠ-૨૪) શિક્ષાપાઠ ૬. અનાથી મુનિ, ભાગ ૨ અનાથી મુનિનું કહેવું એમ હતું કે હું અનાથ હતે. મુનિનું કહેવું અને રાજાનું સમજવું જુદું છે. મુનિ મેક્ષ સંબંધી વાત કરતા હતા અને શ્રેણિક રાજા સંસાર સંબંધી વાત સમજતે હતે. માટે તે પૂછે છે કે તમે રિદ્ધિવાન દેખાઓ છો છતાં અનાથ કેમ છો? જે કઈ નાથ નથી તે હું થઉં છું. ભયત્રાણ = ભયથી બચાવનારા, અભયદાન આપનારા. મિત્ર અને જ્ઞાતિ એટલે સ્વજને સહિત મનુષ્યભવ દુર્લભ છે, તે મનુષ્યભવ તમે સંપત્તિ વગેરેની પ્રાપ્તિથી સુલભ = સારા લાભવાળો = સફળ કરે. શ્રેણિકને હમણાં સંસાર સુખરૂપ લાગે છે તેથી મુનિને કહે છે કે તમે સંસારમાં આવશે એટલે સુખી થશે. શ્રેણિક પિતાની દશાને સુખી માનતા હતા અને મુનિની દશાને દુઃખી માનતો હતો. મુનિ તે ખરેખરી વાત કહે છે કે તું પિતે જ અનાથ છે તે મારે નાથે શું થઈશ ? આજ સુધી રાજાને અનાથ કહેનારે કઈ મળે નહોતે, અને જ્યારે મુનિએ અનાથે કહ્યું ત્યારે રાજાને એમ લાગ્યું કે આ મુનિ સમજીને કહે છે કે સમજ્યા વગર મને અનાથ કહે છે? મુનિ તે જૂઠું બોલે નહીં. તેથી રાજાના મનમાં શંકા થઈ કે એ એમ કેમ કહેતા હશે ? Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૪. મોક્ષમાળા-વિવેચન રાજાને અનાથ કેમ કહેવાય? અનેક પ્રકારના વૈભવ, પાંચે પ્રકારની સંપત્તિ મારે ઘેર છે પહેલે ઘાન, બીજે ઘન, ત્રીજે સ્ત્રી, એથે તન; પાંચમે હાય પશુને સંચ, લખાય કાગળમાં શ્રી પંચ.” આવે હું મહાન છતાં અનાથ કેમ હાઉં? રખે = કદાચ તમે મૃષા = જૂઠું બોલતા હૈ. મુનિએ કહ્યું કે જેને આ બધી વસ્તુઓ હોય છે તે પણ અનાથ હોય એવું મારું કહેવું તું ન્યાયપૂર્વક સમજ્યો નથી. ન્યાયપૂર્વક એટલે જે અપેક્ષાથી કહું છું તે અપેક્ષાથી મારો જે આશય છે તે તું સમજ્યો નથી. એકાગ્ર = લક્ષપૂર્વક, મન ન ભટકે તેમ. સાવધાન = યાદ રહે તેમ સાંભળ. પછી સત્યાસત્યને એટલે હું સાચું કહું છું કે હું તેને નિર્ણય કરજે. જીર્ણ= જૂની. વજ = ઇંદ્રનું હથિયાર, દારુણ = ભયંકર. અંધેલણ = ઉકાળેલા પાંદડા વગેરે. ચૂવાદિક = ચૂવા નામને એક જાતને સુગંધી પદાર્થ. | મુનિએ પિતાનું અનાથપણું સિદ્ધ કરવા ફરી ફરી વારંવાર એકની એક રીતે કહ્યું. મા, બાપ, ઘન, સ્ત્રી, ભાઈ, બહેન સર્વ હોવા છતાં અનાથપણું બળવાન શૈલીથી બતાવ્યું છે. મૂળ ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રમાં પણ એ જ શૈલી છે. પછી પ્રપંચી એટલે પાંચ ઇંદ્રિયના વિષયભગવાળા સંસારથી હું ખેદ પામ્યો કે આ અસાર સંસારમાં કંઈ સાર નથી. પ્રવજ્યા = દીક્ષા. ખેતી = મહાક્ષમાવંત, દંતી = ઇંદ્રિયને નિગ્રહ કરવાવાળું અને નિરારંભી = આરંભ-ઉપાધિથી રહિત એવું અણગારત્વ = મુનિપણું મેં ઘારણ કર્યું. Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૫ •ાર " મોક્ષમાળા-વિવેચન શિક્ષાપાઠ ૭. અનાથી મુનિ, ભાગ ૩ હે શ્રેણિકરાજા ! ત્યાર પછી એટલે દીક્ષા લીધા પછી હું આત્મા - પરાત્માને નાથ થયો. બધા જીવોની રક્ષા કરે તેથી નાથ. તને શંકા થઈ હતી કે “હું અનાથ કેમ હઉં? મૃષા તે નથી બેસતા ?” તે હવે ટળી ગઈ હશે. એ રીતે ચકવર્તી પણ અનાથ છે. વેદનીને તીવ્ર ઉદયમાં કઈ મદદ કરી શકે નહીં. કર્મના ઉદય આગળ સર્વ અનાથ છે. કર્મ તે ભગવાનને પણ ભેગવવાં પડ્યાં. જ્યાં ઉપાધિ છે ત્યાં અનાથતા છે, જ્યાં સમાધિ છે ત્યાં સનાથતા છે. પરવસ્તુને સંગ છે તે ઉપાધિ છે. બહારની ઉપાધિ છે ત્યાં સમાધિમાં રહી શકાય નહીં, તેથી અનાથતા છે. માટે હું કહું છું તે તું મનન કરી જજે. પ્રથમથી કહ્યું છે કે આ પાઠ પઠન કરવા કરતા મનન કરવાના છે. નિશ્ચય માનજે કે આપણે આત્મા જ નરકે લઈ જનાર છે. તંદુલ મત્સ્ય પાપભાવનાથી નરકે જાય છે. ત્યાં વૈતરણી નદીમાં છરપલાની ઘાર જેવું પાણી હોય છે તે પીએ તે જીભ કપાઈ જાય. શાલ્મલી વૃક્ષ પણ નરકમાં હોય છે. તેના ડાળા, થડ બધે કાંટા હોય. કામધેનુ અને નંદનવન એ બન્ને દેવકનાં સુખના દૃષ્ટાંત છે. સુખદુઃખનાં સ્થાન ગમે ત્યાં હોય પણ તેની પ્રાપ્તિ કરાવનાર આત્મા જ છે. પિતાના હાથની વાત છે. જેવા થવું હોય તેવા થઈ શકાય. આત્મામાં શક્તિ છે. કર્મ બાંધે પણ ખરા અને છોડે પણ ખરે. અનાથી મુનિને દુખ આવ્યું તેથી ભાવ ફર્યા. તેમનું વૃત્તાંત સાંભળીને રાજાના પણ ભાવ ફર્યા. ભવ્ય જીવોનું " , : - PT : : - - * , * : Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૬ - જામ મોક્ષમાળા-વિવેચન લક્ષણ જ એ છે કે પલટાઈ જાય છે. સાચી વાત કાને આવે તે ગ્રહણ કરી લે. બાહ્ય વસ્તુઓને લઈને રાજા પિતાને મેટો માનતે હતું, પણ મુનિનું કથન સાંભળીને બધી વસ્તુઓ ઉપરથી વિશ્વાસ ઊઠી ગયો કે એ વસ્તુઓ કંઈ કામની નથી. આપણે આત્મા જ પિતાના દેષથી નરકે જાય છે. દેવગતિનું કારણ પણ આત્માના શુભ ભાવ જ છે. જે થાય છે તે આપણું આત્માથી જ થાય છે. એમાં બીજા કેઈને વાંક નથી, પણ આપણે જ વાંક છે. પૂર્વે જેવું કર્યું છે તેવું ફળ અત્યારે દેખાય છે અને અત્યારે જેવું કરે છે તેવું પામશે. પોતે જ પિતાનું કારણ છે. સંસાર ઊભે પણ પોતે જ કરે છે. સુખદુઃખ પણ પિતે જ ઉપાર્જન કરે છે. મિત્ર, વૈરી એ બધું આપણે આત્મા જ છે. કનિષ્ઠ આચાર = ખરાબ આચાર કૃપાળુદેવે કહ્યું છે કે “ગ્ય સામગ્રી નહીં મેળવવાથી ભવ્ય પણ એ માર્ગ (મેક્ષમાર્ગ) પામતાં અટકયાં છે, તથા અટકશે અને અટક્યા હતા તે માર્ગ આત્મામાં રહ્યો છે. આત્મપ્રાપ્ય પુરુષ – નિગ્રંથ આત્મા - જ્યારે યેગ્યતા ગણ તે આત્મત્વ અર્પશે – ઉદય આપશે – ત્યારે જ તે પ્રાપ્ત થશે, ત્યારે જ તે વાટ મળશે, ત્યારે જ તે મતભેદાદિક જશે.” (૫૪) મહાપુરુષ પાસે કળા છે. એ ટકેર કરે ત્યારે જીવ જાગૃત થઈ જાય. શ્રેણિકને ભીલના ભવના સંસ્કાર હતા તે જાગૃત થઈ ગયા. અનાથીમુનિને આત્મપ્રકાશક બોધ સાંભળીને શ્રેણિકરાજ બહુ સંતોષ પામે. તેને લાગ્યું કે આવી વાત કરનાર મને કઈ મળે નહીં અને સમજાયું કે આ મુનિની વાત માન્ય Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૭ ૧૭ મોક્ષમાળા-વિવેચન કરવા ગ્ય છે. એ મને કેઈ આત્મા તરફ લઈ જાય છે, એમનું એક એક વચન મારા હદયમાં એંટી જાય છે. અનાથપણું સમજાયું ત્યારે વૈરાગ્ય થયો અને લાગ્યું કે આ મુનિ સુખી છે અને હું તે દુઃખી છું. તેથી બે કે હે ભગવાન! તમે મને ભલી રીતે ઉપદે, કંઈ પણ સ્વાર્થ વગર મને બળ આપે. આત્મા કેઈ અપૂર્વ વસ્તુ છે, અને તે સુખસ્વરૂપ જ છે. સદ્ગના બાદથી તેણે આત્માનું સ્વરૂપ જાણ્યું. સદૂગુરુને ઉપદેશ વિના સ્વરૂપ સમજાતું નથી. શ્રેણિકરાજા હવે શિષ્ય થઈને કહે છે કે હું અનાથ છું અને આપે પરમાત્મસ્વરૂપ જાણ્યું તેથી સનાથ છે, સમ્મચારિત્ર વગેરે હોવાથી સબંઘવ છો, આત્માના સ્વભાવમાં રહે છે તેથી તમે સઘર્મ છે. તમે બધા અનાથોને સનાથ બનાવનારા છે. તમારી જ્ઞાની શિક્ષાથી એટલે જ્ઞાન ભરેલી, જ્ઞાન થાય તેવી શિખામણથી હું લાભ પામે છું એટલે મને સમ્યફદર્શન થયું છે. શ્રેણિક રાજા પહેલા દેશને ગુણ માનતા હતા પરંતુ હવે દેષને દોષ જ માને છે તેથી ભેગ ભોગવવા સંબંધીના આમંત્રણ આપવા માટેના અપરાધની ક્ષમા માગે છે. મહાતપયન = તપને ઘન માને તે તપઘન, તપધનમાં પણ ઉત્તમ તે મહાતપેઇન. મહાપ્રજ્ઞાવંત =જે બુદ્ધિ મેક્ષમાર્ગ બતાવે, દેહ અને આત્મા ભિન્ન ઓળખાવે તે મહાપ્રજ્ઞા અને તેથી જે યુક્ત તે મહાપ્રજ્ઞાવંત. મહાનિગ્રંથ = રાગદ્વેષ અજ્ઞાનરૂપ ગ્રંથિ જેણે છેદી નાખી છે તે નિગ્રંથ, તેમાં જે મહાન તે મહાનિગ્રંથ. મહાકૃત = જેણે સર્વ શ્રત જાણ્યું છે તે મહાશ્રુત. Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૮ મેક્ષમાળા-વિવેચન વેદના વખતે, મરણ વખતે કઈ કઈને મદદ કરે એવું નથી. સંસાર તરફ દૃષ્ટિ કરીએ તે બઘાય અશરણ અને અનાથ છે. એ અશરણુતા અને અનાથતા જાય છે શાથી? તે કે ઉત્તમ તત્ત્વજ્ઞાન અને પરમ શીલને સેવવાથી. ઉત્તમ તત્ત્વજ્ઞાન = આત્મજ્ઞાન. પરમ શીલ = આત્મામાં સ્થિરતા કરવારૂપ આચરણ. એ સત્ અને શીલા દ્વારા માનવભવની સફળતા છે. તે પ્રાપ્ત કરવા સદેવ, સઘર્મ અને સદ્ગુરુ એ ત્રણ તત્વ જાણવા અવશ્યને છે. શિક્ષાપાઠ ૮. સતુદેવતત્ત્વ સëવ તત્વ એટલે સતદેવનું સ્વરૂપ, તે હવે કહે છે. ત્રણ તત્ત્વ સનાથ થવાને માટે જરૂરનાં છે. “ત્રય તત્વ, ત્રણ રત્ન મુજ, આપ અવિચળ સ્નેહ”. સમ્યક્દર્શન થાય ત્યારે આને ભાવ ભાસે. સમ્યક્દર્શન થતાં-અંતરાત્મા થતાં અત્યારે જે અલ્પ સુખ અને જ્ઞાન છે તેથી જીવને તૃપ્તિ થતી નથી, તેથી પૂર્ણ સુખ અને પૂર્ણ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ માટે પૂર્ણ તત્વરૂપ પરમાત્માની ભક્તિ ભાવના કરે છે. સદેવ, સધર્મ અને સતગુરુ એ ત્રણ તત્વના સ્વરૂપનું અજ્ઞાન હોય ત્યાં સુધી આત્મહિત થતું નથી, સમ્યગ્દર્શનનું કારણ પણ થતું નથી. અહીં પ્રથમ સદેવનું માહાસ્ય ગાયું છે – જેઓને જ્ઞાનદર્શન પૂર્ણપણે છે. સામાન્યપણે વસ્તુને જાણે તે દર્શન અને વિશેષપણે વસ્તુને જાણે તે જ્ઞાન પાંચે જ્ઞાનમાં ઉત્તમ જ્ઞાન તે કેવળજ્ઞાન છે. જ્ઞાનાવરણીય એક અંશ પણ ન હોય ત્યારે કેવળજ્ઞાન કહેવાય. પૂર્ણ Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન ૧૯ સ્વરૂપ વિષે પ્રથમ કહ્યું, પછી તે કેમ પ્રાપ્ત થયું તે કહે છે. મહાગ્રતધ્યાન = મહા + ઉગ્ર + તપ + ઉપધ્યાન = મહા બળવાન તપ અને ધર્મધ્યાન. એ સાતમા ગુણસ્થાન સુધી હોય છે. શુકલધ્યાન = સાતમા ગુણસ્થાન પછી શ્રેણી માંડે ત્યારે પ્રગટે છે. મહા બળવાન તપ અને ધર્મધ્યાનથી વિશોધન કરી કરીને કર્મના સમૂહને બાળી નાખે છે. સાતમ ગુણસ્થાન સુધી ઘણે પુરુષાર્થ કરે, પછી એ માંડે ત્યારે અતિ ઉજજવલ શુક્લ ધ્યાન પ્રગટે. ગૃહસ્થ અવસ્થામાં પણ ચક્રવર્તી રાજાધિરાજ કે રાજપુત્ર વગેરે પદવી ઘારી હોય છે છતાં સંસારમાં એકાંત એટલે કેવળ અનંત દુઃખ અને શેક છે એમ જાણીને તેને ત્યાગ કરે છે. કેવળ દયા = અહિંસા ગુણની સિદ્ધિ થાય છે. આત્મસમૃદ્ધિ = આત્મભાવની સંપૂર્ણતા. ત્રિવિધ તાપ = આધિ. વ્યાધિ, ઉપાધિરૂપ. આધિ, વ્યાધિ, ઉપાધિ કેવી રીતે ટાળે છે? કેવળ દયા, શાંતિ, ક્ષમા, નીરામીત્વ અને આત્મસમૃદ્ધિથી ત્રિવિધ તાપને શાંત કરે છે. ચાર ઘાતિયાં કર્મ ક્ષય કરી, માત્ર સ્વસ્વરૂપથી જ વિચરે છે. મેહનીયકર્મ ક્ષય થવાથી જ્યાં જાય ત્યાં આત્મામાં જ રહે છે. એકાંત ટાળી = કેવળ ક્ષય કરી. પાતળાં પડેલા = ચાર ઘાતિયાં કર્મ જવાથી અઘાતિયાં કર્મ બળહીન થઈ જાય છે, મેહ જવાથી વેદની આદિ કંઈ દુઃખ આપી ન શકે. આત્માના અનંત સુખ આગળ તેનું જેર ચાલતું નથી તેથી બળી સીંદરીવત’ છે. સર્વ કર્મનું મૂળ મેહનીય જવાથી અને દર્શનાવરણીયની પ્રકૃતિ નિદ્રા વગેરે ઘાતિયા કર્મ જવાથી વેદની વગેરે અઘાતિયાં કર્મ બળહીન થઈ જાય Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૦ મોક્ષમાળા-વિવેચન છે. એ પાતળાં પડેલાં અઘાતિયાં કર્મ રહે ત્યાં સુધી ઉત્તમ શીલનું સેવન કરે છે અર્થાત તેરમે યથાખ્યાત અને ચૌદમે પરમયથાખ્યાત ચારિત્રનું સેવન કરે છે. વિરાગતાથી એટલે વીતરાગતાથી ઉપદેશ કરે છે, તેથી તેમને બેઘ અસર કરે છે. ઉનાળાના તાપથી અકળાયેલાને વૃષ્ટિથી શાંતિ મળે તેમ કર્મથી અકળાયેલા પામર સંસારી જીવેને પરમ શાંતિ મળવા મેઘઘારા જેવી વાણી એટલે પાંત્રીસ ગુણોથી યુક્ત દિવ્ય દવનિ વડે શુદ્ધ બોબીજ એટલે શુદ્ધ સમકિત પ્રાપ્ત થાય તે ઉપદેશ કરે છે. મેહનીય કર્મ ક્ષય થવાથી સમવસરણમાં બિરાજે છતાં કઈ પણ સમયે વૈભવ વિલાસની લેશ પણ ઈચ્છા થતી નથી. જ્ઞાનદર્શનને આવરણ કરનાર કર્મ રહે ત્યાં સુધી એટલે બારમા ગુણસ્થાન સુધી છદ્મસ્થા અવસ્થા હોય છે, ત્યાં સુધી ઉપદેશ કરતા નથી. મેહનીય ક્ષય થવા છતાં જ્યાં સુધી જ્ઞાન-દર્શન આદિ સંપૂર્ણ પ્રગટે નહીં ત્યાં સુધી ઉપદેશ કરતા નથી. ભગવાનનું બહુમાનપણું જણાવવા શ્રીમુખ' શબ્દ છે. પાંચ પ્રકારના અંતરાય (૧) દાનતરાય, (૨) લાભાંતરાય, (૩) ભેગાંતરાય, (૪) ઉપભેગાંતરાય, (૫) વીયાંતરાય અને (૬) હાસ્ય, (૭) રતિ, (૮) અરતિ, (૯) ભય, (૧૦) જુગુપ્સા, (૧૧) શેક, (૧૨) મિથ્યાત્વ, (૧૩) અજ્ઞાન, (૧૪) અપ્રત્યાખ્યાન અથવા અવિરતિ, (૧૫) રાગ, (૧૬) દ્વેષ, (૧૭) નિદ્રા, અને (૧૮) કામ એ અઢાર દૂષણ ગણાવ્યા તે સદેવમાં હેતા નથી. જેઓ સત ચિત્ અને આનંદ એટલે અનંત દર્શન, અનંત જ્ઞાન Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન અને અનંત સુખથી વિરાજમાન એટલે શેલે છે અને મહા ઉદ્યોતકર એટલે પ્રકાશકર એવા બાર ગુણ જેઓમાં પ્રગટે છે તે સદેવ છે. તે બાર ગુણ આ પ્રમાણે છે:- આઠ પ્રાતિહાર્ય – અશેક વૃક્ષ, સુરપુષ્પવૃષ્ટિ, દિવ્ય ધ્વનિ, ચામર, સિંહાસન, ભામંડળ, દુંદુભિ અને છત્ર; અને ચાર અતિશય— અપાય-અપગમ-અતિશય, જ્ઞાન–અતિશય, પૂજા-અતિશય અને વચન–અતિશય. આ સદેવતત્ત્વ, ઉત્તમ સૂત્રથી એટલે આગમ અથવા બીજા સલ્ફાસ્ત્રોથી જાણવું અવશ્યનું છે. સર્વથી શ્રેષ્ઠ દેવ છે તેથી પહેલા સદેવનું સ્વરૂપ કહ્યું, તેમણે ઉપદેશેલે ઘર્મ તે પછી કહ્યો અને પછી તે ઘર્મને સમજાવનાર ગુરુનું સ્વરૂપ કહ્યું. શિષ્યની અપેક્ષાએ ગુરુ પ્રથમ છે, કારણ કે તે દેવ અને ઘર્મને ઓળખાવે છે; તેથી “સપુરુષમાં જ પરમેશ્વરબુદ્ધિ અને જ્ઞાનીઓએ પરમ ઘર્મ કહ્યો છે.” (૨૫૪) જેને ઘમે સ્વાદુવાદ છે. નવકારમંત્રમાં પણ સિદ્ધ પહેલા અહંતને નમસ્કાર કર્યા છે. - - - - શિક્ષાપાઠ ૯. સધર્મતત્વ શિક્ષાપાઠ બીજામાં સામાન્યપણે ઘર્મ વિષે કહ્યું હતું, હવે અહીં વિશેષપણે ભેદ પાડીને કહે છે. વસ્તુસ્વભાવ ધર્મ, રત્નત્રય ધર્મ, દશલક્ષણધર્મ, અહિંસા ધર્મ એમ અનેક પ્રકારે ઘર્મ કહેવાય છે તે સધર્મ છે. બાકી ઘર્મ શબ્દ અનેક અર્થમાં વપરાય છે. રાજાને ઘર્મ, સ્ત્રીને ઘર્મ વગેરે – અહીં “ઘર્મ” શબ્દ ફરજના * કે * * * * Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - મોક્ષમાળા–વિવેચન અર્થમાં છે. અનાદિકાળથી આ આત્મા કર્મજાળનાં બંધનથી સંસારમાં રઝળ્યા કરે છે. જેમ માછલાં જાળમાં સપડાઈ જાય છે તેમ જીવ કર્મરૂપી જાળમાં સપડાઈ જાય છે અને દુઃખી થાય છે. સમયે માત્ર પણ તેને ખરું સુખ નથી. ખરું સુખ = સમાધિ સુખ. સમકિત ન થાય ત્યાં સુધી એક સમય પણ તેની પ્રાપ્તિ નથી. આત્માનું શાશ્વત સુખ સમકિતની ફરસના થાય તેને સમજાય. આ આત્મા અગતિને સેવ્યા કરે છે. સંસારમાં દુઃખના પ્રમાણમાં સુખ અતિ અલ્પ છે. અનંતકાળની અપેક્ષાએ દુઃખમાં ઘણું ભવ ગાળ્યા પછી એકાદ ભવમાં સારી ગતિ મળે ને શાતા સુખ મળે. ધર્મ આરાધે ત્યારે સારી ગતિ થાય અને મેક્ષ પણ પામે. ઘર્મ આત્માને અગતિમાં પડતા અટકાવે છે. અધોગતિ એટલે નરકતિર્યંચમાં ન જવા દે અને મનુષ્ય, દેવમાં લઈ જાય, તે ઘર્મ. | સર્વજ્ઞ ભગવાને ઘર્મતત્વના જુદા જુદા ભેદ કહ્યાં છે. તેનું મુખ્ય બે ભેદ છેઃ વ્યવહાર ઘર્મ અને નિશ્ચય ઘર્મ. વ્યવહારધર્મમાં દયા મુખ્ય છે. “લા ઘરનો ઘ” સત્ય, અચૌર્ય, બ્રહ્મચર્ય અને અપરિગ્રહ એ ચારે દયા સહિત હોય તે જ ધર્મ છે. સ્વ પર દયાને માટે એ ચારે છે. તેથી મુનિઘર્મ, ગૃહસ્થઘર્મ એ સર્વ વ્યવહારધર્મ દયામાં સમાય છે. હવે દયાના આઠ ભેદ ગણાવે છે – (૧) દ્રવ્યદયા–ઘરનાં કે બીજું કામ કરતાં જેમ બને તેમ બીજા જીવેને દુઃખ ન થાય, હિંસા ન થાય તેમ યત્નાથી વર્તવું. દશ પ્રાણ દ્રવ્યરૂપ છે તે ન હણાય તે દ્રવ્યદય”. 1 . - * * * * * * Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મેક્ષમાળા-વિવેચન (૨) ભાવયા–બીજા જીવેને ભાવ સુધરે, દુર્ગતિમાં ન જાય અને મોક્ષનું કારણ થાય તેમ કરવું, તે “ભાવદયા’. (૩) સ્વદયા–પિતાના આત્માની દયા. આ આત્મા મિથ્યાત્વમાં ખેંચાયેલે તત્વ પામતું નથી અને જિનાજ્ઞા પાળી શકતા નથી, માટે તત્ત્વ સમજી જિનાજ્ઞામાં પ્રવેશ કરે તે “સ્વદયા”. (૪) પરદયા-–પૃથ્વીકાય, અપકાય, તેજકાય, વાયુકાય, વનસ્પતિકાય અને ત્રસકાય, એ છકાય જીવને જાણુને સર્વ જીવની રક્ષા કરવી તે “પદયા”. (૫) સ્વરૂપદયા – પિતાનું ખરું સ્વરૂપ શું છે? તેને વિચાર સદ્ગુરુને બળથી કરે. દેહથી હું ભિન્ન છું, મારા ગુણે જ્ઞાન દર્શન છે, મારા ભાવ નિર્મળ કેમ થાય ? એમ દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય સૂક્ષમ વિવેકથી વિચારે તે “સ્વરૂપદયા”. (૬) અનુબંધદયા – શિષ્ય ગુને કર્યો હોય તેને દોષ કઢાવવા ગુરુ ઘમકાવીને કહે પરંતુ અંતરમાં દયા છે અને જાણે છે કે એથી આનું હિત થશે તે “અનુબંધદયા’. અનુબંધ = પરિણામ, ફળ. (૭) વ્યવહારદયા–ઉપયોગપૂર્વક = લક્ષપૂર્વક. વિધિપૂર્વક = ગ્ય રીતે જેમ ભગવાને કહી હોય તે વિધિથી દયા પાળે, મુનિને કહ્યું હોય તેમ મુનિ વર્તે ગૃહસ્થને કહ્યું હોય તેમ ગૃહસ્થ વર્તે. જેમ કે પાણી ગાળવાની વિધિ વગેરે જેમ કહ્યું હોય તેમ કરે તે વ્યવહારદયા”. (૮) નિશ્ચયદયા–સદૂગુરુએ જે સ્વરૂપ કહ્યું છે અને પ્રગટ કર્યું છે, તે શુદ્ધ સ્વરૂપ જ સાધવા ગ્ય છે અને Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - - - મોક્ષમાળા-વિવેચન એ જ મારું સ્વરૂપ છે. અર્થાત દુગુરુના સ્વરૂપમાં અને મારા સ્વરૂપમાં કઈ ભેદ નથી એમ વિચારવું તે એકતા ભાવ, અને સમ્યકજ્ઞાન-દર્શનચારિત્રમય આત્મામાં લીનતા કરવી તે અભેદ ઉપગ, તે નિશ્ચયદયા', નિશ્ચયધર્મ એટલે મિથ્યાત્વ ટાળવું અને આત્માને આત્મભાવે ઓળખવે. આ સંસાર તે મારી નથી. એથી ભિન્ન, પરમસંગ, સિદ્ધ સહુશ શુદ્ધ આત્મા છું. મેહના વિકલ્પથી હું ભિન્ન છું. સિદ્ધ સદ્નશ એટલે સિદ્ધ ભગવાનના જે. જેવા સિદ્ધ ભગવાન છે તે જ હું છું. શુદ્ધ એટલે વિભાવ રહિત છું. એવી આત્મસ્વભાવવર્તના એટલે આત્માના શુદ્ધ સ્વભાવમાં પરિણમવું તે નિશ્ચયધર્મ છે. પિતાના સ્વરૂપની વાત છે. બીજી અપેક્ષા નથી. અહંત ભગવાને કહેલા ઘર્મથી પિતાને ભય નથી થતું ને સર્વ પ્રાણી પણ અભય થાય છે. મેક્ષ પામે છે. પરિણામની ચંચળતા તે ભય છે. ધ્યાનમાં પરિણામની સ્થિરતા છે. સ્વરૂપદયા એ સમ્યફદર્શનનું કારણ છે, નિશ્ચયદયામાં સમ્યક્રદર્શનની પ્રાપ્તિ છે. વ્યવહારદયા તે કારણ છે અને નિશ્ચયદયા તે કાર્ય છે. શિક્ષાપાઠ ૧૦. સદગુરુતત્ત્વ, ભાગ ૧ જુદા જુદા પાઠમાં લખવાની પદ્ધતિ જુદી જુદી છે. કેઈમાં કવિતા લખે, કેઈમાં નિબંધ લખે, કેઈમાં કથા લખે, તેવી રીતે આ પાઠમાં પિતા-પુત્રને સંવાદ આપ્યા છે. Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન ૨૫ અઘરે વિષય પણ સંવાદરૂપે એટલે વાતચીતરૂપે મૂકીને સરળ કર્યો છે. સદ્ગુરુ વિષે કહેવાનું છે છતાં સાથે સાથે શાળાના શિક્ષકે કેવા હોવા જોઈએ, તેની પણ ઉત્તમ સૂચના કરી છે. નીતિ છે તે ધર્મને પામે છે તે વાત સમજાવવા માટે બે પાઠ લખીને નિશાળના શિક્ષકે કેવા હેવા જોઈએ તે કહે છે શાળાના શિક્ષકેમાં વિદ્વત્તા જોઈએ અને તે સારી રીતે સમજે ને સમજાવી શકે એવા સમજુ જોઈએ. વિદ્વાન અને સમજુ હોય તે જ પ્રભાવ પડે અને છોકરાઓ એનું માને. શિક્ષકમાં વિદ્યા સાથે વ્યાવહારિક સમજણ પણ જોઈએ. શિક્ષક ઊંચા કુળને અને સારા સંસ્કારવાળે જોઈએ. બ્રાહ્મણ = જેનું કામ ભણવું, ભણાવવું હોય તે કાર્યથી બ્રાહ્મણ જ કહેવાય. એનાં વચન બહુ મધુરાં છે એટલે કેઈને અવિવેકથી બેલાવે નહીં, તુંકારા કરે નહીં કે કરવા દે નહીં. શિક્ષક કે શિષ્ય અરસપરસ તુંકારાથી ન લે. કેઈને ખોટું લાગે તેમ બેલતા નથી. બહુ ગંભીર = કેઈ દેષ કરે તે ગંભીર રહે, એકદમ કેધ ન કરે, સહન કરે. ગંભીર છે તેથી બહુ બેલતા ય નથી. બેલે છે ત્યારે જાણે મુખમાંથી ફૂલ ઝરે છે= સુંદર અવનવાં વચન બેલે, જે સાંભળનારને પ્રિય લાગે. કેઈનું અપમાન – તિરસ્કાર કરતા નથી અને સમજણથી શિક્ષા આપે છે, સેટીથી નહીં. હા ! મા ! થિની સમાન. “તારાથી એવું થાય ? એમ પ્રેમથી સુધારે. શાળાએ જવાને હેતુ, વિચક્ષણ થવા અને વ્યવહારની નીતિ, સાંસારિક કલા અને સદ્વર્તન શીખવા Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન માટે છે. શિક્ષક સગુણ હોય છે એ બધું શીખવે. શિક્ષક દુરાચરણી કે એવા એટલે કે નિંદે એવા હોય તે તે બહુ માઠું થાય. તેથી છોકરાઓની ચાલચલગતા અને નીતિ બગડે. સંસારમાં પડવા માટે = સંસાર ચલાવવા માટે. વ્યવહાર નીતિ = વ્યવહારને આચાર. ઘર્મનીતિ = ઘર્મને આચાર. ઘર્મતત્ત્વ = ધર્મનું સ્વરૂપ. પરભવ માટે ધર્મનું સ્વરૂપ જાણવું અને ધર્મનું આચરણ કરવું. સદાચારી = લૌકિક સારા આચાર પાળનારે. જેમ તે વ્યવહારને આચાર સદાચારી શિક્ષકથી ઉત્તમ મળી શકે છે તેમ પરભવ માટે એટલે આત્મકલ્યાણ કરવા માટે ઉત્તમ ગુરુ = સદ્દગુરુ જોઈએ. વ્યવહાર કરતાં ધર્મ ચઢિયાત છે. બેના મહત્ત્વમાં બહુ ફેર છે. સદાચારી શિક્ષક બિલેરીને કકડા જેવા છે. (બિલેરીને કકડે = પાસાવાળે રંગબેરંગી દેખાય તે કાચ. પૈસાના બે મળતા.) અને આત્મઘર્મ - શિક્ષક એટલે સદ્દગુરુ અમૂલ્ય કૌસ્તુભમણિની જેમ દુર્લભ છે. શિરછત્ર! એ શબ્દ માનાર્થે વાપર્યો છે. છત્ર, શેભા અને રક્ષા બને સૂચક છે. તેમ માથે પિતા હોય ત્યાં સુધી રહ્યા છે અને શોભા પણ છે. શિક્ષાપાઠ ૧૧. સદૂગુરુતત્વ, ભાગ ૨ ઘર્મગુરુ પણ ત્રણ પ્રકારના છે. તે ત્રણ પ્રકારની હોડી સાથે સરખાવ્યા છે. (૧) લાકડાની સાચી હોડી જે પેલે પાર પહોંચાડે. તેમ કાઝસ્વરૂપ ગુરુ પોતે તરે Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૭ મોક્ષમાળા-વિવેચન અને બીજાને તારે. (૨) કાગળની રમકડારૂપ હેડી તરતી દેખાય પણ પોતે તરે નહીં અને બીજાને તારે નહીં, પણ એવા કાગળસ્વરૂ૫ ગુરુના આચાર શુભ હોય તેથી કંઈ પુણ્ય ઉપાર્જન કરી શકે. (૩) પથ્થરરૂપ અશુભ આચારવાળા ગુરુ હોય તે પિતે બૂડે અને બીજાને બુડાડે. પથરે બાંધી પાણીમાં પડે તે બૂડી જવાય, તેમ અસગુરુથી સંસાર વધે. કાગળ સ્વરૂપ અને પથ્થર સ્વરૂપ એ બે પ્રકારના ગુરુ આપણે કામના નથી. જિનેશ્વરની આજ્ઞામાં વર્તે તે જ કાણસ્વરૂપ સાચા ગુરુ–તે માત્ર જિનેશ્વર ભગવંતના શાસનમાં છે. હરે જોઈતા હોય તે ઝવેરી પાસે મળે તેમ ઉત્તમ વસ્તુ મેક્ષ, તે ઉત્તમ ગુરુથી જ મળી શકે. ગુરુ જે ઉત્તમ હોય તે નિશ્ચયધર્મ સમજાવી મેક્ષ પમાડે. પ્રભુશ્રીજી કહેતા–તમને કાણાં વગરની નવી નાવમાં બેસાડ્યા છે. માટે તેમાં હાથ-પગ લાંબા-ટૂંકા કર્યા વિના પાંશરા થઈને બેસી રહેશે તે ઠેઠ પેલી પાર પહોંચી જશે. સદ્ગુરુ પાસે શું શિખાય? (૧) તત્વજ્ઞાનના ભેદ– છ દ્રવ્ય, નવ તત્વ વગેરે. (૨) સ્વસ્વરૂપ ભેદ–આત્માના દ્રવ્યગુણપર્યાય, સમ્યફદર્શનજ્ઞાનચારિત્ર, શુભ-અશુભશુદ્ધ ભાવ, ગુણસ્થાને વગેરે. (૩) કાલેક વિચાર– અલકાકાશની વચ્ચે કાકાશ છે, તેમાં આવેલા ક્ષેત્રેનું વર્ણન વગેરે. જેમાં છ દ્રવ્યોનું હેવાપણું છે તે કાકાશ, અને જ્યાં આકાશ સિવાય બીજું કઈ દ્રવ્ય નથી તે અલકાકાશ. (૪) સંસારસ્વરૂપ – ચારગતિરૂપ પરિભ્રમણ, કેવા ભાવથી ક્યાં કયાં જન્મવું પડે વગેરે. તેથી વૈરાગ્ય *- ભા. - - -- - * Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મેક્ષમાળા-વિવેચન થાય. ભવ - તન - ભેગને વિચાર કરવાથી વૈરાગ્ય થાય કે સંસાર તજવા ગ્ય છે. વૈરાગ્ય હોય તે સંસારમાં ક્યાંય સુખ નથી એમ લાગે. ચારે ગતિમાં દુઃખ છે એમ જાણે તે સંસાર સુખરૂપ ન લાગે. એવા ગુરુના લક્ષણ કયાં કયાં ? જેથી વસ્તુ ઓળખાય તે લક્ષણ. જેમ આત્માના લક્ષણ હોય છે તેમ ગુરુના પણ લક્ષણ હોય છે. તે લક્ષણ આ પ્રમાણે છે (૧) ભગવાનની આજ્ઞા કર્મથી છૂટવાની, રાગદ્વેષરહિત સમતા ક્ષમા ઘારણ કરવાની છે, તે જાણે અને પાળે. બીજાને બેઘ કલ્પનાથી આપે નહીં, પરંતુ ભગવાને કહ્યું છે તેવું જ કહે. સદ્ગુરુને ઓળખવા માટે આ મુખ્ય વાત કહી. હવે ભગવાને સાધુને આજ્ઞા કેવી કરી છે તે કહે છે (૨) કંચન અને કામિની એ બેથી સંસાર ટક્યો છે. સુવર્ણ અને સ્ત્રીના તે સર્વેભાવથી એટલે મન વચન કાયાથી ત્યાગી હોય અર્થાત્ એ બન્નેના પ્રલેભનથી સર્વથા છૂટ્યા હોય. (૩) ભાવની શુદ્ધિ માટે વિશુદ્ધ એટલે કેઈ પણ દોષ આવે નહીં એવા આહારજળ લેતા હોય. (૪) બાવીસ પરિષહ સહન કરતા હોય. (૫) શાંત = ક્ષમાવાળા. દાંત = દમન કરનાર, ઇદ્રિને વિષયમાં ન જવા દે તે. નિરારંભી = આરંભ ઉપાધિથી રહિત હેય. જિતેન્દ્રિય = ઇંદ્રિને જીતી લીધી હોય. (૬), સ્વાધ્યાય આદિમાં કાળ ગાળે. (૭) શરીરને નિર્વાહ, ઘર્મને માટે પુરુષાર્થ કરી શકે તે માટે કરતા હોય, પણ કીર્તિ કે શરીરને પુષ્ટ કરવા અર્થે નહીં. (૮) ભગવાને મોક્ષને પંથ કહ્યો છે તે નિગ્રંથ સાધુને આચાર પાળતાં કાયર ન હોય Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૯ પ - - - - ૫ - *- * * -- * * * . . મોક્ષમાળા-વિવેચન એટલે થાકે નહીં. (૯) આપ્યા વિના કંઈ ન લે. સળી પણ જોઈએ તે પૂછીને લે. (૧૦) રાત્રે સર્વ પ્રકારના આહાર એટલે અશન, પાન, ખાદ્ય અને સ્વાદ્ય ખાય નહીં તેમજ રાખે પણ નહીં. (૧૧) સુમભાવ – સમતા _રાખે. (૧૨) નીરાગતાથી સત્યપદેશક = રાગદ્વેષરહિત સત્ય ઉપદેશ કરે. આહાર આદિના કે ચેલાએલીના પ્રલેભનથી ઉપદેશ ન કરે. ટૂંકામાં આવા ગુણ જેનામાં હોય તેને કાષ્ઠસ્વરૂપ સદ્ગુરુ જાણવા. એવા કાષ્ઠસ્વરૂપ ગુરુ પિતે તરે ને બીજાને તારે. આગમમાં = આચારાંગસૂત્ર વગેરેમાં સાઘુઓની રાત-દિવસની પ્રવૃત્તિ જણાવી છે. આપે મને ટૂંકામાં પણ બહુ ઉપયોગી અને કલ્યાણ મય કહ્યું = સદ્ગુરુ વિષે જાણવાની ખાસ જરૂર હતી, કારણ સાચા ગુરુ ઓળખવા જરૂરના છે. તે જાણવાથી ભવિષ્યમાં મારું કલ્યાણ થશે. આ મારા હિતની વાત છે તેથી ભૂલીશ નહીં, સદા વિચારીશ. સદ્દગુરુના સ્વરૂપ સંબંધી સદા ભાવના કરવા એગ્ય છે. ક : શિક્ષાપાઠ ૧૨. ઉત્તમ ગૃહસ્થ સમક્તિની વાત અનાથી મુનિના પાઠમાં કહી. સમકિત થવા સદેવ, સતધર્મ અને સદ્ગુરુનું સ્વરૂપ કહ્યું. સમ્યક્દર્શન સહિત દેશવતી ગૃહસ્થ થાય એ પાંચમા ગુણસ્થાનની વાત હવે કહે છે. જેની વધારે શક્તિ હેય તે મુનિ થાય અને જેની ઓછી શક્તિ હોય તે અણુવ્રત પાળે, જેથી તે ગૃહસ્થ કહેવાય. મુનિપણું ન આવે ત્યાં સુધી ગૃહસ્થ અવસ્થા કહેવાય છે. તેની અગિયાર પ્રતિમામાં Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૩૦ માક્ષમાળા–વિવેચન છેલ્લી એ પ્રતિમાવાળા ઉત્તમ શ્રાવક કહેવાય છે. અહી સામાન્યપણે ઉત્તમ ગૃહસ્થ એટલે આદર્શ ગૃહસ્થ એવા અર્થમાં કહેલું છે. જેને સત્પુરુષના યાગ થયા છે, જે ધ શ્રવણ કરે છે, જે વિવેકી છે અને જે વિનય કરે છે તે શ્રાવક છે. ગૃહસ્થાશ્રમમાં આત્મસાધન ન થાય એમ નથી. ગૃહસ્થાશ્રમમાં આત્મસાધન સાધે તેને ગૃહાશ્રમ પણ વખણાય છે. 66 = જ્યાં માહના વિકલ્પ છે તે સંસાર છે. ઘર, પરિગ્રહૈં, સગાંવહાલા એ માહુનાં નિમિત્ત છે તે રૂપ સંસાર તેને કાજળની કોટડી કહી છે. કુટુંબરૂપી કાજળની કોટડીના વાસથી સંસાર વધે છે.” (૧૦૩ ) ઘણા દોષો લાગે, માત્ર સવા વસુ ધ્યા પળે; તે પણ આ પાઠમાં કહ્યું છે એટલું તો ગૃહાશ્રમી પણ કરી શકે. સામાયિક સમભાવમાં રહેવાનું વ્રત. ક્ષમાપના = પોતાના દોષ થયા હોય તેની ભગવાન પાસે માફી માગવી તે. આલોચના પ્રતિક્રમણ કહેવાય છે. ચેાવિહાર પ્રત્યાખ્યાન =રાત્રે ચાર પ્રકારના આહારના ત્યાગ યમ = અણુવ્રત વગેરે આખી જિંદગી સુધી પાળે તે અને નિયમ = અમુક મર્યાદિત વખત સુધી વ્રત પાળે તે. પરસ્ત્રી પ્રત્યે મા– બહેનની દૃષ્ટિ રાખે, વિકારસૃષ્ટિથી જુએ નહીં. તે વિષે સુદર્શન શેઠનું દૃષ્ટાંત આવશે. સત્પાત્રે દાન = સભ્યશ્રૃષ્ટિ મુનિ અને સમ્યક્દ્ગષ્ટિ ગૃહસ્થ તે સત્પાત્ર છે; સતુ વસ્તુ જેણે પ્રાપ્ત કરી છે તે સત્પાત્ર. ત્યાગ છતાં સમ્યક્દર્શન નથી તે કુપાત્ર છે, તેમને ભક્તિપૂર્વક દાન આપવા યાગ્ય નથી; અન્યદર્શની સંન્યાસી વગેરે અપાત્ર છે. સત્પાત્રે ભક્તિ L Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૩૧ મેક્ષમાળા-વિવેચન પૂર્વક દાન આપે અને દીન દુખી પ્રત્યે અનુકંપાદાન પણ આપે. ઘન દાન માટે વાપરે. શાંત = કુષાય રહિત, મઘુરી = બીજાને મીઠી, સારી લાગે તેવી અને કેમળ = વિનય વાળી, માન વગરની ભાષા બોલે. બેલે છે ત્યારે જાણે ફૂલ ઝરે છે. ગર્વયુક્ત હોય તે કઠોર ભાષા છે. શાસ્ત્રનું મનન કરે એટલે વાંચે, વિચારે. ઘણું મેઢે કરે, વાંચે પણ વિચારે નહીં એમ બને છે. આજીવિકા જેથી મળે તે ઉપજીવિકા એટલે વ્યાપાર વગેરેમાં ન્યાયથી વર્તે. ધર્મની ક્રિયા કરે, વૃષ્ટિ સારી રાખે, સત્પાત્રે દાન દે, ભાષા સારી બેલે અને મનને ધર્મસંબંધી સન્શાસ્ત્રમાં રેકે. એમ બધાં સાઘન સવળાં ક્યાં છે. માબાપને ઉપકાર છે તે બીજા કશાથી વળે તેમ નથી. તેમને પણ ઘર્મ પમાડે તે જ ઉપકાર વળે, તેથી તેમને ચર્ચા વગેરેથી ધર્મ પમાડે. પિતાથી ન સમજે એમ હોય તે મુનિ દ્વારા પ્રેરણા કરે. કૃપાળુદેવે પિતાની માતાને “જ્ઞાનાર્ણવ મુનિને વહેરાવવા સૂચન કરી પછી મુનિશ્રી પાસે તેમને બોધ અપાવ્યો હતે. ઘરમાં જે કામ થતાં હોય તેમાં પણ સ્વચ્છતા અને યત્ના રખાવે. વિચક્ષણતાથી વતી પિતાનું વર્તન ઉત્તમ રાખે તેથી બીજાને અસર થાય. સ્ત્રી, બાળકે બધા ધર્મપ્રેમી અને વિનયી બને. કુટુંબના નાના મોટા સઘળા માણસમાં સંપ રહે તેમ કરે. કુટુંબનું વાતાવરણ સારું હોય તેથી બાળકે સારી રીતે વર્તતાં શીખે, દેખે તેવું કરે. અતિથિ એટલે મહેમાન અથવા આગંતુકનું યથારોગ્ય સન્માન કરે. અતિથિ પ્રત્યે સારા ભાવથી વર્તે Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મેક્ષમાળા-વિવેચન તે સન્માન કહેવાય છે. ઓળખાણ ન હોય તે પણ મહેમાનગીરી કરે. માન પાન આસન શયન અને સંપત્તિ પ્રમાણે અન્ન આપે. જ્યાં સત્સંગ થાય એવું હોય ત્યાં જાય. કૃપાળુદેવ કાવિઠે આવતા ત્યારે સેભાગભાઈ વગેરે પણ આવે. તેમને વિનય કરતા જોઈને બીજાઓ પણ વિનય કરે, બેધ સાંભળે. સમર્યાદ = આટલું મેળવવું એમ મર્યાદા સહિત વર્તે. સંતેષયુક્ત = જે મળ્યું હોય તેમાં સંતોષ રાખે. પિતાની પાસે જેટલું ઘન હોય તેનાથી સંતોષ માની હંમેશા સુખે વર્તે. બીજાના ઘરમાં વાસણ – કુસણ વગેરે ઘણે પરિગ્રહ હોય, શાસ્ત્ર ન હોય, પણ મુમુક્ષુના ઘરમાં શાસ્ત્રસંચય થયા હોય છે. યથાશક્તિ શાસ્ત્ર ઘરમાં હોય તેને ઉપયોગ કરે. પિતે વાંચે, વિચારે અને બીજાને વાંચવા પણ આપે. એમ નવા નવા પુસ્તક ખરીદતાં એકઠાં પણ થાય. સારા ઉપયેગી ઘાર્મિક પુસ્તકે રાખે. આરંભ = હિંસાના કાર્ય. અલ્પ આરંભ એટલે હિંસાના કાર્ય ન છૂટકે અલ્પ કરે. વ્યવહારમાં વર્તતા છતાં હિંસાપાપ ન થાય તે સંભાળે. આ ગૃહસ્થાવાસ ઉત્તમ ગતિ એટલે મેક્ષનું કારણ થાય. ભવ બાકી રહે તે દેવગતિ થાય, પરંપરાએ મેક્ષ થાય. “દેહની જેટલી ચિંતા રાખે છે તેટલી નહીં, પણ એથી અનંત ગણ ચિંતા આત્માની રાખ.” (૮૪) એમ કરે તે જ મોક્ષ થાય, અનંત ભવ એક ભવમાં ટળી શકે. Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૩૩ મોક્ષમાળા-વિવેચન ૩૩ શિક્ષાપાઠ ૧૩. જિનેશ્વરની ભકિત, ભાગ ૧ ગૃહસ્થ અવસ્થામાં ભક્તિ એ કાર્ય (કર્તવ્ય) છે. સત્ય એટલે સાચું કહેનાર. જિજ્ઞાસુ છે તેને સત્ય પામવું છે, અને જેણે અસત્ય ટાળીને સત્ય પ્રાપ્ત કર્યું છે તેને પૂછે છે. જેને સમ્યકત્વ થયું છે તેને અહીં સત્ય કહ્યો છે. સત્ય અને જિજ્ઞાસુને ગુરુ શિષ્ય જેવા કલ્પી સંવાદ લખે છે. જગતમાં ઘર્મ ઘણું છે. શંકર = શિવ, મહાદેવ. બ્રહ્મા = ચાર મઢાવાળી તેમની મૂર્તિ હોય છે. વિષ્ણુના અવતાર માને છે. સૂર્ય, અગ્નિ વગેરેને પૂજવાનું વેદમાં બતાવ્યું છે. પારસીઓ અગ્નિને પૂજે, મંદિરમાં ચંદનને અગ્નિ કાયમ રાખે. ભવાની = ભવ એટલે શંકર, તેની સ્ત્રી ભવાની એટલે પાર્વતી. શક્તિને ભવાની કહે છે. રામકૃષ્ણ પરમહંસ ભવાનીની પૂજા કરતા. પેગંબર = અલ્લાને પેગામ એટલે સંદેશ લાવનાર, મુસલમાની ઘર્મપ્રવર્તક અલ્લાને માને, મૂર્તિને ન માને. ઈશુ ખ્રિસ્ત = ખ્રિસ્તી ધર્મપ્રવર્તક. તેઓ પેલેસ્ટાઈનમાં થયા હતા. એમને કેટલીક રિદ્ધિ પ્રગટી હતી. એમને ઉપદેશ એકંદરે લેકેને હિત કરે તે અને સામાન્ય નીતિને હતે. ખ્રિસ્તી ધર્મ યૂરોપ, અમેરિકામાં ફેલાયે. તેઓ ઈશુને ઈશ્વરને દીકરે માને છે. ખ્રિસ્તી અને મુસલમાનની માન્યતાઓ સ્વર્ગ વગેરેની મળતી છે. એ સિવાય દરેક જાતના માણસો કંઈ ને કંઈ માને. બે ઈટ મૂકીને પણ પૂજે. બુદ્ધનું નામ નથી આપ્યું, કારણ જિજ્ઞાસુએ પ્રચલિત સામાન્ય માન્યતા વિષે પૂછયું છે. Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ જનક ન કરવ નજાર: ૩૪ મોક્ષમાળા-વિવેચન સત્ય કહે છે કે એ બધા દેવે અઢાર દૂષણ સહિત છે તેથી પૂજવા ગ્ય નથી. કારણ કે એ બધાની પાસે સ્ત્રી હોય છે તેથી વિષયી ઠરે છે. શાસ્ત્રને લીધે તેઓ દ્વેષી ઠરે છે. જપમાળા ધારણ કર્યાંથી તેઓનું ચિત્ત વ્યગ્રઅસ્થિર છે એમ સૂચવે છે. ન્યાયયુક્ત કર્યું તેથી કેઈને ખોટું ન લાગે. ભગવદ્ગીતામાં અધ્યાય ૧૮, શ્લેક ૬૬ માં શ્રીકૃષ્ણે કહ્યું છે – सर्व धर्मान् परित्यज्य मामेकं शरणं व्रज । अहं त्वा सर्व पापेभ्यो मोक्षयिष्यामि मा शुचः ॥ મારે શરણે આવ, હું સર્વ પાપ હરી લઉ” એમ કહેનારા અભિમાની અને નાસ્તિક કહ્યા, કારણ તેમને આત્મા અને કર્મની ખબર નથી. વસ્તુ જેમ છે તેમ માને નહીં તે નાસ્તિક આત્મા, કર્મ વગેરેને જેમ છે તેમ માને તે આસ્તિક કહેવાય. કેઈ કેઈના કર્મ લઈ શકે નહીં. કેટલાક એમ માને છે કે ભગવાન હેય તે અવતાર લે છે. ગીતામાં શ્રી કૃષ્ણ કહ્યું છે કે જ્યારે જ્યારે ઘર્મને લેપ થાય છે ત્યારે ત્યારે હું જન્મ લઈને ઘર્મને ઉદ્ધાર કરું છું. વિષ્ણુના જેવીસ અવતાર મનાય છે. અવતાર લેવું પડે તે ત્યાં અમુક કર્મ ભેગવવા બાકી છે. એમ સિદ્ધ થાય છે. જ્યારે કર્મ ભેગવવાના બાકી છે ત્યારે તેઓ ભગવાન શાના? જિજ્ઞાસુ – આટલા બધા તે મેક્ષ પામેલા નથી ત્યારે પૂજ્ય કેણ? - * * * * * * * પત્રકાર * * **- * -- . ++ = * * * * * મ જ " - કેનનન + + + Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૩૫ મોક્ષમાળા-વિવેચન સત્ય – આ બધામાં દેહરહિત એવા અનંત સિદ્ધ અને દેહ સહિત જિનેશ્વર – અરિહંત પૂજ્ય છે. તેમની ભક્તિ અવશ્ય કરવા ગ્ય છે. જિનેશ્વરને કર્મમલહીન કેમ કરી? ચાર ઘાતિયા કર્મથી રહિત છે તેથી મુક્ત કેમ કહ્યા? તે ભવને અંતે મેક્ષે જવાના છે તેથી જીવન્મુક્ત કહેવાય છે. સકળભયરહિત = મેહનીય કર્મ ક્ષય થયું તેથી ભય વગેરે કષાય –નેકષાયથી રહિત થયા છે. સર્વજ્ઞ = સર્વને સંપૂર્ણ જાણનારા. સર્વદર્શી = સર્વને સંપૂર્ણ દેખનારા. જિજ્ઞાસુ– તેઓ કંઈ મોક્ષને પામ્યા નથી તે પછી ઉપાસકને એ મેક્ષ કયાંથી આપે ?” એમ આપે કહ્યું હતું તે આ જિનેશ્વર ભગવાન તે મેક્ષ આપે ને? સત્ય–ના, એ આપે નહીં, પરંતુ આપણને મેક્ષ મળે. અનુપમ = અપૂર્વ – પહેલા ક્યારે ય થ નથી એ પુરુષાર્થ કરવાની જરૂર છે. આપણે એમની ભક્તિ કરીએ તે આપણને એમની દશા સમજાય, એમને પુરુષાર્થ સમજાય અને આપણને પણ તે પ્રાપ્ત થાય એવું છે એમ સમજા ત પ્રાપ્ત કરવા અ૮ ભક્તિથી પુરુષાર્થ થાય છે, વિકારથી વિરક્તતા થાય છે, શાંતિ અને નિર્જરા થાય છે, આત્મસ્વરૂપનું ભાન થાય છે, અને સ્વસ્વરૂપાનંદની શ્રેણએ ચઢતાં મેશ થાય છે. આપણું સ્વરૂપ જોવા માટે ભગવાનના સ્વરૂપનું ચિંતવન દર્પણ સમાન છે. “ જેમ જેમ હું સૂક્ષ્મ વિચારથી ઊડે ઊતરું છું તેમ તેમ તમારા તત્વના ચમત્કારે મારા સ્વરૂપને પ્રકાશ કરે છે.” Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * . -, * મોક્ષમાળા-વિવેચન શિક્ષાપાઠ ૧૪. જિનેશ્વરની ભકિત, ભાગ ૨ આગલા પાઠમાં જિનેશ્વરની ભક્તિ કરવા વિષે સામાન્યપણે કહ્યું. હવે વ્યક્તિગત નામથી ભગવાનની ભક્તિ કરવાનું પ્રયોજન બતાવે છે. તેમનાં ચરિત્ર વાંચ હોય તે તેમનું નામ લેતાં તેમને પવિત્ર આચાર, ચરિત્ર, કેટલાને તાર્યા – એ બધું યાદ આવે. અનંત જ સિદ્ધ સ્વરૂપને પામી ગયા. તેઓ જે કારણથી તે સ્વરૂપને પામ્યા તે કારણે કયાં ક્યાં ? તે કે ભગવાને ઉગ્ર તપ કર્યા. ઉગ્ર તપ શા માટે? ઈચ્છાનિધિ થાય, દેહાધ્યાસ છૂટે, સુખની ઇચ્છા ન રહે તે માટે. કેઈક જ કરી શકે એવાં ઉગ્ર તપ ભગવાને કર્યા છે. મોટાં રાજ્ય છોડી પછી કંઈ ઈચ્છયું નહીં, એ મહાન વૈરાગ્ય ભગવાનમાં હતા. અનંત દયા એટલે એમની દયાને અંત નથી. મનુષ્ય પર જ નહીં પરંતુ પશુ તથા સૂક્ષ્મ જીવેની ત્રણે કાળમાં દયા પળે એ ઉપદેશ ભગવાને આપે. છઠ્ઠા ગુણસ્થાન સુધી દયાના વિકલ્પ હોય તે પછી તે પૂર્વે ભાવેલી દયાના ફળરૂપે સહજ સ્વરૂપે દયા રહે. બધા જીવોનું કલ્યાણ થાય એ ઉપદેશ આપે. મહાન ધ્યાન એટલે શુક્લધ્યાનથી ભગવાને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું. આમ નામથી ભક્તિ કરવાથી એમના ગુણ અને પુરુષાર્થની સ્મૃતિ થાય. મહાવીર ગૃહસ્થ અવસ્થામાં પૂજ્ય હતા, છતાં તે બધું છોડીને ચાલી નીકળ્યા. બધાની સ્પૃહા છોડી. આહાર અમુક દિવસે જ લે, તેમાં પણ સારે નરસે એ ભાવ નહીં. પાંચ ઇંદ્રિયમાં આસક્તિ નહીં. કેઈ દર્શન કરવા આવે તે પણ જુએ કે બોલે નહીં. એક આંખ ચેળવા Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ માક્ષમાળા–વિવેચન ૩૭ જેટલા પણ પ્રમાદ કર્યો નહીં. એ બધું સ્મૃતિમાં આવતાં આપણામાં પણ વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થાય. વિવેક = ભગવાને આત્માર્થે જ દેહ ગાળ્યા છે. ગૃહસ્થ અવસ્થામાં પણુ આત્માને ભૂલ્યા નથી. અવધિજ્ઞાન, લબ્ધિએ છતાં તે પ્રત્યે લક્ષ નહીં, જેમ કૃપાળુદેવને સોભાગભાઇએ લખ્યું કે તમને લબ્ધિ છે ? ત્યારે તેમને યાદ આવ્યું અને જોયું તેમ ( પત્રાંક ૪૫૦ ). પેાતે દેહભાવ ભૂલી ગયા છે અને બીજાને પણ આત્મારૂપે જ જુએ છે. એ બધું સ્મૃતિમાં આવતાં એવા વિવેક આપણા આત્મામાં પ્રગટે. કાળની સ્થિતિનું સૂક્ષ્મ જ્ઞાન = આ અવસર્પિણી કાળ હાવાથી ઊતરતા કાળ છે. ઋષભદેવ ભગવાનથી મહાવીર સુધી આયુષ્ય વગેરે ઘટતા જાય છે. કાળ અનુસાર ઉત્તમ વસ્તુની ક્ષીણુતા થાય છે. આ કાળમાં હીનકર્મવાળા જીવા જન્મે તેથી ભાવ પણ તેવા થાય. એ ઉપરથી કાળનું નામ પડયું. વાસ્તવિક કાળ તા એક સરખા જ છે. ભગવાનનાં ચરિત્ર સંભારવાથી આપણા આત્મા પ્રકાશ પામે છે એટલે જ્ઞાન પામે છે. જ્યાતિ, પ્રકાશ એ જ્ઞાન માટે ઉપમા છે. જૈન ધર્મને વિષે વિ. સં. ૨૦૩૦ થી દ્યોત થશે એમ કહેવાય છે વિક્રમ વીસાતીસથી, થાશે ધર્મ પ્રકાશ; ધર્મ મહિમા વાધશે, પાખંડ મત ખલાસો.” આધુનિક કેળવણી = વર્તમાનમાં અપાતી પાશ્ચાત્ય કેળવણી ધર્મ વિનાની છે. પહેલાની કેળવણી ઘર્મને આધારે હતી. જે મુક્તિ પમાડે તે ખરી વિદ્યા છે. Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મેાક્ષમાળા–વિવેચન સિદ્ધાંતથી તા કાઈ કાર્યનાં કર્મ લઈ શકે નહી પણ અહંભાવ મટવા, ભક્તિ કરવા એમ કહેવાય છે કે ભગવાન ! મને કર્મથી મુક્ત કરેા. ૩૮ શિક્ષાપાઠ ૧૫. ભકિતનો ઉપદેશ (૧) જિનેશ્વરની ભક્તિ કલ્પવૃક્ષ જેવી છે. જેમ કલ્પવૃક્ષની શીતળ છાયા પડે તેમ ભક્તિથી શાંત પરિણામ થાય, કેાધ માન માયા લાભ શમાઈ જાય. જેમ કલ્પવૃક્ષ ઇચ્છિત ફળા આપે તેમ ભક્તિથી વગર ઇચ્છયે પણ પુણ્ય ઘણું બંધાય, તેના ફળરૂપે ભવિષ્યમાં જે ઇચ્છે તે મળે. પુણ્યાનુબંધી પુણ્યથી ફ્રી ભક્તિ થાય એવા મનુષ્યભવ મળે અને માક્ષ થાય. માટે હે ભવ્યો ! જિનભક્તિ કરીને તમે ભવંત ( ભવ + અંત ) એટલે સંસારના અંત પામે અર્થાત્ મેાક્ષ પામેા. (૨) મુદ્દા = આનંદ. ભગવાનની ભક્તિ કરવાથી આત્મસ્વરૂપના આનંદ પ્રગટે છે અને મનમાં સંતાપ, ઉતાપ થતા હોય તે બઘા મટે. ઘણું ખોટું લાગ્યું હાય કે જાણે મરી જાઉં, તે બઘું ભક્તિમાં ચિત્ત જાય તેા મટી જાય છે. મનના રાગ છે તે ભક્તિથી મટે. તાપ એટલે વિશેષ તાપ, દુ:ખ. ઘણા કર્મની નિર્જરા વગર પૈસા ખરચ્ય ( વદામ = દામ વગર ) થાય છે. દાન વગેરેથી થાય તેથી પણ ઘણી વધારે નિર્જરા ભક્તિથી થઈ શકે છે. માટે હું ભવ્યો ! તમે ભગવાનને ભજીને મેાક્ષ પ્રાપ્ત કરી. (૩) ભગવાનને ભજતાં ભગવાનના ગુણા સાંભરે, Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ માક્ષમાળા–વિવેચન ૩૯ તેથી પાતાના ભાવ પણ તેવા રાગદ્વેષ રહિત સદા સમભાવવાળા થશે. ત્યારે પાપ ટળવાથી જડ એટલે સ્થાવર એકેન્દ્રિયના ભવ, મંદ એટલે વિકલેન્દ્રિય (એઇંદ્રિય, તૈઇંદ્રિય અને ચૌરેન્દ્રિય) તથા પશુપક્ષીના ભવ અને અધોગતિ એટલે નરકગતિ ટળી જશે. દેવમનુષ્યભવમાં પણ ઉત્તમ સદ્ગુદ્ધિવાળા થાય. તેથી ભક્તિ એ પરમાર્થથી શુભ મંગળરૂપ છે તેને અતિશય ચાહેાા. હે ભવ્યો ! ભગવાનને ભજીને તમે મેાક્ષ પ્રાપ્ત કરી. (૪) ભક્તિથી શુભભાવ થાય છે, તેથી મન શુદ્ધ થાય છે. મન શુદ્ધ કરવા માટે, મંત્રસ્મરણ એ શ્રેષ્ઠ ભક્તિ છે. નવકારમંત્ર એટલે પંચપરમેષ્ઠીને નમસ્કાર કરવાના મંત્ર. એ નવકારરૂપ મહાપદનું નિરંતર સ્મરણ કરી. એ નવકારમંત્ર શ્રેષ્ઠ છે. બીજા સંસારના મંત્રા લૌકિક છે. માક્ષના કામમાં આવે તે સુમંત્ર છે. પંચપરમેષ્ઠીમંત્રના સાર ‘સહજાત્મસ્વરૂપ’ છે. પ્રભુશ્રીજી ‘સહજાત્મસ્વરૂપ સદા સમરો” એમ પણ કહેતા. હે ભવ્યા ! તમે મંત્રસ્મરણ નિરંતર કરવારૂપ ભક્તિ કરીને મેાક્ષ પામે. its (પ) ભક્તિ કરવાથી રાગકથાના સર્વેથા ક્ષય થાય. તત્ત્વસ્વરૂપ ધારણ થાય ત્યારે પરાભક્તિ આવે. જેમ જેમ ભગવાનનું શુદ્ધ સ્વરૂપ સમજાય, તે સ્વરૂપમાં વૃત્તિ લીન થાય, તેમ તેમ રાગદ્વેષની ક્ષય થાય અને અનંત પ્રપંચ છૂટી જાય. અનાદુિથી પાંચ ઇન્દ્રિયના વિષયેયમાં રાગદ્વેષ કરવાના અભ્યાસ છે, તે ભક્તિમાં વધારે રહેવાથી દૂર થાય છે. જ્યાં સુધી વિષયામાં ચિત્ત હાય ત્યાં સુધી ભક્તિમાં ચિત્ત ચાંટે નહીં. વિષયેાથી વિરક્ત થાય તેને શક્તિમાં શુદ્ધ Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ માક્ષમાળા–વિવેચન તત્ત્વના આનંદ આવે. તેથી કહે છે કે હું રાજચંદ્ર ! એવા અનંત કાળના પ્રપંચાના ક્ષય કરો. અથવા રાજચંદ્ર કહે છે કે હે ભવ્યા ! ભક્તિથી સંસારના પ્રપંચાને ખાળી નાખા અને મેાક્ષ પામેા. ૪૦ -- વિશેષા ભજ એટલે જવું. ભગવાનના સ્વરૂપ તરફ જવું તે. તે તરફ જનારાને ભક્ત કહ્યો. જગતથી જુદો થાય ત્યારે ભક્ત થાય. નવધાભક્તિમાં છેલ્લી ભક્તિનું નામ પરાભક્તિ છે, જેમાં ભગવાન અને પાતામાં ભેદ ન રહે. “ જિન થઈ જિનને જે આરાધે, તે સહી જિનવર હાવે છે (૧) પહેલી કડીમાં ભક્તિ વિષે સામાન્ય કહ્યું કે તે શાંતિ આપે, પરિણામે પુણ્ય ફળ આપે અને છેવટે મોક્ષ આપે. (૨) ખીજી કડીમાં સાક્ષાત્ તત્કાળ ફળ ખતાવ્યું કે ભક્તિમાં ઉચ્છ્વાસ આનંઢ આવે તે દેહભાવ ભૂલે, પોતે અંતરાત્મા થઈને પરમાત્માની ભક્તિ કરે તે તે આત્મસ્વરૂપ પ્રગટે અને મનના તાપ ઉતાપ મટે તથા અતિ નિર્જરા થાય. (૩) ભગવાનને ભજતાં પોતાના ભાવ પણ તેવા થાય. સદા સમભાવી પરિણામ રહે. ભગવાનને ભજતાં ભગવાનનાં ગુણા સદા સાંભરે તેથી પોતાના ભાવ પણ તેવા થાય. (૪) શુભ ભાવ વડે મન શુદ્ધ થાય. એ શુભભાવ નિરંતર રહે તે માટે મંત્ર એ સત્સાધન છે. તેથી મનના વિકારા બધા દૂર થાય. Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન ૪૧ (૫) એ સ્વરૂપ જેમ જેમ આત્મામાં પ્રકાશ પામશે તેમ તેમ રાગદ્વેષ ક્ષય થશે અને જેમ જેમ રાગદ્વેષ ક્ષય થશે તેમ તેમ વળી આત્મસ્વરૂપ વિશેષ પ્રકાશ પામશે. આત્મભાવના કરતાં રાગદ્વેષને ક્ષય થાય. એ રીતે પ્રપંચરૂપ વિષય-કષાયને બાળી નાખે. શિક્ષાપાઠ ૧૬. ખરી મહત્તા પરમકૃપાળુદેવે પુષ્પમાળા – ૭૩ માં વિચક્ષણના લક્ષણમાં મહત્તા કહી છે. મહત્તા એટલે જેથી મનને કૃતકૃત્યતા લાગે. જ્ઞાની તે આત્માનું હિત થાય તેને મહત્તા માને છે અને તે જ ખરી મહત્તા છે. લૌકિક મહત્તા કલ્પિત છે, આત્માનું અહિત કરે છે. સંસારી લેકે પૈસા, કુટુંબ, પુત્ર, અધિકાર વગેરેથી મહત્તા માને છે. અજ્ઞાનને લઈને આવું મનાય છે. આત્મજ્ઞાન હોય તે એવું થાય કે આ બધું તે “આત્માથી સૌ હીન” છે. જ્ઞાની પુરુષ તેને મહત્તા માનતા નથી પરંતુ ઊલટી લઘુતા માને છે. જેટલી પિતાની પુદ્ગલિક મેટાઈ (મહત્તા) ઇરછે તેટલા હલકા સંભવે.” (૮૫) લમીથી ખાવાપીવાનું, માન વગેરે મળે, પણ તેને મહત્તા માનવી ગ્ય નથી. લક્ષ્મી મેળવવા પાપ ગમે તેવા ઘર્માત્માને પણ કરવું પડે. “સુખ વિષે વિચાર’ નામના ૬૩ મા પાઠમાં શેઠ કહે છે–-ત્યાં કેટલાક પ્રકારથી મારે પાપ કરવાં પડ્યાં હતાં.” લક્ષ્મી મેળવવા ઈચ્છા થાય, દુઃખ થાય વગેરે પાપ જ છે. પુણ્યના ઉદયથી મળે તે અભિમાન થાય કે “મેં મેળવ્યું’, એ પણ પાપ છે. બેભાનતા એટલે ગરીબ દુઃખી તરફ લક્ષ ન આપે, Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૪૨ મેાક્ષમાળા–વિવેચન તે. દાન વગેરે ન કરે, મનુષ્ય પ્રત્યેની ફરજનું ભાન રહે નહીં મૂઢતા એ બેભાનતા કરતાં ભારે શબ્દ છે. મૂઢતા એટલે હિત અહિત સમજે નહીં તેથી કરવા ચેાગ્ય કરે નહીં, અવળું સમજે. કુટુંબ મોટું હાય તે ઘણી ઉપાધિ કરવી પડે. ઘણા હાય તા ક્લેશ થાય, સંપ રખાવવા પડે. ઉપાધિથી પાપ થાય. પુત્રની ઇચ્છા કરે છે પણ તેથી એક-બે પેઢી સંભારે પછી કોઈ સંભારતું નથી. એને માટે પણ કમાવવું, ઘર કરવું વગેરે કરે છે પણ તેથી આત્માનું ભલું શું થાય ? અધિકાર મળે અને અમલદાર થાય તેને પરતંત્રતા એટલે પેાતાના ઉપરી હોય તેની ખુશામત કરવી પડે અને અમલમદ એટલે હાથ નીચે હાય તેને ભય પમાડવા જુલમ વગેરે કરવા પડે કે થાય છે. બીજા કરતા હાય તેમ ન કરે તે વિરાધ થાય. તેમાંથી મહત્તા શી મળે ? ઊલટું પાપ વધે અને તેથી મનુષ્યભવ હારી જાય. “ વધવાપણું સંસારનું નરદેહને હારી જવા. ” ( મેાક્ષમાળા – ૬૭ ) આત્માની મહત્તા શાથી છે તે હવે કહે છે. છોડવાની વાત ઉપર કહી, હવે ગ્રહણ કરવાની વાત કહે છે. સત્યવચન મેલે, દયાળુ, ક્ષમાવાન થાય. પરોપકાર એટલે સર્વનું કલ્યાણ થાય તેમ વર્તે. રાગદ્વેષરહિત સમતામાં રહે. સમતામાં સિદ્ધનું સુખ છે. સમતા એ મેાક્ષની વાનગી છે. પુણ્યને લઈને લક્ષ્મી ઇત્યાદિ મળ્યા હોય તેને સવળાં કરે. લક્ષ્મીથી દાન આપે, વિદ્યાશાળાઓ સ્થાપે. વિદ્યાશાળાઓ સ્થાપી પરદુઃખ-ભંજન કેવી રીતે થાય ? તે કે તેમાં ભણનારા વિદ્યા પામીને સાચી સમજણ પામે, Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મેક્ષમાળા-વિવેચન યેગ્યતા વધતાં આત્મજ્ઞાન થાય; તેથી તેમના અનંત કાળના દુઃખ નાશ પામે. માત્ર સ્વસ્ત્રીમાં જ વૃત્તિ રેકી સુશીલ બને, પરસ્ત્રીમાં વૃત્તિ જવા ન દે. કુટુંબના માણસેને સુધારે તેથી જનસમુદાયનું હિતકામ થાય. પુત્રને ગ્ય કરી તેને ઘરને ભાર શેંપી પિતે નિવૃત્ત થઈ ઘર્મમાર્ગમાં પ્રવેશ કરે. અધિકાર હોય તે ડહાપણ વડે એટલે ન્યાયનીતિથી કુશળતાપૂર્વક વર્તી રાજાપ્રજાને ન્યાયનીતિવાન બનાવે અને એ રીતે ઘર્મનીતિને વિસ્તાર કરે. એ બધી મહત્તા કહી, પણ એ મહત્તા ચકકસ નથી. પહેલાં લક્ષમી વગેરે મેળવું, પછી આ રીતે દાન વગેરે કરીશ એમ નિર્ણય કર્યો હોય ત્યાં દેહ છૂટી જાય કે કંઈ થાય તે ઘારણે અધૂરી રહે. કદાચ લક્ષમી મળે તે પણ પૈસા છૂટે નહીં એવી સંસારમેહિની છે. તેથી ખરી મહત્તા તે શુદ્ધ પંચ મહાવ્રત પાળી મુનિધર્મ આરાધે તેમાં જ રહી છે. શિક્ષાપાઠ ૧૭. બાહુબળ ખરી મહત્તા કહ્યા પછી તે વિષે કથા કહે છે. બાહુબળ પૂર્વભવમાં મુનિ હતા તેમણે પ00 મુનિઓનું વૈયાવચ્ચ કરેલું. કોઈનું માથું દાબે, વિહાર કરીને આવે ત્યારે પગ દાબે વગેરે સેવા કરતા. ભરત પણ પૂર્વભવમાં મુનિ હતા, તે બધાને આહાર-પાણ લાવી આપતા. તેના પુણ્યથી ભરત ચક્રવત થયા, છતાં સેવાથી બાહુબળે શરીરબળ વધારે મેળવ્યું. Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મેક્ષમાળા-વિવેચન અદ્ભુત–વીર્ય, યુદ્ધ, તપ, કેવળજ્ઞાન બધું અદ્ભુત છે. સર્વસંગપરિત્યાગ = મુનિ પણું. આસ્રાય = શાસન, હકૂમત, હુકમ ચાલે તે. ભરતે બધા રાજાઓને જીત્યા પરંતુ ચક નગરમાં પેઠું નહીં. ત્યારે ખબર પડી કે અઠ્ઠાણું ભાઈઓએ તથા બાહુબળે તેમનું ચક્રવર્તીપણું માન્ય કર્યું નથી. ત્યાં દૂતે ગયા અને ભરતને અધિકાર માન્ય કરવા કહ્યું ત્યારે અઠ્ઠાણું ભાઈએ તે કષભદેવ ભગવાન પાસે ગયા. ભગવાને ઉપદેશ આપ્યું કે આ મનુષ્યભવ રાજ્ય જોગવવા નથી મળ્યું, પરંતુ આત્મહિત માટે મળે છે. તે સાંભળી બધા સાધુ થઈ ગયા. તેમના પુત્રને ભરતે ગાદી પર બેસાડી પિતાની આણ સ્થાપી. છેલ્લે બાહુબળ એકલા બાકી રહ્યા, તેથી તેમને ત્યાં દૂત ગયે. બાહુબળ ભરત કરતાં બળમાં અધિક હતા. નાના હતા ત્યારે ભરતને ઊંચા ઉછાળી ઝીલી લેતા. ભરતના દૂતે બાહુબળને કહ્યું કે ભારત ૬0,000 વર્ષે દિગ્વિજય કરીને આવ્યા છે માટે તેમની આજ્ઞા સ્વીકારે. બાહુબળે એ પ્રભુતા અંગીકાર ન કરી. પરિણામે ભરત અને બાહુબળ વચ્ચે યુદ્ધ મંડાયું. બાહુબળ લશ્કર લઈને સીમા પર આવી ઊભા રહ્યા. ત્યાં ભારત પણ ખૂબ મોટું લશ્કર લઈને આવી પહોંચ્યા. દેવેએ પૂછતાં બાહુબળે કહ્યું : મારે કંઈ લડવું નથી, પણ મારા રાજ્યમાં આવે તે લડું. પછી ભરતે કહ્યું કે ચક અધ્યામાં પેસતું નથી, તેથી મારે લડવું પડે છે. ત્યારે દેએ કહ્યું? સૈન્યને નાશ શા માટે કરે? તમે બને પરસ્પર લડો. Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન ૪૫. ભારતનું બળ, ચક્રવતી હોવાથી બઘા રાજાઓના સમૂહ કરતાં પણ અધિક હતું. છતાં વ્યક્તિગત યુદ્ધ એટલે વૃષ્ટિયુદ્ધ, શબ્દયુદ્ધ, જલયુદ્ધ, મુષ્ટિયુદ્ધ, મલ્લયુદ્ધ, એમ એક એક યુદ્ધ ચડતા ચડતા પ્રકારે કરતાં દરેક વખતે ભરત બાહુબળથી હાર્યા એમ પાંચ પ્રકારના યુદ્ધમાં હારવાથી ભરત કેઘાવેશમાં આવી ગયા અને બાહુબળ ઉપર ચક મૂકયું તે મારી નાખવા જ. તેથી બાહુબળે પણ, પહેલાં બળ બતાવવા પૂરતું લડતા હતા તે હવે મારી નાખવા જ મુઠ્ઠી ઉગામી. પછી વિચાર્યું કે કદાચ ભરત મરી જાય તે પણ મારી નિંદા થશે કે મોટા ભાઈને મારીને રાજ્ય કર્યું. પછી માન આવ્યું કે મુઠ્ઠી ઉગામી તે પાછી કેમ વળે? એટલી ટેક ખાતર સાઘુ થયા. વળી માન નડ્યું કે ભગવાન પાસે જઈશ તે નાના ભાઈઓને નમવું પડશે. તેથી વનમાં ભૂખ્યા-તરસ્યા સ્થિર ઊભા રહ્યા. બાર મહિના થયા છતાં કેવળજ્ઞાન ન થયું. પછી ભગવાને બ્રાહ્મી અને સુંદરીને પ્રેરણા કરી અને તેમણે ત્યાં જઈને “વીરા મારા, ગજ થકી ઊતરે” એમ કહ્યું ત્યારે બાહુબળે વિચાર્યું કે સાવી જૂઠું બેલે નહીં તેથી મારે હાથી બળી કાઢવું પડશે. એમ વિચારતાં માન પકડાયું અને તરત ભાવ ફયાં કે નમસ્કાર કરવા, માન મૂકવું એ જ સારું છે. એમ વિચારી માન મૂકી નાના ભાઈઓને વંદન કરવા માટે પગલું ભર્યું કે કેવળજ્ઞાનરૂપી અનંત આત્મસંપત્તિને પામ્યા. દિગંબરી કથામાં એમ આવે છે કે હું ભારતની ભૂમિ પર ઊભું છું એ વિકલ્પ બાહુબળને હતું ત્યાં Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મેક્ષમાળા-વિવેચન સુધી કેવળજ્ઞાન ન થયું. ભરતે આવી પૂજા કરી ત્યારે વિચાર્યું કે આના મનમાં તે કંઈ નથી. હું શા માટે વિકલ્પ કરું છું? એમ વિકલ્પથી રહિત થયા ત્યારે કેવળજ્ઞાન થયું માન એ દુરિત એટલે અનિષ્ટ વસ્તુ છે. ચાર કષાયમાં માન મેટું વિઘ્ર છે. માનાદિક શત્રુ મહા, નિજ છંદે ન મરાય; | જાતાં સરુ શરણમાં, અલ્પ પ્રયાસે જાય.” –શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર શિક્ષાપાઠ ૧૮. ચાર ગતિ કેઈ ગતિમાં શાતાની વિશેષતા, કેઈમાં અશાતાની વિશેષતા, એમ ચારે ગતિમાં શાતા-અશાતા જીવ વેદ્યા કરે છે. જેમ વનમાંથી નીકળવાને રસ્તે ન જણાય તેમ સંસારમાંથી છૂટવાને રસ્તે ન જણવાથી જીવ ચાર ગતિમાં ભમ્યા કરે છે. એ ચાર ગતિ ખચીત = અવશ્ય જાણવી જોઈએ. (૧) નરકગતિ :- નરકગતિ પહેલી લેવાનું કારણ વૈરાગ્ય થવા માટે છે. મહા આરંભ = લડાઈ વગેરે હિંસાના કાર્યો તે મહા આરંભ છે. મદિરાપાન = મદિરાપાનથી બેભાન થાય અને બુદ્ધિ ભ્રષ્ટ થવાથી વ્યસન સેવે ને બીજા પાપ કરે. માંસભક્ષણ = માસમાં પણ ઘણા જીવે છે. કેઈ જીવને મારે ત્યારે માંસ મળે. માંસભક્ષણ તીવ્ર હિંસાને પરિણામ વિના ન થાય. એવા Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૪૭ મોક્ષમાળા-વિવેચન જીવે અઘેર = અતિ ઘેર = ભયંકર નરકમાં પાપનું ફળ ભેગવવા જાય છે. ત્યાં લેશ પણ શરીર સંબંધી શાતા નથી, દુઃખમાં વિસામે નથી કે સુખની સામગ્રી નથી. નારકને આકાર માણસ જેવું હોય છે પણ બિહામણે હોય અને અન્ય બિહામણારૂપે પણ વિકિયા કરી શકે. છરપલાની ધાર = છરી જેવાં મેજવાળું, જીભ કાપી નાખે તેવું. સાંકડ = થોડી જગ્યામાં ઘણુંને એકઠા કરે. નરકની જમીને ઊંચી નીચી ખાડાવાળી હેવાથી ખસીને ખાડામાં ભેગા પડે. અશાતાથી બીજા વિલાપ કરે તે સાંભળવું પડે. ત્યાં આંખ મીંચીને ઉઘાડીએ એટલી વાર પણ સુખ નથી. તીર્થંકર જન્મે ત્યારે નરકે પણ જરા વાર શાતા થાય. સંસારમાં જીવે દુઃખ ઘણું ભેગવ્યું છે. સુખ તે કઈ વાર મળે. એ પરથી વિચારે તે જીવ મેક્ષ માટે પુરુષાર્થ કરે, પ્રમાદ ન કરે. (૨) તિર્યંચગતિ - સિંહ, વાઘ, સર્પ, જલચર વગેરે મરીને પાછા પ્રાયે નરકે જાય. તિર્યંચગતિમાં વિવેક હેય નહીં, તેથી ગમે તેમ કરીને ઇંદ્રિયને પિષવા પાપ કર્યા કરે. પંચેન્દ્રિય પશુ કે મનુષ્યમાંથી જ નારકી કે દેવ થાય છે. તિર્યંચગતિમાં જીવ ન સહન થાય એવા ભાર વહે ને ઉપરથી માર પડે ઈત્યાદિના દુઃખ સહન કરે છે. (૩) મનુષ્યગતિ - તેમાં પણ અનાર્ય મનુષ્યની સંખ્યા ઘણી વધારે છે. પશુને જેમ ખાદ્ય-અખાદ્યને વિવેક નથી તેમ કેટલાક અનાર્ય જાતિના મનુષ્યો પણ વિવેકરહિત પશુ જેવા છે. તેઓ પાંચ ઇન્દ્રિયને વશ હાય છે તેથી ગમે તે રીતે વર્તે છે. આર્યદેશમાં પણ મતિહીન, Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૪૮ મોક્ષમાળા-વિવેચન દરિદ્રી, અજ્ઞાન એટલે વિપરીત જ્ઞાનવાળા અને રેગવાળા મનુષ્ય હોય છે. જ્યાં જુઓ ત્યાં દુઃખ. શિક્ષાપાઠ ૬૩ સુખ વિષે વિચાર માં બ્રાહ્મણે ભારતમાં બધે ફરીને જોયું તેમ બધે વધારે ઓછું દુઃખ મનુષ્યજીવનમાં છે. (૪) દેવગતિ – પુણ્ય બાંધીને દેવમાં ઊપજે. ત્યાં સુખની સામગ્રી હોવા છતાં ભાવે અશુભ થાય છે. ત્યાં પણ જીવ કપાય સહિત છે, તેથી જેમ ઊનું ધી બાળે તેમ ભેગે ભેગવે છતાં દુઃખી જ છે. ચાર ગતિ સામાન્યરૂપે એટલે રાજા, ઈન્દ્ર વગેરે વિશેષ ભેદ પાડ્યા વિના કહી. હવે મનુષ્યગતિના બાળ, યુવાન વગેરે અવસ્થાઓનું વિશેષ વર્ણન કરે છે– સુકુમાર = નાજુક, કમળ. ગર્ભમાં શરીર બહુ આળું હોય છે, તેને ગરમી કે જંતુ અડે તે બહુ જ લાગે. ગર્ભમાં મળ મૂત્ર લેહી પરમાં નવ મહિના રહેવું પડે છે. કેદખાનામાં પણ એવું ન હોય. નરકના જેવું દુઃખ છે. જન્મ સમયે પ્રદેશ સંકેચાય તેથી ગર્ભ કરતા અનંત ગણું વેદના થાય. બાળપણે પરાધીન હોય, શું થયું છે તે જાણ્યા વિના એસડ પાય તે પીવું પડે, માર મારે તે સહેવું પડે વગેરે. યુવાવયમાં નિંઘવૃષ્ટિ = જ્ઞાની પુરુષ નિંદે એવી વર્તન, વ્યસન વગેરેમાં સુખની માન્યતા થાય છે. વૃદ્ધાવસ્થા બધી રીતે દુઃખરૂપ છે. સુખ ક્યાં છે ? મરણ સમયે પણ કેટલી બધી વેદના છે ? બઘાન કરતાં– જન્મની વેદના કરતાં પણ મરણની વેદના વિશેષ હોય છે. કારણ આત્માના પ્રદેશોને દેહથી છૂટા પડવાનું હોય છે. તે આઘાપાછા થવા માંડે ત્યારે અતિ વેદના થાય છે. Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન ૪૮ માટે પ્રમાદ વિના વિચક્ષણ પુરુષ આત્મકલ્યાણને આરાધે છે. શિક્ષાપાઠ ૧૯. સંસારને ચાર ઉપમા, ભાગ ૧ ચાર ગતિ એ જ સંસાર છે. એ ચાર ગતિના દુખે સમજાવવા સંસારની ચાર ઉપમા કહે છે. મહાતત્ત્વજ્ઞાની એટલે કેવળજ્ઞાની સંસારને મુખ્યપણે સમુદ્રની ઉપમા આપે છે. વિષયરૂપી મે જાઓ એટલે ઇંદ્રિ દ્વારા સુંઘવું, સાંભળવું, ચાખવું એમ એક પછી એક જે વૃત્તિઓ ઊઠે છે તે રૂપ મોજાઓ છે. જ્યાં કામ – વિષયકષાય ઘણું હોય ત્યાં સંસારસમુદ્ર બહુ ઊંડે છે, તેમાં મેહરૂપી ભમરીમાં ગૂંચવાયે તે નીકળવું મુશ્કેલ છે. જ્યાં છીછરું પાછું હોય એટલે અલ્પ વિષય હોય ત્યાં જીવ તૃષ્ણારૂપી કાદવમાં ખેંચી જાય છે. પણ નીચે ટેકરા હેય તે ખરાબા કહેવાય. તેની સાથે વહાણ અથડાઈને ભાંગી જાય. તેમ સંસારમાં સ્ત્રી-પરિચય ઉપરથી સારું લાગે, તેમાં મીઠાશ આવે પણ આત્માને તે હાનિ કરે છે. સમુદ્ર શીતળ દેખાવા છતાં તેમાં વડવાનળ નામને અગ્નિ હોય છે, તેમ સંસારમાં સુખ છે એમ મનાય છે, તે માયા છે. તે ઉપરથી શીતળ દેખાય છે, પણ અંદરથી આત્માને બાળે છે. સંસારનાં દુઃખને ખ્યાલ આપવા ઉપમાઓ આપી છે. વહાણ ભાંગી જાય તે કેટલું દુઃખ થાય! તેમ સ્ત્રીઓરૂપી ખરાબા અને કામરૂપી તેફાનથી ઘર્મરૂપ વહાણ ડૂબી જાય તે જીવ સંસારને તળીએ જઈ બેસે. સમુદ્રમાં ચારે બાજુ ભય હેય તેમ સંસારમાં બધે દુઃખ છે. Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૫૦ મોક્ષમાળા-વિવેચન બીજી અગ્નિની ઉપમા–આ લેક ત્રિવિધ તાપથી બળે છે. ત્રિવિધ તાપ એટલે આધિ વ્યાધિ ઉપાધિ અથવા જન્મજરામરણજન્મવું, મેટા થવું ને મરી જવું સંસારમાં બધે એવું ચાલ્યા કરે છે. પાંચ ઇન્દ્રિયના વિષયમાં મેહ કરવાથી સંસાર અગ્નિ વધે છે. ત્રીજી અંધકારની ઉપમા–મિથ્યાત્વરૂપી અંધકારથી સત્યને અસત્ય, નાશવંતને નિત્ય, અપવિત્રને પવિત્ર માનવારૂપ વિપરીત માન્યતા થાય છે. સંસારમાં કયાંથી આવ્યો છે, ક્યાં જવું છે તેની જીવને કાંઈ ખબર નથી. બેભાન દશા છે. જેમ અંધકારમાં વસ્તુ ઓળખાય નહીં તેમ સંસારમાં કરવા ગ્ય, ન કરવા ગ્ય, સત્સંગકુસંગ, સગુરુ-કુગુરુ વગેરે ન સમજાય. જેમ અંધકારમાં આ ફાડી ફાડીને જુએ તેય ન દેખાય, તેમ કેવળજ્ઞાન વગેરે શક્તિ હોવા છતાં સંસારરૂપ આવરણથી જીવ મેહાંધ બની જાય છે. અંધારામાં ઘુવડ, સાપ, શિયાળ વગેરે ઉપદ્રવ કરે, તેમ અજ્ઞાન અવસ્થામાં લેભ, માયા, છળ-કપટ વગેરે જીવને દુઃખી કરે છે. શિક્ષાપાઠ ૨૦. સંસારને ચાર ઉપમા, ભાગ ૨ ચથી શકટચકની એટલે ગાડાના પૈડાની ઉપમા – પૈડા વચ્ચે જેમ લેઢાની ઘરી કાળી હોય તેમ મિથ્યાત્વ અને અનંતાનુબંધી કષાય કાળા છે. સંસારચકમાં શંકા પ્રમાદ આદિ રૂપ આરા આત્માને સંસારમાં ફેરવ્યા કરે છે, દુઃખ આપે છે. Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૫૧ મોક્ષમાળા-વિવેચન આ સંસારને જેટલી નીચ ઉપમા આપે તેટલી થડી છે. આત્માને સંસાર દુઃખકારી છે એ સમજાવવા માટે અહીં ચાર ઉપમા આપી છે. તેમજ બીજી પણ અનેક ઉપમાઓ આપી શકાય છે. જેમકે (૧) સંસારરૂપી વન છે જેમાં ચાર ગતિ રૂપી રસ્તામાં જીવ ભટકે છે. (૨) સંસારરૂપી નાટકમાં અનાદિથી જી અનેક વેશ ધરીને નાચે છે. (૩) સંસારરૂપી કૂવે છે જેમાંથી શ્રદ્ધારૂપી દેરડાવડે બહાર નીકળી શકાય છે. આ બધી ઉપમાઓ આપવાને હેતુ એ છે કે સંસાર અપ્રિય લાગે અને તેથી છૂટવાની ભાવના થાય. હવે તેથી છૂટવાના ઉપાય બતાવે છે. | ગમે તેટલે મેટ સાગર પણ કાણાં વગરની સારી નાવ અને સારા નાવિકથી તરાય, તેમ સંસારરૂપી સમુદ્ર તરવા માટે ભગવાને કહેલો ઘર્મ અને એ ઘર્મને પમાડનાર સદ્દગુરુ એ બન્નેની જરૂર છે. સમુદ્રમાં જવા આવવાના માર્ગ નકશામાં બતાવ્યા હોય છે, તેમ ભગવાને આખા લેકને નકશો અને ચાર ગતિમાં જવા આવવાના માર્ગ ગુણસ્થાનરૂપે બતાવ્યા છે. જેમકે “અપૂર્વ અવસરમાં સમ્યક્દર્શન થાય ત્યાંથી સિદ્ધ સુધીની દશાઓ બતાવી છે. | ગમે તેવી અગ્નિ લાગતી હોય તે પાણીથી કરી જાય, તેમ સંસાર અગ્નિરૂપ લાગે તે હવે ફરી જન્મવું નથી એમ વૈરાગ્ય થતાં વિભાવરૂપ બંધના માર્ગને મૂકી સ્વભાવમાં વર્તે. સંસારતાપ શમાવવા વૈરાગ્ય જળની જરૂર છે. વૈરાગ્ય જળ હોય તે સંસાર-અગ્નિ વધે નહીં. ગાઢ અંધકાર હોય તે અંધારી રાતે જાણીતા માર્ગમાં પણ ભૂલા પડાય, પણ દવે હેય તે દેખાય; - , , , , , , * જન ની , E Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પર મોક્ષમાળા-વિવેચન તેમ ભગવાનનું તત્વજ્ઞાન એટલે આત્મજ્ઞાનરૂપી દી હોય તે સંસારમાં ભૂલું ન પડાય, તે મોક્ષમાર્ગરૂપ સાચી . અને વસ્તુ બતાવે. - બળદ વિના ગાડું અટકી જાય તેમ રાગદ્વેષ મૂકવાથી સંસારનું પરિભ્રમણ અટકે છે.. RE શિક્ષાપાઠ ૨૧. બાર ભાવના સંસારરૂપી અગ્નિને ઓલવનાર વૈરાગ્ય જળ છે. વૈરાગ્ય પામવા માટે બાર ભાવના લખી છે. (૧) અનિત્યભાવના – જગતના બધા પદાર્થો અનિત્ય છે. એક આત્મા નિત્ય છે. અનિત્ય વસ્તુને મેહ છે તેને લીધે નિત્ય વસ્તુને વિચાર થતું નથી. શરીર નજીક હોવાથી તેના સૌથી વધારે વિચાર આવે છે. આ સંસાર શરીરને લઈને છે. શરીર દુઃખનું કારણ છે, નાશવંત છે, મેહને લઈને સારું લાગે છે તેને અસાર હાડકા-ચામડારૂપ જુએ તે શરીર ઉપરથી મેહ છૂટે અને તે જ સંસાર છૂટે. દેહ માટે સુખની સામગ્રી ઘર વગેરે તે વૈભવ છે. વૈભવ સુખનું કારણ નથી. તે તૃષ્ણા ઉત્પન્ન કરાવી દુઃખી કરી કર્મ બંઘાવે છે. વૈભવ લક્ષમીથી મળે. તે લક્ષ્મી પણ દુઃખરૂપ છે. બહુ પૈસા હોય ને લૂંટાઈ જાય, ખેટ આવે ત્યારે પ્રાણ પણ છૂટી જાય. શરીરમાં ભાવ હોય ત્યાં સુધી વૈભવમાં ભાવ થાય છે. તે માટે પછી લક્ષ્મીની લત લાગે છે. લક્ષ્મીથી જે જોઈએ તે મળે, લક્ષ્મીથી તપસી પણ ચળે. લક્ષમી ચંચળ છે, Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મેાક્ષમાળા–વિવેચન ૫૩ તે કોઈની થઈ નથી. કુટુંબથી સુખ માને, પણ પછી જ્યારે તેમાંનું કોઈ મરી જાય તે ઝૂરે. પરિવાર એટલે નાકર, લશ્કર વગેરે ઘણા હાય પણ મરતી વખતે કોઈ ખચાવે નહીં. શરીર, વૈભવ, લક્ષ્મી, કુટુંબ વગેરે કંઈ સાથે જવાનું નથી. અમુક વખત સુધી મળ્યું છે. સંચાગ છે, તેના વિયાગ થવાના છે. બધું નાશવંત છે. આત્માને હિતકારી નથી. એ બધાં તાત્કાલિક અનુકૂળતા આપનારાં, સુખનાં કારણુ જણાય; પરંતુ તે આત્માનું ખરું હિત લૂટી લે છે. નાશવંત અને અવિનાશીમાંથી કયું લેવા જેવું છે? ઘડો લેવા હાય તટકારામારીને લે છે. તેમ આત્મા અવિનાશી છે તે તેની કાળજી લેવાની છે. પહેલાં ‘આત્મા છે' એવું થાય, તેા પછી ‘તે નિત્ય છે’ એ લક્ષ થાય. અનિત્યભાવના દૃઢ કરી હોય તેને મરણના ભય ન થાય. 4 (૨) અશરણભાવના સંસારની બધી સામગ્રી હાવા છતાં મરણુ વખતે તે બચાવી શકે નહીં'. ઇંદ્ર જેવા પશુ, ઇંદ્રાણી મરી જાય તેને બચાવી શકતા નથી, તે પછી ખીજાને તે શું બચાવી શકે ? એક સદ્ધર્મનું જ શરણુ સત્ય છે. (૩) સંસારભાવના • આત્માને માટે બધી ભાવના કરવાની છે. સંસાર મારા નથી, હું મેાક્ષમયી હું એમ ભાવના કરે. બધી વસ્તુ પરથી મેહ મટી જાય ત્યારે માક્ષસુખ માટે પુરુષાર્થ કરે. આ ભાવનામાં પેાતાની યા વિચારે છે. સંસારમાં પર્યટન કરતાં કરતાં અનાદ્રિથી જન્મમરણ કર્યાં છે તે સંસારી જંજીરથી હું ક્યારે છૂટીશ? Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન દેવાદિ નિમિત્તે દેહભાવ, સંકલ્પવિકલ્પ થાય છે તેથી જે પરિભ્રમણ થાય છે તે સંસાર છે. જ્ઞાની પુરુષ છૂટવાને ઉપદેશ આપે, તે માને નહીં તે લક્ષ રાશીમાં પાછો ભટકે, પણ જ્ઞાનીને ઉપદેશ વિચારે તે ભવને ભય લાગે. “અનંતકાળથી જીવનું પરિભ્રમણ થયા છતાં તેની દુનિવૃત્તિ કાં થતી નથી ? અને તે શું કરવાથી થાય ?” (૧૫) એમ વારંવાર વિચારે. સંસારની ચાર ગતિ અને ચાર ઉપમાન પાઠમાં જણાવેલાં દુઃખ જીવે અનંતી વાર ભેગવ્યાં છે પણ તે ભૂલી ગયા છે. પાંચ ઇંદ્રિયના વિષયે દુઃખરૂપ છે. પુણ્યના ઉદયથી વસ્તુ મળે છે પણ તેથી આત્મામાં આકુળવ્યાકુળતા થાય છે, તેથી તે દુઃખરૂપ છે. લેકે સુખ કહે તેથી તેને સુખ માને, પણ પિતે વિચાર કરતા નથી. એ સુખ ક્ષણિક છે અને દુઃખનું કારણ છે. ઉપરથી સુખ લાગે પણ ઊડું વિચારે તે સંસારમાં બધે દુઃખ લાગે. પિતાનું સ્વરૂપ શું છે તે વિચાર્યું નથી, તેથી દેહાદિને પિતાનું સ્વરૂપ માની સુખદુઃખ માને છે. “નિરંતર ઉદાસીનતાને કમ સેવવો.” (૧૭૨) સંસાર દુઃખરૂપ મનાય ત્યારે ઉદાસીનતા રહે, ક્યાંય રાચવાપણું ન રહે. (૪) એકવભાવના – એકલે થાય ત્યારે સુખ છે. હું એકલે છું એમ સમજે તે પછી બીજા પર મોહ કરવા જાય? એકત્વભાવનાથી અસંગપણું આવે. પછી પારકી પંચાત, અને દેડના પણ વિકલ્પ મૂકીને આત્માને અસંગ, અપ્રતિબંધ, શુદ્ધ, બુદ્ધ, ચૈતન્યઘન ચિતવે અને તે દશા પ્રાપ્ત કરે. Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મેાક્ષમાળા–વિવેચન (૫) અન્યભાવના આ ભાવનામાં બધું આત્માથી ભિન્ન છે, એમ વિચારવાનું હાય છે. એકત્વ અને અન્યત્વ એ એક જ વાતની બે ખાજુ છે. એકત્વમાં હું એકલા છું, અને અન્યત્વમાં બીજા કોઈ મારા નથી એમ વિચારવાનું હાય છે. પોતાના તરફ લક્ષ છે ત્યાં એકત્વભાવના અને પરના લક્ષે વિચારે કે અન્ય મારું નહીં તે અન્યત્વભાવના. મારાથી જુદું હોય તે મારું નહીં. (૬) અશુચિભાવના આ શરીર અપવિત્ર છે. શરીરની અપવિત્રતાના વિચાર કરવા તે અશુચિભાવના છે. અશુચિ શરીરથી હું ન્યા। છું, એમ વિચારે તે શરીરના માહ મટે. જેનાથી આત્મા બગડે તે સર્વ અશુચિ છે. વિભાવા અશુચિ છે. ભેદજ્ઞાન કરવા માટે અશુચિભાવના વિચારવાની છે. ૫૫ (૭) આસવભાવના - કર્મનું આવવું તે આસવ છે. રાગ દ્વેષ, અજ્ઞાન અને મિથ્યાત્વને લઈને કર્મ આવે છે. રાગદ્વેષમાં ચારિત્રમાહની પચ્ચીસ પ્રકૃતિ સમાવેશ પામે છે. રાગ—લાભ૪, માયા, હાસ્ય, રતિ, વેદ = ૧૩ દ્વેષ ક્રોધ, માન×, અતિ, ભય, શાક, જુગુપ્સા` = ૧૨ અજ્ઞાન—મિથ્યાત્વ સહિત જ્ઞાન તે અજ્ઞાન. મિથ્યાત્વ— મિથ્યાદર્શન અથવા વિપરીત માન્યતા. જેમકે દંડને આત્મા માનવા, નાશવંતને શાશ્વત માનવું, અશ્િચને ચિ માનવું, દુઃખરૂપને સુખરૂપ માનવું વગેરે. Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૫૬ મોક્ષમાળા-વિવેચન (૮) સંવરભાવના – કર્મને આવતા રોકવા તે સંવર છે. મેહતા કારણ પલટાવી નાખે તે આસવ જાય અને સંવર થાય. હત આસવા પરિવા, નહિ ઈનેમેં સંદેડ માત્ર વૃષ્ટિકી ભૂલ હૈ, ભૂલ ગયે ગત એહિ.” (હા. ૧-૧૪) મિથ્યાત્વરૂપ ભૂલ મટે તે આસવમાં સંવર થાય. મનવચનકાયાના પ્રનાલથી કર્મ આવે છે. તે મિથ્યાત્વ જતાં જ ઘણે ભાગે રેકાય છે. આત્મામાં ઉપગ રહે ત્યારે કર્મ આવતાં રેકાય તે સંવર છે. (નિર્જરાભાવના – શુદ્ધભાવ હોય તે વખતે તપ વગેરેથી વિશેષ કર્મ નિર્જરી જાય અને નવાં ન બંધાય તે નિર્જરા છે. જે જે કાર્ય કરવું તે આત્માને માટે કરવું, અને આત્માર્થે કરે તે નિર્જરા થાય. જીવ બળવાન થાય તે બધું કરે. જ્ઞાનીપુરુષના છે, તેમના કહેલા માર્ગે જવું જોઈએ. સ્વછંદે કંઈ ન વળે. (૧૦) લેકસ્વરૂપભાવના – લેકમાં ઉત્તિનાં સ્થાન, આકાર વગેરેને વિચાર. તેમાં જીવની ઉત્તિ, સ્થિતિ, મરણ કેવી રીતે થઈ રહ્યું છે તે વિચારવું. લેક પુરુષાકારે કહ્યો છે. તેને વિસ્તાર ૩૪૩ ઘનરજુ પ્રમાણ છે. ત્રસ નાડીમાં ત્રણ સ્થાવર બન્ને પ્રકારના જીવે છે અને ત્રસનાડીની બહાર એકલા સ્થાવર જીવે છે. ત્રણ લેક ઊર્ધ્વ, અધ, તિર્યંગ છે તે સર્વત્ર જીવઅજીવે કરીને ભરપૂર છે. એ વિષે શાસ્ત્રમાં વિસ્તારથી વર્ણન છે તે વિચારતાં વૈરાગ્ય થાય તે મેક્ષ માટે પુરુષાર્થ કરે. Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન ૫૭. (૧૧) બોધદર્લભભાવના – સમ્યજ્ઞાન પામવું જીવને દુર્લભ છે. ચાર ગતિમાં બધે દુઃખ છે. ત્યાં ભમતાં આત્માને સમ્યગ્દર્શનશાનચારિત્રની પ્રાપ્તિ થવી તે બેધિ છે. એકેંદ્રિયથી બેઇંદ્રિયપણું દુર્લભ એમ બેધિ પર્યંત ઉત્તરોત્તર દુર્લભ દુર્લભ વિચારી બેધિ-સમાધિમાં પ્રમાદ ન કર. ને 13 . it . જ : : અનાયુ ન જીક જ છે કૈ : ' ' * * * ,ધારા-- -- - ક . (૧૨) ધર્મદુર્લભભાવના – ધર્મના ઉપદેશક ગુરુ મળવા દુર્લભ છે. તેમને... ઉપદેશ મળશે અને તે ઘારણ કરવાની શક્તિરૂપ દેશનાલબ્ધિ મળવી દુર્લભ છે. તરવા માટે પ્રથમ જરૂરનું શું? સદ્ગુરુ ઘર્મના ઉપદેશક એટલે જ્ઞાની પુરુષના વચનરૂપ શાસ્ત્રને આધાર લઈ બેધ કરે તે, અને શુદ્ધશાસ્ત્રના બેધક એટલે જે સર્વ શાસ્ત્રને પી ગયા હોય એવા ક્ષયે પશમવાળા હેવાથી સહજ બોધ કરે તે શાસરૂપ જ હોય. “સૂત્ર લઈ ઉપદેશ કરવાની આગળ જરૂર પડશે નહીં. સૂત્ર અને તેનાં પડખાં બઘાં ય જણાયાં છે.” (૧૭0) આ ૨૧મ પાઠના વિસ્તારરૂપે કૃપાળુદેવે “ભાવનાબોધ ગ્રંથ દૃષ્ટાંત અને કાવ્ય સહિત લખી મોક્ષમાળાની પહેલાં છપાવી ગ્રાહકોને ભેટ આપ્યું હતું. તેમાં તીવ્ર વૈરાગ્ય અને જ્ઞાનદશાનું દર્શન થાય છે. એ ભાવનાબેઘ ગ્રંથ મેક્ષમાળાની પૂર્તિરૂપે છે. મોક્ષ પામવા માટે સપુરુષે આ બાર ભાવના ભાવે છે. તીર્થંકરને પણ જ્યારે દીક્ષા લેવાના ભાવ થાય ત્યારે તેઓ બાર ભાવતા ભાવે છે. Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૫૮ મોક્ષમાળા-વિવેચન "भव तन भोग विरत्त कदाचित चितये, धन जोबन पिय पुत्त कलत्त अनित्त मे, कोउ न सरन मरनदिन दुःख चहुं गति भयों, सुख दुःख अक ही भोगत जिय विधिवस पर्यो, . पर्यो विधिवस आन चेतन, आन जड जु कलेवरो, तन असुचि, परतें होय आस्रव, परिहरेते संवरो; निरजरा तपबल होय. समकित विण सदा त्रिभुवन भन्यो, दुर्लभ विवेक विना न कबहूं परम धरमविष रम्या." | (વેચાણ) શિક્ષાપાઠ ૨૨. કામદેવ શ્રાવક મહાવીર ભગવાનના સમયમાં ઘણું ઉત્તમ શ્રાવકે થઈ ગયા. તેમાં પણ મુખ્ય દશ શ્રાવકે હતા. તેમાંના એક કામદેવ શ્રાવકની વાત કહે છે. દ્વાદશત્રત = અહિંસા, સત્ય, અચૌર્ય, બ્રહ્મચર્ય, પરિગ્રહ-પરિમાણ એ પાંચ અણુવ્રત, દિવ્રત, ગોપગપરિમાણ, અનર્થદંડ-વિરતિ એ ત્રણ ગુણવ્રત અને સામાયિક, દશાવકાશિક, પૌષધોપવાસ, અતિથિસંવિભાગ એ ચાર શિક્ષાવ્રત. એ દ્વાદશવ્રતને શુદ્ધ રીતે પાળનાર, વળી વિવેકી એટલે ભેદજ્ઞાનવાળ અને નિગ્રંથ-વચનાનુરક્ત એટલે મહાસ્ય જેનું પરમ છે એવા નિસ્પૃહી પુરુષના વચનેમાં તલ્લીનતારૂપ ફૂઢ શ્રદ્ધાવાળે એ કામદેવ નામને શ્રાવક મહાવીર ભગવંતને પરમ ભક્ત હતા. તેને સૌધર્મ ઈન્ડે વખાણ્યપિતે ધર્માત્મા હેવાથી અવધિજ્ઞાનથી જાણીને ઘર્માત્મા કામદેવ શ્રાવકના ગુણગ્રામ કર્યા. મનુષ્યને શું વખાણે છે ? એમ ઈર્ષા કરતે એક તુચ્છબુદ્ધિ દેવ પરીક્ષા કરવા Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * : મેક્ષમાળા-વિવેચન આવ્યો. તેણે ગંભીરતાથી ઈન્દ્રનું કહેવું સાચું ન માન્યું. એ તે સમજાયું એટલે વખાણ કર્યા તેમાં કંઈ નથી. દેવામાં શરીરબળ વિશેષ હોય છે પણ આત્મિકબળથી મનુષ્ય ચઢિયાતા થઈ શકે છે. દેવે ઉપસર્ગ કર્યા પણ ઇંદ્ર કહ્યા મુજબ ગુણવાળો ઘર્મદૃઢ કામદેવ અડોલ – સ્થિરપરિણામી રહ્યો. આ પાઠમાંથી વિશેષ વિચાર એટલે સાર એ લેવાને કે નિગ્રંથપ્રવચનમાં પ્રવેશ કરીને દૃઢ રહેવું એટલે જ્ઞાનીપુરુષની આજ્ઞાથી કરેલા નિયમ – સામાયિક કાર્યોત્સર્ગ વગેરેમાં વૃઢ રહેવું. ગમે તે ઉપસર્ગ આવે છતાં નિયમ તેડે નહીં. ઉપસર્ગ બે પ્રકારના હોય છે -- અનુકૂળ અને પ્રતિકૂળ. ગમતું કરે તે અનુકૂળ અને અણગમતું કરે તે પ્રતિકૂળ. અનેક પ્રકારની લાલચ કે ઘમકીથી પણ ન ચળે. મહાપુરુષને માર્ગે જ ચાલે. સામાયિકના જે દોષે કહ્યાં છે તે ન આવવા દે. ચળવિચળભાવ ન કરે. * પાઈ માટે ઘર્મના સેગન ખાય, શાખ કાઢે એટલે આબરૂ જવા દે. વ્યવહારમાં પણ જેને ઘર્મનું બહુમાનપણું નથી તે પછી ઘર્મમાં એકાગ્ર ચિત્ત રાખવા જાય તે પણ ન રહે. જે વસ્તુનું મહત્વ છે તેમાં ચિત્ત રહે છે. ઘર્મનું મહત્વ હોય તે ધર્મ લૂંટાઈ ન જાય એ લક્ષ રાખે અને તેમાં વૃઢ રહે. શિક્ષાપાઠ ૨૩. સત્ય શેષનાગ ઉપર પૃથ્વી રહેલી છે એમ વૈષ્ણની માન્યતા છે, પણ ખરે પૃથ્વીને આધાર સત્ય છે. કારણ Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૬૦ મિક્ષમાળા-વિવેચન કે ઘર્મ, નીતિ, રાજ અને વ્યવહાર એ સંસારના ચાર મુખ્ય પાયા સત્યને આઘારે ટક્યા છે. -- સત્ય વિના ઘર્મ પ્રકટ થતું નથી. વ્યવહારસત્ય પછી પરમાર્થસત્ય આવે. પરમાર્થસત્યમાં આત્માને લક્ષ રાખીને બોલે. ભગવાને જે જોયું અને કહ્યું તે સત્ય છે. નીતિ – નીતિને માનનાર અસત્ય બોલતા નથી. સત્યને આધારે પ્રામાણિકપણું, ન્યાય વગેરે નીતિના નિયમે ટકી રહે છે. રાજ–રાજાનું વચન માન્ય હોય છે કે તે પળશે જ. પહેલાના જમાનામાં રાજાઓ તાંબાના પતરા પર લખી આપતા તે તેના દિકરાના દીકરા બધા માન્ય રાખતા. વ્યવહાર–અમુક આપીશ એમ કહે એટલે આપે. લેવડદેવડ સત્યને આઘારે ચાલે છે. એક-બીજાના વિશ્વાસે વ્યવહાર ચાલે છે. હાસ્યથી જૂઠું બોલે તે પણ કર્મ બંઘાય છે, જૂઠને ભય નીકળી જાય છે. પછી આગળ વ્યવહાર વગેરેમાં જૂઠું બોલતે થઈ જાય છે. ટેવ પડી હેય એટલે પછી જ્યાં સ્વાર્થ હોય ત્યાં જૂઠું બેલતા પાછો ન પડે. જેમ ચેરી, જુગાર વગેરે શરૂઆતમાં રમતરૂપે કરે, પછી એને વ્યસનરૂપે સે. પર્વતને પિતા ક્ષીરકદંબ નામે હતા. તેની માતાનું નામ સ્વસ્તિમતિ હતું. પર્વત અને નારદ ભણને મેટા અધ્યાપક થયા હતા. એક વાર નારદ પર્વતને ત્યાં આવ્યો અને પરસ્પર વાદ થયા ત્યારે વસુરાજા ન્યાય કરે એમ ઠર્યું, અને જે બેટો પડે તેની જીભ કાપી નાખવી એવી Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મેાક્ષમાળા–વિવેચન ૬૧ શરત કરી. વસુ, રાજા થઈને, સત્યવાદી કહેવાઈને જૂઠું ખેલ્યા તેથી વધારે શિક્ષા પામ્યા. જમીન ફાટી અને વસુ સિંહાસન સાથે તેમાં દટાઈ ગયા. નારદ નારદ સાચા પડ્યો. પરંતુ પર્યંત પણ કહે કે વસુએ બાકડા' કહ્યો માટે હું જ સાચું કહું છું. પર્યંત અસત્ય અને હિંસાના પ્રચારથી જગતમાં મહા ઉપદ્રવ કરાવીને સાતમી નરકે ગયા. નારદ ગુરુના ઉપદેશ પ્રમાણે વર્તીને, અને તેટલા અહિંસા અને સત્ય માટે પ્રયત્ન કરીને છેવટે ચારિત્ર પાળી સર્વાર્થસિદ્ધિમાં ગયા. સ્વસ્તિમતિએ પુત્રના માહથી રાજાને અનર્થમાં પ્રેર્યા તેથી તે નરકે ગઈ. ખેલવું અને સત્ય હતી તેને દુર્ગંધન “ સત્યના જય માટે આપણે સત્ય હોય તે જ જ આચરવું. દુર્યોધનની મા ગાંધારી નમસ્કાર કરવા આવ્યો ત્યારે તેણે કહ્યું થાઓ, ” પણ “ તારા જય થાએ ” એમ ન કહ્યું. એમ આપણે પણ કોઈના ખાટો પક્ષ ન કરવા. પર્વતની જેમ અસત્ય ખેલાઈ જાય તેા તેથી પાછા વળવું, તેને આગ્રહ ન કરવા; નહી તે નાની વાતમાંથી કેટલા અનર્થની પરંપરા ચાલી ? માટે નાની ભૂલ થાય ત્યારે પણ વિચારી પાછા વળવું, ખમાવી લેવું અને ફરી તેવી ભૂલ ન થાય તેમ વિચારી વર્તન કરવું. - અહિંસા એ જ મુખ્ય ધર્મ છે. તેની રક્ષા માટે બાકીના ચાર વ્રત વાડરૂપે છે. અહિંસા પછી સત્ય એ ખીજું મહાવ્રત છે. એનાથી અહિંસાવ્રત હિત મિત અને પ્રિય, શાસ્ત્ર અનુસાર, રક્ષાય છે. સત્ય ધમાનમાયાલાભ ~ - Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન રહિત વચન બોલવું. સાચું બોલે તેને માયા વગેરે કરવી ન પડે, બેફિકર રહે. શિક્ષાપાઠ ૨૪. સત્સંગ જેને સાચું સુખ જોઈતું હોય તે સત્સંગ કરે સુખનું મૂળ સત્સંગ છે. મૂળ = કારણ. કારણ મળ્યું તે કાર્ય થાય. સત્સંગથી કષાય મંદ થાય છે, તેથી પુણ્ય બંઘાયા છે, તેથી સંસારમાં પણ છે જે ઈચ્છે તે સિદ્ધ થાય છે. તેથી સત્સંગ એ સર્વ સુખનું મૂળ છે એમ કહ્યું. કર્મથી છૂટવું તે પવિત્રતા છે. સત્સંગથી કર્મ છૂટવાની શરૂઆત થાય તેથી પરિણામે સિદ્ધ થાય. સત્સંગે સાચી વાત સંભળાય અને પકડાય તે લાભ થાય. સત્સંગને સામાન્ય અર્થ ઉત્તમને સહવાસ અર્થાત્ સારી રીતભાતવાળા પાસે સારી રીતભાત શીખે, ક્ષમાવાળા પાસે ક્ષમા શીખે વગેરે. પણ અહીં તે આત્માની પ્રાપ્તિ થાય એવે સંગ તે સત્સંગ, તે વિષે કહેવું છે. સત્સંગ વિના આત્મગ = આત્મબ્રાંતિરૂ૫ રેગ વધે, એટલે આત્માને દેહ માને અને દેહને આત્મા માને એ રૂપ રેગ વધે. સત્સંગ જેને કર હોય તેણે કુસંગથી બચવું જોઈએ. સત્સંગમાં કંઈક સારી વાત સાંભળી હોય પણ પાછો કુસંગમાં જાય તે પડી મૂકે એક કેટિ વર્ષ કુસંગ કરે તે પણ લાભ ન થતાં અધોગતિમાં લઈ જાય એવાં પાપ તે કરાવે છે. ઘર્મથી પાડી નાખે, ઘર્મ ન કરવા દે એવાં સગાં સંબંધી, વખત રેકી લે એવાં છાપાં, વિકથા તથા કુગુરુ વગેરે કુસંગ છે. અંતરંગના કેધ, માન, માયા, લેભ Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- -- S મોક્ષમાળા-વિવેચન વગેરે આત્માર્થમાં નડે છે તે પણ કુસંગ છે. આત્મા સિવાય બીજા સંકલ્પ-વિકલ્પ વગેરે સર્વ કુસંગ છે. સંસારમાં બધું એવું જ છે તેથી સંસાર કુસંગરૂપ છે. સંસારમાં રુચિ તેને મેક્ષ રુચે નહીં. સંસારના પ્રસંગ મેક્ષની રુચિ થવા ન દે અને થઈ હોય તે તે પલટાવી નાખે. મેહના પ્રસંગે જેમાં છે તે સંસાર છે. જેથી કર્મરૂપી રેગ વધે તે કુસંગ છે. સંસાર અનંત કુસંગરૂપ છે માટે ત્યાગવા યોગ્ય છે. સંસારત્યાગ એટલે શું? તે કે સંસારપિરિભ્રમણના કારણરૂપ કર્મને ત્યાગ કરે. કર્મબંધના મુખ્ય કારણ મિથ્યાત્વ, કષાય અને અજ્ઞાન છે તેને ત્યાગ કરે. આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપને સાધે તે આત્મસિદ્ધિ. જેથી આત્મસિદ્ધિ થાય તે સત્સંગ છે. આત્માના જ્ઞાનદર્શનચારિત્રવડે શુદ્ધ આત્માને સાથે અથવા આત્મા છે, તે નિત્ય છે આદિ છપદના વિચારે કરી શુદ્ધ આત્માને સાથે તે તે સત્સંગ કહેવાય. આત્માની સત્ય માન્યતા, રુચિ થાય તે સત્ય રંગ, જે આત્મા છે તેવી માન્યતા થાય તે સત્ય રંગ અથવા સપુરુષ જે માને છે તેવી માન્યતા તે સત્ય રંગ. એ સત્ય રંગ જે ચઢાવે તે સત્સંગ છે, મેક્ષને માર્ગ બતાવે તે મૈત્રી. મિત્ર હોય તે પિતાના મિત્રને હિત થાય એવું બતાવે. જન્મમરણ જેથી છૂટે તે સાચું હિત. તે જે બતાવે તે મિત્ર. સાચા મિત્ર સદ્ગુરુ. સાચી માન્યતા કરાવનાર અને હિત કરનાર સદ્ગુરુ છે. સાચી શ્રદ્ધા થાય તે હિત જ છે. વાસ્તવિક સત્સંગ અને મૈત્રી એક જ છે, અને એ જ મોક્ષને માર્ગ છે. ઉત્તમ શાસ્ત્ર એટલે જ્ઞાની પુરુષે લખેલાં શાસ્ત્ર જેમાં મેક્ષની વાત Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન હાય, સની વાત હોય એવાં જે સશાસ્ત્ર તે ઉત્તમ શાસ્ત્ર છે. તેમાં નિરંતર એકાગ્ર રહેવું તે પણ સત્સંગ છે. પણ સપુરુષના સમાગમથી વિશેષ લાભ થાય છે. પ્રત્યક્ષ સમાગમે તેને અત્યારે શું કરવાનું છે તે સમજાય, તેવું શાસથી ન સમજાય. પુરુષને એગ હોય તે શાસ્ત્ર પણ તેને વાંચવા ગ્ય હોય તે જ બતાવે, તેથી લાભ ઘણે થાય. જ્ઞાનીની આજ્ઞા ગમે તે હોય તે આરાધવાથી ફરી ભવિષ્યમાં જ્ઞાનીને વેગ થાય. આજ્ઞામાં જ્ઞાની પ્રત્યે લક્ષ રહે છેતેથી ગ્યતા આવે છે. સત્સંગ અને સશાસ્ત્ર કર્મમલ ટાળી આત્માને શુદ્ધ કરે છે. સત્સંગથી વિપરીત કુસંગ છે. લેકે સત્સંગ કહેતા હોય પણ આત્માને તેથી કર્મ બંધાતાં હોય તે તે સત્સંગ શાને? “જેનાથી હંમેશને પરિચય રહી રાગ રંગ ગાન તાન અને સ્વાદિષ્ટ ભેજન સેવાતા હોય તે કુસંગ છે.” એ શરીર અને ઇન્દ્રિયને પિષે છે, અને એથી આત્માની મલિનતા વધે છે તેથી તે કુસંગ છે. સત્સંગથી પ્રાપ્ત થયેલું એક વચન અમૂલ્ય લાભ આપે છે – તેથી જીવ જાગી જાય “ઉતાવળે જવાબ આપે તે અહંકાર છે” એમ પ્રભુશ્રીજીએ કેઈને કહેલું તેની અસર તેને કાયમ માટે થઈ. સપુરુષના વચનથી એને દોષ દેખાય તેથી ટાળે. પુરુષનું એક વચન સાંભરે તે કર્મ બાંઘતે અટકી જાય. એકાંતમાં રહેવું તે પણ સત્સંગ કહ્યો છે. અસંગ થઈ, વિકારરહિત થઈ, રાગદ્વેષરહિત એકલા શુદ્ધ આત્માનું સેવન કરવું તે એકાંત છે. તત્ત્વજ્ઞાનીઓએ મુખ્ય બેધ એકાંત સેવવાને કર્યો છે. એમાં Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૬૫ મોક્ષમાળા-વિવેચન પણ સત્સંગની સ્તુતિ આવી જાય છે, કારણ કે સત્સંગ કર્યો હોય તે જ શુદ્ધ આત્મામાં રહી શકે. શુદ્ધ આત્મામાં રહે એ સત્સંગનું જ ફળ છે. કામદેવ શ્રાવકે ભગવાનના વચને સાંભળ્યાં હતા તે કાર્યોત્સર્ગમાં દૃઢ રહ્યા. એ સત્સંગને જ મહિમા છે. સત્સંગ કર્યો હોય તેનું પ્રવર્તન છૂટવા માટે જ હોય છે. સમસ્વભાવીને સમાગમ એટલે છૂટવાના ભાવવાળા, આત્માને પ્રાપ્ત કરે છે એવા ભાવવાળા જીને પરસ્પરને સમાગમ. વાત ગમે તે થાય પણ લક્ષ એક છૂટવાને જ હેય તેથી ઘણા માણસે હોવા છતાં અને પરસ્પરને સહવાસ છતાં તે એકાંતરૂપ જ છે, અને તેવી એકાંત માત્ર સંતસમાગમમાં રહી છે. સત્સંગે ઘણું વસ્તુઓના ખુલાસા થાય છે. પુરુષને સમાગમ કરવા જ રહેતા હોય ત્યાં માન, રાગદ્વેષ વગેરે ન થાય. જેને છૂટવું હોય તે એવા ભાવને ગૌણ કરી નાખે. વિષયમંડળ ઉપરથી સારું દેખાડે પણ અંદર મેક્ષને ભાવ નહીં હોવાથી તેને લક્ષ માનાદિ પોષવાને હેય, તેથી ત્યાં એકસ્વભાવીપણું નથી. જેને સ્વાર્થ, માયા નથી તે નિર્દોષ. એ નિર્દોષ અને સમસ્વભાવી સમાગમ તે એક બીજા પ્રત્યે સમભાવવાળા, પક્ષપાતરહિત શાંત મુનીશ્વરે છે અને ધર્મધ્યાનમાં પ્રશસ્ત રાગવાળા અલ્પારંભી પુરુષોને પણ કેટલેક અંશે છે, કારણ તેમને અલ્પાશે માયા ને સ્વાર્થ છે તેથી તેમને પરસ્પર કષાયનું કારણ નથી અથવા અલ્પ છે. જ્યાં સર્વથા સ્વાર્થ અને માયાકપટ છે ત્યાં સમભાવ નથી તેથી તે સત્સંગ નથી. Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૬૬ માક્ષમાળા–વિવેચન સત્સંગમાં શું શું થાય ? ૧. ધર્મધ્યાન શું ? કર્મ કેમ છૂટે ? વગેરે શાસ્ત્રોના સુંદર પ્રશ્નો થાય. ૨. સત્પુરુષો કેમ છૂટે છે? કેમ વર્તે છે? એ રૂપ ઉત્તમ જ્ઞાનઘ્યાનની સુકથા થાય. ૩. સત્પુરુષના ચરિત્રા વંચાય, વિચારાય. ૪. આત્માને લક્ષીને વાત થાય તેથી તત્ત્વજ્ઞાનના તરંગની લહરી છૂટે. ૫. ખંડનમંડન માટે નહીં પણ સરલભાવે શાસ્ત્રનું વિવેચન થાય. ૬. મેાક્ષજન્ય કથન એટલે શાથી છુટાય એ પર પુષ્કળ વિવેચન થાય. માયાવી એટલે સ્વાર્થ પોષનાર. આત્મા સિવાયના માયિક સુખ ( ઇંદ્રિય સુખ ) ને અર્થે સત્સંગમાં આવવું તે માયા. છેતરવાના અર્થમાં માયા શબ્દ વપરાય છે. કાર્ય માયિક સુખની ઇચ્છાવાળા સત્સંગમાં ન હોય ? બધાય છૂટવાની ભાવનાવાળા ક્યાંથી હોય ? એમ કોઈ શંકા કરે તો તેનું સમાઘાન કહે છે : કાગડો રાજહંસની સભામાં રાજહંસના પીંછાં ખાસીને ગયા હાય છતાં કા - કા કરે એટલે આળખાય જ, તેમ વચન કે મુખમુદ્રા ઉપરથી માયાવીના અંતરમાં શું છે તે ખબર પડે. અંઘકારમાં જાય નહીં એટલે છાનું ન રહે. સત્સંગમાં ખાવા વગેરેની વાત ન હાય તેથી તેને રસ ન પડે. સત્સંગમાં ઘણાં ખરા આત્માર્થી જીવા હોય તેથી એકાદ માયાવી જુદા જ પડી જાય. તેની વૃત્તિ પોષાય નહીં Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મેાક્ષમાળા–વિવેચન ૬૭ તેથી ફ્રી ફ્રી સત્સંગમાં આવે જ નહીં. બે ઘડી ત્યાં જઈ તે વિશ્રાંતિ લેતા હાય તા ભલે કે જેથી વાત સાંભળતાં ક્વચિત્ સત્સંગનો રંગ લાગે—ગમી જાય. નહી તેા ખીજી વાર તે આવે નહીં. સત્સંગમાં નુકસાન નથી. ત્યાં ખુડાય નહી–પાપ થાય નહી. સત્સંગમાં ખુલ્લી હવાની જેમ આત્માને પાષણ મળે છે-હિત થાય છે. આત્માનું હિત કરવું હોય તા સત્સંગ એ શ્રેષ્ઠ ઉપાય છે. શિક્ષાપાઠ ૨૫. પરિગ્રહને સંકોચવો } . પરિગ્રહ છે ત્યાં ઉપાધિ છે. જ્યાં ઉપાધિ છે ત્યાં અનાથતા છે.” (શિક્ષાપાઠ–૭) વસ્તુ પર મૂર્છા છે તે જીવને ચાતરફથી બાંધી લે છે તે પરિગ્રહ કહેવાય છે. મૂર્છા એ જ પરિગ્રહ છે. મૂર્છા એટલે મારાપણું, વસ્તુમાં મારાપણું થાય તે પરિગ્રહુ. પરિગ્રહને સંકાચવા એટલે મારાપણું ઓછું કરવું. પણ તે મારાપણું વસ્તુને આધારે થાય છે તેથી વસ્તુની મર્યાદા (હુદ) કરવાનું કહ્યું છે. મર્યાદાઓ કરી હાય તા જ સંતાષ આવે. પ્રથમ હદ બાંધી હાય જેમ કે રૂા. ૨૫૦૦૦ જેટલું થાય તેા પછી ખસ. તેટલું મળે પછી વધારે કમાઈ શકે એવા વખત આવે ત્યારે જો સમજીને મર્યાદા કરી હાય તા તે ન ઓળંગે. મનુષ્યભવ મેાક્ષ માટે છે. વધારે કમાઈશ તા પણ કંઇ સાથે આવવાનું નથી. ‘સરસ્વતીચંદ્ર’ના લેખક શ્રી ગોવર્ધનરામે ચાળીસમા વષે વકીલાત છેાડવી એમ નક્કી કરેલું. ચાળીસમા વર્ષે Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન વકીલાત જામી ત્યારે છોડી દીધી. મર્યાદાવાળાને કલ્પના વધે નહીં. મર્યાદા કરી હોય તે વધારેના સંકલ્પ વિકલ્પ અટકી જાય. - જેમ લક્ષમી આદિને લાભ થાય તેમ લેભ વધે. ઘર્મથી જાણે-સમજે કે આ બેઠું છે છતાં મૂકે નહીં. પરંતુ પરિગ્રહ કેઈ દિવસ સુખ આપે નહીં અને આત્માનું હિત થવા દે નહીં. - જમદગ્નિ ઋષિ હતા. તેમણે સાંભળ્યું કે અપુત્રિયાની ગતિ નથી તેથી ધ્યાનમાંથી ભ્રષ્ટ થઈ રેણુકા નામની રાજ કન્યા સાથે લગ્ન કર્યું. તેને પરશુરામ નામે પુત્ર થયે. એ ત્રષિના આશ્રમમાં રહેતાં બ્રહ્મચર્ય પાળતાં, રેણુકાને લબ્ધિ પ્રાપ્ત થઈ તેથી તે સાડીના પાલવમાં પાણી ભરી લાવે. જમદગ્નિને કામધેનુ ગાય મળી અને પરશુરામને દિવ્ય પરશુ (ફરસી–કુહાડી) મળે. એક વખત રેણુકાના પાલવમાંથી પાણી ગળી ગયું, તેથી તેને વિકાર થયે એમ જાણવાથી જમદગ્નિને કેઘ આવ્યો ને તેને મારી નાખવા પુત્રને આજ્ઞા કરી. પરશુરામે પરશુથી પિતાની માને મારી નાખી. પછી પશ્ચાત્તાપ થવાથી જમદગ્નિએ આખી જિંદગી કોઘ ન કર્યો. કેટલાક વખતે તેને સાહુભાઈ કાર્તવીર્ય ત્યાં આવ્યો. કામધેનુની મદદથી તેની ખૂબ આગતાસ્વાગતા કરી ત્યારે કાર્તવીર્થે લેભથી પિતાના યજમાન જમદગ્નિ ઋષિને મારીને કામધેનુ ગાયને હરી લીધી. આ બનાવથી કેધ પામીને પરશુરામે પિતાના દિવ્ય પરશુ વડે કાર્તવીર્યને તેના સંતાને તથા સૈન્ય સહિત મારી નાખ્યા. કાર્તવીર્થની સ્ત્રી તારામતી તાપસેના Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૬૯ * મોક્ષમાળા-વિવેચન આશ્રમમાં સંતાઈ ગઈ. ત્યાં ભેંયરામાં સુભૂમને જન્મ થ. પરશુરામ રાજા થયે અને દુશ્મનને ભય નિવારવા તેણે નક્ષત્રી પૃથ્વી કરવા માંડી તેણે એક થાળમાં મરેલા ક્ષત્રિયેની દાઢ રાખી હતી. તે વિષે નિમિત્તિયાએ કહેલું કે તારે વેરી જીવે છે, તે આવશે ને આ થાળ લેશે ત્યારે દાઢની ખીર થઈ જશે. આથી પરશુરામે એક ભેજનશાળા બંઘાવી. ત્યાં તેના માણસે આગંતુકને જમાડે અને દાઢને થાળ બતાવે. સુભૂમ આવ્યો ત્યારે દાઢની ખીર થઈ ગઈ. તે ખબર મળતાં પરશુરામ પરશુ લઈ દેડતે તેને મારવા આવ્યો પણ થાળીનું ચક્ર થઈ ગયું અને પરશુરામનું માથું કપાઈ ગયું. પછી દિગ્વિજય કરી સુભૂમ ચકવતી થયો. ચર્મરત્ન = ચૌદ રત્નમાંનું એક રત્ન. સુબૂમ ચક્રવતીએ છ ખંડ મળ્યા છતાં લેભ વધવાથી કંઈ જોગવ્યું નહીં. છ ખંડનું રાજ્ય હેય પણ મમતા ન હોય તે તે પરિગ્રહરૂપ થતું નથી. મિથ્યાત્વ એ જ પરવસ્તુને પિતાની મનાવનાર હેવાથી પરિગ્રહ છે. સમકિત હોય તે “મારું” ન મનાય. પરિગ્રહ એ પાપનું મૂળ છે. લેભ હોય તે 'હિંસા, ચેરી વગેરે બધા પાપ કરે છે, તેથી પરિગ્રહને પાપને બાપ કહ્યો છે. પરિગ્રહત્યાગ અણુવ્રત ન હોય તે બાકીનાં અગિયાર વ્રત પણ દોષિત થઈ જાય છે, બાવીશમા પાઠના વિવેચનમાં શ્રાવકના દ્વાદશત્રત ગણાવ્યા છે. આત્મહિત માટે સત્સંગ કરનારે મૂછને ત્યાગ કરે તેમજ મર્યાદા સહિત વર્તવું. જન્મ “ --" : Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ માક્ષમાળા–વિવેચન કરે. મનન કરવા શિક્ષાપાઠ ૨૬. તત્ત્વ સમજવું શાસ્ત્રો મેાઢે કરે પણ પાતાને તેમાંથી શું કરવાનું છે તે વિચારે નહીં, એ ભૂલ સુધારવા આ પાઠ છે. · ગરથ ( ઘન) ગાંઠે ને વિદ્યા પાઠે'. વીતરાગના વચના શ્રવણ કરે, મુખપાઠ કરે, પછી મનન માટે મુખપાઠ કરવાનું ડાય છે, પણ અર્થ સમજે નહીં તે શું મનન કરે ? થોડું સાંભળીને કે મુખપાઠ કરીને તે પર પ્રૌઢ વિસ્તારપૂર્વક વિચાર કરે, ગંભીરતાથી, વિશાળતાથી વિચાર કરે. દેહથી આત્મા ભિન્ન છે વગેરે વિચારે ખાર ભાવના વિચારે. જ્ઞાનીનાં વચન સૂત્રરૂપ છે. સૂત્ર ઉપર વિસ્તારથી શાસ્ત્ર રચાય છે. તેમ ચેાડું જ્ઞાની પાસે સાંભળ્યું હોય તેનું મહત્ત્વ સમજે અને વિવેકપૂર્વક વિચાર કરે. જ્ઞાનીનાં વચનના આશય સમજી તે પ્રમાણે ભાવ આત્મામાં પ્રગટાવે. જેમકે · વૈરાગ્ય કરવા ' એમ સાંભળ્યું તે તે વિચારી આત્માને વૈરાગ્યમય બનાવે. દરેક પ્રસંગમાં વૈરાગ્યયુક્ત વિચાર કરે અને વર્તે. તત્ત્વને પહેાંચી જવું = વિશેષ મર્મ પામવા. એ કંઈ નાની વાત નથી. કૂદીને દરિયા ઓળંગી જવા એટલે ઘણું અઘરું છે. તત્ત્વ એટલે અર્થ. શબ્દ ઉપરથી તેના ભાવ સુધી જવું. ‘આત્મા' કહેતા આત્માને ઓળખે, એ રીતે કહેનારનાં ભાવને સમજવાં, તેનું નામ તત્ત્વ સમજવું છે. નિગ્રંથપ્રવચન મુખપાઠ કરે એ ઉત્સાહ વડે પુણ્ય બંઘાય. માઢે કરેલું ભાવ થવાનું કારણ છે. ભણેલા ન હાય તેણે મેઢે કરવું જોઈએ, તા ભણેલા જેવું થાય. ગાખવાથી એમાં ને એમાં વૃત્તિ રહેતાં અશુભ ભાવ થાય નહીં તેથી પુણ્ય બંધાય. એમ 6 Co - Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 1 * * * * * મેક્ષમાળા-વિવેચન કરતાં ભાવ ભાસે તે નિર્જરા પણ થાય. બીજી ઈચ્છા ન રાખે, હું બધાની વચ્ચે બેલું વગેરે. “આત્માર્થે કરું એમ હોય તે જ્ઞાનથી કર્મ છૂટે. પણ જ્ઞાનને અહંકાર થાય તે પછી કેમ છૂટે? નિર્જરા અર્થે કરે તે કર્મ ખપે. વાંચતાં ન આવડતું હોય તેને સુંદર અક્ષર તાણેલા લીટા જેવા જણાય, તેવી જ રીતે માત્ર મેઢે કરનાર નિગ્રંથપ્રવચન અને અન્ય ગ્રંથને ભેદ જાણતા નથી. અર્થ વિચારે તે મર્મ સમજાય. ધાર્યા નથી = ઉપગપૂર્વક અર્થ શીખ્યા નથી. તત્વવિચાર = તત્વ ઓળખાય તેમ વિચાર કર, જેથી ભાવ ફુરે. શબ્દ પરથી ભાવ સુધી પહોંચવા સમર્થ બુદ્ધિપ્રભાવ એટલે ઘણી બુદ્ધિ જોઈએ. પણ જેટલી બુદ્ધિ હેય તેટલે વિચાર કરે તે કંઈક સમજાય, તેમ કરતાં ક્ષયોપશમ થાય. પથ્થર પલળે તેમ કંઈક ભાવ ભાસે. માત્ર બોલી જાય પણ અર્થે વિચારે નહીં તે પિટિયું કહેવાય. પિપટને પરિચય = પિપટને વારંવાર બેલાવી. પિપટની બલા જાણે અર્થાત્ પિપટ ન જાણે. ગાનુયેગે = સહજ કારણસર પાથરી = તરત જ. મર્મ = રહસ્ય. બલિહારી જ છે – અપૂર્વ ફળ આપે. ગળ જાણે-અજાણે ખાય તે પણ ગળે લાગે, તેમ નિગ્રંથ પ્રવચન વગર સમયે બેલે તે પણ પુણ્ય બંઘાય. સમજે તે કલ્યાણ થાય. શિક્ષાપાઠ ૨૭. યત્ના બીજા ને હરક્ત ન થાય તેમ સાચવીને કામ કરવું, કાળજી રાખવી એ પ્રકારને જે પ્રયત્ન–પુરુષાર્થ તે Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન યા છે. સાવધાની રાખી, હિતકારી હોય તેમ પ્રવર્તવું તે યત્ના છે. વિવેક એ ધર્મનું મૂળ તત્વ છે તેમ યત્ના એ ધર્મનું ઉપતત્વ છે. મૂળ તત્વ એટલે ઘર્મને પિષનાર એક ઘોરીમૂળ જેવું મુખ્યતત્ત્વ. ઉપતત્વ એટલે વૃક્ષના ઘોરીમૂળ સિવાયના બીજા મૂળિયાની જેમ ગણતત્વ. પ્રવૃત્તિ ન કરતાં સ્થિર રહેવું તે મુખ્ય છે. તેમ ન રહેવાય ત્યારે પ્રવૃત્તિ કરવી પડે છે કેમ કરે તે વિષે નિયમ પાળવાના હોય છે. પાંચસમિતિરૂપ યત્ના સાધુઓ પાળે છે. ગૃહસ્થ પણ યથાશક્તિ પાળી શકે. ચાલવું, બેસવું વગેરે દરેક પ્રકારની પ્રવૃત્તિ આ પાંચ સમિતિમાં સમાવેશ પામે છે. સમ્યફ પ્રકારે પ્રવર્તવું તેનું નામ સમિતિ છે. (૧) ઈસમિતિ–ચાલે ત્યારે હિંસા ન થાય તેમ જોઈને પગલું ભરે. સ્વાધ્યાય કરતે ચાલે ત્યારે જોયા વગર ચાલે તે ઈસમિતિ ન પળે. પ્રવૃત્તિ કરે તે તે સમિતિપૂર્વક હેવી જોઈએ. (૨) ભાષાસમિતિ–બીજાને દુઃખ થાય, વેર બંધાય, પિતાને કર્મ બંઘાય તેવું ન બેલે. કૂથલી, નિંદા ન કરે. બને ત્યાં સુધી બોલવું જ નહીં એ મુખ્ય છે. બેલવું જ પડે તે દેષ ન લાગે તેમ હિત મિત પ્રિય વિચારીને બોલે. (૩) એષણસમિતિ – આહાર-પાણ સંબંધી પાપ ન લાગે તેમ વર્તે. ખાંડવું, દળવું, પાણી ભરવું, ચૂલે સળગાવે, ઝાડું કાઢવું વગેરે પાપપ્રવૃત્તિ આહાર નિમિત્તે ૧ સમિતિ સંબંધી પત્ર – શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર ક્રમાંક ૭૬૭. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૭૩ મોક્ષમાળા-વિવેચન થાય છે, તેમાં દયા કાળજી રાખે તે ત્રસ જીવ બચે. તે માટે ઇંધન ખંખેરી વાપરે વગેરે. (૪) આદાનનિક્ષેપણ સમિતિ – વસ્તુ જોઈને મૂકવી લેવી. કાચના વાસણ સાચવીને મૂકે તેમ લેવા મૂકવામાં ઉપગ રાખે. (૫) ઉત્સર્ગસમિતિ – મળમૂત્રાદિના ત્યાગમાં જીની હિંસા ન થાય તેમ સાચવે. કચર, પાણી વગેરે જીવ ન મરે તેમ નાખે, ચાલવાના રસ્તાથી દૂર નાખે. ગૃહસ્થ અવસ્થામાં જેટલા અંશે સમિતિ પાળી શકાય તેટલા અંશે પણ અસાવધાનીથી એટલે પ્રમાદને લઈને કાળજી ન રાખવાથી પાળી શકતાં નથી, તેટલા અંશે દયા પણ પળતી નથી. માટે ચાલ ધીમી ને ગંભીર રાખવી. બીજાને મેહ ઊપજે તેમ લટકા મટકા કરતાં ન ચાલે. વૈરાગ્ય સહિત ચાલે. પાણી બેવડું ગળણું કરી કાળજીથી ગાળવું. ગળણું બીજા વાસણમાં તારવી લેવું અને સંખારે જીવ ન મરે ત્યાં નાખવે. અનાજની અંદર રહેલા સૂમ 1 જંતુ દાણાની અંદર હોય તેની પણ જ્યણા કરવી. ઘર સ્વચ્છ રાખવાં. સ્વચ્છ ન રાખવાથી ઘણું જંતુઓ ઉત્પન્ન થાય. કચરે, એંઠવાડ ન રાખવાં. કાણ, કેલસા, સંચા વગેરે જોઈ ખંખેરીને સળગાવવાં. તેથી ઘણાં જીની રક્ષા થાય તે દ્રવ્ય દયા અને પિતાને પાપ ન બંધાય તે ભાવદયા. પિતાને કે નેકરેને આ નિયમ પાળવાની ટેવ પાડે તે પછી અઘરું નથી. વિવેકી હોય તે યતાથી વર્તે. Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૭૪ મોક્ષમાળા-વિવેચન શિક્ષાપાઠ ૨૮. રાત્રિભોજન અહિંસાદિ પાંચ મહાવ્રત જેવું રાત્રિભોજન ત્યાગવત છે. પાંચ મહાવ્રતમાં જેમ લાભ છે તેમ રાત્રિભેજન ત્યાગવતમાં પણ લાભ છે. તેથી મહાન ફળ મળે છે, તે વિષે પ્રીતિકરશેઠની કથા “પ્રવેશિકામાં આપી છે. ચાર પ્રકારના આહાર :- (૧) અશન – રોટલા, ભાત, પકવાન્ન વગેરે, (૨) પાન – પાણી વગેરે, (૩) ખાઈમ - ફળ, મે વગેરે, (૪) સાઈમ – પાનસેપારી, એલચી, લવીંગ વગેરે. એ ચારે પ્રકારના આહાર રાત્રે અભક્ષ્યરૂપ છે. પ્રશ્ન – રાત્રિભોજન અભક્ષ્ય શાથી છે? ઉત્તર – જે જાતિને આહાર હોય તે જ જાતિને તમસ્કાય નામના જીવે તેમાં રાત્રે ઉત્પન્ન થાય છે. પાણીમાં પાણી જેવા, દૂધમાં દૂધ જેવા, ભાતમાં ભાતના રંગ જેવા વગેરે. જે રંગને આહાર, તેવા જ રંગના જીવ હેય તેથી દેખાય નહીં. રાત્રે અગ્નિ સળગાવે તેના તાપથી જીવે હણાય. જીવ ખાવામાં આવે છે તે રેગનાં કારણે થઈ પડે. દ્રવ્ય અને ભાવે હિંસાનું કારણ છે. તેથી રાત્રિભેજન અભક્ષ્ય છે. પુરાણમાં પણ રાત્રિભેજનને નિષેધ છે :"अस्तंगते दिवानार्थ आपो रुधिरमुच्यते । अन्नं मांससमं प्रोक्तं मार्कण्डेयमहर्षिणा ॥" “સૂર્ય આથમ્યા પછી પાણી લેહી જેવું કહેવાય છે અને અન્ન માંસ જેવું કહેવાય છે.” એમ માર્કંડેય મહર્ષિ કહે છે. Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ માક્ષમાળા–વિવેચન " न ह्येत सर्वभूतानि निर्द्वन्द्वो निर्भयो भवेत् । न नक्तं चैवमश्नियाद् रात्रौ ध्यान परो भवेत् ॥” —મંજુરાળ (૪. ૨૭) રાત્રે જમવાથી જીવાના દ્રોહ થાય છે, હિંસા થાય છે. રાત્રે ખાવું નહી, રાત્રે પીવું નહી, રાત્રે ધ્યાન કરવું. ધ્યાન કરવા માટે રાત્રી છે.” એમ કૂર્મપુરાણમાં કહ્યું છે. એમ પુરાણામાં અનેક ઠેકાણે નિષેધ છે છતાં પરંપરા રૂઢિથી રાત્રિભાજન પેસી ગયું છે. "हृन्नाभिपद्मसंकोचचंड रोचिरपायतः । अतो नक्तं न भोक्तव्यं सूक्ष्मजीवादनादपि । " ૭૫ ( આયુર્વેદમાં કહ્યું છે કે સૂર્યના અસ્ત પછી હૃદયકમળ અને નાભિકમળ એ બન્ને સંકેચાઇ જાય છે તેથી, અને સૂક્ષ્મ જીવાનું પણ ભાજનની સાથે ભક્ષણ થતું હાવાથી રાત્રિભોજન કરવું નહીં.” એ જ શ્ર્લોકના અર્થ કૃપાળુદેવે અહીં મૂક્યો છે. ભાજનમાં જૂ આવે તો જલંદર થાય, કરોળિયા આવે તા કાઢ થાય, કીડી આવે તા બુદ્ધિ હણાય, માખી આવે તે વમન થાય, ઝેરી પ્રાણી આવે તેા અકાળ મૃત્યુ થાય. જૂ વગેરેમાં એવા પ્રકારનું ઝેર છે તેથી એવા રાગનું કારણ થાય છે. રાત્રે જમે તા ભક્તિ, ધ્યાન વગેરે ન બને. ધ્યાનને માટે દિવસે વખત ન મળે. ટ્વિસની ધમાલમાં ધ્યાન ન થાય. શાંતિ રાત્રે મળે ત્યારે અને તેટલા વખત ધ્યાન કરે. રાત્રે જમે તે ધ્યાન થાય નહી. પશુપંખી પણ માટે ભાગે રાત્રે ખાતાં નથી. રાત્રિભાજન ત્યાગ કરનારે સૂર્યોદય Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૭૬ મોક્ષમાળા-વિવેચન , પછી અને સૂર્યાસ્ત પહેલાં બે ઘડી એટલે ૪૮ મિનિટ છોડી દઈને આહાર કરે, જેથી વ્રતભંગ થવાને સંભવ રહે નહીં. શિક્ષાપાઠ ૨૯. સર્વ જીવની રક્ષા, ભાગ ૧ શિક્ષાપાઠ બીજામાં દયા વિષે કહ્યું હતું. એ જ વાત અહીં ફરી વિસ્તારથી કહે છે. અહિંસા – દયા જે એકે ધર્મ નથી.સતા વરમો ઘા એ સૂત્ર સર્વમાન્ય છે. તે વિષે સૂયગડાંગસૂત્રમાં એક દૃષ્ટાંત આપ્યું છે. જુદા જુદા ઘર્મને આચાર્ય મળ્યા છે. તેમાં ઘણા યજ્ઞાદિ હિંસાને પક્ષ કરે છે. ત્યાં એક જણ અંગારા ભરેલે કડા લઈ આવ્યો અને હાથ ઘરવા કહ્યું. તે પર કડા મૂકવા જતાં બધાએ હાથ પાછા ખેંચી લીધા. ત્યારે તેણે પૂછયું; “કેમ?” તે કહે, “દુખ થાય.” ત્યારે તેણે કહ્યું, “તે પછી બીજા જીવને મારે છે, યજ્ઞમાં હેમે છે તેમને દુઃખ નહીં થતું હોય? તમને દઝાવાય તેથી હાથ ખેંચી લે છે તે હવે બીજા જીવને દુઃખ થાય એ ઉપદેશ કરતા અટકશે.” એમ પિતા પર વાત આવે ત્યારે સમજે. અનાર્ય ઘર્મવાળા માત્ર મનુષ્યની યા સમજે, તેથી અમુક લેકે પશુને બચાવવા પાંજરાપોળ કરે, કીડી વગેરે પ્રાણીને બચાવે તેને જોઈ હસે. તેઓ ઝનૂની એટલે કુર અને મદાંધ એટલે બળનું અભિમાન કરનાર હોવાથી જીવેને મારતાં વિચાર ન કરે. બીજા જ મરી જાય તે તેમને કંઈ લાગણી ન થાય. તેઓ દયાનું લેશ સ્વરૂપ પણ જાણતા નથી. જ્ઞાનીના બોધરૂપ પ્રકાશને આઘારે ખુલ્લા હૃદયથી Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન વિચારે, આગ્રહ એટલે સ્વાર્થના વિચારે દૂર કરી જના પક્ષથી વિચારે તે સમજાય કે સૂમમાં સૂક્ષ્મ જંતુને હણવામાં પણ મહા પાપ છે. જે મને મારે આત્મા પ્રિય છે તે દરેકને તેને આત્મા પ્રિય છે. હું મારા વ્યસન ખાતર એટલે શિકાર, માંસભક્ષણ વગેરે ટેવ ખાતર અને લાભ ખાતર એટલે પીંછાં વગેરેના વ્યાપાર ખાતર અસંખ્યાતા જીવને બેધડક હણું છું, એ મને અનંત દુઃખનું એટલે નરકાદિ ગતિનું કારણ થઈ પડશે, એ વિચાર જ તેમને આવતું નથી. તેઓમાં એવી સાચી બુદ્ધિનું બીજ પણ નથી.. એવી સાચી બુદ્ધિનું બીજ જ્ઞાની પુરુષના બેથી આવે છે. જેના વિશેષ ભાગ્યશાળી છે કે કંદમૂળ, કુળી કુંપળ, દૂઘ નીકળે એવાં ઝાડપાન એ બઘા અનંતકાયવાળાં હોવાથી તેને ત્યાગે છે. પુષ્પપાંખડી જ્યાં દુભાય ત્યાં પાપ છે એ ખરું તત્ત્વ જૈન સમજે છે. એથી પુણ્ય બંઘાય છે તે બધું મહાવીરના તત્ત્વબોઘને આભારી છે. ગબળ એટલે એમને વચન–સમાગમના ચેગથી આપણને બળ મળે છે. ઘન, સ્ત્રી, પુત્ર આદિ પામવા કંઈ દુર્લભ નથી; પરંત ખરું ઘર્મતત્વ, તેની શ્રદ્ધા કે તેને થોડે અંશ પણ પિમ મહા દુર્લભ છે. અંશ એટલે શ્રદ્ધા થવાના કારણે રૂપ બોધના બીજમાંથી એકાદ બીજ પામવું પણ દુર્લભ છે. સાચા પુરુષની આજ્ઞા ઉપાસવાથી જીવ-અજીવનું જ્ઞાન થઈ સમકિત થાય છે. થોડી શ્રદ્ધા હોય, પણ સવળ ચાલે તે પાર પામે. ભગવાને દયા ઉપદેશી તે પ્રમાણે માનવું તે શ્રદ્ધા અને તે પ્રમાણે વર્તાય તે જીવને મેક્ષ સુધી લઈ Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન જાય, આમ દયાનું સરિણામ છે. વળી આપણે કુળધર્મ પણ તે છે. તેને સત્ય રીતે પાળવે. ભગવાનનાં વચને લક્ષમાં રાખવાં કે, સર્વ જીવની રક્ષા કરવી તેમાં પિતાની રક્ષા પણ આવી જાય છે. પાપ કરે તે પિતાને જ ભેગવવું પડે. બીજાને પણ એ વાત અંતરમાં ઠસી જાય એવી યુક્તિ અને વૃષ્ટાંત દ્વારા પેજના કરીને બોધ આપે. શિક્ષાપાઠ ૩૦. સર્વ જીવની રક્ષા, ભાગ ૨ અધિરાજા = જેના હાથ નીચે બીજા રાજા હોય તે, રાજાધિરાજ, માંસલુબ્ધ = માંસમાં વૃદ્ધિવાળા. સામંત = રાજાના સગાઓને જાગીર આપી હોય તે રાજસભામાં બેસે, સામાનિક જેવા હોય. સસ્તાઈ = અધિકતા હોવાથી ઓછી કિંમતે ઘણું મળે. જેને જે વસ્તુ પ્રિય હોય તેની તે વાત કરે, તેમ માંસલુબ્ધ સામંતોએ કહ્યું કે હમણાં માંસની વિશેષ સસ્તાઈ છે. કર્તવ્ય માટે...અભયકુમાર ગયા = બેઘ દેવાના કર્તવ્ય માટે અભયકુમાર તે સામતને ઘેર ગયા. સવા ટાંકભાર = સવા પૈસાભાર. રાજાને પ્રિયમાન્ય છો = રાજાના પ્રિયજનોમાં માન્ય છો, રાજાના વિશેષ માનીતા છો. રાજાધિરાજ શ્રેણિક સભા ભરીને બેઠો હતે માંસમાં ગુદ્ધિવાળા રાજાને સામંત વગેરે સભામાં બેસનારા હતા તે બોલ્યા કે હમણું માંસની અધિકતા હેવાથી સસ્તુ મળે છે. તેમને બેધ દેવાના કર્તવ્ય માટે અભયકુમાર તેઓને ઘેર ગયા અને કહ્યું કે તમે રાજાના પ્રિયજનમાં Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મેાક્ષમાળા–વિવેચન અધિક માન્ય છો તા સવા પૈસાભાર તમારા કાળજાનું માંસ રાજાના ઇલાજ માટે જોઇએ છે તે આપે. પણ કોઈએ માંસ ન આપતાં ઘણું ધન આપ્યું. ૭૯ બીજે દિવસે સામંતાએ સભામાં આવતાં વિચાર્યું કે કોઈએ માંસ આપ્યું હશે ને રાજા સાજા થઈને આવ્યા હશે, કારણ અભયકુમાર અસત્ય ન કહે. પછી અભયકુમારે તેને ખુલાસા કર્યો કે તમને અહિંસાને ધ-શિખામણ મળે તે માટે એમ કર્યું હતું, ધનને ઢગલા બતાવી અભયકુમારે કહ્યું કે એ સવા ટાંક્ભાર માંસ સસ્તું કે માછું ? સામંતાને કાળજાનું માંસ આપવાની વાત સાંભળતાં જ પ્રત્યક્ષ ભય થયા હતા તેથી સમજી ગયા. પ્રબળ એ બિચારા પ્રાણીઓનું ચાલે ા કહે કે અમારા શીંગડાં જોઈએ તેા લઈ જાએ પણ અમને જીવતા રહેવા દો. પણ અવાચક છે તેથી ખેલી શકતાં નથી. તેમને માતનું દુઃખ આપીએ એ પાપનું કેવું કારણ છે ! તે સાંભળી સામંતાએ ‘માંસ ન ખાવું' એવી પ્રતિજ્ઞા કરી. કારણ કે માંસ જીવાથી ભરેલું હોવાથી અભક્ષ્ય છે, ગંધાય છે, મડદારૂપ હોવાથી અપવિત્ર છે અને કોઇ બીજા જીવને માર્યા વિના તે પ્રાપ્ત થતું નથીતેલી હિંસાનું કારણ હોવાથી તે મોટો અધર્મ છે. અભયકુમારે પ્રાણીઓને અભયદાન આપવા વિષે ભાષણ કર્યું તેથી સામંતાએ માંસ-ત્યાગમાં લક્ષ આપ્યું, જે તેમને પેાતાને આત્માના પરમ સુખનું કારણું થયું. પ્રતિજ્ઞા કરવાથી ભવિષ્યમાં મેાક્ષનું કારણ થાય છે. Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૮૦ મોક્ષમાળા-વિવેચન શિક્ષાપાઠ ૩૧. પ્રત્યાખ્યાન સંસ્કૃતમાં “પ્રત્યાખ્યાન” શબ્દ છે, “પચખાણ” એ માગધી ભાષાને શબ્દ છે. ખાવું કે ભેગવવું નહીં, એટલું જ નહીં પણ એ ભણી ચિત્ત જ ન કરવું તે પ્રત્યાખ્યાન છે. આત્માને અહિતકારી વસ્તુને ત્યાગે તે પ્રત્યાખ્યાન. એ વૃત્તિને રોકવાની કસરત છે. એમ કરતાં કરતાં વૃત્તિ રેકાય છે. ચૌદ પૂર્વમાં એક પ્રત્યાખ્યાન નામનું પૂર્વ છે. તેમાં પ્રત્યાખ્યાનના ભેદ, તેના અતિચાર, તેને પ્રાયશ્ચિત્ત એટલે લાગેલા દેનું નિવારણ વગેરેનું કથન છે. પ્રત્યાખ્યાન કરવાને હેતુ, બીજે વૃત્તિ ન જાય તેથી મહા ઉત્તમ છે. વળી એને હેતુ બહુ વિચાર કરે તે સમજાય એ સૂક્ષમ છે. વિચાર કરે તે સમજાય કે જે બધી ક્રિયાઓ કહી છે તે અસંગ થઈ આત્મા ભણી વળવા માટે કહી છે. પ્રત્યાખ્યાન ન કરે તે વૃત્તિ તેમાં જાય તેથી સંવર ન થાય. કારણ કે તત્વરૂપે એટલે ઈચ્છા પાપરૂપ છે એમ ઈચ્છાનું યથાર્થ સ્વરૂપ સમજીને ત્યાગ ન કર્યો. ઈચ્છા – મન - વૃત્તિ થાય તેથી કર્મ બંઘાય. વિકલ્પ થાય ત્યાં જ કર્મ બંધાય છે. પ્રત્યાખ્યાન હોય તે વિકલ્પ થાય નહીં. વસ્તુને સમજીને તે વસ્તુને ભાવ ન રેકે તે ઈચ્છાનું રુંધન કર્યું ન કહેવાય. પ્રત્યાખ્યાન ન કર્યું હોય ત્યાં સુધી કર્મ આવ્યા જ કરે. નિયમ કર્યો હોય અને ભૂલથી – યાદ ન રહેવાથી તેમાં દોષ લાગે છે તે દેશને ટાળવા મહાત્માઓએ પ્રાયશ્ચિત્ત કહ્યાં છે. જે આચાર્ય પ્રાયશ્ચિત્તશાસ્ત્ર ભણ્યા હેય, તેમની પાસે પ્રાયશ્ચિત્ત લેવાનું હોય છે. છતાં Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૮૧ કા ન મન , ના મ - - , , , , કે મન ** » - - , .1. - - મોક્ષમાળા-વિવેચન સામાન્ય નિયમ તે એમ છે કે ઉપવાસ ભાગે હોય તે બીજે ઉપવાસ કરે, એકાસણુના બદલામાં એકાસણું કરે. બાકી તે પ્રાયશ્ચિત્તન ઘણું ભેદ ગુરુ આજ્ઞાનુસાર ગ્રહણ કરાય છે. પ્રત્યાખ્યાન કરવાથી બીજે લાભ એ છે કે થોડી વસ્તુઓમાં જ આપણું મન જાય છે, તેથી મન અવકાશવાળું થાય છે. મનને બોજો ઓછો થાય છે તેથી ઘર્મ સંબંધી સૂક્ષમ વિચાર પણ કરી શકે અને અશુભ વિચાર રેકાય છે તેથી મન ઘર્મ સંબંધી શુભ વિચાર કરી શકે. એ રીતે ધર્મધ્યાનમાં રેકાવાથી મન પવિત્ર અને વિચારશીલ બને છે. મન ઉપર આત્માને કાબૂ આવે તેથી ઘારેલું કામ કરાવી શકાય. મન કાબૂમાં ન હોય તે સ્વચ્છેદ ભટકે. પાછું વાળે તે પણ વળે જ નહીં. મન હરાયા ઢેરની માફક જ્યાં-ત્યાં પેસી જાય છે. તે નિયમરૂપી લગામમાં બંઘાય તે વશ થાય. પ્રત્યાખ્યાનરૂપી લગામ છે તેથી મન વશ થાય છે. પછી અશ્વની જેમ ઘારેલે રસ્તે લઈ જવાય છે. શુભ વિચારમાં વારંવાર રહેવાથી મન એકાગ્ર, વિચારશીલ અને વિવેકી થાય છે. વિવેકી એટલે હિતાહિતને વિચાર કરનાર. મન આનંદમાં રહે તે શરીર પણ નીરોગી થાય. આનંદમાં ગમે તેટલે પરિશ્રમ કરે તે પણ થાકે નહીં. ઈચ્છાઓ છે તે ખરી રીતે રોગ છે. “કામ એક આત્માનું, બીજો નહિ મનરોગ.” આત્માર્થ સિવાય બીજી ઈચ્છા હોય નહીં, તેથી આત્માર્થ પષાય ત્યાં મનને આનંદ થાય. અભક્ષ્ય, - ના .મુખ્ય જ ના કાકા Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / મોક્ષમાળા-વિવેચન અનંતકાય, પરસ્ત્રી આદિના નિયમ પાળવાથી આત્માને તે લાભ થાય જ છે અને તેથી શરીર પણ નીરોગી રહે છે. માર્દવ પદાર્થો મનને અવળે રસ્તે દોરે છે. માર્દવ પદાર્થો એટલે સુંવાળા પદાર્થો, સારા સારા કિમતી પદાર્થો, શાતાશીલિયું જીવન ઇદ્રિ, મન જેને ઈચ્છે એવા મનહર મેહક વિલાસના પદાર્થો–સુંવાળા કપડાં, સ્વાદિષ્ટ ભજન, કેમળ શય્યા વગેરે—ઘડી ઘડી મનને તે તરફ લઈ જાય છે, મનને અવળે રસ્તે દોરે છે. પ્રત્યાખ્યાન કરવાથી મન પાછું વળે તેથી તે વિમળ થાય છે એટલે મેહના વિચારે રેકાય તેથી મન નિર્મળ થાય છે. તત્વ જેણે તે ખરી રીતે મન વશ થાય છે. “જ્ઞાને બાંધ્યું મન રહે.” પ્રત્યાખ્યાન તેમાં મદદરૂપ છે. ત્યાગમાં સંકલ્પ હોય છે કે મારે આ પાપ નથી કરવું. સંકલ્પ કર્યા વગર લાભ નથી. કેઈ રાત્રે ભેજના ન કરતે હોય તેય પચ્ચખાણ ન હોય તે લાભ ન થાય. શ્રેણિકે ભીલના ભાવમાં મહાપુરુષની આજ્ઞાથી ઈચ્છા રેકી તે ફરીથી અનાથીમુનિ મળ્યા અને ત્યાં સમકિત પામ્યા. પછી ભગવાન મળ્યા ત્યારે ક્ષાયિક સમકિત પામ્યા અને તીર્થંકરગોત્ર બાંધ્યું અને આવતી વીશીમાં પહેલા તીર્થંકર થઈ ઘણું જીવેને તારી ક્ષે ૧ જાની આવૃત્તિઓમાં “માદકને બદલે “માર્દવ” શબ્દ છે, તેને અનુસરીને આ અર્થ કરેલો છે. માદક પદાર્થોને સામાન્ય અર્થ નશીલી વસ્તુઓ થાય છે અને એનો બીજો અર્થ આત્માને મદ એટલે મેહ ઉત્પન્ન કરાવે એવા પદાર્થો એમ પણ કરી શકાય છે, તેથી અહીં માર્દવ' શબ્દનો કરેલ અર્થ પણ બેસી શકે છે. Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૮૩ * * * * * * મોક્ષમાળા-વિવેચન જશે. ઇચ્છા રેકાય એ જ સંવર છે. એ બધા તપને પ્રકાર છે. સમજીને પચ્ચખાણ કર્યું હોય તે એનું મન પણ એ ત્યાગ કરેલી વસ્તુમાં ન જાય. આ ભવમાં મારે આ પાપ નથી જ કરવું, એમ જેણે સંકલ્પ કર્યો હોય તેને એની વાત કરે તેય ન ગમે. કેઈ માંસ ન ખાતું હોય તેને માંસની વાત પણ સાંભળવી ન ગમે. સાત વ્યસનને ત્યાગ એ તે બહુ મુખ્ય વસ્તુ છે. ચેરી વગેરે બધા વ્યસન નુકસાન કરનારાં છે. તેનાં ' પચ્ચખાણ કરવા ગ્ય છે. - - * , અન સ .. . - - શિક્ષાપાઠ ૩૨. વિનયવડે તવની સિદ્ધિ છે. ગુરુને વિનય કરે તેથી શાસ્ત્રાભ્યાસ થાય, જ્ઞાન થાય, તેથી વિરતિ આવે તેથી ચારિત્રમોહ ટળે, ત્યારે કેવળજ્ઞાન પામી મેક્ષે જાય. એમ વિનયથી તત્ત્વની એટલે શુદ્ધાત્માની સિદ્ધિ અથવા મેક્ષ થાય છે. ચંડાળની સ્ત્રીને કેરી ખાવાને દેહદ થયા. રાજાની રાણુના બાગમાં વાળવા જાય ત્યાં બે દીઠે હશે. ત્યાંથી જ એક એક કેરી મગાવે તે ચંડાળ લઈ આવે. કેરીઓની ચોરી કરનારની તપાસ કરવા શ્રેણિકે અભયકુમારને આજ્ઞા કરી. અભયકુમારે યુક્તિથી તે ચંડાળને શોધી કાઢ્યો. બાગને માલિક શ્રેણિક રાજા ક્ષમા કરી શકે પણ વિદ્યા શીખવે તે ક્ષમા કરે. સિંહાસન ઉપર રાજાને વિદ્યા સાધ્ય ન થઈ. પછી સિંહાસન સામે ઊભા રહ્યા Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન ત્યારે વિદ્યા સિદ્ધ થઈ. શ્રેણિકની આ કથા બોઘ લેવા માટે છે. કથામાંથી બધું ગ્રહણ કરવાનું નથી. વાત ખરી છે કે બેટી એ જરૂરનું નથી. ઝાડ નમાવવા વગેરેની વિદ્યા માટે પ્રયોજન નથી. પરંતુ આત્મવિદ્યા પામવા નિગ્રંથ ગુરુને વિનય કરીએ તે કેવું મંગળદાયક થાય? વિનય =કર્મને વિશેષપણે દૂર કરવા તે વિનય. ગુરુને વિનય કરે, બીજાને માન આપે તેથી કર્મ છૂટે છે. વિનય એ ઉત્તમ વશીકરણ છે. “વને વેરીને વશ કરે એમ પ્રભુશ્રીજી કહેતા. “એવા માર્ગ વિનય તણો, ભાખે શ્રી વીતરાગ; મૂળ હેતુ એ માર્ગને, સમજે કોઈ સુભાગ.” વિનય મૂળ કારણ છે અને વિવેક એટલે આત્મજ્ઞાન એ તેનું કાર્ય અથવા ફળ છે. ગુરુને આત્મપ્રત્યયી ઉપકાર છે તે અપેક્ષાએ પહેલા ગુરુને વિનય કરવાનું કહ્યું. મુનિને ચારિત્રની અપેક્ષાએ, વિદ્વાનને જ્ઞાનની અપેક્ષાએ, માતાપિતાને મનુષ્યજન્મ પામવામાં અને સંસારપ્રત્યયી ઉપકારની અપેક્ષાએ, બીજા મેટા કાકા, દાદા વગેરે મોટાને વયની અપેક્ષાએએમ બધાને યથાયોગ્ય વિનય કરે એ આત્માને ઉત્તમ થવાનું કારણ છે. જીવ અનાદિકાળથી રખડ્યો છે, તેનું કારણ માને છે. વિનય કરે તે માન ઓછું થાય. શિક્ષાપાઠ ૩૩. સુદર્શન શેઠ સુદર્શન નામના એક મહાપુરુષની આ કથા છે. એના નામ પ્રમાણે એનામાં ગુણ હતા. મહાવીરસ્વામી Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૮૫ મોક્ષમાળા-વિવેચન કરતાં પણ વધારે પ્રાચીન કાળની આ કથા છે. તે વખતમાં અનેક પત્ની કરવામાં દેષ ન હતે છતાં સુદર્શન શેઠ શુદ્ધ એકપત્નીવ્રતવાળે હતે, માટે એ એને મેટો ગુણ હતે. સુદર્શન ઘર્માત્મા હતું તેથી રાણીને પણ ઉપદેશ આપે. માયાકથન એટલે જૂઠી વાતે ગોઠવીને પછી રાણીએ રાજાને કહ્યું. રાજા કાનના કાચા = જે સાંભળે તેની તપાસ કર્યા વિના માની બેસે. તપાવેલા તેલમાં ટાઢા જળથી ભડકે થાય તેમ રાજા એકદમ કેધાયમાન થયા અને સુદર્શનને શૂળીની શિક્ષા ફરમાવી. સૃષ્ટિના દિવ્ય ભંડારમાં અજવાળું છે = સાચી વાત અંતે પ્રકાશ પામે છે. સુદર્શનની મૂળ વાત-કપિલાના ઘણને અને સુદર્શનને ભાઈબંધી હતી. તેઓ બન્ને ઘર્માત્મા હાઈ એક દિવસ ઘર્મકથા કરતાં બેડું થયું, તેથી કપિલાને ઘણું ઘરે મેડે આવ્યો. ત્યારે કપિલાએ તેનું કારણ પૂછતાં તેણે સુદર્શનનાં વખાણ કર્યાં. કપિલાએ સુદર્શનને ભ્રષ્ટ કરવા પિતાને ઘણું માંદો હોવાનું કહી તેને બોલાવ્યો અને લેભાબે, પણ તે ચળે નહીં તેથી તે વાત કપિલાએ અભયા રાણીને કહી. રાણીએ રસ્તે જતાં સુદર્શનને બોલાવ્યા. રાણી પાસે પણ તે ચળે નહીં. એકવાર રાણીએ તેના પુત્રો જોયા. પછી સ્મશાને કોત્સર્ગમાં રહેલા સુદર્શનને એક ચૌદશે ઊંચકી મંગાવ્યા છતાં ન માન્ય, ત્યારે રાજાને કહી શૂળીએ ચઢાવરાવ્યો. ત્યાં શૂળીનું સિંહાસન થયું. પછી રાજાએ અભયારે અને કપિલાને નાક કાન કાપી કાઢી મૂક્યાં. તેઓ પટના આવી રહ્યાં Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન અને બનાવટી નાક કાન પહેરતા હતાં. સુદર્શન મુનિ થયા. તેઓ વિહાર કરતા કેટલેક કાળે પટના પધાર્યા. લેકે તેમને ઉપદેશ સાંભળી આનંદ પામ્યા, પણ અભયાએ અને કપિલાએ રેષ પામી કાવતરું કરી સ્મશાનમાં તે મુનિને બાળી મૂક્યાં. એ પરિષહ સહી સુદર્શન મેક્ષે ગયા. અનેક સંકટ રાણીએ અને કપિલાએ આપ્યાં છતાં અડોલ રહી મેક્ષે ગયા. સુદર્શન અને સ્થૂલિભદ્ર એ બન્નેનાં સમાધિસ્થાન પટનામાં આવેલા છે. સુદર્શન શેઠ પુરુષધર્મમાં હતા, તથાપિ રાણીના સમાગમમાં તે અવિકળ હતા. અત્યંત આત્મબળે કામ ઉપશમાવવાથી કામેંદ્રિયને વિષે અજાગૃતપણું જ સંભવે છે; અને તે વખતે રાણીએ કદાપિ તેના દેહને પરિચય કરવા ઈચ્છા કરી હતી તે પણ કામની જાગૃતિ શ્રી સુદર્શનમાં જેવામાં આવત નહીં; એમ અમને લાગે છે.” --શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર (૪૮૮) શિક્ષાપાઠ ૩૪. બ્રહ્મચર્ય વિષે સુભાષિત બ્રહ્મચર્ય એટલે આત્મામાં ચર્યા. આત્માને ઓળખી તેમાં રમણતા કરવી તે બ્રહ્મચર્ય. બૃહ ઘાતુ ઉપરથી બ્રહ્મ શબ્દ થયો છે. મેટામાં મેટ તે બ્રહ્મ – આત્મા – કેવળજ્ઞાનસ્વરૂપ તેમાં ચર્યા એટલે રમણ કરવું. બ્રહ્મચર્યને સામાન્ય અર્થ એવો છે કે મૈથુન ન સેવવું. સુભાષિત * આ પઘને અર્થ “નિત્યનિયમાદિ પાઠમાં પૂ. પ્રભુશ્રીજીના બોધના આધારે લીધેલ છે તેમજ ઉપદેશામૃતમાં પણ પૃષ્ઠ ૨૪૩-૨૪૪ પર છપાયેલ છે તે વિચારવા યોગ્ય છે. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા–વિવેચન એટલે સારી ભાષામાં કહેલું કાવ્ય, સારા વચને. બ્રહ્મચર્ય સુંદર છે એમ દર્શાવવા તેમાં રુચિ થાય એવું પદ (૧) નિરીક્ષ ઉપરથી “નીરખી” શબ્દ થયે છે. યુવાન સ્ત્રીને નિહાળતાં – જતાં તે લેશ પણ વિષયવિકારનું નિદાન એટલે કારણ ન થાય, તેને કાષ્ઠની પૂતળી જેવી માને, તેમાં ઈચ્છા ન કરે, સ્પર્શ-ઈન્દ્રિયને વશ ન થાય; એ જેને અભ્યાસ હેય તે ભગવાન જેવા છે. (૨) પ્રશ્ન-પાંચ ઇંદ્રિયના વિષયમાંથી એક સ્પર્શ વિષયને જીત્યે તેમાં ભગવાન કેમ કહ્યા ? ઉત્તર–આખા સંસારને વશ રાખનાર સ્ત્રી છે. તેને ત્યાગે તે બધું ત્યાગ થાય. મેટા દે, લડવૈયા કે રાજા વગેરે મહાન કહેવાતા પણ સ્ત્રીને વશ થઈ જાય છે. જેમ મોહિનીના રૂપમાં બધા દે, દાન અને શંકર પણ મોહિત થઈ ગયા હતા તેમ. જ્યારે દેવદાનવેએ મળી સમુદ્રમંથન કર્યું ત્યારે છેલ્લે તેમાંથી અમૃત નીકળ્યું ત્યારે તે લેવા તેઓ પરસ્પર લડી પડ્યા. પછી વિષ્ણુ મોહિની નામની અતિ સુંદર સ્ત્રીનું રૂપ લઈને આવ્યા એટલે બધા લડવાનું મૂકી તેને વશ થઈ ગયા. અને તેનામાં વિશ્વાસ મૂકી અમૃત વહેંચી આપવાનું કામ તેને સેપ્યું. હિનીએ દાનવેને મેહમાં નાખી બધું અમૃત દેને આપી દીધું. એવી વૈષ્ણવમાં પૌરાણિક કથા છે. સંસાર શેકસ્વરૂપ છે, તે સ્ત્રીને લઈને ઊભે થાય છે. સ્ત્રીને ત્યાગતાં આ સંસાર સ્વરૂપ જણાય છે, તેથી ત્યાગ કરી શકાય છે. Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૮૮ મોક્ષમાળા-વિવેચન (૩) એક સ્ત્રીની ઈચ્છા અથવા વિષયભેગની ઇચ્છા જીતતાં આખો સંસાર જિતાય છે. જેમકે રાજગૃહીમાં એક કઠિયારાએ દિક્ષા લીધી. તેને લેકે કઠિયારામુનિ કહે તેથી આચાર્યો અભયકુમારને કહ્યું કે અમારે વિહાર કરે છે. અભયકુમાર કહે; “લેકેને સમજાવીશ”. પછી હજાર હજાર રતની ત્રણ ઢગલીઓ ભેટ આપવાની છે એમ કહી આખું શહેર એકઠું કર્યું. જે અગ્નિ પટાવે નહીં, સ્ત્રીને ત્યાગે અને કાચું પણ ત્યાગે તેને આ ત્રણ ઢગલા આપવાનું છે એમ કહ્યું. પણ તે માટે કેઈ આગળ ન આવ્યું. ત્યારે અભયકુમારે લેકેને કહ્યું કે આ મુનિ એ ત્રણે મુશ્કેલ વસ્તુ પાળે છે, માટે તેમની હેલના કરશે તે પાપ લાગશે. પછી બધા “કઠિયારે કહેવાનું ભૂલી ગયા. જેમ રાજાને જીતતાં લશ્કર, શહેર, અધિકાર વગેરે બધું જિતાય, તેમ વિષયભેગની ઈચ્છા જીતતાં આખો સંસાર જિતાય છે. (૪) વિષયના લેશ અંકુર એટલે ચેડા પરિણામથી પણ જ્ઞાન ધ્યાનમાં વૃત્તિ રહેતી નથી, જેમ ઘેડ મદિરાપાનથી અજ્ઞાની જીવને છાક = મદ ચઢે છે તેમ. અજ્ઞાન = અજ્ઞાની. ભાન વગરના અજ્ઞાની જીવ જ દારૂ પીએ. જેને દારૂ પ્રત્યે મેહ હોય તે જ પીએ, તેથી છાક ચઢે. ના પીનારને તે દૂરથી જ ગંધાય તેથી પી શકે પણ નહીં. (૫) વસતિ, કળા, આસન, ઇન્દ્રિયનિરીક્ષણ, કુડ્યાંતર, પૂર્વકીડા, પ્રણીત (ઘી, દૂઘ), અતિમાત્રા આહાર અને ભૂષા એ નવાવાડથી વિશુદ્ધ, સુખદાયક એવા બ્રહ્મચર્યવ્રતને જે ઘારણ કરે છે અને મન વચન કાયાથી જે પાળે છે તેના Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ર- મેક્ષમાળા-વિવેચન ૮૯ ભવ પછી લવું એટલે થોડા રહે છે. આ તત્વ વચન એટલે યથાર્થ વચન છે. માત્ર ઉપદેશ માટે કહ્યું છે એમ નથી. (૬) સત્સંગ જેવી ઉત્તમ વસ્તુને નિષ્ફળ કરનાર વિકારભાવ છે. મનને વિકારી ન થવા દે, વિકાર થાય એવું વચન ન બેલે, કાયાથી ભંગ ન કરે. એમ નિર્વિકાર મન, વાણી અને દેહથી સુંદર બ્રહ્મચર્ય અથવા શિયળ નામના કલ્પવૃક્ષને જે નરનારીઓ સેવશે તે અનુપમ સ્વર્ગમેક્ષરૂપ ફળને પામશે. (૭) સિંહણનું દૂધ સેનાના વાસણમાં રહે તેમ બ્રહ્મચર્યરૂપી પાત્રતા હોય તે આત્મજ્ઞાન રહે. માટે હે બુદ્ધિમાને ! તમે પાત્ર થવા માટે બ્રહ્મચર્યને નિરંતર સે. સર્વ ચારિત્ર વશીભૂત કરવાને માટે, સર્વ પ્રમાદ ટાળવાને માટે, આત્મામાં અખંડ વૃત્તિ રહેવાને માટે, મેક્ષસંબંધી સર્વ પ્રકારના સાઘનના જ્યને અર્થે “બ્રહ્મચર્ય” અદ્દભુત અનુપમ સહાયકારી છે, અથવા મૂળભૂત છે. ” –શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર (હા. નં. ૩–૧૯) નાક = નર " * * * * * * શિક્ષાપાઠ ૩૫. નવકાર મંત્ર - મંત્ર એટલે ગુપ્ત રહસ્ય. ગુપ્ત રીતે કહેવાનું હોય તે. મંત્રનું ફળ આવે તે નવાઈ જેવું હેય, ચમત્કાર થાય. મંત્રી એટલે રહસ્યની સલાહ આપે છે. અરિહંત-કર્મરૂપી શત્રુને જેણે હણ્યા છે, ચાર ઘાતી કર્મ જેણે ક્ષય કર્યો છે. દિગંબરમાં “અહંત” શબ્દ વપરાય છે જેને અર્થ “પૂજવા ગ્ય” થાય છે. સિદ્ધ Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૯૦. મેક્ષમાળા-વિવેચન જેણે આઠે કર્મ ક્ષય કર્યા છેઆચાર્ય –જે સંયમ પાળે, પળાવે. ઉપાધ્યાય – જે આગમ ભણે, ભણવે. સાધુ – જે રત્નત્રય આદિ મેક્ષમાર્ગને સાધે. જો = શુદ્ધ માગધીમાં જનો છે. તેથી દિગંબરમાં ઘણો સહેંતા, નમો સિદ્ધાર્ગ વગેરે બેલાય છે. જે – છઠ્ઠી વિભક્તિને પ્રત્યય છે. માગધીમાં ચેથીને બદલે છઠ્ઠી વિભક્તિ આવે છે. તp= લેકમાં. એ શબ્દ અંતદીપક છે, તેથી પાંચને લાગે. લેકમાં જ્યાં જ્યાં અરિહંત, સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, સાધુ હોય ત્યાં ત્યાં તે સર્વને નમસ્કાર. બાર ગુણ અરિહંત દેવ, પ્રણમીજે ભાવે; સિદ્ધ આઠ ગુણ સમરતાં. દુ:ખ દહગ જાવે. ૧ આચારજ ગુણ છત્તીસ, પંચવીસ ઉવજઝાય; સત્તાવીસ ગુણ સાધુના, જપતાં શિવ સુખ થાય. ૨ એમ ૧૦૮ ગુણ એ નવકારમંત્ર જપતાં સ્મરવાના છે. તે નીચે મુજબ છે : અરિહંતના ૧૨ ગુણ :- (૧) અશોક વૃક્ષ, (૨) સુરપુષ્પવૃષ્ટિ, (૩) દિવ્ય-ધ્વનિ, (૪) ચામર (૫) સિંહાસન, (૬) ભામંડલ, (૭) દુંદુભિ, (૮) છત્ર એ આઠ પ્રાતિહાર્ય અને (૧) અપાય - અપગમ - અતિશય, (૨) જ્ઞાન - અતિશય, (૩) પૂજા-અતિશય, (૪) વચન અતિશય એ ચાર અતિશય મળી અરિહંતના બાર ગુણ થાય છે. સિદ્ધના ૮ ગુણ – (૧) અનંતજ્ઞાન (૨) અનંતદર્શન (૩) અવ્યાબાઇ સુખ, (૪) અનંત ચારિત્ર, (૫) અક્ષય સ્થિતિ, (૬) અરૂપીપણું, (૭) અગુરુલઘુત્વ, (૮) અનંતવીર્ય એ સિદ્ધના આઠ ગુણ છે. તે અનુક્રમે જ્ઞાનાવરણીય, Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન ૯૧ દર્શનાવરણીય, વેદનીય, મોહનીય, આયુ, નામ, ગોત્ર અને અંતરાય એ આઠ કર્મ ક્ષય થવાથી પ્રગટેલા છે. આચાર્યના ૩૬ ગુણ - પપાંચ ઈન્દ્રિયને નિગ્રહ, બ્રહ્મચર્યની નવ ગુપ્તિ, ચાર કષાયથી મુક્ત, પાંચ મહાવ્રત, “જ્ઞાન દર્શન ચારિત્ર તપ વીર્ય એ પંચાચાર પાલન, ત્રણ ગુપ્તિ અને પાંચ સમિતિ એમ એકંદર છત્રીશ ગુણ આચાર્યના છે. ઉપાધ્યાયના ૨૫ ગુણ – ૧૧અગિયાર અંગ, બાર ઉપાંગ, ચરણ સિત્તેરી અને કરણસિત્તેરી એ બધા મળી પચ્ચીશ ગુણ ઉપાધ્યાયના થાય છે. સાધુના ર૭ ગુણ :– “પાંચ મહાવ્રત, “રાત્રિભેજન ત્યાગ, પાંચ ઈન્દ્રિયોને નિગ્રહ, છકાયજીવની રક્ષા, ભલેભ ત્યાગ, ક્ષમા ઘારણ, ‘ચિત્તની નિર્મળતા, વિશુદ્ધ વસ્ત્રપડિલેહણ, સંયમયેગમાં પ્રવૃત્તિ (તેમાં પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિ ઘારણ કરે અને નિદ્રાવિકથાઅવિવેકનો ત્યાગ કરે), અકુશલ મન-વચન-કાયાને ત્યાગ, “શીતાદિ પરિષહ સહન કરવા, ઉમરણાદિ ઉપસર્ગ સહન કરવા; એમ એકંદર સત્તાવીશ ગુણ સાધુના છે. ઉત્તમપદમાં સ્થિતને પરમેષ્ઠી કહે છે અને એ પાંચ પરમ ગુરુઓ પણ કહેવાય છે. પંચપરમેષ્ટીમંત્રનું સ્મરણ એ સર્વોત્તમ જગદુભૂષણના સત્ય ગુણનું ચિંતવન છે.' સહજાન્મસ્વરૂપ એ જ સર્વોત્તમ જગદુભૂષણને સત્ય ગુણ છે. નવકારમંત્ર અનાદિથી ચાલુ છે. કેઈએ ન કર્યો Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મેક્ષમાળા-વિવેચન છે એમ નથી. અનાદિસિદ્ધ એટલે અનાદિથી બનેલે જ છે. એ પાંચે પાત્રે અનાદિસિદ્ધ છે. તેના જ પનારા પણ અનાદિસિદ્ધ છે. તેથી એ જાપ પણ અનાદિસિદ્ધ છે. અનાદિસિદ્ધ પ્રવાહથી છે. કેઈ વખતે ન હોય એમ નથી. એ પંચપરમેષ્ઠીના ગુણ ઉપર કહ્યા તે વિચારવા. એમનું સ્વરૂપ, આત્માનું સ્વરૂપ બઘાયનું સહજત્મસ્વરૂપ છે. એમને શુદ્ધાત્માસ્વરૂપને અનુભવ છેડે ઘણે પણ સરખે છે. શિક્ષાપાઠ ૩૬. અનાનુપૂર્વી પ્રશ્ન-– આ કેષ્ટકમાં આડા અવળા પાંચ આંક શું કામ લખ્યા હશે ? ઉત્તર– મનને રેકવા. મન ફરતું ન રહે તે માટે નવકાર મંત્રના પાંચ પદ લેમ વિલેમ એટલે આડા અવળી, જુદી જુદી રીતે બોલવા માટે કેષ્ટક અથવા કઠાની રચના સપુરુષેએ કરી છે. મન જ્યાં સુધી એકાગ્ર થતું નથી ત્યાં સુધી આત્મમલિનતા જતી નથી. આત્મમલિનતા =કર્મર આવ્યા કરે છે તે રૂપ મલિનતા. પાપના વિચારે મટતા નથી = જે સંકલ્પવિકલ્પ થયા કરે છે તે બધા પાપરૂપ જ છે. મનની એકાગ્રતા માટે બાર પ્રતિજ્ઞા એટલે શ્રાવકનાં બાર વ્રત વગેરે અનેક મહાન સાઘને ભગવાને કહ્યું છે. વ્રતાદિ લીધા હોય તે તેમાં અતિચાર ન લાગે તે સાચવવા ઉપગ રાખવું પડે. મહાગની શ્રેણીએ ચઢવા માટે = આત્મામાં સ્થિર થવા માટે. દેશચારિત્ર, સકલ Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન ૯૩ ચારિત્ર એ બધા આત્મામાં સ્થિર થવારૂપ યોગ જ છે. એકાગ્રતાથી મન સ્થિર થાય છે. એવો સ્થિર સ્વભાવ તે ઊપજે રે, નામ ચારિત્ર તે અણલિંગ” મંત્ર, અનાનુપૂર્વી, સામાયિક એ બધામાં નિર્જરા થાય છે, માટે એ બધા વિષય સાથે લીધા છે. ઘર્મ કરતા ઘાડ એટલે ઘર્મક્રિયા કરતાં બીજા વિકલ્પ કરે તે લૂંટાઈ જાય, પાપ બાંધે. તેમ ન થવા અને એકાગ્રતાને અભ્યાસ પાડવા સત્પષએ આ અનાનુપૂર્વીની પેજના કરી છે. શિક્ષાપાઠ ૩૭. સામાયિક વિચાર, ભાગ ૧ સામાયિક નામની ક્રિયા છે તે વિષે વિચાર કરે છે. સામાયિક, પૌષધેપવાસ, દેશાવકાશિક અને અતિથિસંવિભાગ એ ચાર શિક્ષાત્રત સાધુપણાની ક્રિયા શીખવા માટે છે. મુનિને જીવનપર્યત સામાયિકની પ્રતિજ્ઞા હોય છે. ગૃહસ્થ સામાયિકમાં હોય ત્યારે સમભાવમાં રહેવાની ભાવને કરે તેથી મુનિ જે હેય. સામાયિકવ્રત આત્મશક્તિને પ્રકાશ કરનાર છે. તે કે ધોદિને દૂર કરી સમ્યકજ્ઞાનદર્શન પ્રગટ કરાવી સમાધિભાવમાં સ્થાપે છે. તેથી નિર્જરા થાય છે. અને આ વ્રત, ન રાગમાં જાય કે ન હૈષ કરે, એવી મધ્યસ્થ બુદ્ધિ કરાવનાર છે. શુદ્ધ સમાધિભાવ = બાહ્ય સમાધિ કરે છે તે અર્થ દૂર કરવા “શુદ્ધ' શબ્દ વાપર્યો છે. સમ્યક્દર્શન હેાય તે શુદ્ધભાવ હેય તે શુદ્ધભાવમાં સ્થિરતા કરવી તે શુદ્ધ સમાધિભાવ - - - - - . * કાન ; * * * * * * કનકના નાના- નાની લ, કાકા - - - - - - - Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૯૪ મોક્ષમાળા-વિવેચન છે. આત્મપરિણામની સ્વસ્થતા તે શુદ્ધ સમાધિ છે. સ્વસ્થતા = આત્મામાં સ્થિર થવું તે. સમ + આયtઈક = સામાયિક સમ = રાગદ્વેષથી રહિત મેક્ષમાર્ગ. આય = લાભ. ઈક = એ ભાવ. સમભાવથી ઉસન્ન થતે જ્ઞાનદર્શનચારિત્રરૂપ મેક્ષમાર્ગને લાભ થાય એ ભાવ જેથી ઊપજે તે સામાયિક છે. આર્તધ્યાનમાં હું દુઃખી છું, દુઃખી છું એમ પીડાના વિચાર આવે. તે આર્તધ્યાન ચાર પ્રકારે છેઃ ઈષ્ટવિયેગ, અનિષ્ટસંગ, વેદના અને નિદાન રૌદ્રધ્યાન પણ ચાર પ્રકારે છેઃ હિંસા, અસત્ય, ચોરી અને પરિગ્રહ. એ ચાર પ્રકારના પાપના કાર્યો કરવામાં આનંદ માનવે તે રૌદ્રધ્યાન છે. (૧) કોદાદિને ઉપશમાવે (૨) અવિનય, તિરસ્કાર, કુવચન વગેરે છોડે (૩) મારવું, અયતાપૂર્વક હલચાલ કરવું વગેરે ન કરે; એમ મન, વચન અને કાયાના પાપભાવને રેકીને સામાયિક કરે. મનના પુદ્ગલ દોરંગી એટલે ચંચળ, ફરતા છે. એક સરખા ન રહે. ઘડીમાં આમ વિચારે ને ઘડીમાં તેથી ઊલટું વિચારે, આકાશ પાતાળના ઘાટ ઘડે. ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ ભટકે. સ્વર્ગ નરકના પણ વિકલ્પ કરે. સામાયિકમાં વિશુદ્ધ પરિણામ એટલે શુભ ભાવ, ઘર્મધ્યાનમાં રહેવું કહ્યું છે. શુદ્ધના લક્ષે જે શુભ ભાવ છે તે વિશુદ્ધભાવ કહેવાય છે. ભૂલ = એકને બદલે બીજું બેલી નાખે. વિસ્મૃતિ =આગળ શું બોલવું તે યાદ ન આવે. ભૂલમાં તે વિપરીત બેલાય અને વિસ્મૃતિમાં અટકે. ઉન્માદ = વૃત્તિ Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન ૯૫ કાબૂમાં ન રહે તે ઉન્માદ. સામાયિકમાં છું એ ભૂલીને ચિડાઈ જાય વગેરે. સામાયિકના ૩૨ દેશે જાણ્યા હોય તે તે થતા અટકે. મનના ૧૦ દોષ – (૧) અવિવેકષ – સામાયિકનું માહાસ્ય જે પહેલા ફકરામાં કહ્યું છે તેનું સ્વરૂપ નહીં જાણવાથી મુહુપત્તી પડિલેહવી વગેરે એટલું જ સામાયિકનું સ્વરૂપ સમજે તેથી એ વિકલ્પ આવે છે આથી તે કેણ તણું હશે? તે અવિવેકષ. સામાયિકવાળી દશા અને સામાયિક વિનાની દશામાં ભેદ કે છે તે સમજાયે નથી ત્યાં સુધી આ દેષ લાગે. પહેલા ફકરામાં કહ્યું છે તેવું માહાભ્ય અનુભવ્યું હોય તે આ દેષ ટળે. દ્રવ્યને લઈને ભાવ થાય છે. ભક્તિ, સામાયિક વગેરે બાહ્ય નિમિત્ત છે. તે જડે ત્યારે સામાયિકના ભાવ પ્રગટે. સામાયિક પ્રત્યે તુચ્છભાવ તે અવિવેકદેષ છે. (૨) યશોવાંછાદેષ – સામાયિક કરે તેમાં સાથે લેકે વખાણે એવી ઈચ્છા થાય તે યશેવાંછાષ. (૩) ધનવાંછાદેષ – પુણ્ય બંધાશે, તેથી ઘન મળશે; કષાય રેકીશું વગેરે કરવાથી પુણ્ય બંધાશે તેથી આ ભવ કે પરભવમાં સુખી થઈશું તે ધનવાંછાદેવ. (૪) ગર્વદેષ -– હું સામાયિક કરું છું, બીજા નથી કરતા, લેકે પણ વખાણે છે, મને વિધિ વગેરે આવડે છે એમ વિચારે, બીજાનું અપમાન કરે તે ગર્વદોષ. (૫) ભયદેષ – હું ઘમકુળમાં જન્મ્ય છું, સામાયિક નહીં કરું તે લેકે નિંદા કરશે તે ભયદેષ. Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન (૬) નિદાનદેષ – સામાયિકનું અમુક ફળ મળે, સામાયિકનું ફળ હોય તે મને અમુક થાઓ એમ ઈચ્છે તે નિદાનદષ. (૭) સંશયદેષ -- સામાયિકનું ફળ હશે કે નહીં હોય? એવી શંકા તે સંશયદેષ. (૮) કષાયદોષ – સામાયિક કેદ્ય વગેરેથી કરવા બેસે અથવા કરતી વખતે કેથાદિ કરે. કષાયને રોકવા જોઈએ એ ન સમજે તે કષાયદોષ (અવિનયદેષ – વિનય એ ઘર્મનું મૂળ છે તેથી વિધિ વગેરે કરવામાં ગુરુ પ્રત્યે વિનય ચિંતવીને કરવું જોઈએ તેમ બરાબર ન કરે, ખમાવવા વગેરેમાં નમ્રભાવ થે જોઈએ તે ન થાય, ગુરુને વાંદણ દેતી વખતે ગુરુ પ્રત્યક્ષ છે એ ભાવ લાવી વિનયભાવ થે જોઈએ, તેમ ન કરે તે અવિનયદેષ. (૧૦) અબહુમાનદેષ- રોજ કરવાનું છે, એમાં શું? એમ સામાન્યપણું થઈ જાય તે અબહુમાનદેષ. શિક્ષાપાઠ ૩૮. સામાયિક વિચાર, ભાગ ૨ મનથી જેમ દોષ લાગે છે તેમ વચનકાયાથી પણ દોષ લાગે છે. વચન-કાયાના દેષ પણ મન ભેગું ભળે ત્યારે થાય છે. વચનના ૧૦ દેષ : (૧) કુબોલદેવ – હલકું વચન, પાપ બંઘાય તેવું વચન બેલે તે કુલદષ. Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૯૭ મોક્ષમાળા-વિવેચન (૨) સહસાકાર દોષ – આ વચનથી કેઈ હિંસા કરવા જશે, કે કેઈને ખોટું લાગશે, કે મેં પાપના ત્યાગનું વ્રત સામાયિક લીધું છે તે વ્રત તૂટશે અથવા આને શું ફળ આવશે ? વગેરે વિચારવા ન ભે, પણ કેઈ બોલે કે તરત જવાબ બેલી નાખે તે સહસાકારદેષ. (૩) અસદારોપણદેષ – બેટી વાત બીજાને ઠસાવે તે અસદારોપણદેષ. (૪) નિરપેક્ષદોષ – ભગવાને કહ્યું છે એમ કહેવું છે એ લક્ષમાં રાખ્યા વિના બેલે. “આત્મા નિત્ય છે” એમ કહેતાં પર્યાયે તે અનિત્ય છે એ વાત ગૌણ રાખીને બલવું જોઈએ તેમ ન બોલે તે નિરપેક્ષષ. (૫) સંક્ષેપદેષ - સૂત્રને પાઠ ઈત્યાદિક ટૂંકાવીને બેલે અને સ્પષ્ટ ઉચ્ચાર ન કરે તે સંક્ષેપષ. (૬) કલેશદેવ – ચિત્ત પ્રસન્ન થાય તેમ ન બેલે, કેઈથી ક્લેશ કરે તે લેશદષ. (૭) વિકથા – આત્માને ભૂલીને બીજી વાતે કરે, દેશ, રાજ, સ્ત્રી, ભક્ત ઈત્યાદિક સંબંધી કથા કરે તે વિકાદેવ. (૮) હાસ્યદેષ – કેઈને ખોટું લાગે તેવી હાંસી કરે તે હાસ્યદેષ. (૯) અશુદ્ધદેષ – પાઠ પૂનાધિક કે અશુદ્ધ બેલે તે અશુદ્ધદોષ. (૧૦) મુણસુણદોષ – બીજા ને સમજી શકે તેમ પાઠ બેલે તે મુણમુણદોષ. Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૯૮ મોક્ષમાળા-વિવેચન કાયાના ૧૨ દેષ – (૧) અગ્યઆસનદેષ – સામાયિકમાં તે સુખાસન રાખે. તે સિવાય વિધિ વિરુદ્ધ આસન તે અગ્યઆસનદષ. (૨) ચલાસનદેવ – પાથરણું વગેરે આસન ફેરવે તે ચલાસનદેષ. (૩) ચલદષ્ટિદેવ – આમતેમ જુએ તે ચલવૃષ્ટિ દોષ. (૪) સાવદ્યકિયાષ – મનવચનકાયાની પાકિયા ન રેકે તે સાવદ્યકિયાષ. (૫) આલંબનદેવ- પ્રમાદ થાય તેમ બેસે તે આલંબનદેષ. (૬) આકુંચનપ્રસારણુદેષ – હાથપગ ઊંચાનીચા કરે તે આકુંચનપ્રસારણદોષ. (૭) આળસદેષ – આળસ કરે તે આળસદોષ. (૮) મેટનદોષ – આંગળાં મરડે, ટચકા વગાડે વગેરે તે મનદષ. (૯) મલદેષ – ખંજવાળે, મેલ ઉખેડે તે મલદેષ. (૧૦) વિમાસણુદેષ - અન્ય વિચાર કરતે બેસે તે વિમાસણs. (૧૧) નિદ્રાદેષ - સામાયિકમાં ઊંઘે તે નિદ્રાદેવ. (૧૨) વસ્ત્રસંચનદેષ – ટાઢ વગેરેના ભયથી વસ્ત્રથી શરીર સંકેચે તે વસ્ત્રસંકેચનદોષ. એ બત્રીસ દૂષણરહિત સામાયિક કરવી. Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૯૯ Bક : મોક્ષમાળા-વિવેચન શિક્ષાપાઠ ૩૯. સામાયિક વિચાર, ભાગ ૩ વિજ્ઞાનવેત્તા એટલે શાસ્ત્રાદિ વિશેષ જ્ઞાનને જાણનારાએએ સામાયિકને કાળ ઓછામાં ઓછા બે ઘડીને ઠરાવ્યો છે. અવધાન = લક્ષ. સ + અવધાન = સાવધાન = લક્ષપૂર્વક, સામાયિકવ્રત સાવધાનીથી એટલે લક્ષપૂર્વક કરે, દેશે ન લાગવા દે એવા ઉપગપૂર્વક અને એકાગ્રતાથી કરે તે પરમ શાંતિ મળે. સામાયિકમાં બે ઘડી કામ ન હોય તે બહુ ભારે લાગે. વિષયમાં રસ પડે તે કંટાળો ન આવે. ઘર્મ વખતે કર્મ બંધે તે ભારે કમી. એવા જીવે સામાયિક લઈને પણ પાપવિચાર કરે. જે સામાયિકથી કંટાળે તેને પામર કહ્યા. એવા પામર જીવે સામાયિક સાથે પ્રતિક્રમણ કરવાનું હોય તે પણ લક્ષપૂર્વક કરી શકતા નથી. અનાદિકાળથી જે સાર્થક એટલે આત્મહિત થયું નથી તે બે ઘડીની વિશુદ્ધ સામાયિકથી થાય છે. સામાયિકમાં દિવસે નિયમથી ન બેસાય તે રાત્રે બેસે. વિધિ–વિશુદ્ધ સામાયિક લીધા પછી ચાર લેગસ્સ કે તેથી વધુ કાર્યોત્સર્ગ કરી ચિત્ત સ્થિર કરવું, પછી સૂત્રપાઠ વગેરે બોલવા, વાંચેલું કે સાંભળેલું મનન કરવું. વૈરાગ્યના ઉત્તમ કાવ્યો બેલવાં, પુનરાવર્તન કરવું, નૂતન અભ્યાસ કર, કેઈને શાસ્ત્રને આધારે બેધ આપ કે સાંભળ. એ બધું ન બને તે કેટલેક કાળ લક્ષપૂર્વક કાર્યોત્સર્ગમાં રિક અને કેટલેક કાળ મહાપુરુષના ચરિત્ર વિચારવામાં રેક, કંઈ નહીં તે મંત્રને જાપ ઉત્સાહપૂર્વક કર. પરંતુ વ્યર્થ કાળ કાઢવે નહીં. જેમ બને તેમ ઉપયોગપૂર્વક, વિવેક અને ઉત્સાહથી, ધીરજથી, શાંતિથી (કેદાદિ Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૦૦ મોક્ષમાળા-વિવેચન રહિત), યત્નાથી (૩૨ દેષ રહિત) સામાયિક કરવું. જેમ બને તેમ સામાયિકમાં શાસ્ત્રપરિચય વધારે. સામાયિક તે સભાવથી એટલે હસ, ઉત્સાહ અને પ્રીતિથી કરવું. શિક્ષાપાઠ ૪૦. પ્રતિક્રમણ વિચાર પ્રતિ = સામું, કમણ = જવું. પ્રતિક્રમણ એટલે દેવની સામે જવું–ષનું સ્મરણ કરી જવું–હિંસા થઈ છે કે નહીં એવી રીતે બધાં કામો ફરીથી જોઈ જવાં. કંઈ પણ દેષ થયા છે? એમ આપણે જોઈ જવું અને દેષને પશ્ચાત્તાપ કરે એમ એને અર્થ થઈ શકે છે. અર્થાત કરેલા કામે અને તેમાં લાગેલા દોષે એક પછી એક યાદ કરી પશ્ચાત્તાપ કરે. એથી પાપનું નિવારણ થાય છે અને ફરી એવા દોષે થતા અટકે છે. વંદિત્ત, અઢાર પાપસ્થાનક વગેરેમાં પાપનું દહન, ટૂંક કથન કર્યું છે. ડગલે ને પગલે પાપ થાય છે માટે આપણે પણ પ્રતિકમણ અવશ્ય કરવું. લેકેને દેખાડવા નહીં પરંતુ પિતાને સુઘરવા માટે દેષને વિચારે કે મને પાપથી પરકમાં દુઃખ થશે, તેથી પશ્ચાત્તાપૂર્વક ત્યાગે. પરલેકભય વિચારતાંમાન મૂકતાં આત્મા કમળ થાય. પિતાના દોષ દેખાય તેથી બીજા પ્રત્યે ગુણગ્રાહીપણું થાય. હું બધાથી અધમ છું, એમ માન રહિત થવાય. પશ્ચાત્તાપ કરવાથી ત્યાગવા યોગ્ય વસ્તુને વિવેક આવતે જાય–સમજાતું જાય. આ મને કરવા ગ્ય નથી એમ સમજાય. ભગવાનની સાક્ષીએ વિસ્મૃત દેશે યાદ કરી તેને Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ૩ ક. ૨ -- -- - - - -- - : - * = * - - - - - માન મેક્ષમાળા-વિવેચન ૧૦૧ પશ્ચાત્તાપ કરે. જાણે ભગવાન હાજર હોય એમ ચિંતવીને પશ્ચાત્તાપ કરે. પ્રતિક્રમણ અવશ્ય કરવા ગ્ય હોવાથી “આવશ્યક પણ કહેવાય છે આવશ્યક એટલે અવશ્ય કરવા યોગ્ય; અથવા વશ એટલે પાંચ ઇંદ્રિને આધીન અને અવશ એટલે ઇંદ્રિયેને વશ નહીં એવા અર્થાત્ ઇંદ્રિયજય કરનાર સાથુ; તેમની કિયા તે આવશ્યક, એમ પણ એને અર્થ થઈ શકે છે. પ્રતિક્રમણ છ આવશ્યકમાંનું એક આવશ્યક છે. વળી તેમાં છયે આવશ્યક પણ આવે છે. તેથી આત્માની મલિનતા ખસે છે. જેને આત્મા નિર્મળ કરે હેય તેને પ્રતિક્રમણ અવશ્ય કરવા મેગ્ય છે. રોજ ઝાડુ કાઢે તેય આઠ–પંદર દિવસે જાળાં પાડે, વરસે બધું સાફસૂફ કરે, તેમ દેવસી, રાઈ, પાક્ષિક, ચૌમાસી અને સાંવત્સરિક પ્રતિક્રમણ અવશ્ય કરવું જોઈએ. રોજ નામું લખે છતાં ખાતાવહી કાઢે, સરવૈયું આખા વર્ષનું કાઢે તેમ. દેવસી રાઈ બને કરવું જોઈએ. કાળધર્મ એટલે મરણ, પ્રતિક્રમણની યેજના બહુ સુંદર છે, કારણ એથી આત્માની મલિનતા ખસે છે. જેથી આત્મા સુંદર થાય તે જના પણ સુંદર છે. છ આવશ્યક એ તેનાં મૂળતત્ત્વ છે. જેને મુનિપણું પાળવાની ઈચ્છા છે તેને માટે એ પ્રતિક્રમણ તૈયારીરૂપ છે. પાંચે પાપ છોડવાની ઈચ્છા જેને છે એવા શ્રાવક પ્રતિક્રમણ કરે છે. સામાયિક એવી જિનના તવન, વંદના, પ્રતિક્રમણ, કાઉસ, પચ્ચખાણ એ છયે Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૦૨ મોક્ષમાળા-વિવેચન આવશ્યક જીવને હિતકારી છે, બહુ ઉત્તમ છે. કાઉસગ વગેરેથી જીવ દેહથી ભિન્ન છે એમ વિચારે તેથી શાંતિ થાય. પ્રતિક્રમણથી લાભ મેળવે હોય તે જેમ બને તેમ ધીરજથી, સમજાય તેવી ભાષાથી, શાંતિથી એટલે કષાયરહિતપણે, જે પાઠ બેલા હોય તેમાં મન જોડાય એ રીતે એકાગ્રતાથી, યત્નાપૂર્વક એટલે કાળજીથી, દેષરહિતપણે કરવું. બે ઘડી મનવચનકાયા પાપમાં ન રોકાય એવું સામાયિકવ્રત લીધું છે, તે સાચવવું તે યત્નાપૂર્વક પ્રતિકમણ કર્યું કહેવાય. શિક્ષાપાઠ ૪૧. ભિખારીનો ખેદ, ભાગ ૧ ભિક્ષા + આહારી = ભિખારી. ઘર્મને માટે ભિક્ષા માગે તેને ઉત્તમ કહ્યા છે. માત્ર ખાવા માટે ભિક્ષા માગે તેથી અહીં પામર–અઘમ કહ્યો. ખેદ એ શેકને પર્યાય છે. ખેદ કરનારને પુરુષાર્થ ન હોય. ભિખારીને ભૂખથી લડથડિયાં ખાવા છતાં કઈ બેલાવીને તે આપે નહીં. અનેક પ્રકારના કાલાવાલા કરે ત્યારે દયાથી અથવા “અહીંથી જાય તે સારું” એમ ઘારીને કેઈ આપે. જમતાં વધેલું હોવાથી નાખી દેવાનું હતું, એવું એંઠવાડા જેવું ભેજન ભિખારીને મળ્યું. “સલ જગત તે એંઠવત્ ” છતાં સારું લાગે છે. એમ એંઠું છતાં તેને સારું લાગ્યું ને પગમાં જેર આવ્યું તેથી આનંદ પામતે પામતે, ભિખારી પાસે પાછા બીજા ભિખારી માંગે તેથી નગરની બહાર આવ્યો. ત્યાં સાફસૂફ કરીને પોતાનું Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મેક્ષમાળા-વિવેચન ૧૦૩ બધું મૂકીને તે ખાવા બેઠો. રાજી રાજી થતાં – ઘણું હર્ષથી પહેલા ખાધું પછી ઓશીકે પથ્થર મૂકીને તે સૂતે. પેટ ભરાતાં ઊંઘ આવવાથી પથ્થર પણ તેને સારે લાગે. ભિખારીને સ્વપ્ન આવ્યું તે અણધાર્યું હતું. જનકરાજાને એથી ઊલટું સ્વપ્ન આવ્યું હતું કે પિતાનું રાજ્ય બીજા રાજાએ લઈ લીધું ને પિતે ભિખારી થઈ ગયે. કેઈ ભીખ ન આપે. છેવટે એક ઠબકામાં ભીખ મળી. તે લઈ ખાવા બેઠો. ત્યાં બે સાંઢ લડતા લડતા આવ્યા ને ઠીકું ફેડી નાખ્યું ત્યારે જાગે. પછી રોજ બઘા પંડિતેને પૂછે કે, “આ ખરું કે તે ખરું? છેવટે અષ્ટાવકે આવી સમાધાન કર્યું કે તે ખરું તે આ ખરું અને તે છેટું તે આ પણ ખોટું.એમ અણધાર્યું સ્વપ્ન પણ આવી શકે છે. 1 + 4 - તન મ ર - ૧ : જામ મુ ક - રૂ. ૪, ૫, ૬-: ૪.૦ ૪ -૫, • • - * * * * * * * * શિક્ષાપાઠ ૪૨. ભિખારીનો ખેદ, ભાગ ૨ ભવ્ય છે કે જે આ સાંભળીને પિતાના પરિણામ ફેરવી શકે છે. ભિખારીના સ્વપ્ના જેવા સંસારના સુખ અનિત્ય છે. એ મનાય તે તેની ઈચ્છા વિરમી જાય. આત્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત થતાં સંસારના સુખ સ્વપ્ના જેવા લાગે. ભિખારીની જેમ મેહાંધ પ્રાણીઓ સંસારના સુખ સાચા માને છે અને ભગવ્યા જેવા ગણે છે, પરિણામે ખેદ, દુર્ગતિ અને પશ્ચાત્તાપ પામે છે. તે ભેગવ્યાનું ફળ ખેદ આવે છે, તેથી બુદ્ધિમાન પુરુષો આત્મહિતને શોધે છે. અનિત્યભાવના ભાવવાનું કારણ શું? તે કે સંસાર ઉપરથી પ્રેમ ઊઠે. પછી કયાં કરવું ? આત્મભાવમાં. આત્મા Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૦૪ મોક્ષમાળા-વિવેચન નિત્ય છે, તેનું સુખ પણ નિત્ય છે, મેક્ષ નિત્ય છે. માટે તારા જેવી નિત્ય વસ્તુને ઈચ્છ, પ્રાપ્ત કર. “એક સમય તે સૌ સમય” ત્રણે કાળ જીવને નાશ નથી. શિક્ષાપાઠ ૪૩. અનુપમ ક્ષમા દશ યતિધર્મમાં પહેલે ઘર્મ ઉત્તમ ક્ષમા છે. અંતર્શત્રુ - કેદાદિ ષડરિપુ - કામ, કેબ, ભ, મેહ, મદ, મત્સર છે. તેના માથા કાપી નાખે એવું ક્ષમારૂપી = તરવાર છે. તરવાર એક ને શત્રુ ઘણું છે. ક્ષમાને મેક્ષને ભવ્ય દરવાજે કહ્યો. પવિત્ર આચાર – પંચાચાર, ક્ષમા હોય તે કે પવિત્ર આચારની રક્ષા કરવામાં ક્ષમા એ બખ્તર છે. સમપરિણામ રાખે પણ શુદ્ધભાવ ન હોય તે મોક્ષ ન થાય. શરીરના તલ તલ જેવા કકડા કરે તે પણ કષાય ન થવા દે, છતાં શુદ્ધભાવ નથી તે નવરૈવેયક સુધી જાય પણ મેક્ષ ન થાય. તેથી શુદ્ધભાવે ક્ષમા રાખનાર મનુષ્ય ભવસાગર તરી જાય છે એમ કહ્યું. ગજસુકુમારનું બીજી પણ ઘણું કન્યાઓ સાથે સગપણ કરેલું. અહીં સેમલની વાત આવે છે તેથી તેટલી જ વાત કહી છે. સુરૂપ = સારું રૂપ, આકાર. સુવર્ણ = સુંદર રંગ. ભયંકર કોઇ = કેઈને જોતાં ભય લાગે કે શું કરી નાખશે? ગજસુકુમારને બાળી નાખતાં પણ તે સેમલ પાછો ન હડ્યો. સ્મશાન એકાંત જગ્યા કહેવાય છે ત્યાં ગજસુકુમાર એકાગ્ર = એક આત્મામાં જ લીનપણે રહ્યા હતા. વિશુદ્ધ ભાવ = ઉત્કૃષ્ટ શુભ ભાવ કે જ્યાં શુદ્ધને લક્ષ છે; દેહથી Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન ૧૦૫ ભિન્ન આત્મા છે એવા ઘર્મધ્યાનવાળો ભાવ. શુદ્ધભાવ સાતમા ગુણસ્થાન સુધી અલ્પવાર રહે, શ્રેણીમાં નિરંતર રહે. સમભાવ પરિણામમાં રહ્યા એટલે કિંચિત્ કેઘ કે દ્વેષ જન્મ પામ્યું નહીં. એ ક્ષમાનું સ્વરૂપ છે. આત્મા સિવાય બીજુ કંઈ યાદ ન કર્યું. મા વગેરે કેઈને યાદ ન કર્યો. તેમને મન-વચન-કાય ગુપ્તિ હતી. કાયાને હલવા ન દેવી તે કાયગુપ્તિ. સ્થિતિસ્થાપક = મનને બીજા વિકલ્પમાં ન જવા દે, પિતાની મૂળ સ્થિતિ હોય તે સ્થિતિમાં રહે, દુઃખમાં ચિત્ત ન રાખે તે સ્થિતિસ્થાપક. સેમલને જે ને બધી વાત જાણું પણ ગજસુકુમારે દ્વેષ ન કર્યો, આત્માને કેશાદિમાં ન જવા દીધે, પણ શાંતભાવે વિચાર્યું. એમ અડગ રહેવાથી વિશુદ્ધભાવ થયે. ત્યાં પછી શુદ્ધભાવ આવ્યો. આટલું બધું સહ્યું તે કેવી અનુપમ ક્ષમા તેનું સુંદર પરિણામ મેક્ષ આવ્યું. ગજસુકુમાર જેટલી શાંતિ આવશે ત્યારે મોક્ષ થશે. ભલે ઉપસર્ગ આવે કે ન આવે પણ એટલી ક્ષમા શાંતિ આવ્યા વિના મેક્ષ ન થાય. સ્વભાવ = પિતાનું અસ્તિત્વ, પિતાને સ્વભાવ. આત્માને મૂળ સ્વભાવ સમભાવ છે, તેમાં આવ્યો તે મક્ષ હથેલીમાં છે, દૂર નથી. મેક્ષ આત્મામાં જ છે. હથેલીમાં બધું દેખાય, લેવાય, તેમ મેક્ષ સાત રજજુ દૂર નથી, અત્યંત નિકટ છે. “તું છે મેક્ષસ્વરૂપ” નામાંકિત ક્ષમા = પ્રસિદ્ધ ક્ષમા. વિશુદ્ધ બોધ કરે છે = રાગદ્વેષરહિત સમતામાં રહેવાને નિર્મળ બોઘ કરે છે. તમે અમે કંઈ દુઃખી નથી જે દુઃખ છે તે રામના ચૌદ વર્ષનાં હરખને એક દિવસ નથી પાંડવના s, es ન ' 1 " -"- - - - અને તેના Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૦૬ મોક્ષમાળા-વિવેચન તેર વર્ષના દુઃખની એક ઘડી નથી અને ગજસુકુમારના ધ્યાનની એક પળ નથી” (૪૫). શિક્ષાપાઠ ૪૪. રાગ શ્રમણ = મોક્ષમાર્ગમાં શ્રેમ કરે છે. સાધુના અર્થમાં વપરાય છે. ગૌતમ--એમના કુળનું નામ છે, એમનું અસલ નામ ઇંદ્રભૂતિ હતું. તેમજ ભગવાનનું મહાવીર નામ પણ દેવે આપેલું. એમનું મૂળ નામ વર્ધમાન હતું. અષ્ટાપદ પર ચઢે તે કેવળજ્ઞાન થાય એમ ગૌતમસ્વામીએ સાંભળેલું તેથી અષ્ટાપદ પર ચઢેલા, પણ ભગવાન પર પ્રશસ્ત રાગ હોવાથી કેવળજ્ઞાન ન થયું. નિગ્રંથ - પ્રવચનને નિષ્પક્ષપાતી ન્યાય – કર્મને જેવો સ્વભાવ છે તેવે કહ્યો છે. કર્મ, બઘાને સરખા ગણે છે. ભગવાન પર રાગ પણ અંતે હેય છે. પ્રશસ્ત રાગ પણ કેવળજ્ઞાન ન થવા દે. ગુણવાન પ્રત્યેને રાગ તે પ્રશસ્ત રાગ છે તે પુણ્ય બંઘાવે. જ્ઞાતપુત્ર =જ્ઞાત કુળના હતા તેથી ભગવાન મહાવીર જ્ઞાતપુત્ર કહેવાયા. અનુપમેય સિદ્ધિ =આઠ સિદ્ધિ નહીં પણ જેને કેઈ ઉપમા નથી એવી મોક્ષરૂપ સિદ્ધિ. પાવાપુરીમાં ભગવાન મહાવીર રાત્રે ૧૨ વાગે નિર્વાણ પામ્યા. ગૌતમ પાસેના નગરમાં ભગવાનના કહેવાથી કેઈ બ્રાહ્મણને બોધવા ગયા હતા. ત્યાં રાત રોકાઈ પઢિયે પાછાં આવતાં ભગવાનના નિર્વાણની વાત સાંભળીને તેઓ ખેદ પામ્યા અને વિરહવેદના થવાથી તેઓ અનુરાગવચનથી બોલ્યા – જ્ઞાની છતાં અજ્ઞાની જેવું પ્રેમને લઈને બોલ્યા : હે મહાવીર ! તમે મને સાથે લીધો હોત તે પણ Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મેક્ષમાળા-વિવેચન ૧૦૭ આવવા તૈયાર હો, વગેરે મહને લઈને બેલ્યા. મોહિની એટલે મેહ. પછી લક્ષ ફર્યું ને નીરાગ શ્રેણિએ ચહ્યા. વિચાર કરતાં તેઓ શેક તજીને નીરાગી થયા ત્યારે અનંતજ્ઞાન પ્રકાશિત થયું. તેઓ દિવસના પહેલા પહેરે કેવળજ્ઞાન પામ્યા. ગૌતમસ્વામીનું નિર્વાણ સ્થળ રાજગૃહી નગરી પાસે ગુણિયાજીમાં કહેવાય છે. સૂક્ષ્મ બોધ = સૂક્ષ્મમાં સૂક્ષ્મ વસ્તુ આત્મા, તે જેથી પ્રાપ્ત થાય તે સૂક્ષ્મ બેધ. ગૌતમસ્વામીના દૃષ્ટાંત ઉપરથી સૂમ બેઘ એ લેવાને છે કે રાગ એ વસ્તુ બહુ ઝેરરૂપ છે. ભગવાન મહાવીર પ્રત્યે ગૌતમસ્વામીને રાગ હવે તે કેવળજ્ઞાન થવા ન દીધું; તે પછી જે વસ્તુઓ નાશવંત છે અને પ્રત્યક્ષ રાગનાં કારણ છે, એવા સ્ત્રી પુત્રાદિ અને ધન પ્રત્યેને રાગ કેવું અનંત દુઃખ આપે? નરકે પણ લઈ જાય. થડે પણ વિચાર કરે તે સહેજે સમજાય તેવી વાત છે. છતાં આ મૂઢ પામર તે વસ્તુઓને જ પિતાને આધાર અને સર્વસ્વ માની બેઠો છે. કેવી મૂઢતા ! રાગ અને આત્મા બે સાથે છે. તે રાગથી આત્માને ભિન્ન કરવા આ બેઘ છે. ગૌતમને અ૫ સંજ્વલન મેહ ભગવાન પર હતું અને આ તે તીવ્ર એ અનંતાનુબંધી મેહ સંસાર પરને તેમજ પામર આત્માઓને ! એ છે કે દુઃખદાયક થાય? રાઈ અને પર્વત જેવી સરખામણી કરી છે. રાગ હોય તે પછી ઠેષ થાય. રાગ લેભને પર્યાય છે. છેલ્લામાં છેલ્લે એ જાય છે, તેથી રાગ હોય પણ ઠેષ ન હોય એમ પણ બને. પણ જ્યાં રાગ ન હોય ત્યાં Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૦૮ મેક્ષમાળા-વિવેચન દ્વેષ નથી. રાગ મુખ્ય છે. એના ક્ષયથી સંપૂર્ણ આત્મસ્વરૂપ–મેક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે. શિક્ષાપાઠ ૪૫. સામાન્ય મનોરથ “સમાન ઉપરથી સામાન્ય શબ્દ બને છે. સામાન્ય એટલે ઘણા જીએ-બઘા શ્રાવકેએ કરવા યોગ્ય હોવાથી સામાન્ય. મને રથ એટલે ભાવના. આ પાઠમાં કહ્યા પ્રમાણે બઘાએ ભાવના કરવા ગ્ય છે. “અપૂર્વ અવસર ” માં અપૂર્વ ભાવના છે, પહેલા કેઈ દિવસ ન કરી હોય એવી અસામાન્ય ભાવના છે. (૧) મોહિની ભાવ = રાગ ભાવ = કામવિકારને વશ થઈને પરસ્ત્રીને આંખે વડે ન જોઉં. પરાયા વૈભવને પથ્થર સમાન ગણી ન ઈચ્છું અને નિર્મળ તત્ત્વ જાણવાની અભિલાષા રાખીને લેભને સવળ કરું. આખું જગત કનક અને કાંતાથી લેભાયું છે. એ ઘન અને વિષયને લેભ મૂકીને નિર્મળ તત્ત્વ જાણવાને લેભ કરું. એમ લેભને સમે (સમારી= સવળે, સમે) કરું પરધન ને પી એ નીતિની વિરુદ્ધ છે. ઘર્મને પાયે નીતિ છે, તેથી એ બનેને લેભ મૂકે કશાયમાં લેભ કરવા જેવું નથી, તેમ છતાં તે ક્ષય ન થાય ત્યાં સુધી જે લેભ છે તેને સવળો કરે. જેમ જેમ તત્ત્વને લેભ થાય તેમ તેમ લેભ સવળે થાય છે. પછી પર વસ્તુ પડી હોય તે પથરે પડ્યો હોય તેવું જાણે. તે ક્યારે બને કે નિર્મળ તાત્વિક લેભ સમા (સુધાર્યો) હોય તે. Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . સમાજના નાના કરાર મોક્ષમાળા-વિવેચન ૧૦૯ સમારવું =સમું કરવું. તત્વ અથવા કેવળજ્ઞાનને લેભા રાખીને કાંતા, કનક વગેરેને મેહ તથા લેભ છોડે. એમ સમારે એટલે જાતિ પલટાવી નાખે. મેક્ષમાળા મુખ્ય કરીને શ્રાવકોને માટે છે. દ્વાદશ વ્રત એટલે બાર વ્રત અને દીનતા એટલે નિરભિમાનપણું ઘારણ કરીને સ્વરૂપને વિચાર કરી સાત્વિક-નિર્મળ થાઉં. તામસી વૃત્તિમાં પાંચે પાપ હોય છે. પાપ ન કરે છતાં મુંજશેખમાં રહે તે રાજસી વૃત્તિ છે. તપ, વ્રત વગેરે સારાં કામ કરે તે સાત્વિક વૃત્તિ છે. તામસી, રાજસી વૃત્તિ છોડીને સાત્વિક થાઉં, એટલું જ નહીં પણ સ્વરૂપને વિચાર કરનાર સમકિતી થાઉં. | નેમ = નિયમ. ક્ષેમક= સુખ કરનાર, રક્ષા કરનાર. આવે મારે નિયમ કે જે સુખ કરનાર અને ભવેને હરનાર છે તે મારા અંતઃકરણમાં અખંડ એટલે ખંડિત થયા વિના કાયમ રહે અથવા હે ભવહારી ભગવાન ! મારે આ સુખ અને રક્ષા કરનાર નિયમ સદા અખંડ રહે. (૨) એકલા વ્રતથી સંતોષ ન માનું, પણ તે ત્રિશલાના તનય એટલે પુત્ર ભગવાન મહાવીરે જે જે સ્વરૂપની વિચારણા કહી છે, તે મારા મનમાં ચિંતવી જ્ઞાન, વિવેક અને વિચાર વઘારું, અને હંમેશા નવ તત્ત્વની શોઘ કરી ઉત્તમ બોધ એટલે જ્ઞાની પુરુષનાં વચનેને અનેક પ્રકારે ઉચ્ચારું – ભક્તિ કરું ૧. જ્ઞાન વઘારું = જ્ઞાનાવરણીયને ક્ષપશમ થાય, શાસ્ત્રજ્ઞાન વધે, આત્મજ્ઞાન નિર્મળ થાય તેમ કરું. Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મેાક્ષમાળા–વિવેચન ૨. વિવેક વધારું = જડ ચેતનના વિવેક કરી જડના સૂક્ષ્મ પર્યંચા, ચેતનના સૂક્ષ્મ ભાવા આળખું. હિતઅહિતને સૂક્ષ્મપણે વિચારું. દરેક વાતનું શું પરિણામ આવશે તે વિવેકથી જણાય છે. કયા ભાવા સારા, કયા ભાવા ખાટા તે જાણું, અને સારા પ્રકારે વર્તે. ૧૧૦ ૩. વિચાર વધારું = વિચારણાની વૃદ્ધિ કરું. વિચાર વસ્તુને જેમ છે તેમ બતાવે છે. ભગવાનના વચના વિચારું. પોતાના જીવનના વિચાર કરું કે તે બહુ ક્રીમતી છે. પોતાના આયુષ્યના વિચાર કરું, નકામું ન ગાળ્યું. જ્ઞાન ભણીને અભિમાન ન કરવું. વિવેક હાય તે અભિમાન ન થાય. જ્ઞાન તા વિરતિને અર્થે છે. જ્ઞાન પ્રમાણે વર્તે. જ્ઞાન સાથે વિવેક, વિચાર અને વર્તન હાય તે શાંતિ થાય. વિચારથી વિવેક આવે. પછી તેમ વર્તે. નવીન નવીન વિચારણા કરતાં મન એકાગ્ર થાય. વિચારણા ન હોય તા મન ભટકતું રહે. ભક્તિમાં ખેલતાં અર્થ અને તેના ભાવ વિચારે તે। જ મન તેમાં રહે અને આનંદ આવે. જ્ઞાન છે તે નવ તત્ત્વમાં વહેંચાય છે. ઘણા મેટા પુસ્તકા એ નવતત્ત્વ ઉપર રચાયા છે. વસ્તુનું સ્વરૂપ સમજવા માટે નવતત્ત્વ છે. આગળ તત્ત્વાવઘ” વિષે સત્તર પાઠ આવશે. જે વિચાર કર્યા હાય તે કોઈ જિજ્ઞાસુ મુમુક્ષુ હાય તેને કહી બતાવવા. વિશેાધ = ઊંડી વૃષ્ટિથી તપાસવું. નવતત્ત્વ વગેરેમાં ઊંડા ઊતરતાં આખા વિશ્વનું સાન થાય. Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૧૧ - - , ક કે મ ા ' મોક્ષમાળા-વિવેચન પ્રશ્ન કરતાં, ઊંડા ઊતરતાં સંશય ન કરે. ગમે તેટલું ઊંડું વિચારું પણ મને જિનભગવાનના વચનમાં સંશયરૂપ બીજ ન ઊગે. મને ન સમજાય તે પણ સંશય ન કરું. શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર કહે છે કે મારે સદા એ જ મનેરથ છે તેને તું ઘારણ કર કે જેથી અપવર્ગ એટલે મોક્ષને ઉતારુ – મુસાફર થઈશ. મિથ્યાત્વ ક્ષય કરી મોક્ષને મુસાફર થઈને અવશ્ય મેક્ષે જઈશ. શિક્ષાપાઠ ૪૬. કપિલમુનિ, ભાગ ૧ રાજ્યના આભૂષણરૂપ = પહેલાના વખતમાં નગરીમાં સૈન્ય વગેરેથી શોભાની જેમ મેટા પંડિતથી પણ શેભા મનાતી. કેઈ નવા પંડિત આવે તેની સાથે વાદ કરી હરાવે. પરધામ ગયા એટલે મૃત્યુ પામ્યા, પરલેક પામ્યા. કપિલ વિશેષ વિદ્વત્તા પાયે નહેતે = થોડું ભણેલે, વાંચતાં કરતાં આવડે એવું. બ્રાહ્મણની પૂંજી કેટલી હોય? જે માએ આપી તે ખાઈને પૂરી કરી. શાસ્ત્રીય પદવી એટલે શાસ્ત્રીની પદવી. મોટી ઉંમરે ભણવા ગયે તેથી ભણવાનું ઘણું હોય અને વખત ઓછો મળતે, તેથી બરાબર ભણી શક્તિ ન હતું. તેથી એક ગૃહસ્થ તેને માટે ભેજનની ગોઠવણ એક વિધવા બ્રાહ્મણને ત્યાં કરી દીધી. શિક્ષાપાઠ ૪૭. કપિલમુનિ, ભાગ ૨ કલ્યાણ થવામાં કેવાં અંતરાય છે? યુવાવય અને સ્ત્રી સાથે એકાંત અનિષ્ટ છે. લેતાળ = જંજાળ. સંસાર Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૧૨ મોક્ષમાળા-વિવેચન કેમ ચલાવે વગેરેની કપિલને વિશેષ માહિતી ન હતી. અધરાત ભાગતાં = મધ્યરાત વીત્યા પછી. સમક્ષ = સમઅક્ષ = આંખની સામે. તરખડ = ત્રિષ, ખટપટ. | મારું મન હજુ સ્થિર થયું નથી! કેવળજ્ઞાન થયું ત્યારે સ્થિર થયું ! શિક્ષાપાઠ ૪૮. કપિલમુનિ, ભાગ ૩ ભ્રષ્ટતા =નાલાયકી. ઘર્યો રહેશે = અટકી જશે, પડ્યો રહેશે. ગળકાં ખાધાં = પાણીમાં ડૂબેલે માણસ પાણી મેઢામાં પેસે ત્યારે ગળકા ખાય, ડચકડચક થાય . તૃષ્ણ છે તેથી જ સંસાર છે. વિદ્યા લેતાં વિષયમાં પડ્યો, તેથી રાજા પાસે માંગવા આવવું પડ્યું એ રૂપ ઉપાધિમાં પડ્યો. એમ એક ઉપાધિમાંથી આ સંસારમાં અનંત ઉપાધિ વેઠવી પડે છે. તૃષ્ણાને ત્યાગ કર્યો, તે સાથે સંસારને ત્યાગ થયે. ઘન, સ્ત્રી, મા વગેરે બધું છોડ્યું ત્યારે મેક્ષના ભાવ થયા. સત્ય સંતોષ = સમકિત સહિત લેભને અભાવ. વિવેકશીલ = હિત અહિતને તરત સમજે તેવું. તૃષ્ણઈચ્છા જેટલું મળે કે તરત ચાહનાને વધારી દે. સટોડિયા વગેરે જીતે તેમ તેમ વધારે મેળવવા જાય. સંતેષથી જ ઈરછા રોકાય છે. તૃષ્ણ આકાશ જેવી અનંત છે. જેમ આકાશને અંત નથી તેમ તૃષ્ણ વધે ત્યારે તેને અંત નથી. તૃષ્ણ અને લેભ એક જ છે. જ્યારે લેભ જાય ત્યારે નિર્મળતા થાય છે. - કપિલને તૃષ્ણા ટળી તે કેવળજ્ઞાન થયું. રાજ્ય જોઈતું નથી, તેની સાથે સંસાર પણ જોઈ નથી એમ વિવેકી મળે કે ના મળવવા અનંત છે. તે Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ નર નારાજ . અi - - મોક્ષમાળા-વિવેચન ૧૧૩ થઈ ગયું. ગ્રહણ કરવાની બુદ્ધિ હોય ત્યાં સુધી આવરણ થાય છે અને મૂકવાની ઈચ્છા થાય ત્યારે બધાં આવરણ ખસવા માંડે. વિવેક આવે તે પછી આત્મવિચાર આવે. અપૂર્વશ્રેણિ = ક્ષપકશ્રેણિ, પૂર્વે કઈ વખતે નથી થયા એવા ભાવની શ્રેણિ વિવેકપૂર્વક વિચારતાં આત્માને શાંત ભાવ, લાયક ભાવ થવાથી ક્ષપકશ્રેણિ થઈ ને કપિલને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું. શિક્ષાપાઠ ૪૯. કૂણાની વિચિત્રતા (૧) સારા અધ્યાત્મ અર્થમાં “દીનતા એટલે પિતાને સપુરુષને દાસ માને અને અત્યંત વિનય ઘારણ કરે. પણ અહીં તે “દીનતા” એટલે ગરીબાઈ એમ લૌકિક અર્થ છે. ગરીબને દરેક પ્રત્યે પોતાની દીનતા લાગે કે હું ગરીબ છું. ગરીબ હતું ત્યારે એમ થયું કે પટેલ થાઉં તે સારું. તાકી = બહુ તીવ્ર ઈચ્છા હોય ત્યારે તાકી કહેવાય; ક્યારે એ થાઉં? એમ રાતદહાડો વિચારે. પટેલ = મુખી વગેરે કહેવાય, પણ પૈસા ન હોય, મજૂરી કરી ખાય. હાથે કામ કરવું પડે. સાથે લગી જમીન હોય તે પાટ કહેવાય, તે ઉપરથી પાટીદાર, પાટિલ અથવા પટેલ કહેવાય છે. પછી પટેલ થયે ત્યારે શેઠના જેવું નથી તેથી શેઠ થવાની ઈચ્છા કરી. શેઠ = શ્રેષ્ઠ ઉપરથી શેઠ. શેઠને ત્યાં પૈસા હેય તેથી તેને ત્યાં નેકર વગેરે હેય. શહેરમાં પંકાય એ નગરશેઠ થયે ત્યારે મંત્રી થવાની ઈચ્છા કરી. મંત્રી = રાજ્યની ગુપ્ત વાત જાણે, રહસ્યને જાણે. મંત્રીને પૈસા સાથે રાજનું માન વગેરે મળે એ થયે પણ તેય તેને Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૧૪ મોક્ષમાળા–વિવેચન સંતોષ થયે નહીં અને રાજા થવાની ઈચ્છા કરી. નૃપ = નૃપતિ એટલે મનુષ્યના પતિ, પાળનાર, રાજા. રાજાને દેવની આરાધના કરવી પડે તેથી દેવ થવાની ઈચ્છા કરી. દેવ થયે ત્યારે શંકર = મહાદેવ = ઇંદ્ર થવાની ઈચ્છા કરી. આવી રીતે માને કે હે રાજચંદ્ર! એ દેને પણ દેવ ઇંદ્ર થયે, તે પણ તેની તૃષ્ણાને પાર રહ્યો નહીં. મેટ ઇંદ્ર થાય તે પણ તૃષ્ણ વધે પણ ઘટે નહીં. (૨) વૃદ્ધાવસ્થામાં શરીર સુકાઈ જાય, ચામડી લબડે, કરચલીઓ પડી જાય. દાંત પડી જવાથી ગાલમાં ખાડા પડી જાય. વાળ ઘળા થતાં થતાં બધું માથું ઘળું થઈ જાય. સુંઘવું, સાંભળવું, દેખવું વગેરે બધી ઇન્દ્રિયની શક્તિ ઓછી થઈ જાય. દાંત આવળી એટલે દાંતની પંક્તિ ખરી જાય-પડી જાય અથવા દાંત સડીને ખવાઈ જાય, તેથી ચાવી શકાય નહીં. કેડ વળી જાય, ટટાર બેસાય નહીં. હાડ શક્તિરહિત થઈ ગયા. પગ પણ દુખે. અંગરંગ એટલે અંગની શેભા હતી તે જતી રહી. ઊઠવાની આય એટલે શક્તિ જતી રહી તેથી લાકડી લેવી પડી. હે રાજચંદ્ર! એમ યુવાની બધી નાશ પામી છતાં પણ આ શરીર મારું છે એવી મમતા ન ગઈ. (૩) જીવને ગમે તેટલા દુઃખ પડે તે પણ આશા જતી નથી. ગમે તેટલું દેવું હોય તે પણ ફરી પૈસા આવશે ને દેવું ટળશે એમ આશા રહે છે. ગમે તેટલું રેગી શરીર હેય તે પણ સારા થવાની આશા રાખે. પુરપતિ એટલે રાજા પડે તે બીજે જઈને સુખી થઈશું એમ માને. આખે Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન ૧૧૫ દિવસ મહેનત કરે તે પણ પેટ પૂરું ભરાતું ન હોય. પિતૃ = પિતા, પરણું = સ્ત્રી વગેરે અનેક પ્રકારના ઘંઘ = તોફાન કરે. પુત્ર-પુત્રી બધા સવારથી સાંજ સુધી ખાઉં ખાઉં અર્થાત ખાવાનું વગેરે માંગ માંગ કરે, પજવે; પણ ઘરમાં પૈસા નથી તે સમજે નહીં. હે રાજચંદ્ર! તેય જીવ ઝાઝા દાવા = આવું દુખ છતાં પણ હું પતિ છું, બાપ છું, કુટુંબ પાળું છું, મેટો છું એમ ઝાઝા દાવા કરે, મેટાઈ મૂકે નહીં. આટલી બધી જંજાળથી દુઃખી થત હેય તે પણ કુટુંબ વધારવાની તૃષ્ણ વગેરે ઘટે નહીં. છોકરાં પણ, ડેસે ડેસી હોય ત્યારે ભાવ ન પૂછે પરંતુ પછી લેકમાં સારું દેખાડવા કાણુ કાઢે. () છેલ્લે દિવસે શું થાય? તે કહે છે. મરણ ઘડીની વાત છે. મરણ વખતે બોલાતું ન હોય અને જીવનદીપક એટલે આયુષ્યરૂપી દી કેવળ ઝાંખે પડી ગયું હોય અર્થાત્ બધી શક્તિએ મંદ પડી ગઈ હોય, પાસ્ય ફેરવાય નહીં. એવી છેલ્લી સ્થિતિ જોઈને, ભાઈઓએ એમ કહ્યું કે હવે ભાઈની ટાઢી માટી થાય તે સારું. ટાઢી માટી = જીવ દેહમાંથી નીકળી જાય ત્યારે શરીર ઠંડું થાય છે. માટી એટલે શરીર. આ સાંભળી હાથને હળાવીને ડેસાએ ખીજીને જણાવ્યું કે બેસ, બોલ્યા વિના બેસ, અને તારી ચતુરાઈને બાળી નાખ. બાળ એટલે બાળી નાખ. શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર કહે છે, જુઓ તે ખરા, આ આશાપાશ કે છે કે જીવન પૂરું થાય તે પણ આ દેહ મારે છે એવું મારાપણું-મમતા જતી નથી ! તેને પહેલેથી છોડવી જ. જોઈએ. આશાને પાશ તેડવા જેવું છે. Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મેાક્ષમાળા–વિવેચન એક કે અનેક જીવામાં જે તૃષ્ણાના વિકલ્પો થાય છે, તે સર્વના સામાન્ય ચિતાર આ કાવ્યમાં આપ્યા છે. તરણા ઓથે ડુંગર રે, ડુંગર કોઈ દેખે નહીં.' એ તરણું શું? કેવું હશે કે જેથી ડુંગર ન દેખાય ? તૃષ્ણા એ જ તરણું છે, તેથી આત્મારૂપી ડુંગર દેખાતા નથી. એજ ૧૧૬ શિક્ષાપાઠ ૫૦. પ્રમાદ પ્ર+મદ્. પ્ર = પ્રકૃષ્ટપણે, મક્ = ચૂકી જવું. આત્માના લક્ષ ચૂકીને બીજા કામમાં પ્રવર્તવું તે પ્રમાદ છે. ધર્મની અનાદરતા = ધર્મનું અબહુમાનપણું, ધર્મ સારા છે એ ભાવ નહી તે અનાદરપણું. ઉન્માદ = અત્યંત બેદરકારી, ઘર્મની કંઈ પડી જ ન હાય, છકી ગયા હાય તે ઉન્માદ. આળસ = ઘર્મ કરવામાં આળસ, ધર્મ કોણ કરે? ધર્મ કરવા આવ્યો હાય તાય આળસ કરે અને કષાયમાં પ્રવર્તે. એ બધાં લક્ષણા પ્રમાદ સૂચવે છે. ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં ક્રમપત્રક નામનું દશમું અધ્યયન છે તેની પહેલી ગાથામાં ઝાડનું પાકું પીળું પાન પડતાં વાર લાગતી નથી અને બીજી ગાથામાં ડાભની અણી પર પડેલા જળના બિંદુને જેમ પડતાં વાર લાગતી નથી તેમ મનુષ્યનું આયુષ્ય પૂર્ણ થતાં વાર લાગતી નથી એમ કહ્યું છે. દરેક ગાથાની ચેથી લીટી માં પોયમ મા વમાગે” છે. મહાવીર ભગવાને ગૌતમ ગણધર જેવા ચાર જ્ઞાનના ઘારકને પણ ઉપદેશ આપ્યા છે, કે હે ગૌતમ ! એક સમય પણ પ્રમાદ કર્તવ્ય નથી, કારણ કે ક્ષણભંગુર છે. લીધો કે Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ માક્ષમાળા–વિવેચન ૧૧૭ લેશે એમ થઈ રહ્યું છે = તરત મરવાનું હોય તા ‘લીધા’ કહેવાય, અને ઘેાડી વાર પછી મરવાનું હાય તા લેશે’ એમ કહેવાય, પણ વહેલા કે મોડો ઝડપી લેશે. એમ જાળ થઈ રહી છે એટલે કાળશિકારી બધે પ્રવૃત્તમાન થઇ રહ્યો છે. આત્મવિચાર કર્તવ્યરૂપ ધર્મ કહ્યો છે તે પ્રમાદથી રહી જશે. માટે બિલકુલ પ્રમાદ ન કરવા. “સમર્થ ગોયમ મા માલે” એ વાક્યના કૃપાળુદેવે એ અર્થ કર્યો છે. ૧. અવસર આવ્યો છે તે ચૂકીશ નહીં, મેાક્ષનું કામ કરી લે. ૨. સમય સમય આત્માને ભૂલી જાય છે તે જ ભાવમરણ છે. સમયનું માપ પુદ્ગલ પરમાણુથી થાય છે એટલે આકાશના એક પ્રદેશથી તેની જોડેના ખીજા પ્રદેશ પર પરમાણુને ચંદ્ર ગતિથી જતાં જે વખત લાગે તેને સમય કહે છે. શો + થમ = મન તથા ઇંદ્રિયાને સંયમમાં રાખનાર. ગૌતમને કહ્યું છે તે આપણને જ કહ્યું છે. પાસે જ કાળ આવીને ઊભા છે એમ વિચારવા કહ્યું છે. લીધે કે લેશે એમ સમજે તે પ્રમાદ ન કરે. પ્રમાદ કેવા પ્રકારે દૂર કરવા ? જે તેને દૂર કરવા તૈયાર થયા છે તે શું કરે છે ? (૧) અતિ વિચક્ષણ પુરુષા -એવા જ્ઞાની મુનિએ સંસારની સર્વ ઉપાધિ ત્યાગીને અહારાત્ર ધર્મમાં સાવધાન થાય છે. તેઓ પ્રમત્ત અપ્રમત્ત ગુણસ્થાનમાં હોય છે ત્યાં જરા પ્રમાદ કરે તે પ્રમત્તથી પણ નીચે ચાલ્યા જાય. રાતદેિવસ વીતરાગની આજ્ઞામાં જ મનને બાંધી રાખે છે એ તા જાણે સર્વોત્કૃષ્ટ ગણાય. મુનિતા આત્મભાવમાંસાય જાગ્રત રહે. ‘નિરંતર Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૧૮ મેક્ષમાળા-વિવેચન આત્મવિચાર કરી મુનિ તે જાગ્રત રહે પ્રમાદને સર્વથા ભય છે, અપ્રમાદીને કઈ રીતે ભય નથી.” (પ૬૯). (૨) વિચક્ષણ પુરુષે – દેશવિરતિ શ્રાવક કે જેમણે ઘરને ત્યાગ કર્યો નથી એવા મુમુક્ષુ કે તીવ્ર મુમુક્ષુ, તે નિયમિતપણે રાત્રિદિવસના અમુક કાળમાં સામાયિક વગેરેથી નિરંતર ધર્મધ્યાનમાં રહે છે. આત્મકર્તવ્યમાં ભૂલ ન આવવા દે તેથી વિચક્ષણ કહ્યા. તે અવસરે અવસરે એટલે કે મહાપુરુષોએ જે જ્ઞાનપ્રાપ્તિ અર્થે આઠમ, ચૌદશ વગેરે તિથિઓ, પર્યુષણ, દિવાળી, જ્ઞાનપંચમી વગેરે પર્વે નિયત ક્યાં છે તે પર્વ દિવસમાં સામાયિક, પ્રતિક્રમણ, પૂજન, ભક્તિ, વાંચન વગેરે જે કિયા ઉપદેશી છે, તેમાં જાગ્રત ઉપયોગે જેટલે સમય મળે તેટલામાં તે ક્રિયા ઉલ્લાસ અને આનંદપૂર્વક કરે છે. તેમજ બનતા પ્રયત્ન આ બળતી લાય જેવા સંસારમાંથી ઘણે વખત ઘર્મકર્તવ્ય માટે બચાવે છે, તે વિચક્ષણ કહેવાય. (૩) મૂઢ પુરુષે – જેને મેહ વિશેષ છે તેથી ઘર્મ પ્રત્યે મૂઢ બેભાન જેવા છે. તેઓને સમયની કંઈ પડી નથી. તેઓ અમુક વખત ખાવામાં, અમુક વખત કમાવામાં, અમુક વખત ઊંઘવામાં અને બાકી કંઈ વખત રહે તે ચાર પ્રકારની વિકથા તથા રંગરાગ એટલે મજશેખ વગેરેમાં ગુમાવી દે છે. તેથી તેઓને અગતિ કે જ્યાં ઘર્મકર્તવ્ય ન થાય એવી ગતિમાં જવું પડે છે. માટે આપણે આપણે વિચાર કરવાને છે કે આપણે કેવા થવું છે? અતિ વિચક્ષણ થવાનું છે, પણ વર્તમાનમાં એટલે સંગ ન બને તે તે દ્રષ્ટિમાં રાખીને વિચક્ષણ Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *, * T' જ ' ના ના મોક્ષમાળા-વિવેચન ૧૧૯ થવાને પુરુષાર્થ કરવાને છે. યત્ના એટલે બાહ્યપ્રવૃત્તિ કરતાં સાવધાન રહેવું. કિયામાં ભૂલ ન આવે તે યત્ના છે. તે દ્રવ્યધર્મરૂપ છે. અને ઉપયોગ એટલે જ્ઞાનદર્શનચારિત્રરૂપ ઉપયોગથી ભાવઘર્મ થાય છે. ૨0 ઘડી = ૮ કલાક ઘણુંખરા લેકે નિદ્રામાં ગાળે છે. રાત્રે ૧૦ થી ૬ સામાન્યપણે નિદ્રાકાળ હોય છે. બાકીની ૪૦ ઘડી ઉપાધિ, ટેલટપ્પા વગેરેમાં ગાળે છે, મૂહના જેવું પ્રવર્તન થાય છે. મોટા ભાગના માણસે હાલમાં આ પ્રમાણે વખત ગાળે છે. તેમાંથી બે ચાર ઘડી જે ઘર્મકર્તવ્ય માટે કાઢે તે એનું પરિણામ ઘણું સારું આવે. પળ એ અમૂલ્ય ચીજ છે. મનુષ્યભવમાં ભાવ ચઢે તે એક પળમાં સમકિત થાય, એક પળમાં કેવળજ્ઞાન થઈ જાય. ભાવની બલિહારી તે એર છે! એક પળ વ્યર્થ એવાથી એક ભવ હારી જવા જેવું છે” – એક પળને પ્રમાદ કરવાથી કેવા કર્મ બાંધી લે? નરકાયુ વગેરે બંધાઈ જાય તે પછી સંયમ આદિ કરી શકે નહીં. કુંડરિક ને પુંડરિકનું વૃષ્ટાંત છે. કુંડરિકે કેટલા કાળનું ચારિત્ર એક રાત્રિમાં બેઈ નાખ્યું! એમ તત્વની દ્રષ્ટિએ સિદ્ધ છે= એક પળ વ્યર્થ ખોવાથી એક ભવ કેવી રીતે હારી જાય–બગડી જાય ? એક પળમાં જ બેટો નિર્ણય કરે તેથી ભવ હારી જાય. સમ્યક દર્શન થાય એવું હોય તે પળ પ્રમાદમાં જાય છે તે ભાવ અટકી જાય; તેથી ભવ હારી જાય એમ બને છે. એ તત્વની દ્રષ્ટિએ એટલે આત્માના ભાવની અપેક્ષાએ સત્ય છે. એક ભાવ સારો આવ્યો તે આત્મા આગળ વધે અને - આ નાનક Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૨૦ મોક્ષમાળા-વિવેચન એક ભાવ બગડ્યો તે અટકી જાય. સામાન્ય બુદ્ધિથી આ વાત ન બેસે પણ આત્માને વિચાર કરે તે સમજાય. લવ સત્સંગથી તરી જાય છે. અને ચૂક્યો સે વર્ષ જીવે તેમ પળપળને હિસાબ છે. આ મનુષ્યભવને અવસર આવ્યો છે, તેમાં સમકિત પામવાને અવસર આવ્યો છે, મુનિપણું પામીને કેવળજ્ઞાન કરી લેવાને અવસર આવ્યો છે. માટે એ અવસર ચૂકે નહીં. શું કરવા આવ્યો છે ને શું કરે છે? એ વિચારી પ્રમાદ તજ. શુદ્ધભાવ થવાના કારણરૂપ શુભભાવ જેથી થાય તે વિશુદ્ધ ઘર્મકર્તવ્ય છે. તેમાં કાળ ગાળતાં શુદ્ધભાવ પ્રાપ્ત થાય તે તે પળ અમૂલ્ય છે. એથી આત્મા આગળ વધતાં મક્ષ પામે અને પ્રમાદ કરે તે તે ભાવ અટકી જાય. એક પળ પ્રમાદ કરીએ અને તે જ વખતે જે આયુષ્ય બંધાય તે નીચી ગતિ બંઘાય અને પછી પડતાં પડતાં નિગેટ સુધી પહોંચી જવાય છે. આયુષ્ય કયા વખતે બંધાય એ તે આપણને ખબર નથી માટે આપણી દરેક પળ જ્ઞાનીની આજ્ઞાએ ગળાય તે અધોગતિએ ન જવાય. જેમ ટપાલી કેઈ પણ કાગળ છાપ માર્યા વગર જવા ન દે, તેમ આપણે પણ દરેક પળમાં “સ્મરણની છાપ મારી જ લેવી કે જેથી પછી પસ્તાવાનું ન થાય. શિક્ષાપાઠ ૫૧. વિવેક એટલે શું? સત્યને સત્ય અને અસત્યને અસત્યરૂપે સમજે તેને જ્ઞાનીએ વિવેક કહે છે. વ્યવહારમાં - આવકાર આપે વગેરે ડહાપણથી વર્તે તેને “વિવેક કહે. વિવેક એ જ્ઞાનને ભેદ છે. Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . + +.. .. + * + + * * * * - - કાજ - * * * * મોક્ષમાળા-વિવેચન ૧૨૧ શ્રેયસ્કર એટલે હિત કરનારા આત્માને ઓળખવાને દી વિવેક છે તે જ્ઞાનપ્રકાશ કહેવાય છે. જે જ્ઞાનથી આત્માને ઓળખે, આત્માને આત્મા જાણે અને દેહને દેહ જાણે તે વિવેક છે. દેહને આત્મા માને તે અજ્ઞાન, અંધકાર અથવા અવિવેક છે. વિવેક વડે ઘર્મ ટકે છે એટલે વિવેક પ્રાપ્ત થાય તે ધર્મ જાય નહીં. સત્ય એટલે વસ્તુ જેમ છે તેમ અને અસત્ય એટલે વસ્તુ હોય તેથી વિપરીત લઘુ શિષ્ય – શિષ્ય નાના હોવાથી વિવેકની તેમને ખબર નથી. “મહારાજ શબ્દ માનાર્થે છે. દ્રવ્યપદાર્થ = જડ પદાર્થ. ભાવપદાર્થ = ચેતન, આત્મા. સત્યભાવપદાર્થ એટલે જ્ઞાનદર્શનરૂપ શુદ્ધ આત્મા. અને અસત્યભાવપદાર્થ એટલે અજ્ઞાન અદર્શનરૂ૫ અથવા મિથ્યાજ્ઞાનદર્શનરૂપ અશુદ્ધ આત્મા. મિથ્યાત્વને કારણે અજ્ઞાન અદર્શન થવાથી, આવરણ આવી જવાથી તે શુદ્ધ આત્મા જણાતું નથી. સત્ય છે તે અસત્યથી ઘેરાઈ ગયું છે, વિપરીતતા થઈ ગઈ છે. જ્ઞાનનું અજ્ઞાન અને દર્શનનું અદર્શન થઈ ગયું છે તેથી આત્મા છે છતાં અવિવેકને લઈને ન જણાય. અવળી ભાતને સવળી માને તેમ પિતે વિવેક માને છતાં હોય અવિવેક. મતિ–વિશ્વમ થઈ ગયું છે. તેથી પરીક્ષા કરવી બહુ દુર્લભ છે. જ્ઞાન છે કે અજ્ઞાન છે તે જણાતું નથી. આ શાસ્ત્રીય વાત કહી. હવે વૃષ્ટાંત આપી સ્પષ્ટતા કરે છે. અવિવેક છે તેથી સંસારના સુખમાં મોહિની છે. સંસારને અમૃત જે ગણ્ય એ અવિવેક છે. સંસાર કડ છે, કડવા ફળને આપે છે. સંસારના સુખે ભેગવે તેથી Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૨૨ મોક્ષમાળા-વિવેચન નરકે જાય. તેને સારાં ગણે તે અવિવેક છે. સંસાર ઝેર જે લાગે તે વૈરાગ્ય છે. સંસારના ઔષધરૂપ તે વૈરાગ્યને કડે ગણે તે અવિવેક છે. ભાવઅમૃતમાં આવવું એટલે જ્ઞાનદર્શનમાં આવવું એનું નામ વિવેક છે. વિવેક એ. કેવી ઉત્તમ વસ્તુ છે ! અજ્ઞાનનું જ્ઞાન કરી નાખે એવી આશ્ચર્યકારી વસ્તુ છે. વિવેક ઘર્મનું મૂળ છે. એ હોય તે પછી ઘર્મવૃક્ષ વધે. વિવેક વિના જ્ઞાન જ્ઞાનરૂપે ન ઓળખાય, શીલ શીલરૂપે ન ઓળખાય, ઘર્મ ઘર્મરૂપે ન ઓળખાય, તત્વ તત્ત્વરૂપે ન ઓળખાય અને તપ તપરૂપે ન ઓળખાય. શિક્ષાપાઠ પર, જ્ઞાનીઓએ વૈરાગ્ય શા માટે બોધ્યા? આગળ શિક્ષાપાઠ ૧૮, ૧૯, ૨0 માં સંસાર સંબંધી સામાન્ય કહ્યું છે. હવે વિશેષ કહે છે. દમય= સંસારમાં સુખ માટે કંઈ કરે અને પરિણામે દુઃખ આવે ત્યારે ખેદ થાય છે. દુઃખમય = સંસારમાં સુખ માટે પ્રયત્ન કરાય છે પરંતુ દુખ મળે છે. અવ્યવસ્થિત = કેઈને ખાવાપીવા, પહેરવાઓઢવાનું ઠેકાણું નથી અને કેઈને ઢગલાબંધ કપડા વગેરે હોય છે. આમ સંસારમાં બધું અવ્યવસ્થિત છે. આ સંસારને ઈશ્વરે બનાવ્યો હોય તે બધું વ્યવસ્થિત હોય, પણ તેમ નથી. સંસારમાં આમ કરવાથી આમ જ થાય એ ચોક્કસ નિયમ નથી, તેથી અવ્યવસ્થિત છે. જેમ કે પૈસા હોય તે સુખી જ હોય એ નિયમ નથી. તેને પણ કેટલાય દુઃખ હોય છે. Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : : ... . . . ... ** *-- - મોક્ષમાળા-વિવેચન ૧૨૩ ચળવિચળ = કઈ કરીને ઠામ બેસવા ન દે, ચિત્તને સ્થિર ન થવા દે. સંસારમાં રાગ થાય કે દ્વેષ થાય, રતિઅરતિ થયા કરે, તેથી ચળવિચળ છે. અનિત્ય = સંસારમાં એક ને એક અવસ્થા ન રહે; બાળક યુવાન થાય, પછી વૃદ્ધ થાય એમ એક જન્મમાં પણ બધી અવસ્થાઓ ફરે છે, તેથી અનિત્ય છે. સંસાર આવે ને આવે રહેવાને છે એ અપેક્ષાએ શાશ્વત છે, પણ અહીં વૈરાગ્ય થવા માટે વિચારવા પર્યાયની અપેક્ષાએ અશાશ્વત કહ્યો છે. ઘણે લાંબે વિચાર કરીને આ બધું કહ્યું છે. અનંતભવનું પર્યટન = સંસારમાં એક ભવ છેડીને બીજે, બીજે છોડને ત્રીજે એમ અનંતભવનું પર્યટન થયા કરે છે. તેને વિચાર કરતાં ખેદ આવે તે “ભવે ખેદ છે. અનંતકાળનું અજ્ઞાન = અજ્ઞાન અનંતકાળનું છે તે જ દુઃખનું મૂળ છે. અનંત જીવનને વ્યાઘાત = અનંત જીવન તે સિદ્ધપર્યાયરૂપ છે. તે આત્માનું વાસ્તવિક જીવન છે. તે જન્મમરણથી હણાઈ રહ્યું છે એટલે તેને ત્યાઘાત થઈ રહ્યો છે. અનંત મરણ = સમયે સમયે મરણ થઈ રહ્યું છે. અનંત દેહ એક પછી એક છૂટે એ અનંત મરણ દ્રવ્યથી છે. અને સમયે સમયે પોતાનું સ્વરૂપ ભૂલી જીવ બીજા ભાવ કરે તે અનંતમરણ ભાવથી છે તે ભાવમરણ કહેવાય છે. અનંતકાળથી એવું ચાલ્યા કરે છે માટે અનંત કહ્યું. સંસારનું સ્વરૂપ શું? ભમવું પરિભ્રમણ કરવું તે સંસાર છે. અનંતભવનું પર્યટન ચાલુ છે. * ઇંદ્રવારણ ફળ = ઉપરથી સુંદર દેખાય પણ ખાવાથી આંતરડા કાપી નાખે, મરણ કરે એવું ફળ. દેખાતી = ભૂલી ભાવથી સંસાર નીકાળથી એ Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૨૪ મોક્ષમાળા-વિવેચન સાચી નથી એવી. મોહિની – મોહ પમાડે તેવી રચના, મહ કર્મ. તટસ્થ લીન = બેભાન, જડ જે, સ્તબ્ધ, કશું કરી શકે નહીં એ. સંસારની મોહ પમાડે તેવી રચના, ઉપરથી સુંદર લાગે છે તેમાં લીન થવાથી આત્મા સ્તબ્ધ, બેભાન જે બની ત્યાંથી ખસી શકતું નથી. તેનું ફળ શું આવશે અને વિચાર કરી શકતું નથી. એ જેવું = સંસારને મેહજનિત સુખ જેવું. “ને મારું એ મોહિની (મેહ) ને મંત્ર છે. એ સંસારને સાચે મનાવે છે. વૈરાગ્ય આવે તે બધું બેટું અનિત્ય લાગે, ત્યારે જ્ઞાની પુરુષનાં વચન સાંભળે તે સાચું સુખ સમજાય, એમ ને એમ સમજાય નહીં. જ્ઞાની પર વિશ્વાસ હોય તે સંસારનું સુખ દુઃખરૂપ મનાય. જગતના ઈન્દ્રિયાદિનાં સુખને જ્ઞાનીએ ક્ષણભર પણ સુખરૂપ કહેતા નથી. મેહના વિકલ્પરૂપ સંસાર છે તે દુઃખરૂપ છે. સંસારની તલ જેટલી જગ્યા પણ ઝેર એટલે મેહ-રાગદ્વેષ વિના રહી નથી. પિતાનું સ્વરૂપ ભૂલી જાય છે એ જ ઝેર છે-મરણ છે. મેહનું અત્યંત દુઃખ સમજાવા ઝેરની ઉપમા આપી છે. સંસારમાં બધું જ ઝેર જેવું લાગે તે ક્યાંય જન્મવાનું મન ન થાય, નહીં તે ક્યાંક જન્મવાની ઈચ્છા થાય તે તે નિયાણું છે. તે મેહ કહો કે ઝેર કહો, તે ચક્રવર્તીથી ભૂંડ સુધી સંસારના સર્વ પ્રાણીમાં છે. ચક્રવર્તીથી ભૂંડ સુધી મેહની અપેક્ષાએ સંસારનાં સર્વ પ્રાણું સરખાં છે, એ વાત અતિ સૂક્ષ્મ વિચારે જણાય. ભાવની અપેક્ષાએ તપાસે તે સરખું છે. દ્રવ્યથી ચક્રવર્તી પુણ્યશાળી, સમર્થ છે. Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧ ૨૫. મોક્ષમાળા-વિવેચન ચક્રવર્તી શ્લાઘાપુરુષ એટલે પ્રશંસા કરવા ગ્ય શલાકા પુરુષ છે. પણ જે ત્યાગ ન આવ્યો તે સાતમી નરકે જાય. ભૂંડથી પણ વધારે દુઃખ પામે. ચક્રવર્તી પણાનું પુણ્ય બાંઘતી વખતે સમ્યક્ત્વ સહિત હોય તેથી કલાઘાપુરુષ કહેવાય છે. એક બે ભવ કે ઘણું ભવ કરી છેવટે મેસે જાય. મહાવીર સ્વામીના જીવન ચક્રવર્તી થયા પછી પણ ઘણું ભવ કરવા પડ્યા. સમક્તિ થયા પછી પણ વધુમાં વધુ અર્ધપુદ્ગલપરાવર્તન પણ થાય છે. સમકિત વમે તેથી ઘણે કાળ ભમે. કેઈ આખી બાજી જીતીને પછી હારી જાય તેવું થાય. સંસારમાં ઉત્તમમાં ઉત્તમ પદવી ચક્રવર્તીની છે, તેમાં પણ કેટલું દુઃખ રહ્યું છે? રેગ, વૃદ્ધાવસ્થા અને મરણ તેમાં પણ રહ્યાં છે. ચક્રવતીનું સુખ તે સુખ નથી તે પછી બીજે સુખ શા માટે ગણવું? ઘણું વિચાર કરતાં જ્ઞાની પુરુષોને લાગ્યું કે સંસારમાં અનંત ખેદ, અનંત શેક અને અનંત દુઃખ છે. એમ જીવને લાગે છે સંસાર ત્યાગે અને તેના ફળરૂપે ફરીથી એવા સંસારસુખની ઈચ્છા ન કરે કે દેવલોકમાં તે સુખ હશે ને? એમ ત્યાગીને પછી એની ઈચ્છા કરે તે પાછું વાળી જોયું કહેવાય. “એ આ આ ત્યાગું' એમ વિચારે તે પણ પાછું વાળી જોયું કહેવાય. સંસારમાં સુખ માને છે ત્યારે જ મુનિપણું છોડી દે છે. સંસારમાં ક્યાંય સુખ છે જ નહીં. ફરી સંસાર સેવવાને ભાવ જ ન કરે. સંસારમાં દુઃખ જાણે તે પછી એને ન ઈચ્છે. રાયણદેવીના કહેવાથી પાછું વાળી જોયું તે ભાઈ નાશ પામે. સંસારમાં સર્વત્ર દુખ જ છે. સંસાર એ દુઃખને દરિયે છે. દેવલેકમાં * * * * Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૨૬ મોક્ષમાળા-વિવેચન પણ ઊના ઘી જેવું, બળતરા કરાવે એવું સુખ છે. તેથી ખરું સુખ સંસારમાં નથી. આ પાઠમાં સંસાર, શરીર અને ભેગનું વર્ણન કર્યું છે. તેને વિચાર કરે તે વૈરાગ્ય આવે. વૈરાગ્ય શા માટે છે ? એ અનંતસુખ–મોક્ષમાં લઈ જનાર ઉત્કૃષ્ટ ભૂમિ છે માટે. વૈરાગ્ય હોય તે સીધા મોક્ષે જઈ શકાય. શિક્ષાપાઠ ૫૩. મહાવીર શાસન ભગવાન મહાવીરનું મૂળ નામ વિદ્ધમાન હતું. મહાવીર નામ દેવે આપેલું. એક વાર દેવ નાગ થઈને આવ્યો ત્યારે બધા છોકરા ડરી ગયા, પરંતુ વિદ્ધમાને તેને પકડીને ફેકી દીધે. પછી દેવે રાક્ષસનું રૂપ લીધું ત્યારે એક મુઠ્ઠી મારી તેને શક્તિહીન કર્યો, તેથી તે દેવે ભગવાનનું નામ મહાવીર પાડયું. ઈન્દ્ર ભગવાનના વખાણ કર્યા તેથી તે દેવ પરીક્ષા કરવા આવ્યો હતે. પછી તેણે કહ્યું કે જેવું સાંભળ્યું હતું તેવું જ બળ છે, વઘારે છે પણ ઓછું નથી. શાસ્ = શિખામણ આપવી. મહાવીરે ઉપદેશ કર્યો એ જ શાસન છે. જે એમને ઉપદેશ માને તે એમની પ્રજા. શાસ ઉપરથી શાસ્ત્ર. ભગવાનને ઉપદેશ જેમાં હોય તે સશાસ્ત્ર છે. શ્રમણ એટલે મોક્ષને માટે પુરુષાર્થ કરનારા સાધુ. નિર્વાણ = વાન એટલે વર્ણ, રૂપ, તેથી રહિત થવું – અરૂપી થવું તે નિર્વાણ અથવા મક્ષ. શ્રેણિક રાજાના જ રાજ્યમાં મગધ દેશમાં ક્ષત્રિયકુંડ નગર હતું. નાના રાજ્ય સ્વતંત્ર Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન ૧૨૭ જેવાં હતા. રાજા થયા પહેલાં શ્રેણિક ત્યાં ગયેલા. મહાવીરનાં ચક્રવતીનાં ચિહ્ન હોવાથી ચક્રવતી થશે એમ જાણું સેવા કરેલી, એમ દંતકથા છે. આ હુંડાવસર્પિણી કાળ હેવાથી શાસન ઉપર અનેક વિપત્તિ આવે છે અને આવશે. હુંડ એટલે ભયંકર, વિચિત્ર અને અવસર્પિણું એટલે ઊતરતે કાળ. જેના વડે તરાય તે તીર્થ. જે ઘર્મથી તરાય તે ધર્મતીર્થ. દશ અપવાદ તે દશ આશ્ચર્ય અથવા અ છેરાં કહેવાય છે, તે નીચે મુજબ છે. (૧) ૧૦૮ સિદ્ધા – કાષભદેવ ભગવાન સિદ્ધ થયે તે જ સમયે તેમના ૯૮ નાના પુત્રે, બાહુબળજી અને ભરતના આઠ પુત્રે એ બધા મળી ૧૦૮ ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનાવાળા અષ્ટાપદ પર્વત ઉપરથી એક સમયે મેક્ષે ગયા. એવું અનંત કાળે બને છે માટે પહેલું અોરું. (૨) અસંયતિ પૂજા – સુવિધિનાથ ને શીતલનાથના આંતરામાં જૈન ધર્મ વિચ્છેદ ગમે ત્યારે મુનિ વગેરે ન હેવાથી બ્રાહ્મણને પૂજા, દાન આપવાનું શરૂ થયું. (૩) હરિવંશકુલેયત્તિ – શીતલનાથના શાસનમાં હરિવર્ષની ભેગભૂમિમાંથી બે જુગલિયાને દેવે અહીં આણ્યા, તેમનું શરીર નાનું કર્યું ને તેમાંથી હરિવંશની ઉત્પત્તિ થઈ. (૪) સ્ત્રી તીર્થકર – મલ્લિકુમારીનું તીર્થંકર થવું. (૫) શ્રી કૃષ્ણનું અપરકંકાવતરણું – નેમિનાથના વખતમાં શ્રીકૃષ્ણનું અપરકંકા નગરીમાં જવું. દ્રૌપદીને દેવ હરી ગયે, તેને લેવા શ્રીકૃષ્ણ વાસુદેવ ઘાતકીખડમાં ગયા. ત્યાં બે વાસુદેવના Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૨૮ મેક્ષમાળા-વિવેચન શંખ સામસામા સંભળાયા. કેઈ બે તીર્થંકર, બે ચક્રવર્તી કે બે વાસુદેવ મળે નહીં તે અશક્ય બનાવ બન્યા. (૬) તીર્થંકરનું ગર્ભહરણ – મહાવીર ભગવાનનું દેવાનંદાના ગર્ભમાંથી અપહરણ થઈ ત્રિશલામાતાની કૂખમાં આવવું. (૭) ચમરને ઉત્પાત - ચમરેન્દ્રનું સૌધર્મ સ્વર્ગમાં જવું તે ન બની શકવા ગ્ય બન્યું. (૮) અભાવિત પરિષદુમહાવીર ભગવાનની પહેલી દેશના અફળ ગઈ. (૯) તીર્થંકર પર ઉપસર્ગ – મહાવીર ભગવાનને કેવળજ્ઞાન થયા પછીથી ગશાળાએ ઉપસર્ગ કર્યો. (૧૦) સૂર્ય તથા ચંદ્રનું વિમાન સહિત ભગવાન મહાવીરની પરિષદમાં આવવું – મહાવીર ભગવાનના સમવસરણમાં સૂર્ય ચંદ્ર વિમાન સહિત આવ્યા તેથી દિવસ જાણે મૃગાવતી સાવી ત્યાં બેસી રહેલાં. એ મુજબ દશ અપવાદ – આશ્ચર્ય વેતાંબર શાસ્ત્રોમાં કહ્યા છે. કૃપાળુદેવને ધર્મને ઉદ્ધાર કરે તે પણ થયે નહીં. મૂળ મુશ્કેલી મતમતાંતરની હતી. ગચ્છમતના ભેદ પડ્યાં છે, તે આ હુંડાવસર્પિણી કાળને લઈને છે. મધ્યસ્થ પુરુષે “પિતાનું હિત શાથી થાય? ભગવાને છૂટવાને માર્ગ કયે કહ્યું છે? તે વિચારી મતમતાંતરમાં ન પડતાં જેને શિક્ષાના મૂળ તત્ત્વ – સમ્યક્દર્શન – જ્ઞાન - ચારિત્રને વિચાર કરે છે. પોતે વૈરાગ્ય લાવી, સ્વછંદ ત્યાગી ભગવાનની આજ્ઞામાં ચાલે છે. ઉત્તમ શીલવાન મુનિએ એટલે સમકિત સહિત શીલ જેને હોય એવા મુનિઓ પર ભાવિક રહે, તેમને સમાગમ કરે. સત્ય - સાચું તે મારું એમ સત્ય પર એકાગ્ર થઈ પિતાના આત્માને દમે – Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન ૧૨૯ ઇંદ્રિના વિષયથી આત્માને પાછું વાળે, અને વૃત્તિ આત્મામાં રાખે – તે સત્ય એકાગ્રતા છે. મહાવીર ભગવાને શું કહ્યું છે તે વિચારવા આ પાઠ છે. પડતે કાળ છે, તેથી શાસનને ફરી વચ્ચે ઉદ્યોત થાય છે અને ફરી મંદ પડી જાય છે. મૂળ ભગવાનની વાત કહેનારા પુરુષે પાકે છે, પરંતુ તેમને યથાર્થ માનનારા, અનુસરનારા બીજા ન થાય. જેનતત્વને જાણનારા કેટલાક થાય પણ તેની પાછળ મંડી પડનારા, તેની પૂર્ણતાએ પહોંચનારા ન મળે. ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના ત્રેવીસમા અધ્યયનમાં કેશીસ્વામી ને ગૌતમસ્વામીને સંવાદ છે તેમાં આ વાક્ય છે – “ચંપા ના ૪ વરછમા” વંક એટલે વાંકા. ભગવાનનું કહેલું માન્ય થાય એવી સરળતા ન મળે, વ્રતમાં બારીઓ ઉઘાડી રાખે, દૂધમાંથી પિરા કાઢે. વાંકા એટલે સરળ સ્વભાવ નહીં અને જડ એટલે બુદ્ધિ નહીં. ભગવાને કહ્યું હોય તે ન માને, અવળું માને તે વાંકા અને કંઈ વિચાર ન કરે તે જડ. ઘર્મમાં જેટલું માહામ્ય જોઈએ તે હોય નહીં. પૂરું સમજે નહીં, અને ભગવાનના કહ્યા પ્રમાણે સરળતાથી ચાલે પણ નહીં. વિષયકષાયનું જોર ઘણું તેથી ભગવાનનું કહેવું હોય તેને અવળે અર્થ કરે. ભગવાન સુખને માર્ગ કહે તે મનાય નહીં. સાધુ થાય છતાં સંસારભાવ છૂટે નહીં. વાસના ઝંખના રાખે. એવા પરિણામથી દુઃખ થશે એમ સૂઝે નહીં. પૃથ્વીને આકાર, દેહેની અવગાહના આદિ શંકાથી મૂળમાર્ગમાં શંકા કરે. Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૩૦ મોક્ષમાળા-વિવેચન તે વાંકી ને જડ. સરળ હોય તે “કર વિચાર તે પામ” એમ તત્વને વિચાર કરવા માંડે. ભગવાને શું કહ્યું છે તેને વિચાર કરે. આપણે કેટલું ઉત્તમ શીલ – સદાચાર પાળીએ છીએ ? શાસનની ઉન્નતિ થાય તેવું શું કરીએ છીએ? એને વિચાર કેઈક જ કરે છે. ભગવાને કહેલી વાત ભૂલી ગયા છે. વિચાર નથી. શ્રાવકુળમાં જન્મ્યા તેથી શ્રાવક નથી. શ્રાવકના જ્ઞાન, આચાર કેવા જોઈએ ? બીજાં કરતાં શ્રાવક કેમ જુદા પડે? શ્રાવક હાઈકોર્ટના જજ જેટલે સત્યવાદી અને પ્રામાણિક હેય. અગાઉ એવા શ્રાવકે હતા તે નિને પણ પાંશરા કરતા, એવા વિચક્ષણ જોઈએ. શેઘ = શંકાનું સમાધાન ગમે ત્યાંથી પણ કરી લે, આત્મજ્ઞાનમાં શંકિત ન રહે તે યથાર્થ શોધ. તત્વ સંબંધી શંકાઓ થાય તેને પાછા ઉત્તર શોધી કાઢે. કૃઢતા થવા શોધની જરૂર છે. દ્રવ્યાદિક દયા જન્મે છે—એમ કહ્યું છે તે આલંકારિક ભાષામાં કહ્યું છે. અર્ધદગ્ધ = ડું કે નહીં એવું જાણનારા. જાણીને અહંપદ કરનારા = કંઈક વધારે જાણે ને અહંકાર કરે એવા. તત્વને કાંટામાં તેલનારા = તત્ત્વવૃષ્ટિએ તુલના કરનારા. તુલના કરે તે માહાસ્ય લાગે કે આવું તત્ત્વ કયાંય નથી. સમજે તે જ્ઞાની પુરુષને ઉપકાર લાગે. મેક્ષમાર્ગ તે અક્કલ તરાજુએ રે. કૃપાળુદેવે બઘાય દર્શનને તેળી જોયા ને પછી યથાર્થ મોક્ષમાર્ગ પ્રકા. પરમાવધિજ્ઞાન આખા લેકનું જાણે અને અલેકનું પણ થોડું જાણે, તે આ કાળમાં વિચ્છેદ છે. બાકી Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન ૧૩૧ ઈન્દ્રિયની મદદ વગર જણાય એવું સામાન્ય અવધિજ્ઞાન આ કાળમાં પણ હોય છે. કૃપાળુદેવ આગળથી જાણતા, ચાખ્યા વિના કહેતા વગેરે અનેક પ્રકારે અવધિ હોય છે, તે અનેકને સિદ્ધ થાય છે. મનની વાત પણ મતિકૃતની નિર્મળતાથી જણાય છે. ગણધરે શરૂઆતમાં વૃષ્ટિવાદ નામનું બારમું અંગ રચું, તેમાં આત્મવાદ વગેરે ચૌદપૂર્વ ગૂંચ્યા. પછી સાધુસાવીને તે સમજાયું નહીં તેથી આચારાંગ આદિ ૧૧ અંગે રચાં. શાને માટે ભાગ વિરછેદ ગયે. ભગવાને કહેલું તેમાંથી થોડુંક રહ્યું છે તે પર સામાન્ય બુદ્ધિવાળા હોય તે ભગવાનને પરમાર્થ સમજી ન શકે તેથી શંકા કરે. ઊંડા ન ઊતરાય ત્યાં સુધી સામાન્ય સમજણ કહેવાય. ઉપર ઉપરથી એક વાર વાંચે અને માને કે હું સમજી ગયે, ને વળી શંકા કરે તે યોગ્ય નથી. શંકા થાય તે બીજા કઈ વિશેષ જાણનાર હોય તેને પૂછવું. ત્યાંથી સમાધાન ન થાય તે પણ જિનવચનમાં શ્રદ્ધા રાખવી. કેવળજ્ઞાની વપેરે આ કાળમાં નથી તેથી સંપૂર્ણ સમાધાન ન પણ થાય, તેથી શ્રદ્ધા ચળવિચળ ન કરવી. ભગવાને એકાંતે કંઈ કહ્યું નથી. સ્વાવાદથી ભગવાનના કથનને સંપૂર્ણ જાણનારા આ કાળમાં વિરલા છે. રત્નની કિંમત ન જાણે અને દેશ શોઘતે ફરે, તેમ ભગવાનના એક એક કથન રત્ન સમાન છે તેમાં દોષ શોધી શંકા કરે તે ભૂલ છે. જે કથનથી આત્માનું હિત છે તેમાં દેષ જુએ તે પછી શ્રદ્ધા ઊઠી જાય. અહીં લીલેરીનું દૃષ્ટાંત આપ્યું છે. તે ભગવાને કંઈ લીલેતરીને Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૩૨ મોક્ષમાળા-વિવેચન જીવેને દુઃખી કરવા કહ્યું નથી પણ રસગારવલુબ્ધતા ઘટાડવા કહ્યું છે. તેમાં ભગવાનને આશય ઈન્દ્રિયે જીતવાને છે. આ વિષય – ભગવાનના વચનમાં દેષ લગાડવા સંબંધીને ઘણે મેટો છે. ટૂંકમાં સમજવાનું કે આપણે મતભેદમાં પડવું નહીં. ઉત્તમ અને શાંત મુનિ – જેને સમ્યક્દર્શન થયું હોય તે ઉત્તમ અને સમ્યક ચારિત્ર એટલે કષાયરહિત હેય તે શાંત, એવા મુનિને સમાગમ કરવો. વિમલ આચાર એટલે અતિચાર ન લાગે એવી રીતે વ્રત પાળવા. વિવેક એ દીવે છે. તે હોય તે સંસારના સુખે ત્યાજ્ય લાગે. જ્ઞાનદર્શન આદિ સ્વભાવને પિતાનું સ્વરૂપ જાણે, ભેદજ્ઞાન કરે, અજ્ઞાન-અદર્શનને છોડે તે વિવેક છે. દયા–બીજાને સુખશાંતિ આપે તે પરયા, પિતાને સુખશાંતિ પમાડે તે સ્વદયા. ક્ષમા = ખમવું, સહન કરવું. એ હોય તે કેઘ ન થાય. જ્યારે દયાભાવ વધારે બળવાન થાય ત્યારે નિમિત્ત મળતા પણ મેઘ ન આવે. દયાની પાળ ન તૂટે તે ક્ષમા છે. મહાવીરતીર્થને અર્થે બને તે વિવેકી બેઘ કારણ સહિત આપે – બીજાને એ વાત ગળે ઊતરે એવી રીતે કહેવી. શંકાને ઉદય ન થાય અને શ્રદ્ધા બળવાન થાય તેમ કરવું. ‘સંશય બીજ ઊગે નહિ અંદર, જે જિના કથને અવઘારું શંકાથી સંતાપ થાય. શંકા એ સમકિતને દૂષિત કરનાર છે. મહાપુરુષના વચનમાં શંકા થાય તે મહાપુરુષમાં શંકા થાય અને મહાપુરુષમાં શંકા થાય તે તેમના વચનમાં શંકા થાય એમ અન્ય છે. માટે Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૩૩ - - - - - - : - - - મોક્ષમાળા–વિવેચન પુરુષપ્રતીતિ રાખી તેમનું કહેલું સત્ય જ છે એમ નિશંક થવું. તુચ્છ બુદ્ધિ એટલે માલ વિનાની, અસાર, હલકી બુદ્ધિ. અત્યારે જે બુદ્ધિ છે તે તુલના કરે તેવી સમર્થ નથી. જે બુદ્ધિથી મહાપુરુષોએ શાસ્ત્ર રચ્યાં તેવું પિતે કંઈ કરી શકે તેમ નથી પણ તેમાં ભૂલ કાઢે છે, શંકા કરે છે એ તુચ્છ-હલકી બુદ્ધિ છે. એથી આત્માનું અહિત થાય છે. શંકા ન કરવામાં આત્માનું હિત છે. શ્રદ્ધા રાખે તે પરમ મંગલ – મેક્ષ થાય. એ હિતવાત વિસર્જન, કરવી નહીં, સ્મૃતિમાં રાખવી. શિક્ષાપાઠ ૫૪. અશુચિ કોને કહેવી ? 1 “કષાયની ઉપશાંતતા, માત્ર મોક્ષ અભિલાષ; છે ભવે ખેદ અંતર દયા, તે કહીએ જિજ્ઞાસ.” આવા લક્ષણવાળા હોય તે જિજ્ઞાસુ છે. જિજ્ઞાસુએ સાઘુઓના આચાર વગેરે વાંચીને અવધાર્યું છે, તેથી તેમાં શંકા થવાથી પુછે છે. | દર્શન એટલે ધર્મ. સંત = “સ” ઉપરથી આ શબ્દ બન્યા છે. આત્મા જેણે પ્રાપ્ત કર્યો છે તે સંત. સાધુના અર્થમાં વપરાય છે. રેડવવું = ચલાવવું. પગરખાં = જેડા. સાધુ ગૃહસ્થને ઘેર કેમ ન બેસે ? ગૃહસ્થનું ઘર કાજળની કેટડી જેવું છે તેથી ડાઘ લાગે. વાત બેસતી નથી એટલે કે શંકા રહે છે – વાત બરાબર લાગતી નથી. - જીવહિંસાયુક્ત મલિનતા = સ્થી જીવ ઉત્પન્ન થાય એવી મલિનતા. જેમ કે જૂ પડે, માકણ થાય વગેરે. ન - *--* Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૩૪ મોક્ષમાળા-વિવેચન શરીર વડે કરીને જીવહિંસા કરે તે તે મલિનતા છે, અને એ જ અશુચિ છે. મુનિઓના આચારની વાત છે. મુનિઓને શરીર મલિન હોય તે અપવિત્રતા નથી. તે સાથે જીવહિંસા હોય તે અપવિત્રતા કહેવાય. મુનિઓને તે જેમ જેમ મળ પરિષહ સહન કરે તેમ તેમ આત્માની ઉજવલતા થાય છે એ ઊંડા વિચારથી સમજવાનું છે. જેથી આત્મા મલિન થાય તે મલિનતા છે. શરીર તે મલિન જ છે. સૂલમવિચાર – આત્માને વિચાર હોય તે જિનેશ્વરના કથનથી બેઘ અને અતિ આનંદ પ્રાપ્ત થાય. મુનિઓ મલિન શરીરવાળા હોવા છતાં જ્ઞાન હોય તે પવિત્ર અને પૂજ્ય છે એ ચમત્કાર છે, માટે અત્યાનંદ થાય છે. હવે જિજ્ઞાસુ, ગૃહસ્થાશ્રમી વિષે પૂછે છે. તેમણે જીવહિંસા કે સંસારી કામથી થયેલી શરીરની અશુચિ ટાળવી જોઈએ કે નહીં ? ઉત્તર – સમજણપૂર્વક અશુચિ ટાળવી. ડું પાણી ઢળે. જીની વિશેષ ઉત્તિ થાય, જીવહિંસા થાય તેમ ન કરે. યથાશક્તિ સાચવે. બહારથી ચિખે થઈને ફરે છે તે કરતાં આત્માની પવિત્રતા થાય તેમ કરવું. શિક્ષાપાઠ ૫૫. સામાન્ય નિત્યનિયમ સામાન્ય એટલે બઘાને કરવા ગ્ય. પ્રભાત પહેલાં એટલે અજવાળું થાય તે પહેલાં બ્રાહ્મ મુહૂર્તમાં – લગભગ પાંચ વાગે ઊઠીને મંત્રસ્મરણ કરે, તેથી સ્વપ્ર વગેરેથી Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન ૧૩૫ વિક્ષેપ થયે હોય તે મટી જાય. પાપ વ્યાપાર – જેથી પાપ થાય એવી પ્રવૃત્તિ – ચૂલે સળગાવો વગેરે કરવાની ઉતાવળ ન કરતાં પ્રથમ રાત્રિ સંબંધી પ્રતિક્રમણ કરવું. પાપ થાય એવાં કામ કરવાના ભાવ દૂર કરવા અને થયેલા દોષનું પ્રતિક્રમણ કરવું. ભગવાનની ઉપાસના એટલે ભગવાન પાસે બેસવું. સદ્ગુરુ હોય તે સેવા કરવી. ભગવાનની સેવા-પૂજા કરવી. પછી સ્તુતિ કરવી. તેમજ સ્વાધ્યાયથી મનને ઉજજવલ– નિર્મળ કરવું. સારા વિચાર – ભાવના કરે તેવું મનને કરવું. 'ઉપાસના પછી સ્વાધ્યાય શા માટે ? ઉપાસનાથી મન ‘શાંત કરે તે સ્વાધ્યાય થાય. પછી સંસારના કામ કરવાં પડે તે કેવી રીતે કરે ? તે કે વિનયપૂર્વક અને આત્મહિતને લક્ષ ન ચુકાય એ રીતે કરે. પહેલાં પાપની વૃત્તિ રેકવી એમ કહ્યું, પછી પ્રવર્તવું પડે તે યત્નાથી કરવા કહ્યું. બપોરે શું કરે? પિતે ભેજના પિતાને માટે કર્યું હોય તેમાંથી સત્પાત્રે દાન આપવાની પરમ આતુરતા રાખે. ખાવાનું થયું કે તરત ખાઈ ન લે. વચ્ચે દાન દેવાની ઉત્તમ ભાવના રાખે. સત્પાત્ર મુનિ વગેરેને યથોચિતજેવી ઘટે તેવી વિધિથી ભક્તિપૂર્વક પથ્ય શુદ્ધ આહાર આપે. પિતાના આહાર વિહાર વગેરે નિયમિત રાખે. અનિયમિત હોય તે તબિયત બગડે. નિયમથી કામ કરે તે પાર આવે, નહીં તે કામનું ઠેકાણું જ ન પડે. કામ અવ્યવસ્થિત થાય તે નવરાશ જ મળે નહીં. Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ માક્ષમાળા–વિવેચન નવરાશનો વખત કાઢવા. કયે વખતે કયું શાસ્ત્ર વાંચવું, વિચારવું, ફેરવવું એના નિયમ કરવો. સાસ ભણવું અને તાત્ત્વિક ગ્રંથ એટલે દ્રવ્યસંગ્રહ જેવા ગ્રંથનું મનન કરવું. ૧૩૬ સંઘ્યા આવશ્યક – દેવસી – દિવસ સંબંધી પ્રતિક્રમણ ઉપયાગપૂર્વક કરવું. સૂતાં પહેલાં સર્વ જીવને ખમાવવા. તે શા માટે ? તેા કે રાત્રે કદાચ દેહ છૂટી જાય તા સમાધિમરણ થાય. લાભદાયક = સુખશાંતિ આપનાર. મંગળદાયક = માક્ષ આપનાર. શિક્ષાપાઠ ૫૬. ક્ષમાપના ભગવાનને સંમાધીને કહે છે, કે હે ભગવાન ! મેં બહુ મોટી ભૂલ કરી છે. તમે મને ઉત્તમ વસ્તુ આપી, અમૂલ્ય વચનો કહ્યાં તેના મેં કંઈ ઉપયાગ કર્યાં નહી. મોટામાં મોટી ભૂલ એ છે કે જીવને મુમુક્ષુતા આવી નથી. તે આવે શાથી ? તા કે પોતાના દોષ અપક્ષપાતે જુએ તા આવે. ભરત ચક્રવર્તીને હું બહુ ભૂલી ગયા ' એમ પોતાના દોષ જોતાં કેવળજ્ઞાન થયું. ભગવાનનું ગમે તે એક વચન લક્ષમાં રાખે તે પણ ઉદ્ધાર થાય. તે પર રાહીણિયા ચારનું દૃષ્ટાંત છે. ભગવાનનાં વચન અમૂલ્ય છે, મારું અપૂર્વ હિત કરનારાં છે એવી તેની નહી. તત્ત્વ સમજાય, એવા અનુપમ ધ પશુ મને તેનું માહાત્મ્ય લાગ્યું નહી. તત્ત્વ ગરજ જાગી ભગવાનના છે ઓળખે તે Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * . ક ક . સ ક મા - - * * * * * મોક્ષમાળા-વિવેચન ૧૩૭ આત્મજ્ઞાન થાય. આત્મામાં સ્થિરતા કરવી તે જ ઉત્તમ શીલ અથવા સદાચાર છે. લોકિક દયા વગેરે જાણ્યાં, પણ ભગવાને મોક્ષ થવા માટે આત્મજ્ઞાન સહિત જે દયા, શાંતિ, ક્ષમા અને પવિત્રતા કહ્યાં છે તેને મેં ઓળખ્યાં નહીં. ખરી પવિત્રતા તે સિદ્ધભગવાન પાસે છે, તેની ઓળખાણ કરવાની છે. ભૂલ્ય એનું ફળ શું આવ્યું ? સંસારમાં રખડવાનું, જન્મમરણ કરવાનું થયું. પિતાના દેષ વિચારતાં એમ લાગે છે કે હું પાપમાં વતું છું. આઠ પ્રકારના કર્મ બાંધ્યા કરું છું તે પાપ જ છે. જગતમાં અનેક પ્રકારના ઘર્મ છે પણ તીર્થંકર ભગવાનનું કહેલું તત્વ સાચું છે. તે વિના મેક્ષ નથી. પરંતુ ઘર્મ આરાધવાને બદલે હું તે સંસારના પ્રપંચમાં વતી રહ્યો છું. અજ્ઞાનથી–મેહથી આંધળે બને છું. આંધળાને તે કઈ દેરી જાય તે ઘરે પહોંચે પણ અજ્ઞાન તે ભભવ રખડાવે છે. તેથી હે ભગવાન ! હું આંધળાથી પણ વધારે દયાપાત્ર છું. મારામાં દેહ ને આત્મા જુદા સમજવાની વિવેકશક્તિ નથી. હું મેહાધીન છું. શરીરનાં દુઃખ કરતાં અજ્ઞાનનું દુઃખ વધારે છે. હે ભગવાન! મારે કેઈ નાથ નથી. હે રાગરહિત ભગવાન ! હવે હું તમારું, તમારા ધર્મનું અને તમારા મુનિનું શરણ ગ્રહું છું – સાચા દેવ ગુરુ ધર્મનું શરણ ગ્રહું છું. મેં આજ સુધી જે મેટા અપરાધ કર્યો તે હવે ક્ષય થાય અને હું સર્વ પાપથી મુક્ત થાઉં, એ જ મારી અભિલાષા છે. જેટલી મોક્ષમાર્ગની આરાઘના નથી કરી તેટલે અપરાધ છે. હવે કર્મ કરવાં નથી, પણ પહેલાં Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૩૮ મેક્ષમાળા-વિવેચન જે જે કર્મો કર્યા છે તેને પશ્ચાત્તાપ કરું છું. જ્યારે સૂક્ષ્મ વિચારથી ઊંડે ઊતરું છું ત્યારે તમારું શુદ્ધ સ્વરૂપ કેવું ચમત્કારી છે ! તે સમજાય છે. તમારા સ્વરૂપને વિચાર કરતાં મારું સ્વરૂપ પ્રગટે છે. બાહ્ય પદાર્થો દેખાય છે તે પિતાનું સ્વરૂપ નથી, પરસ્વરૂપ છે. એમ થતાં વૈરાગ્યઉપશમ જેટલું વધે તેટલે આત્મા નિર્મળ થાય છે. સૂક્ષ્મ વિચારથી ઊંડા ઊતરતાં ભગવાનનું સ્વરૂપ સમજાય છે, ત્યાં જ ગુપ્ત ચમત્કાર છે. જીવને ગુપ્ત ચમત્કાર લક્ષમાં નથી. ગુપ્ત ચમત્કાર તે આત્મા છે. પિતાનું મૂળ સ્વરૂપ પણ તેવું જ છે એવું જીવને ત્યારે ભાન થાય છે. તમે નીરાગી છે. મૂળ સ્વરૂપમાં કેઈ વિકાર કે વિભાવ નથી, તેથી તમારું સ્વરૂપ નિર્વિકારી છે. તમે સચિદાનંદસ્વરૂપ - આત્માના અનંતસુખવાળા છે. તમારા જ્ઞાન અને દર્શનમાં કેઈ આવરણ નથી તેથી અનંતજ્ઞાની અને અનંતદશી છો અને ત્રણ લેકના સ્વરૂપને જણાવનારા છો. ભગવાન પાસે જઈ કહે છે કે મારે બીજું કંઈ કામ નથી, માત્ર મારા હિતને અર્થે તમારી – કેવળજ્ઞાનીની સાક્ષીએ ક્ષમા ચાહું છું. હે ભગવાન! તમે જે તત્ત્વને ઉપદેશ કર્યો છે તેમાં મને લેશ માત્ર પણ શંકા ન થાઓ. મોહને લઈને શંકા થાય છે, તે મારે મેહ ટળી જાઓ અને તમારા કહેલા મેક્ષમાર્ગમાં હું દિવસે તેમજ રાત્રે પ્રવતું, એ સિવાય મારી બીજી ઈચ્છા ન થાઓ. હે ભગવાન! તમે સર્વજ્ઞ હેવાથી બધું જાણે છો, તેમ છતાં થયેલા દેને પશ્ચાત્તાપ થવાથી તમારી સાક્ષીએ આ ક્ષમાપના કરું છું. Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન ૧૩૯ બઘા પાઠ કૃપાળુદેવે લખ્યા છે પણ કોઈ પાઠમાં તેમણે એ શાંતિઃ લખ્યું નથી, પણ આ પાઠમાં લખ્યું છે. કારણ કે આ પાઠ આત્માને નિર્મળ કરવા માટે બહુ ઉપયોગી છે. શિક્ષાપાઠ ૫૭. વૈરાગ્ય એ ધર્મનું સ્વરૂપ છે અનેક ઘર્મમતે આ જગતમાં ચાલે છે તેમાં સત્યધર્મ કર્યો છે? તે વિચારવા, ઘર્મનું સ્વરૂપ શું છે? તે કહે છે. જે ઘર્મથી સંસાર પ્રત્યે વૈરાગ્ય થાય, અને સંસારથી મુક્ત થવાય તે ઘર્મ સાચે છે. “જ્ઞાનીઓએ વૈરાગ્ય શા માટે બોયે?” એ પાઠમાં કહ્યું છે કે “વૈરાગ્ય એ જ અનંત સુખમાં લઈ જનાર ઉત્કૃષ્ટ ભૂમિ છે.” અહીં લેહીથી રંગાયેલા વસ્ત્રનું દ્રષ્ટાંત આપ્યું છે તે બરાબર બંધ બેસતું છે. જેમ વસ્ત્ર મૂળમાં શુદ્ધ છે તેમ આત્માનું મૂળ સ્વરૂપ સિદ્ધસમાન પવિત્ર છે. તે પ્રગટ કરવા ભગવાને ધર્મ પ્રવર્તાવ્યો છે. પણ અનાદિ કાળથી આત્માને પાંચ ઈન્દ્રિયના વિષયમાં રુચિ છે, તેથી પાંચ ઈન્દ્રિયના રસને પિષીને ઘર્મ કરવા જાય છે પણ એમ ઘર્મ થતું નથી. જગતમાં અનેક ધર્મો પ્રવર્તે છે. કેઈ મનુષ્ય ઘર્મ વગરને નથી. બઘાય ઘર્મોમાં ત્યાગ, વૈરાગ્ય, ભક્તિ પણ હોય છે પણ તેમાં તફાવત છે. જ્યાં રંગરાગ ગાનતાનની મુખ્યતા છે, ઘર્મને નામે શંગાર ષિાય છે, ત્યાં વૈરાગ્ય નથી અને તેવા ઘર્મથી આત્માની મલિનતા ટળતી નથી. પક્ષપાત વગર જે ઘર્મ સાચે છે તેને સાચું કહે Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૪) ' મોક્ષમાળા-વિવેચન છે. સંસારી ઘર્મથી આત્માનું કલ્યાણ થાય નહીં. જો શૃંગારને ઘર્મ કહીએ તે બઘાને ઘેર એ જ છે અને તેમ થતાં પછી ઘરમાં ને ઘર્મ-સ્થાનમાં ભેદ ન રહે. ઘર્મમંદિરમાં ઘર જેવું કરે તે ત્યાં પણ સંસાર જ છે. કેઈ એમ કહે કે ઘર્મસ્થાનમાં તે અમે ભક્તિ કરીએ છીએ, પરંતુ જ્યાં પાંચ ઈન્દ્રિયના વિષયે અને શંગાર ષિાય ત્યાં વૈરાગ્ય નથી, અને જ્યાં વૈરાગ્ય નથી ત્યાં ઘર્મ નથી. જ્યાં વૈરાગ્ય હોય ત્યાં જ ઘર્મ છે. વીતરાગ ભગવાને કેવળજ્ઞાન પ્રગટ કરીને જોયું કે આત્મા વિષયાદિક મલિનતાથી સંસારમાં અનાદિકાળથી રઝળે છે. તે મલિનતા ટાળવા વિશુદ્ધભાવરૂપી જળની જરૂર છે. તે વિશુદ્ધભાવ જળથી આત્મા પવિત્ર બને છે. તે થવા પ્રથમ નિગ્રંથ ગુરુ જોઈએ. તેઓ અતનું બોધેલું તત્વ સમજાવે, પણ જીવને વૈરાગ્ય વિના તે સમજાતું નથી. વૈરાગ્યની સાથે ઉત્તમ આચાર સદ્ગુરુની આજ્ઞાએ પાળે તે આત્માને કર્મમળ ઘવાય. સદ્દગુરુ મળ્યા હોય, શાસ્ત્ર શીખ્યા હોય, સદાચાર પાળતું હોય પણ જીવને વૈરાગ્ય ન હોય તે વિષયોમાં જ લાગી રહે, તેથી સંસારથી છૂટે નહીં. વૈરાગ્યરૂપી યોગ્યતા વિના તત્ત્વ સમજાય નહીં. વૈરાગ્ય હોય તે જ ભગવાનને ઉપદેશ અથવા સિદ્ધાંતબોધ પરિણમે. માટે વૈરાગ્ય એ જ ધર્મનું સ્વરૂપ ગણવું જોઈએ. વૈરાગ્ય હશે તે જ જીવ ચેખે થશે. સંસારથી જીવ ભય પામે તે પિતાના શત્રુ કેણ છે તે જણાય. પાંચ ઈન્દ્રિયના વિષયે જીવને રાગદ્વેષ કરાવી બંધન Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૪૧ મોક્ષમાળા-વિવેચન કરાવનારા છે. માટે કહ્યું છે કે સંસાર પ્રત્યે વૈરાગ્ય લાવ, સંસારના ભેગો અપવિત્ર જાણવા અને શરીર અશુચિથી ભરેલું છે એમ વિચારી, છૂટવા માટે જે ઘર્મ સત્ય હોય તે આદરે. શિક્ષાપાઠ ૫૮. ધર્મના મતભેદ, ભાગ ૧ વૈરાગ્ય એ ઘર્મનું સ્વરૂપ છે એમ કહી, હવે જગતમાં જે અનેક ઘર્મો ચાલે છે તે સંબંધી વિચાર કરવા કહે છે. એવા અનેક પ્રકારના ઘર્મો એક અથવા બીજા રૂપે અનાદિકાળથી ચાલ્યા આવે છે. કૃપાળુદેવે નાની વયમાં, વર્તમાનમાં જે બઘા ઘર્મો પ્રવર્તે છે તે સર્વને મધ્યસ્થતાથી વિચારી તુલના કરેલી, તે સેળભે વર્ષે લખેલી મોક્ષમાળામાં આ ઘર્મના મતભેદ નામના ત્રણ પાઠમાં દર્શાવી છે. જુદા જુદા ધર્મોમાં શું કહ્યું છે તે જાણી લીધા પછી તેની સમાલોચના કરી છે– કેટલાક ધર્મો પરસ્પર મળતા છે. કેટલાક પરસ્પર વિરુદ્ધ છે. કેટલાક તે આત્માને પણ માનતા નથી તેથી નીતિરીતિ કંઈ પાળતા નથી. કેટલાક કહે છે કે નીતિ પાળીએ છીએ તે બહુ છે. કેટલાક તે પુસ્તક વાંચવાં, ભણવા તેને ઘર્મ કહે છે. તે કેટલાક કંઈ ન જાણવું એમાં સુખ માને છે, તેથી અજ્ઞાનને જ ઘર્મ કહે છે. કેટલાક ભક્તિ કરવી તેને ઘર્મ કહે છે. કેટલાક ક્રિયા કરવી તેને ઘર્મ કહે છે. કેટલાક વિનય કરે એ જ ઘર્મ છે એમ કહે છે. કેટલાક તે શરીરને સાચવવું એને જ ઘર્મ માને છે. વી ટકકર સાથે Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૪૨ મોક્ષમાળા-વિવેચન જે મુખ્ય ઘર્મના સ્થાપકે જગતમાં થયા છે તે દરેક એમ કહે છે કે અમારું કહેવું માનશે તે ક્ષે જશે. અમારે ઘર્મ સર્વજ્ઞવાણીરૂપ અને સત્ય છે, બાકીના ઘર્મમતે અસત્ય અને કુતર્કવાદી છે. એમ તેઓ પરસ્પર ખંડન કરે છે. કેઈ સાચાને ખોટું અને કઈ છેટાને સાચું સાબિત કરી બતાવે છે. વેદાંત એક બ્રહ્મ માને, જડ પદાર્થને ન માને. સાંખ્ય પ્રકૃતિ અને પુરુષ એમ બે વસ્તુ માને છે. બૌદ્ધ બધી વસ્તુ ક્ષણિક છે એમ માને છે. ન્યાયમતવાળા – નૈયાયિક દ્રવ્ય ગુણ આદિ સેળ તને માને છે તૈયાયિક અને વૈશેષિકમાં બહુ ભેદ નથી. તે પરમાણુને માને છે. શક્તિપંથી માતાને માને છે. ઈસ્લામી એટલે મુસલમાન અને કઈસ્ટને ધર્મ માનનારા ખ્રિસ્તી પિતપતાના ઘર્મસ્થાપકેને ઈશ્વરના અવતાર માને છે. દરેક કહે છે કે અમારે ઘર્મ માનશે તે મિક્ષ થશે. કૃપાળુદેવ કહે છે કે હવે આપણે શું વિચાર કરે? વાદી પિતાને જ મત સાચે કરવા કહે અને પ્રતિવાદી તે ખેટો છે એમ સામે જવાબ આપે છે. એ રીતે ખંડનમંડન કરતાં પહેલાં વિચારવાનું છે કે કેઈ એક ઘર્મ જગતમાં સાચે હવે જોઈએ. તે પછી બાકીના ઘર્મમતિની તુલના કરી શકાય. જિજ્ઞાસુ કહે છે કે સર્વને અસત્ય કહીએ તે આપણે નાસ્તિક કરીએ અને ઘર્મની સચ્ચાઈ જાય. ઘર્મની સચ્ચાઈ વગર કઈ કઈને વિશ્વાસ રાખે નહીં. સર્વને સત્ય કહીએ તે એ દલીલ રેતીની ભીંત જેવી છે, કારણ તે પછી Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૪૩ - - - - - - મોક્ષમાળા-વિવેચન આટલા બઘા મતભેદ કેમ ? સત્ય હોય ત્યાં તકરાર-ન હેય. બધા એક થવા પ્રયત્ન કેમ ન કરે? એમ એકબીજામાં વિરોઘ આવવાથી વિચાર કરવા થડી વાર થવું પડે છે. તે ઉપરથી એમ લાગે છે કે બધાય ઘર્મ સાચા હોતા નથી. કે ઘર્મ સાચે એ નકકી કરવામાં આટલી બધી મુશ્કેલી છે તે પણ કૃપાળુદેવ કહે છે કે હું બરાબર તુલના કરીને સત્ય ખુલાસે મધ્યસ્થભાવથી કરું છું. પક્ષપાત વગર સાચું હોય તે સાચું કહેવું છે. મતભેદ, પક્ષપાત કે અવિવેકને દૂર કરીને સત્ય ખુલાસે કરીશ. તે ખુલાસે સત્ય હોવાથી ઉત્તમ અને વિચારવા જેવું છે. “આ તે અમને ખબર છે એમ સામાન્યપણું ન કરતાં, તે સત્ય શાથી છે ? તે પર સૂમ વિચાર કરી જેશે તે તે ખુલાસે બહુ મર્મવાળે અને મહત્ત્વનું છે એમ સમજાશે. શિક્ષાપાઠ ૫૯. ધર્મના મતભેદ, ભાગ ૨ આટલું તે સ્પષ્ટ માનવું કે કેઈ એક ઘર્મ તે સંપૂર્ણ સત્ય છે. તે પછી બાકીનાને અસત્ય કહેવા પડે. પણ એમ હું ન કહી શકું. નિશ્ચયનયથી એમ કહેવાય, પણ વ્યવહારનયની અપેક્ષાએ સર્વથા અસત્ય કહી શકાય નહીં. એક ઘર્મ સંપૂર્ણ અને સત્ય છે તેમાં દોષ નથી. બીજા બઘા અપૂર્ણ અને દેલવાળા છે. તેમજ જે કુતર્કવાદી “અને નાસ્તિક છે તે કેવળ અસત્ય છે. એક જૈનદર્શન નિર્દોષ અને સંપૂર્ણ છે તેની વાત હમણું બાજુ પર રાખી બીજા વિષે વિચારીએ. Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૪૪ મેક્ષમાળા-વિવેચન - હવે શક થશે કે બીજા ઘર્મે સદોષ અને અપૂર્ણ છે તે એવું કથન તે ઘર્મપ્રવર્તકેએ શા માટે બોયું હશે? તેનું સમાધાન થવું જોઈએ. ઉત્તરમાં કહેવાનું કે તેઓની જ્યાં સુધી બુદ્ધિની ગતિ પહોંચી ત્યાં સુધી વિચારે ક્ય. જ્યાં જ્યાં ધુમાડો હોય ત્યાં ત્યાં અગ્નિ હોય એ તર્ક કહેવાય. તર્ક ઉપરથી અનુમાન થાય. એમ તર્ક, અનુમાન, દ્રષ્ટાંત આદિથી બુદ્ધિના આઘારે જે કથન સિદ્ધ જણાયું તે જાણે કેવળજ્ઞાનથી જાણ્યું હોય તેમ દર્શાવ્યું. જે પક્ષ લીધે તેમાં મુખે એકાંતવાદ લીધે. ભક્તિ વગેરે ગમે તે એક વિષય લઈને, તેથી મેક્ષ થશે એમ જણાવ્યું. બીજા વિષય સાથે લેવાના હતા તે ન લીઘા તેથી અપૂર્ણ કહેવાય. વળી જે વિષયે લીધા તે પણ સર્વભાવભેદથી કેવળજ્ઞાની જાણે તેમ જાણ્યા ન હતા, પરંતુ પિતાના ક્ષપશમ અનુસાર બહુ પ્રકારે વર્ણવ્યા. તર્કથી કરેલા સિદ્ધાંતને, વૃષ્ટાંત આદિકથી સામાન્ય બુદ્ધિવાળા કે અલ્પબુદ્ધિવાળા આગળ ઘર્મરૂપે કહીને સિદ્ધ કરી બતાવ્યો. શા માટે સિદ્ધ કરી બતાવ્યો? તે કે કેઈને કીર્તિની ઇચ્છા, કેઈને લેકહિત કરવાની ઈચ્છા, કેઈને ભગવાન મનાવવાની ઈચ્છા– એમાંની એકાદ ઈચ્છા વડે મન ભ્રાંતિ પામવાથી ઘર્મ સ્થાપવા માટે ઘણા ઉદ્યમ કરીને તેઓ યે પામ્યા. લેકેને પિતાને ધર્મમતમાં લેવા કેટલાકે પાંચ ઇન્દ્રિયના વિષયમાં આનંદ પડે એવાં સાધનોથી મનુષ્યનાં મન હરણ ક્ય. ઘણું લેકેએ ગાડરની જેમ આંખો મીંચીને વિચાર કર્યા વગર તેનું કહેવું માન્ય રાખ્યું. કેટલાકે નીતિ વગેરે ગુણે જાણીને ધર્મ માન્ય રાખે. પ્રવર્તકની બુદ્ધિ તેઓ Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ માક્ષમાળા–વિવેચન ૧૪૫ કરતાં વિશેષ હાવાથી તેને પછી ભગવાનરૂપ જ માની લીધા. કેટલાકે પ્રથમ વૈરાગ્યથી શરૂ કરીને પછી સુખ મળે એવાં સાધના ઉમેરી દીઘા. મૂળ પ્રવર્તકે કહ્યું હાય તેમાં કાઇએ પેાતાના ખેઘ ખાસી દીધા. બીજાનું કહેલું પોતાને ન રુચ્ચું એટલે પાતે જુદો જ મત ચલાવ્યો. આમ અનેક મતમતાંતરની જાળ થતી ગઈ. ચાર પાંચ પેઢીએ એકના એક ધર્મમત પાળ્યા એટલે પછી તે કુળધર્મ થઈ પડ્યો. આવી રીતે સ્થળે સ્થળે થતું ગયું. જગતમાં આટલા બધા ધર્મમતા પડ્યા એનું કારણ આ જ છે. શિક્ષાપાઠ ૬૦. ધર્મના મતભેદ, ભાગ ૩ 8. જૈનદર્શન અનેકાંત હાવાથી સંપૂર્ણ છે. તેમાં ગૌણુમુખ્યતાથી બધા ગુણાને વિચાર કરેલા છે. બીજા ગુણાને લક્ષમાં રાખીને એક ગુણને કહે તે સ્યાદ્વાદ છે. જેમકે દ્રવ્યથી આત્મા નિત્ય છે, પર્યાયથી અનિત્ય છે, જૈનદર્શન વિષે સંપૂર્ણ જાણ્યા પછી તેની સાથે બીજા મતાને સરખાવતાં તે બીજા મતા અપૂર્ણ અને એકાંતિક જણાય છે. તત્ત્વજ્ઞાન જેવું જૈનમાં છે તેવું સૂક્ષ્મ આત્મા સંબંધી જ્ઞાન ખીજામાં નથી. કેવલી ભગવાને જેમ છે તેમ વિસ્તારથી તત્ત્વજ્ઞાન વર્ણવ્યું છે. તેમાં ભૂલ નથી. ખીન્ન ધર્મોમાં જગતકર્તા ઈશ્વર માને છે તે સત્ય જ્ઞાનથી જોતાં સિદ્ધ થઈ શકતા નથી. વળી જૈનમાં સ્યાદ્વાદથી ખન્ના ગુણાનું ગ્રહણ છે, જ્યારે ખીજામાં એક ગુણનું ગ્રહણ અને અન્ય ગુણાના નિષેધ છે. કેટલાક જ્ઞાનથી મેાક્ષ છે એમ કહે છે તે એકાંતિક ૧૦ Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૪૬ મોક્ષમાળા-વિવેચન છે. સાથે ક્રિયાની પણ જરૂર પડે છે. કેટલાક ક્રિયાથી મોક્ષ છે એમ કહે છે તે એકાંતિક છે. તેમાં જ્ઞાનની જરૂર પડે છે. જેઓ બનેથી મેક્ષ છે એમ કહેનારા છે તેઓ જે અનુક્રમે સંપૂર્ણ કહેવું જોઈએ તેમ તે જ્ઞાન અને કિયા એ બન્નેના ભેદને કહી શક્યાં નથી, એથી તેના સ્થાપકેમાં સર્વજ્ઞતાની ખામી જણાઈ આવે છે. વળી તેઓ સદેવના પાઠમાં કહેલા અઢાર દેષથી રહિત મહેતા એમ એમના શાસ્ત્રો ઉપરથી સાબિત થાય છે. કેટલાક મતેમાં હિંસા, અબ્રહ્મચર્ય ઇત્યાદિક અપવિત્ર વિષયને બેઘ છે તે તે સહજમાં અપૂર્ણ અને સરાગીને સ્થાપેલા જણાય છે. કેઈ સર્વવ્યાપક મેક્ષ, કેઈ સાકાર એટલે દેહ સહિત મેક્ષ, કેઈ શૂન્યરૂપ મેક્ષ અને કેઈ અમુક કાળ ત્યાં રહી પાછું અવાય એ રીતે મેક્ષ માને છે. એમ મેક્ષ સંબંધી માન્યતાઓ જેની સાથે સરખાવતાં ભૂલભરેલી લાગે છે. વેદ સિવાય બીજા ધર્મો તે સહેજે અપૂર્ણ લાગે છે. વેદમાં જુદાં જુદાં દર્શને જુદા જુદા પ્રવર્તકેએ ખૂબ વિસ્તાર કર્યો છે. ત્રાગવેદ, સામવેદ, યજુર્વેદ, અથર્વવેદ ઘણા પ્રાચીન છે. પરંતુ જેન સાથે સરખાવતાં તે અપૂર્ણ અને સદેષ જણાય છે. જેનદર્શન પૂર્ણ અને સત્ય છે. એ ઘર્મ સર્વજ્ઞ અને સર્વદર્શીએ સ્થાપ્યું છે, પ્રણત કર્યો છે. આ કાળમાં પણ એ સર્વજ્ઞની કહેલી વાત ફરે નહીં તેવી સૈદ્ધાંતિક જણાય છે. જૈનમાં પૂર્ણપણે દયા, બ્રહ્મચર્ય, શીલ, વિવેક, વૈરાગ્ય, જ્ઞાન, કિયા વગેરે કહ્યા છે. બીજા ઘર્મમાં ઉપલક સામાન્ય સ્કૂલ વાત કરી હોય છે અને તે વિધવાળી પણ હોય Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - . . મોક્ષમાળા-વિવેચન ૧૪૭, છે. એક વસ્તુને પ્રમાણપૂર્વક સંપૂર્ણપણે કહેવા માટે સ્યાદ્વાદ જોઈએ તે બીજા ધર્મમાં નથી. આત્મજ્ઞાન, તેની કેટિએ એટલે ગુણસ્થાન, જીવનું એક દેહ છોડી બીજા દેહમાં જવું, વિગ્રહગતિ, ઉત્પત્તિસ્થાન, પ્રદેશ એટલે અરૂપી વસ્તુને અવિભાગ અંશ, કાળ, પર્યાપ્તિ, કર્મબંઘ, મેક્ષ વગેરે વિશ્વના દરેક તત્ત્વ વિષે સૂક્ષ્મ બોધ જિનેશ્વરપ્રણીત શાસ્ત્રોમાં છે. તત્ત્વાર્થસૂત્ર આદિ ગ્રંથમાં જે સિદ્ધાંતે છે તે ફરે નહીં એવા છે. તેમાંના એક એક સૂત્રને વિચાર કરતાં પાર ન આવે એવું છે. આગળ તત્તાવધના પાઠમાં એ સંબંધી કેટલુંક કહેવાશે. જિનેશ્વરના કહેલા ઘર્મતત્વથી સર્વ આત્માની રક્ષા થાય છે, કેઈને લેશ પણ દુઃખ ઊપજવાનું કારણ થતું નથી. તેનું તત્ત્વજ્ઞાન સૂમપણે વિચારવાથી આત્માની સર્વ શક્તિઓ પ્રકાશ પામે છે. તેથી એ જેનદર્શન સર્વેમાં ઉત્કૃષ્ટ છે એ માન્ય કરવું પડે છે. સર્વ ધર્મમતને બહુ મનનપૂર્વક જાણું લીધા પછી તુલના કરનારને આ કથન અવશ્ય સિદ્ધ થશે. શિક્ષાપાઠ ૬૧. સુખ વિષે વિચાર, ભાગ ૧ એક ગરીબ બ્રાહ્મણ હતું. તેને લક્ષમી મેળવવાની ઈચ્છા થઈ, પરંતુ વિદ્વાન હોવાથી વિચાર કર્યો કે તપ કરીને પછી કયું સુખ માગવું ? તે માટે આખા દેશમાં પ્રવાસ કરી સુખી કહેવાતા એવા મહાપુરુષના ધામ, વૈભવ વગેરે જેયા. પણ એનું મન કેઈ સ્થળે માન્યું નહીં. Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૪૮ મોક્ષમાળા-વિવેચન ઈને સ્ત્રીનું દુઃખ તે કેઈને પતિનું દુઃખ – એવાં અનેક પ્રકારના સંસાર સંબંધી દુખ તેણે જોયાં. દરેક સ્થળે તે વિપ્રને દુખ જ જોવામાં આવ્યું. કેઈ સ્થળે દુઃખ વિનાનું સંપૂર્ણ સુખ તેના જોવામાં આવ્યું નહીં. એટલામાં દ્વારિકાના એક મહાધનાઢ્યની પ્રશંસા સાંભળીને તે તેને ઘેર ગયે. તે શ્રીમંત મુખગૃહમાં બેઠા હતા. તેમણે વિપ્રને આવકાર આપ્યો અને ભેજન વગેરેની ગોઠવણ કરી આગમનકારણ પૂછ્યું. બ્રાહ્મણે કહ્યું, હમણાં આપ ઉતાવળ કરશો નહીં, બાગબગીચા વગેરે આપને બધે વૈભવ, સાથે આવી દેખાડે; પછી હું કેમ આવ્યો છું તે કારણ આપને કહીશ. બ્રાહ્મણને બેલવા ઉપરથી શેઠને કંઈ ઊંડી મર્મની વાત હોય એમ લાગ્યું. તેથી પિતે સાથે જઈ બાગ-બગીચા, ઘામ, વૈભવ એ સઘળું દેખાડ્યું. શેઠની સ્ત્રી, પુત્રે વગેરે બ્રાહ્મણના જોવામાં આવ્યા. મેગ્ય રીતે તેઓએ તેને આદર સત્કાર કર્યો. પછી દુકાને જઈ ત્યાને વહીવટ છે. એક ગુમાસ્તા વગેરે ઉત્તમ રીતે વહીવટ કરતા હતા. તેઓએ પણ વિનયથી તેને માન આપ્યું. આ સર્વ જઈ એનું મન અહીં સંતોષ પામ્યું. સુખી તે જગતમાં આ શેઠ જ જણાય છે એમ તેને લાગ્યું. શિક્ષાપાઠ ૬૨. સુખ વિષે વિચાર, ભાગ ૨ હવે વિપ્ર સુખ વિષે વિચાર કરે છે. જગતના સુખનું વર્ણન કરે છે. સ્ત્રી વગેરેને સુખનાં કારણે માને છે. વૈભવ વગેરેને વખાણે છે અને વિચારે છે કે તપ કરીને Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન ૧૪૯ આ મહાધનાઢ્યના જેવું જ બધું સુખ માગવું. આખો દિવસ આગતાસ્વાગતામાં વીતી ગયો. પછી રાત્રે સૂવા વખતે ઘનાલ્ય અને બ્રાહ્મણ એકાંતમાં બેઠા હતા, ત્યારે શેઠે વિપ્રને આગમનકારણ કહેવા વિનંતી કરી. વિપ્રે કહ્યું, હું સુખ શોધવા નીકળ્યું હતું પરંતુ કેઈ સ્થળે તમારા જેવું સુખ અને જોવામાં આવ્યું નથી. આપ જૈનધર્મ પાળો છો અને સગુણ પણ છો તેથી તપ કરીને આપના જેવી સુખસ્થિતિ યાચું એમ મને સમજાય છે. ધનાઢ્ય કહે, આપ બહુ ઊંડો વિચાર કરીને સુખ શેઘવા નીકળ્યા છો, તે સાચું સુખ શું ? તે વિષે મને જે અનુભવથી જણાયું છે તે તમને કહું છું. મારે ત્યાં આપે જે સુખ જોયું તેવું બીજે નથી એમ આપને લાગ્યું, પણ તે સાચું સંભવતું નથી. મારા જેવા સુખી તે ઘણય હશે. પણ એ સુખ સાચું નથી. મારે સિદ્ધાંત એ છે કે જગતમાં બધે દુઃખ જ છે. જગત દુઃખથી કરીને બળતું છે. “ઉણું ઉદક જે રે આ સંસાર છે.” પુગલને લઈને જે વેદાય તે સુખ લાગે છતાં તે દુખ જ છે. તમે મને સુખી માને છો, પણ એ સુખ ખરું નથી. વિપ્ર કહે, આપની આ વાતથી મને નવાઈ લાગે છે કે આ વાતમાં કંઈ રહસ્ય હશે. મેં ઘણુ શાસ્ત્રો વાંચ્યાં છે પણ આત્મા સંબંધી કંઈ ઊંડો વિચાર કર્યો નથી. શાસ્ત્રો વાંચી પંડિત થયે પણ રહસ્યપૂર્વક તેને લક્ષમાં લેવા મેં પરિશ્રમ જ લીધે નથી. બધા જ દુઃખી છે એ અનુભવ મને થયે નથી. માટે આપને શું દુઃખ છે? તે મને કહે. ધનાઢ્ય કહે, પંડિતજી ! આપની ઈચ્છા છે તે હું Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૫૦. મોક્ષમાળા-વિવેચન જે કહું તે લક્ષપૂર્વક મનન કરવા જેવું છે. સાચું સુખ કેમ પ્રાપ્ત થાય તે સમજવા જેવું છે અને સમજાયા પછી તેવું જીવન ગાળવા જેવું છે. શિક્ષાપાઠ ૬૩. સુખ વિષે વિચાર, ભાગ ૩ - વીસ વર્ષ પહેલાં પિતાની જે દશા હતી ત્યાંથી શરૂ કરીને ધનાઢ્ય પિતાને વૃત્તાંત કહી બતાવે છે. વિસ વર્ષ ઉપર હું આ જ સુખી હતે. મોટા વેપારી હતે. વેપાર ઓછો થતાં થતાં ઘટવા માંડ્યો. આમ થતાં ત્રણ વર્ષમાં તે બધુંય જતું રહ્યું. હું તે એને એ જ માણસ હતું, પણ પાપને ઉદય હોય ત્યારે સામટી આફત આવે. પૈસા વધે એવી રીતે વેપાર કર્યો ત્યાં પણ બધે ખટ ગઈ. બધું ચાલ્યું ગયું. એટલામાં મારી પહેલી સ્ત્રી હતી તે પણ ગુજરી ગઈ. તેને કંઈ સંતાન ન હતું. જબરી બેટને લીધે અહીંથી માટે નીકળી જવું પડ્યું. મારા કુટુંબીઓએ બનતી મદદ કરી, પણ બહુ મોટી ખોટ પુરાય તેમ ન હતી. જ્યાં મારી દશા બધેથી બગડી ત્યાં કેણ સુધારે ? છેવટે અને અને દાંતને વેર થવાની સ્થિતિએ હું આવી પહોંચે. ત્યારે કુટુંબીઓએ વાર્યા છતાં હું જવાબંદર જવા વહાણમાં બેસી મુસાફરીએ નીકળી પડ્યો. મારી કને એક દમડી પણ રહી નહોતી છતાં “જાવે ગયે. ત્યાં બુદ્ધિએ પ્રારબ્ધ ખીલવ્યાં. વહાણના નાવિકે મારી ઉદ્યમશીલતા અને નમ્રતા જોઈને પિતાના શેઠને મારા દુઃખની વાત કરી. તે શેઠે મને બેલાવી અમુક કામમાં ગોઠવ્યો. તેમાં મારા ખાવાપીવાના ખર્ચ Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૫૧ મેક્ષમાળા-વિવેચન કરતાં હું ચાર ગણું પિદા કરતું હતું. એ વેપાર જ્યારે જાણ લીધે ત્યારે ભારત સાથે વેપાર વધારવાનો પ્રયત્ન કર્યો અને તેમાં ફાવ્યો. બે વર્ષમાં પાંચ લાખ જેટલી કમાણ થઈ. પછી શેઠ પાસેથી રાજીખુશીથી આજ્ઞા લઈ કેટલેક માલ ભરી દ્વારિકા આવવા નીકળ્યા. થડે કાળે અહીં આવી પહોંચે ત્યારે બહુ લેકે સન્માન આપવા સામા આવ્યા હતા. જાવેથી લીધેલા માલે મને એકના પાંચ કરાવ્યા. જાવામાં રહ્યો ત્યારે શું સુખ હતું ? પૂરું ખાવા પણ હું પામ્યા ન હતા, એટલી મહેનત કરી હતી. કેટલાક પ્રકારનાં પાપ પણ મારે કરવાં પડ્યાં હતાં. ગમે તેમ કરીને સ્થિતિ સુધારવાનો નિશ્ચય કર્યો હતે તે પુણ્યગથી પૂર્ણ થયો. ત્યાં જે દુખદાયક સ્થિતિમાં હું હવે તે દુઃખમાં શી ખામી હતી ? સ્ત્રી, કુટુંબ, મા, બાપ વિનાને, વિના દમડીએ પરદેશ ગયેલ – એ વખતની સ્થિતિ, વિચાર કરતાં અજ્ઞાનવૃષ્ટિથી આંખમાં આંસુ લાવી દે તેવી છે. એવી દુઃખદ સ્થિતિમાં પણ મેં ધર્મમાં લક્ષ રાખ્યું હતું, તે લક્ષ્મી કે એવી લાલચે નહીં, પરંતુ સંસારદુઃખથી તારનાર સાધન ધર્મ છે એમ જાણીને, અને મેતને ભય ક્ષણ પણ દૂર નથી માટે ઘર્મ કર્તવ્ય જેમ બને તેમ કરી લેવું એ મારી મુખ્ય નીતિ હતી. દુરાચારથી કંઈ સુખ નથી મનની તૃપ્તિ નથી અને એથી આત્માની મલિનતા છે એ તત્વ ભણી મેં મારું લક્ષ દેરેલું હતું. નિષ્કામ ભક્તિ અને તત્વજ્ઞાનના વિચારમાં મન રાખ્યું હતું તેથી પુણ્યને ઉદય શીધ્ર થયો. Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૫ર મેક્ષમાળા-વિવેચન શિક્ષાપાઠ ૬૪. સુખ વિષે વિચાર, ભાગ ૪ ત્યાંથી આવ્યા પછી પૈસા વધ્યા પણ મજશેખમાં ન પડવું એ મેં લક્ષ રાખેલે. સ્ત્રી પણ ઘર્મ સમજે તેવી અને મોજશેખમાં ન પડે તેવી મળી અર્થાત્ સગુણ નીવડી. તેનાથી ત્રણ પુત્રે થયા. દશ વર્ષમાં તે હું પાછો મહાકટ્યાવધિ થઈ પડ્યો. પુત્રને ઉત્તમ નીતિ શીખવવા, તેમની બુદ્ધિ અને વિચાર ઉત્તમ થવા માટે કેળવણીનાં મેં બહુ સુંદર સાઘને ગાઠવ્યાં. નાનપણથી સારા સંસ્કાર પાડવા કાળજી રાખી, એથી તેઓ આવા વિનયી થયા છે. સગાંવહાલાઓને યોગ્ય યોગ્ય સ્થળે ગઠવી તેઓની સ્થિતિને સુઘરતી કરી. દુકાનના મેં અમુક નિયમ બાંધ્યા છે તે મુજબ લેવડદેવડ થાય છે. ઉત્તમ મકાને બાંધ્યા. આ ફક્ત એક મમત્વ ખાતર કર્યું, ગયેલું પાછું મેળવ્યું અને કુળપરંપરાનું નામાંકિતપણું જતું અટકાવ્યું એમ કહેવરાવવા માટે આ સઘળું મેં કર્યું. પણ એને હું સુખ માન નથી. જો કે બીજા કરતાં હું સુખી છું પણ એ શાતા વેદની છે, સસુખ નથી. શાતા વેદની ભોગવવાનું કારણ શું? તે કહે છે :મેં મારે અમુક કાળ ઘર્મમાં ગાળવાને નિયમ રાખ્યો છે. સાસ્ત્રના વાંચન વગેરેથી ઘર્મમાં કાળ ગાળું છું. વ્યાવહારિક ઉપાધિમાંથી પણ નિવૃત્ત થવા કેટલેક ભાગ બહુ અંશે મેં ત્યાગ્યો છે. પુત્રે કામ ચલાવે તેવા થાય ત્યારે સર્વથા નિવૃત્ત થઈ નિગ્રંથ મુનિ થવાની ઈચ્છા રાખું છું. હાલ તુરત મુનિ ન થવામાં પણ સંસારમેહિની કે Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ માક્ષમાળા-વિવેચન ૧૫૩ એવું કંઈ કારણ નથી પણ ધર્મ સંબંધી કારણ છે. ગૃહસ્થધર્મનાં આચરણ હલકા પ્રકારનાં થઈ ગયા છે, તે સુધારવા મુનિના ઉપદેશ કરતાં, ઉત્તમ ગૃહસ્થ પોતાના આચરણથી વિશેષ અસર કરી શકે. પોતે ગૃહસ્થ છે છતાં ત્યાગ, સંયમ, યમ, નિયમ પાળતા હાય, તે ઉપદેશ આપે તેની છાપ વધારે પડે. તેથી બીજા તેનું અનુકરણ કરે અને ગૃહસ્થધર્મ ઉત્તમ રીતે પાળે. તે માટે હું દર અઠવાડિયે સાપ્તાહિક સભા ભરું છું. તેમાં આઠ દિવસના નવા અનુભવ અને બાકીના આગળના ધર્મના અનુભવ બે ત્રણ મુહૂર્ત બેથું છું. મારી સ્ત્રી પણ તેવી રીતે સ્ત્રીઓને ધર્મનીતિના બાધ આપે છે. પુત્રો પણ શાસ્ત્રાના સ્વાધ્યાય વગેરે કરે છે. વિદ્વાનોનું સન્માન, અતિથિની આગતાસ્વાગતા વગેરે કરવાનું મારા અનુચરો પણ સમજે છે. પૈસાદાર હાવા છતાં ન્યાય, નીતિ, ધર્મ વગેરે પાળું છું તેની જનસમુદૃાય પર સારી અસર થઇ છે. રાજા વગેરે પણ મારી નીતિ, વાત સલાડુ અંગીકાર કરે તેવું થયું છે. આ સઘળું આપના પ્રશ્નના ઉત્તરરૂપે કહું છું, આત્મપ્રશંસા માટે કહેતા નથી એ લક્ષમાં રાખવું. શિક્ષાપાઠ ૬૫. સુખ વિષે વિચાર, ભાગ ૫ આ કથન ઉપરથી, હું સુખી શાથી છું એ આપને સમજાયું હશે. સામાન્ય વિચારે મને બહુ સુખી માના તા માની શકાય તેમ છે. ધર્મ શીલ, નીતિ અને શાસ્ત્રના સ્વાધ્યાયથી મને જે આનંદ ઊપજે છે તે વર્ણવી ન શકાય તેવા છે. ધર્મ પાળવાથી હું સુખી છું પણ પૂરેપૂરા સુખી Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૫૪ મોક્ષમાળા-વિવેચન ન મનાઉં. સંપૂર્ણ સુખી તે મુનિઓ કહેવાય એમ જ્ઞાનની દૃષ્ટિથી કહું છું. હું બહુ રાગદ્વેષ કરતું નથી, છતાં જેટલે અંશે રાગદ્વેષ છે તેટલે અંશે ઉપાધિ છે. સર્વસંગ પરિત્યાગ કરવાની સંપૂર્ણ આકાંક્ષા છે, પણ જ્યાં સુધી તેમ ન થાય ત્યાં સુધી ઉપાધિ છે. વ્યવહારમાં હાનિ, કુટુંબ વગેરેનું દુઃખ હોય છે. પિતાના દેહ પર મત સિવાય પણ નાના પ્રકારના રોગને સંભવ છે. કેવળ નિગ્રંથ થવા બાહ્યાભ્યતર પરિગ્રહને ત્યાગ અને અલ્પ આરંભને પણ ત્યાગ જોઈએ. એ ન થાય ત્યાં સુધી હું મને સંપૂર્ણ સુખી માનતું નથી. બ્રાહ્મણે પૂછ્યું હતું કે આપને શું દુઃખ છે? તેને હવે ખુલાસે કરે છે – જેને વિયોગ છે, જે ક્ષણભંગુર છે અને જ્યાં રાગદ્વેષથી થતી બાઘાપીડા છે તે સંપૂર્ણ સુખ નથી. એટલા માટે થઈને હું મને સંપૂર્ણ સુખી કહી શકતું નથી. હું બહુ વિચારી વિચારી વ્યાપાર વહીવટ કરતે હવે તે પણ અનેક પ્રકારના આરંભ, અનીતિ અને કપટ મારે સેવવાં પડ્યાં હતાં. નસીબમાં ન હોય તે દેવ આપે તે પણ ન રહે. કદાચ પુણ્યથી મળે તે તેનાથી પાપ વગેરે થાય છે. તે પાપ નરક વગેરે અગતિમાં લઈ જાય છે. એક તે પુણ્યને ખાઈ જવું અને પાપનું બંધન કરવું એના કરતાં લક્ષ્મીથી છેટે રહેવું સારું છે. મેં જે કારણથી લક્ષ્મી ઉપાર્જન કરી હતી તે કારણ મેં આપને આગળ જણાવ્યું છે. આપ વિદ્વાન છે. હું વિદ્વાનને ચાહું છું. આપની અભિલાષા હોય તે ઘર્મધ્યાનમાં લીન થઈને સહકુટુંબ અહીં ભલે રહે. આપની Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન ૧૫૫ ઉપજીવિકા માટે સરળ યોજના આપ જેમ કહે તેમ હું કરાવી આપીશ. અહીં રહીને શાસ્ત્ર શીખે અને સાચી વસ્તુને ઉપદેશ કરે. મિથ્યા આરંભે પાધિની લેલુપતામાં ન પડે એવી મારી ભલામણ છે; પછી જેવી આપની ઈચ્છા. બ્રાહ્મણે કહ્યું, આપે આપના અનુભવની બહુ મનન કરવા જેવી વાત કહી. આપ ઉપરથી સંસારી દેખાઓ છો પરંતુ અંતરથી તે મુનિ છો. પુણ્યને ઉદયમાં પણ ઘર્મધ્યાન કરી પુણ્ય બાંધે છો. આત્માને ઓળખાવે એ વિવેક આપને પ્રાપ્ત થયેલ છે. બહારના સુખમાં ફસાયા નહીં એવી આપનામાં શક્તિ છે. આટલાં બધા શા ભણ્યા છતાં આવી શક્તિ મારામાં નથી. તેથી હું બહાર સુખ શેઘતે હતે. પણ તે સુખ નહતું. લક્ષમી પાછળ શું આવે છે અને તેથી મારી શી વલે થાય તેની મને ખબર પડી નહોતી. લક્ષ્મી સુખનું કારણ નથી. લક્ષ્મી ત્યાગવા જેવી છે અને મુનિપણમાં સુખ છે એ હવે સમજાયું. હું પંડિત છતાં પણ તમે જે કહ્યા એવા વિવેકી અને ઊંડા વિચારે મેં કર્યા નહતા. મારી ભૂલ હતી તે આપે કઢાવી. પૈસામાં મેહ કરવા જેવું નથી એવું પંડિત છતાં મેં જાણ્યું નહીં. પુરુષને યોગ થાય તે પિતાના દોષ જણાય છે. પહેલા હું પિતાને વિદ્વાન માનતે હવે તે સાચું નહેતું એ સત્ય કહું છું એમ બ્રાહ્મણ પોતાની ભૂલ કબૂલ કરે છે. આપે જે યોજના જણાવી તે હું સ્વીકારું છું. પહેલા બધી ઈચ્છા હતી પરંતુ હવે હું ઉપાધિને ચાહતે નથી. લક્ષ્મીની જાળ ઉપાધિ જ આપે છે તે હવે સમજાયું. આટલી ઉંમર થઈ - જે ના ક૬ ' + ' કે “ તન: Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૫૬ મેથમાળા-વિવેચન છતાં કેઈ આવે પુરુષ મળ્યો નહોતે, તેથી રાજી થઈ વિપ્ર તેનાં વખાણ કરે છે. આપનું અનુભવસિદ્ધ કથન મને બહુ રુચ્યું છે. સંસાર બળાતે જ છે, એમાં સુખ નથી. આપે ઉપાધિરહિત મુનિસુખની પ્રશંસા કરી તે સત્ય છે. તે સન્માર્ગ, આગળ જતાં સર્વ આધિ વ્યાધિ ઉપાધિ અને સર્વ અજ્ઞાનભાવથી રહિત એવા શાશ્વત મોક્ષનું કારણ છે. જ્યારથી સમકિત થાય ત્યારથી જ મુનિપણની ઈચ્છા થાય છે અને આખરે મેક્ષ થાય તેવું જ તે કરે છે. શિક્ષાપાઠ ૬૬. સુખ વિષે વિચાર, ભાગ ૬ નિરભિમાનપૂર્વક આનંદ = કેઈને આપણી વાત ચે, તેથી અભિમાન થાય, તેમ ન કરતાં નિરભિમાન સહિત હર્ષ. યોજના = રહેવા ખાવા વગેરેની યોગ્ય યોજના. કથાનુરૂપ = આગળ કથા કહી તેને અનુસરતા મારા વિચારે. હવે આ છેલ્લા પાઠમાં કૃપાળુદેવને જે કહેવું હતું તે બધું કહી દે છે. ખરું સુખ શામાં છે એ સૈદ્ધાંતિક વાત, હવે જ્યારે બ્રાહ્મણને વૈરાગ્ય થયો ત્યારે, ધનાઢ્ય સ્પષ્ટ કરીને કહે છે. વૈરાગ્ય હોય તે જ સૈદ્ધાંતિક વાત સમજાય છે. આગળ કથા કહી તેને અનુસરીને જગતના જીવેના ચાર ભેદ પાડીને હવે સારરૂપે પિતાના વિચારે કહે છે. પિતાના સુખ સંબંધીને સામાન્ય વિચારે કહેવા પહેલા જગતમાં દુઃખી કેણ છે તે કહે છે. ૧. જેઓ લક્ષમી મેળવવામાં જ સાર્થક માનનારા છે અને નીતિ અનીતિને પણ વિચાર કરતા નથી, તેઓ Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મેાક્ષમાળા–વિવેચન ૧૫૭ લાભ, કપટ અને માયામાં મૂંઝાયા પડ્યા છે. તે બહુ દુ:ખી છે. લક્ષ્મીના સંગ્રહ કરતાં તેને તે પૂરા કે અધૂરા પણ ઉપયોગ કરી શકતા નથી. લક્ષ્મી મેળવવાની, સાચવવાની ઉપાધિ કરે છે. તે પાપ બાંધી લેાભમાં ને લાભમાં બિચારા મરીને અધોગતિએ જાય છે. નરક, તિર્યંચ એ અધોગતિ છે. અમૂલ્ય મનુષ્યદેહ મેાક્ષને માટે છે તે લક્ષ્મીને અર્થે વેડફી નાખી નિર્મૂલ્ય—નકામા કરી નાખે છે. તેમને મળેલા મનુષ્યદેહ અફળ જાય છે. એવા જીવા નિરંતર દુઃખી જ છે. હવે જગતમાં સુખી કાણ છે તે કહે છે. ૨. પ્રથમ શ્રાવકની દશાનું વર્ણન કરે છે. જેએ ગૃહસ્થઘર્મ પાળે, જે પાપ બહુ ન થાય એવા ધંધામાં નીતિથી કમાય, જરૂર પૂરતું મેળવે, પરિગ્રહની મર્યાદા કરે, સદાચાર પાળે, શુદ્ધ એકપત્નીવ્રત પાળે, સંતાષ રાખે, સર્વે જીવાની રક્ષા કરે, વ્રતનિયમ પાળે, પરોપકાર કરે, જ્યાં-ત્યાંથી રાગદ્વેષ આછા કરે, લક્ષ્મી પૈસામાં અલ્પ મમતા રાખે, કંઈ ખાવાઈ જાય, કાઈ લઈ જાય તા માણેકજી શેઠની પેઠે હે કચરા ગયા”, સત્ય ખેલે, શાસ્ત્રાધ્યયન કરે, સત્પુરુષોને સેવે એટલે સત્પુરુષોનું કહેલું આરાધે અને પોતાનું જીવન સુધારે, નિગ્રંથતાના મનારથ એટલે મુનિ થવાની ઇચ્છા રાખે અને તે માટે તૈયારી કરે, જેની સંસારમાં પ્રવૃત્તિ પણ ત્યાગી જેવી હાય, જેના વૈરાગ્ય અને વિવેક ઉત્કૃષ્ટ હાય, એવા જીવા કર્મથી જે રીતે મુક્ત થવાય તે રૂપ પવિત્રતામાં સુખપૂર્વક એટલે મનની શાંતિપૂર્વક કાળ નિર્ગમન કરે છે. સર્વ Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મેાક્ષમાળા–વિવેચન સંગપરિત્યાગના ઉદય ન આવે ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય, ધર્મધ્યાનમાં કાળ ગાળે છે, તે ૧૫૮ ગૃહસ્થપણે સુખી છે. ૩. મુનિર્દેશામાં વિશેષ સુખ છે તે કહે છે. જે સર્વ પાપ અને લાભના કામથી રહિત થયા છે, કોઈ દ્રવ્યક્ષેત્રકાળભાવ જેમને રોકી શકતા નથી અર્થાત જે અપ્રતિબંધ પણે વિચરે છે, મરણુ પાસે છે એમ જાણી અસંગપણે વર્તે છે, શત્રુમિત્ર પ્રત્યે જેમનું ઊંચું નીચું મન થતું નથી, આત્મામાં એકાગ્ર થવાની ભાવના રાખે છે, શુદ્ધ આત્મધ્યાનમાં અથવા સ્વાધ્યાય ધ્યાનમાં રહે છે, જે ઇન્દ્રિયાના વિષયમાં રાગદ્વેષ કરતા નથી તેથી જિતેન્દ્રિય છે, અને કષાયના ઉયમાં એટલે કષાય થાય તેવાં નિમિત્તમાં પણ શાંત, સ્વસ્થ રહે છે તેથી જિતકષાય છે. પહેલાં ઇન્દ્રિયા અને કષાયને ક્રમે ત્યારે ખળ વધારે કરવું પડે છે, પછી સહજ સ્વભાવે જીતે ત્યારે જિતેન્દ્રિય અને જિતકષાય કહેવાય. ઇંદ્રિયાના વિષયમાં ઇષ્ટ–અનિષ્ટભાવ થતાં કષાય થાય છે. તે વિષયોમાં સમભાવ રાખે અને ક્રેઘાર્દિને ઉપશમાવે એવા નિગ્રંથ સાધુઓ, આત્માનું જે પરમસુખ છે તેને અનુભવે છે તેથી પરમ સુખી છે. ૪. જેમણે ચાર ઘાતીકર્મ ક્ષય કર્યો છે અને ચાર અઘાતીકમેં જેમનાં પાતળાં પડ્યાં છે એવા દેહધારી પરમાત્મા અરિહંત, કેવલી સંપૂર્ણ સુખી છે. જે સર્વ કર્મથી મુક્ત થઈ મોક્ષમાં અનંતચતુષ્ટયસહિત સર્વ કાળ વિરાજે છે તે સિદ્ધો પણ સંપૂર્ણ સુખી છે. કાણુ કાણુ સુખી છે તે કહ્યું. શ્રાવક થાડા ભાગે Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મેાક્ષમાળા–વિવેચન ૧૫૯ સુખી છે. મુનિ માટા ભાગે સુખી છે. અરિહંત અને સિદ્ધ ભગવાન તે સંપૂર્ણ સુખી છે. આ ચાર પ્રકાર કહ્યા તેમાંથી પહેલા પ્રકારના જીવા દુ:ખી છે તે મને ત્યાજ્ય છે. ખીજો પ્રકાર શ્રાવકધર્મના વર્તમાનમાં મને માન્ય છે; અને તે ઘણે ભાગે ગ્રહણ કરવાના મારા મેઘ છે. ત્રીજો બહુ માન્ય છે અને ચાથે તે સર્વમાન્ય છે. એમ સુખસંબંધી વાતમાં છેવટે અરિહંતસિદ્ધના સુખની વાત કરી તેમાં ખીજી વાત આવવા ન દેતાં તેઓ સમાધિભાવથી શયન કરી ગયા. સમાધિભાવથી શયન = સૂતી = મરણ કરવા જ સૂતા હાઈએ કાણુ જાણે સવારે જીવતાં ઉઠાશે કે સર્વ જીવાને ખમાવી, દેહથી ભિન્ન મંત્રસ્મરણ કરતાં શયન કરવું. અભ્યાસ કરવારૂપ છે. માટે દર રાત્રે ભણવાની પ્રથા છે. સમાધિમરણના ટાળવા. એમ સમાધિભાવે શયન કરવાના નિયમ કરવા. વખતે જાણે સમાધિએવા ભાવ ચિંતવવા. નહીં એમ ધારી આત્માને ચિંતવતાં, આ સમાધિમરણના સંથારાપેારિસી વગેરે અતિચાર ચિંતવી કૃપાળુદેવ કહે છે કે જેને આત્માનું હિત કરવું છે તે વિવેકી છે. તેઓ આ સુખ સંબંધી વિચાર કરશે તે ઘણાં શાસ્ત્રોના સારરૂપ તત્ત્વજ્ઞાન પામી આત્માના ઉન્નતિક્રમે ચઢશે. એમાં કહેલા સુખના ત્રણ પ્રકાર લક્ષપૂર્વક મનન કરવા જેવા છે. ગૃહસ્થપણામાં જેમ બને તેમ અલ્પારંભી થઇ એટલે પાપની પ્રવૃત્તિ ઓછી કરી સમભાવથી જનસમુદાયના હિત ભણી વળવું, પાપકાર વગેરેનું સેવન હોમ ના માનો મ = = - Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૬૦ મોક્ષમાળા-વિવેચન કરવું. આ પ્રમાણે સંસારમાં વર્તે તે સર્વ સુખી થાય. નિગ્રંથ સાચા સુખી છે અને મુક્તાત્મા તે અનંત સુખમય જ છે. શિક્ષાપાઠ ૬૭. અમૂલ્ય તત્વવિચાર પહેલા આ પાઠ કૃપાળુદેવે ગદ્યરૂપે લખ્યું હતું. પણ તે પર શાહી ઢોલાઈ જવાથી આ “અમૂલ્ય - તત્ત્વવિચાર” નામનું કાવ્ય લખ્યું છે. તે આત્માને વિચાર કરવા માટે લખ્યું છે. હરિ એટલે ભગવાન, શુદ્ધાત્મા. હરિગીત એટલે શુદ્ધાત્માનું ગીત અથવા આત્મગીત. અહીં તે એ છંદનું નામ છે. “અમૂલ્ય તત્વવિચાર” એટલે જેનું મૂલ્ય ન થઈ શકે એ અત્યંત મૂલ્યવાન, અત્યંત કિંમતી તત્વવિચાર; આત્મા સંબંધી અત્યંત હિતકારી તત્વવિચાર. તે મનુષ્યભાવમાં થઈ શકે. (૧) ઘેડું થોડું પુણ્ય સંચય કરતાં જ્યારે ઘણું પુણ્ય એકઠું થાય ત્યારે મનુષ્યભવ – મોક્ષ થાય તે જગ – મળે છે. શુભ દેહ એટલે મેક્ષ સાધી શકે તે ઉત્તમ મનુષ્યદેહ, ઘણા કાળે મંદ કષાય થતાં મળે છે. ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રમાં મનુષ્યપણું દશ દૃષ્ટાંતે દુર્લભ કહ્યું છે. તે સાથે પુરુષના વચનનું શ્રવણ, તેની શ્રદ્ધા થવી અને સંયમમાં વીર્યનું સ્ફરવું એ ચારે પરમ દુર્લભ છે. જીવને ઘરેણ, કપડાં કિંમતી લાગે છે તેમ મનુષ્યપણું Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા–વિવેચન ૧૬૧ કિંમતી લાગે, તે ક્ષણ પણ નકામી ન ગુમાવે. કેઈ ક્ષણે સમકિત થાય, સંવર થાય, નિર્જરા થાય, કેવળજ્ઞાન થાય, એવી મનુષ્યભવની ઉત્તમ ક્ષણે છે. આ મનુષ્યભવ મળે છે તે પણ ખેદની વાત છે કે ચારગતિમાં ફરવારૂપ ભવચકને આંટો એકકે ટ નથી. જ્ઞાની પુરુષને દયા આવે છે કે આટલે બધે ઊંચે આવ્યા છતાં ભવના આંટા ઓછા થાય તેવું કશું જ કર્યું નહીં. આંટો ક્યારે ટળે ? સમકિત થાય પછી ભવ ગણાવા માંડે, ગણતરીના ભવ રહે સમકિત હમે નહીં તે ઉત્કૃષ્ટ ૧૫ ભવ થાય. સમકિત ન થાય ત્યાં સુધી જીવ ચારગતિમાં ફરવારૂપ આંટા માર માર કરે છે. સમકિત થયા પછી આંટા ઉકેલવા માંડે. મનુષ્યનાં સુખ ભેગવતાં પુણ્ય ઘટતું જાય છે. પાણીના રેલાની માફક પુણ્ય ઓછું થતું જાય છે, તેને જરા તે વિચાર કરે ! જે પુણ્ય બાંઘ નથી તે પૂર્વનું તે ભગવાઈને જતું રહે છે. ક્ષણે ક્ષણે કર્મ બંઘાય છે, જન્મમરણ ઊભાં થાય છે તે ભાવમરણ છે. આત્માને ભૂલ તે ભયંકર વસ્તુ છે. કારણ એથી જન્મમરણ ઊભા થાય છે, તેમાં વળી શું રાચે છો - રાજી થાઓ છો? તેમાં રાજી થવા જેવું શું છે ? મનુષ્યભવ મેક્ષ માટે છે; તે ભૂલીને સુખશાતા ભગવે પણ તે રહેતી નથી સુખ ભેગવતાં તે ચાલ્યાં જાય છે, ટક્તાં નથી, નાશવંત છે. તેમાં મેહ પામવા જેવું નથી. કર્યું સુખ નિરંતર રહે એવું છે? તે વિચાર્યું નથી. પિતાના સ્વરૂપનું સુખ નિરંતર રહે એવું છે, તેની વિસ્મૃતિ થાય એ ભયંકર છે. શાને લઈને ભૂલી જવાય છે તેના કારણે કહે છે. - ક-મનન = * * - - - Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૬૨ મેક્ષમાળા-વિવેચન (૨) લક્ષમી—આખે જન્મ પૈસા કમાવવામાં કાઢે તેથી શું વધે? કર્મ વધે. અધિકારથી નેકરે વધે. રાજા થાય તે પણ શું? આ ભવ ફરી જાય પછી શું કામનું? એમાં મહત્તા શી છે? ત્યારે શું કુટુંબ-પરિવાર એટલે પુત્રાદિથી મહત્તા છે, એ નય ગ્રહે છે–એ અભિપ્રાય ધરાવે છે ? એથી માત્ર સંસાર વધે છે. લક્ષ્મી વગેરે માટે આખી જિંદગી ગાળે તેથી નરદેહ હારી જવાય છે, એને એક પળ પણ તમને વિચાર ન થયે? હ = . એક પળ એ વિચાર આવે તે પણ જિંદગી ફરી જાય. ૬૦ વિપળ = ૧ પળ = ૨૪ સેકંડ ૬૦ પળ = ૧ ઘડી = ૨૪ મિનિટ ૬0 ઘડી = ૧ દિવસ = ૨૪ કલાક આખી જિંદગીમાં એક પળ પણ આત્માને વિચાર કરવા થોભતા નથી એ ઘણું આશ્ચર્ય છે. “ખરી મહત્તા (મોક્ષમાળા-૧૬) માં કહ્યું છે તેમ મહત્તા શામાં છે? તે વિચારવાનું છે. (૩) જ્ઞાની પુરુષ કહે છે કે તમને અમારે દુઃખી કરવા નથી. જેથી નિર્દોષ સુખ એટલે આત્મા ભણી વળાય, આત્માને કર્મ ન બંધાય, આત્મા નિર્મળ થાય, આત્મા જેથી છૂટે એવું સુખ સત્સંગ ભક્તિમાં મળે છે. તે “ ગમે ત્યાંથી’ એટલે શાસ્ત્ર, ભક્તિ વગેરે ગમે તે દ્વારા તે નિર્દોષ સુખ અને નિર્દોષ આનંદ મેળવે કે જેથી એ દિવ્યશક્તિમાન આત્મા સંસારથી છૂટે. તારી માન્યતાઓ સુખ લેવા જઈશ તે દુઃખ આવશે. માટે પહેલાં પુરુષપ્રતીતિ જોઈએ કે આ કૃપાળુદેવ કહે છે તે સાચું છે. Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન ૧૬૩ અહીં આત્માની વાત છે. પ્રભુશ્રીજી કૃપાળુદેવની શ્રદ્ધા કરવા કહેતા કે એમાં નુકસાન થાય તે અમે વીમે ઉતારીએ છીએ. બાહ્ય વસ્તુનું સુખ લેવા જાય છે તે નિર્દોષ નથી. પરવસ્તમાં વૃત્તિ જવાથી પિતાનું સ્વરૂપ-સુખ પામી શકાતું નથી, તેથી જીવ મુકાય છે. મેહને લઈને પરવસ્તુને સારી માને છે. પછી તેને ઇચ્છે છે કે દુઃખી થાય છે – મુઝાય છે. કૃપાળુદેવ કહે છે કે તેની મને દયા આવે છે. પુદ્ગલસુખની પાછળ જાય છે પણ તેના ફળરૂપે નરકાદિ દુઃખ આવવાનું છે તેથી જ્ઞાની પુરુષને દયા આવે છે. “સઘળું પરવશ તે દુખ લક્ષણ, નિજવશ તે સુખ લહિ.” " પરવસ્તુ-કર્મ, દેહ, ઈન્દ્રિય વગેરેને આધીન હોવાથી જે પરવશ છે તે દુઃખ છે. નિજવશ – જે આત્માને આધીન છે તે સુખ છે. “બીજા પદાર્થમાં જીવ જે નિજબુદ્ધિ કરે તે પરિભ્રમણદશા પામે છે અને નિજને વિષે નિજબુદ્ધિ થાય તે પરિભ્રમણદશા ટળે છે.” (૩૯) પરવસ્તુ ત્યાગવા ગ્ય જ છે.” એ વાત સિદ્ધાંતરૂપ છે કે જેની પાછળ દુઃખ આવે તે સુખ નથી... (૪) આટલી વાત પ્રસ્તાવનાની કહી હવે અમૂલ્ય તત્ત્વવિચાર કહે છે. પહેલાં જે છોડવાનું છે તે કહીને હવે ગ્રહણ શું કરવું તે કહે છે. હું કેણુ છું? – બધું બાદ કરતા કરતાં જે બાકી રહે તે અનુભવ-સ્વરૂપ હું આત્મા છે. ક્યાંથી થે? હું અનાદિ અનંત હોવાથી નિત્ય છે. શું સ્વરૂપ છે મારું ખરું? ‘તું છો મેક્ષસ્વરૂ૫.” મેક્ષસ્વરૂપ છું. કેને સંબંધે વળગણ છે? ત્યાં કર્તાક્તાપણું વિચારે. રાખું કે એ પરહરું? ત્યાં મોક્ષનો ઉપાય વિચારે છે - - - = . - ! - - - - = - - - - - = - - - Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૬૪ મોક્ષમાળા-વિવેચન કર્મ-વર્ગણો શાથી છે અને તે કેમ છૂટે ? અથવા (૧) હું કેણ છું? એ પહેલા પ્રશ્નને ઉત્તર વચનામૃતમાં છે: “અત્યારે, હું કેણ છું એનું મને પૂર્ણ ભાન નથી. તું સપુરુષને શિષ્ય છે.” (૨૧-૧૧૭/૧૧૮) (૨)કયાંથી થયે? – સપુરુષને શિષ્ય ક્યાંથી થયો? દરેકને પિતાને ઈતિહાસ તે હોય. કેઈની પાસે સાંભળ્યું હોય, પછી સપુરુષને વેગ થયે હેય. તેવું પુણ્ય પ્રાપ્ત થવા સપુરુષની આજ્ઞા જાણ્યે-અજાણ્ય પણ ઉઠાવી હેય. અલ્પ પણ શાતાનું મૂળ પુરુષ છે. સાચી વસ્તુની ભાવના, સદાચરણ પરંપરાએ સપુરુષ પાસેથી મળ્યા હેય. (૩) શું સ્વરૂપ છે મારું ખરું? – મારું સ્વરૂપ કેવું છે ? જ્ઞાનીએ જેવું પ્રગટ કર્યું છે- “સર્વ જીવ છે સિદ્ધ સમ” તેવું. (૪) કેના સંબંધે વળગણ છે? વળગણ – કમેવગૅણ વગેરે જે વળગ્યું છે તે. જેને લઈને કર્મ વળગ્યાં ? વિભાવને લઈને જીવની પિતાની ભૂલથી જ કર્મવર્ગણા છે. અનાથીમુનિના ઉપદેશમાં છે તેમ. (૫) રાખું કે એ પરહરું? પરિહરું. આ પાંચ પ્રશ્નોના વિચાર, વિવેકપૂર્વક શાંતભાવે જે કરવામાં આવે તે આત્મિક જ્ઞાનના સિદ્ધાંતતત્ત્વને અનુભવ થાય. (૫) એ પાંચ પ્રશ્નોના ઉત્તર વિચારી નકકી કરવા. એમ ને એમ એ પ્રશ્નોના ઉકેલ આવે એમ નથી. તેથી આગળ બતાવે છે કે તે અનુભવ પ્રાપ્ત કરવા માટે કેનું વચન માનવું? સદ્ગુરુ પુરુષનું કથન માને. પ્રથમ આત્મસિદ્ધિ થવા, કરીએ જ્ઞાન વિચાર; અનુભવી ગુરુને સેવીએ, બુધજનનો નિર્ધાર. *---- - - - - રીના અા કાન ના નામ --- - - - Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૬૫ મેાક્ષમાળા–વિવેચન ક્ષણ ક્ષણ જે અસ્થિરતા, અને વિભાવિક મેાહ; તે જેનામાંથી ગયા, તે અનુભવી ગુરુ જોય. ‘’ ( ૭૯) જેને કશે। સ્વાર્થ નથી, જેણે આત્માને અનુભવ્યો છે એવા પુરુષનું જો કથન માને તે આત્મા ભણી વળવાનું થાય. સદ્ગુરુ શું કહે છે ? રે આત્મ તારા ! આત્મ તારા ! આત્માને શીઘ્ર આળખા અને સર્વ આત્મામાં સમદ્રષ્ટિ દો. સર્વ આત્માને દ્રવ્યવૃષ્ટિથી સમાન જુએ તે રાગદ્વેષ ન થાય. પ્રભુશ્રીજી કહેતા કે કાર્ડ પર રાગદ્વેષ ન કરા, કાઈને દૂભવા નહીં. નિર્દોષ હોય તે આવે ખાધ કરે. પાતાના આત્માને આળખા એટલે સર્વેમાં આત્મા દેખાશે. ત્યાર પછી રાગદ્વેષ મર્ટી જશે. આ વચનને હૃદયે લખા એટલે એ વચનને હૃદયમાંથી ભુલાય નહી તેવું કરો. . શિક્ષાપાઠ ૬૮. જિતેન્દ્રિયતા 透 ઉપર કહ્યું તે મેાક્ષસુખ મળે શાથી? ઇન્દ્રિયા જીતે તા મેાક્ષસુખ પ્રાપ્ત થાય. ખરું સુખ લેવા માટે ઇન્દ્રિયા જીતવી જોઈએ. પાંચ ઇન્દ્રિયામાં જીભ પહેલી જીતવાની કહી. એનું શું કારણ ? તા કે એને લઈને પાંચ ઇન્દ્રિયા પાષાય છે. પાંચે ઇન્દ્રિયા અનુકૂળતાને ઇચ્છે છે. જેથી શાતા ઊપજે એવા સ્વાદિષ્ટ ભાજન, સુગંધી વગેરેને ઇચ્છે છે. જ્યાં સુધી જીવને ઇન્દ્રિયાના વિષયા ગમે છે અને તેને ઇચ્છે છે – ગરમીમાં બરફ વગેરે, છૂટાઢમાં ગરમી વગેરે અનુકૂળતા જોઈએ છે, શાતા વેદનીના રાગ છે ત્યાં સુધી નીરાગી ન થવાય. રાગ હાવાથી તેવા પદાર્થો Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A - ૧૬૬ મોક્ષમાળા-વિવેચન સંઘરે તેથી નિગ્રંથ ન થાય. ઘનઘાન્યાદિ દસ પ્રકારના બાહ્ય પરિગ્રહ અને કષાય, નેકષાય અને મિથ્યાત્વ મળી ચૌદ પ્રકારનાં અત્યંતર પરિગ્રહ ન ત્યાગી શકે. હિંસા થાય એવા કાર્ય ન ત્યાગી શકે તેથી નિરારંભી ન થાય. ઈન્દ્રિયોમાં આસક્તિ હોય ત્યાં સુધી આત્મા “ભણી વળવા જ ન દે તેથી બ્રહ્મચર્ય-બ્રહ્મમાં ચર્યા ન થાય અથવા વિકાર ન જિતાય પાંચે ઈન્દ્રિયેનાં વિષયમાં રાગદ્વેષ કરનાર તે મન છે. વાંક મનને છે. જે મન જિતાયેલું હોય તે જુએ, સાંભળે તેય રાગદ્વેષ ન થાય. તેથી મનને જીતવું – વશ કરવું એ ઈન્દ્રિયે જીતવાને ઉત્તમ ઉપાય છે. મનને, આત્માને વશ શાંત રાખવું તે ઈન્દ્રિયે વશ થાય. મનને જ્યાં રાખવું હોય ત્યાં રહે છે તે જીત્યું કહેવાય; અથવા આત્મામાં વર્તે તે પણ વશ વર્લ્ડ કહેવાય. મનને વશ કરવું એ સર્વોત્તમ-મોક્ષનું કારણ છે. ઈચ્છાઓ કરનાર, સંકલ્પ-વિકલ્પ કરનાર, કષા કરનાર મન જ છે. એને વશ કરવું એ સહેલું નથી, બહુ બહુ દુષ્કર છે. એક સમયમાં અસંખ્યાતા જન ચાલ્યું જાય, સિદ્ધશિલા સુધી પહોંચી જાય એવું છે. એને થકાવવું દુર્ઘટ છે – કેટલાય ભવ ગયા પણ થાક્યું નથી. એને સ્થિર કરવા જઈએ ત્યાં એ ક્યાંય જઈ આવે. જ્ઞાનીઓએ જ્ઞાનરૂપી લગામ વડે એને સ્થિર કર્યું છે. “જ્ઞાને બાંધ્યું મન રહે.” જ્ઞાન એ મનને બાંઘવાને ઉત્તમ ઉપાય છે. પણ જ્ઞાન થાય શાથી? તે કે “સદ્ગુરુ વિણ જ્ઞાન ન હોય.” ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રમાં કેશીસ્વામી ગૌતમસ્વામીને પૂછે છે: તમે '' '* * * Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ જ -- = = = મ મ * * * * * * * * * * * * * * * * * w 8 1 કામ કરતક ન . - - - - - - - * મોક્ષમાળા-વિવેચન ૧૬૭ તમારા મનરૂપી અશ્વને કેવી રીતે વશ કરે છે ? ગૌતમસ્વામી ઉત્તર આપે છે કે હું જ્ઞાનરૂપી લગામ વડે મારા મનરૂપી અશ્વને મેક્ષરૂપી સીધી સડકમાં ચલાવું છું. નિયમરૂપી લગામમાં આવી જાય તે પણ મન વશ કરી શકાય છે એમ, પ્રત્યાખ્યાન વિષેના ૩૧મા શિક્ષાપાઠમાં કહ્યું છે. - ભક્તિથી પણ મન વશ થાય છે. ભગવાનમાં ચિત્ત જોડાય તે ઉપયોગ બીજે ન જાય. ભક્તિ એ સહેલું સાધન છે, પણ એટલે પ્રેમ જોઈએ. ભક્તિમાં પ્રેમ હોય તે ખાવાપીવાનું, સગાંવહાલાં કંઈ ન સાંભરે. “મન મહિલાનું રે વહાલા ઉપરે, બીજા કામ કરંત; ) તેમ કૃતધમેં રે મન દૃઢ ધરે, જ્ઞાનાક્ષેપકવંત.” મનને જે હિતકારી લાગ્યું હોય ત્યાં મન જાય, ત્યાં શ્રદ્ધા થાય અને ત્યાં જ લીન થાય. અને જ્યાં અહિત જાણે કે આ મને નુકસાન કરશે તે પાછું હટે. જ્યાં મન જાય ત્યાં જાણવું કે ત્યાં તેને પ્રેમ છે. ત્યારે વિચારવું કે તે હિતરૂપ છે કે અહિતરૂપ ? જે અહિત સમજાય તે મન પાછું વળે...જ્યાં હિત લાગે ત્યાં મન તલ્લીન થાય છે. નમિરાજનું દૃષ્ટાંત ભાવનાબેધમાં છે. આત્માને જીત—તેને કેદમાં, માનમાં, માયામાં, લેભમાં ન જવા દે. જ્ઞાનરૂપ આત્મા વડે કેદાદિક આત્માને જીતે. આત્મા જીતે કે મન જીતે એ એક જ છે. પાંચ ઈન્દ્રિ અને કેદાદિ ચાર કષાયે જીતવાં દોહ્યલાં છે. મનેગ જીત્યો તેણે સર્વ જીત્યું. “મન સાધ્યું તેણે સઘળું સાધ્યું ન્માન +, +--+++::: કાન ક ન જન કર Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9:0'' is - s ue her = કમ "* . .* * * * * * * * * * * * * * * * * * * : -- --- -- - - - - - - ૧૬૮ મોક્ષમાળા-વિવેચન એહ વાત નહીં બેટી.” (આનંદઘનજી–૧૭). સંસાર મનને લઈને છે. કૃપાળુદેવે મનને જીત્યું તેથી ઉપાર્ધાિમાં પણ સમાધિભાવ રહેતું હતું. દશ લાખ સુભટને જીતવા સહેલા છે પણ મન જીતવું અઘરું છે. એ જેણે જીત્યું તે સ્તુતિ કરવા ગ્ય સર્વોત્તમ થાય છે. જેમ અધ્યાત્મની જનની ઉદાસીનતા છે તેમ ઉપાધિની જન્મદાતા ભૂમિકા મન છે. જેટલી ઉપાધિ એછી તેટલી સમાધિ થાય. જ્યાં ઉપાધિ છે ત્યાં અનાથતા છે. મન જ કર્મ બાંધે છે ને મન જ છોડે છે. શુક્લ– ધ્યાનમાં શ્રતનું અવલંબન છે તે પણ મનથી છે. મન જ સર્વ સંસારની મેહિનીરૂપ છે – સંસાર સુંદર લાગે છે તે પણ મનને લઈને છે. મનનું કામ વિચાર કરવાનું છે. વિચાર કરી વૈરાગ્ય આવે ત્યારે મન પાંચ ઈન્દ્રિયના વિષયમાં ભટકતું અટકે એટલે વશ થાય, તે આત્મતત્વ પ્રાપ્ત થાય. મન વડે ઇન્દ્રિયની લુપતા છે. પાંચ ઈન્દ્રિયની પાછળ કામ કરનાર મન જ છે. પાંચ ઈન્દ્રિયો ઘેડા જેવી છે. મનરૂપી સારથિના હાથમાં પાંચે ઈન્દ્રિયની લગામ છે. એ મોહિની આડે – એ પાંચ ઈન્દ્રિયેના વિષયની ઈચ્છા આડે મન ઘર્મને સંભારવા દેતું નથી. ઘર્મને માટે કદાચ જાય તે ત્યાં સાવધાન એકચિત્ત થવા દેતું નથી. વિષયેના વિચારો આવ્યા કરે. ચા, ખાવાનું વગેરે ઈચ્છિત વસ્તુમાં મન જાય. સાવધાન થયા પછી પણ પાછું પતિત થાય એટલે ક્યાંય જતું રહે. અથવા સાવધાનીમાં ન્યૂનતા કરે, આળસ કે ઊંઘમાં જાય. મનને Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મેાક્ષમાળા–વિવેચન ૧૬૯ વશ કરવામાં વિા ઘણાં આવે છે. તે વિશ્નોથી ન હારતાં જે અડગ રહીને એટલે ડગ્યા વિના મનને જીતે, મનનું કહ્યું કરે નહીં તે આત્મજ્ઞાનરૂપ સર્વ સિદ્ધિને પામે. પાઠ જિતેન્દ્રિયતા ઉપર છે પણ મનને લઈને ઇન્દ્રિયા પ્રવર્તે છે તેથી મન વિષે અહીં કહ્યું છે. - મન અકસ્માત્ કાઈથી જ જીતી શકાય છે. આગલા જન્મમાં તેવા પુરુષાર્થ કર્યાં હાય તા જ આ જન્મમાં સહજે જીતી શકાય. મહાપુરુષા પૂર્વના સંસ્કારને લઈને મનને સહજે જીતી શકે છે. ગૃહસ્થપણામાં ઘણા અભ્યાસે જિતાય. મુનિપણામાં અવકાશ મળે માટે જીતવાની સરળતા છે. એ જીતવાના ઉપાયના ગૃહસ્થાવાસમાં પરિચય કરવા માગીએ – જાણવા માગીએ તે તેના મુખ્ય ઉપાય એ છે કે તે જે દુરિચ્છા – ખરાબ ઇચ્છા સંસારની ઇચ્છા, શબ્દસ્પર્શોદ્ઘિ વિષયેાની ઇચ્છા કરે તે ભૂલી જવી, પૂર્ણ ન કરવી. ખરાબ ઇચ્છાથી પાછા હઠવું. પણ એ પ્રમાણે કરવું તેા નહીં જ. એ જે માગે તે એને ન આપવું. આપણે મનની પાછળ ન દોરાવું, પણ આપણે ઇચ્છીએ તેમ મનને ચલાવવું; એટલે આત્માના માક્ષ કરવા છે તે મનને પણ આત્માના વિચારમાં, સ્વાધ્યાય ધ્યાન આદિ મોક્ષમાર્ગમાં દોરવું. Àાક્ષ કહ્યો નિજ શુદ્ધતા, તે પામે તે પંથ.” ઇન્દ્રિયા વશ ન થાય ત્યાં સુધી ઉપાધિ જ છે. જેમ જેમ ઇંદ્રિયોને પાષે છે તેમ તેમ ઉપાધિ વધતી જાય છે. સાધુપણું લીધું હાય અને જીભ વશ ન હેાય તા પંદર ઘેર ક્. ગૃહસ્થ એક શાક ખાય તા એ ચાર ખાય. લાકમાં ખાટું દેખાય તેથી બહારથી +6 * * * અચાનક ત્યા મન - Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૭૦ મેક્ષમાળા-વિવેચન પાળે પરંતુ મન વશ નથી તેથી સાધુપણું નથી. ગમે તેવું ચંચળ મન હેય તે પણ અભ્યાસ કરીને વશ કરવું. મનને વાંચવા વિચારવામાં રેકી અવશ્ય આત્મહિત કરવું. શિક્ષાપાઠ ૬૯. બ્રહ્મચર્યની નવ વાડ પાંચ મહાવ્રતમાં બ્રહ્મચર્ય મુખ્ય છે. બ્રહ્મચર્ય ઉપર અનેક પુસ્તક લખાયાં છે. પરંતુ આ પાઠ ટૂંકામાં પણ અતિ ઉપકારી છે. જગત પ્રત્યે ઉદાસીન ન થાય તે બ્રહ્મચર્ય પાળવું દુષ્કર છે, તેથી જિતેન્દ્રિયતાના પાઠ પછી બ્રહ્મચર્ય કેમ પાળવું તેની વિધિ આ પાઠમાં બતાવી છે. નવ વાડ ઉપર તે ગ્રંથ લખાય, પણ અહીં થોડા શબ્દમાં, તે ભેદો અને તેનું સ્વરૂપ બતાવ્યું છે. એક પછી એક નવ વાડ! કેઈને નવાઈ લાગે કે આ શું કહ્યું છે? વાડ કહી તે શા માટે? વાડ તે ઝાડ સાચવવા હેય. માટે બ્રહ્મચર્યને સુંદર ઝાડની ઉપમા આપી છે અને તેની રક્ષા કેવી રીતે થાય છે તે જણાવવા નવ વિધિઓને નવ વાડની ઉપમા આપી છે. આંબા વગેરેને એક વાડ હોય છે, ત્યારે આને નવ વાડ. બ્રહ્મચર્ય ઉત્તમ હેવાથી તેને સાચવવા નવ વાડ છે. મનના વિકારે રોકવા માટે વાડે છે. તે વિસ્તાર કર્યા વિના જેમ ભગવાને કહી છે તેમ ટૂંકામાં અહીં કહી જઉં છું – ૧. વસતિ – સાધુ, સાધ્વી ઊતરે તે જગ્યા, રહેવાનું સ્થાન. સાદી કે બ્રહ્મચારિણીએ પુરુષ વગેરે હોય ત્યાં Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા–વિવેચન ૧૭૧ ન રહેવું. એવા પ્રકારને વાસ બ્રહ્મચર્યને હાનિ કરે છે. જેવા પ્રકારનું નિમિત્ત હોય તેવા ભાવ થાય છે. પડંગ = બાયલા લેકે, ગમે તેમ બેલે, ચેષ્ટા કરે, તેને સંગ ન કરે. બઘા એવા નિમિત્ત છે કે જેથી વિક ઊભા થાય અને મનને ભ્રષ્ટ કરે. ૨. કથા – વાતચીત પણ વિકારનું કારણ છે. સ્ત્રીકથા, કામવિકારની કથા એ વિકથા કહેવાય છે. સાધ્વીએ પણ એકલા પુરુષ પ્રત્યે કથા ન કરવી. ૩. આસન – સ્ત્રી બેઠી હોય ત્યાં બે ઘડી સુધી બ્રહ્મચારી ન બેસે, કારણ જગ્યા ગરમ થાય છે અને સ્મૃતિનું કારણ છે. પુરુષ બેઠો હોય ત્યાં ચાર ઘડી સુધી બ્રહ્મચારિણી ન બેસે, કારણ સ્ત્રીને વિશેષ વિકારનું કારણ છે. પ્રભુશ્રીજી એક વાત કહેતા કે કેઈ ઘરડી બાઈ હતી. વૈદ્ય નાડી જેવા આવ્યો, પણ બાઈ કહેઃ અડવા ન દઉં. પછી હાથે દોરી બાંધી વૈદ્યના હાથમાં આપી, છતાં તે બાઈને વિકાર થયે. ૪. ઈન્દ્રિયનિરીક્ષણ. ૫. કુડ્યાંતર. ૬. પૂર્વકીડા – બધું મનને લઈને છે. આગલા પાઠમાં મન વિષે કહ્યું છે તેમ. ૭. પ્રણીત – બધા બ્રહ્મચર્યભંગના નિમિત્તે છે. ૮. અતિમાત્રા આહાર – માત્રા એટલે માપ. અતિમાત્રા એટલે જોઈએ તેટલા માપથી વિશેષ. લૂખું ખાય પણ પેટ ભરીને ખાય તે પણ બ્રહ્મચર્યભંગનું કારણ થાય. મિતાહાર એટલે માપસર જોઈએ તેટલે આહાર. ૯. વિભૂષણ – બહારની ટાપટીપ. જેણે શરીર ઉપર Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૭૨ મોક્ષમાળા-વિવેચન મેહ છોડ્યો, બ્રહ્મચર્ય વ્રત લીધું, તેણે શરીરને શણગારવું તે મડદાને શણગારવા જેવું છે. તેણે તે આત્મામાં રહેવાનું છે. પ્રભુશ્રીજી આ નવ વાડ સમજાવતા, કારણ સાધુઓને કાયમ અને ગૃહસ્થાવાસમાં શ્રાવકને અમુક અમુક દિવસે બ્રહ્મચર્ય ધારણ કરવામાં તે નવ વડે પાળવાની છે; માટે તે લક્ષમાં રાખવા યોગ્ય છે. શિક્ષાપાઠ ૭૦. સનત્કુમાર, ભાગ ૧ ચક હોય તે પરથી ચકવર્તી – છ ખંડ સાધનાર. સનતકુમાર એ સંપૂર્ણ સુખી ચક્રવતી હતા. ભરત ચકવતીના વૈભવના વર્ણન પરથી તેમના વૈભવનું વર્ણન પણ સમજી લેવું. મુખ્ય વાત તેમના રૂપની કહેવી છે, તેથી હાથી ઘોડા વગેરે બીજા વૈભવનું વર્ણન કર્યું નથી. વર્ણ એટલે રંગ, ગૌરવર્ણ, રૂપ એટલે અવયની સુમેળતા. તેના વર્ણરૂપના ઈન્ડે સુધર્મસભામાં વખાણ કર્યા. કેઈ બે દેને થયું કે મનુષ્યનું તે શું રૂપ હોય? તેથી તે વિપ્રરૂપે સનકુમારના અંતઃપુરમાં આવ્યા. ખેળ એટલે ચંદન, લેટ, માટી વગેરે પહેલા શરીર ઉપર પડીને પછી નહાય તેથી છિદ્રો સાફ થઈ જાય. પહેલાના વખતમાં સાબુને બદલે લેટ વગેરેને ખેળ કરી પડતા હશે. એમ જ્ઞાનમંજન કરવા ચકવતી બેઠા હતા. સ્નાનમંજન એટલે ઘસીને નાહવું. ત્યાં વિપ્રેએ આવી તેમના રૂપના વખાણ કર્યાં. સનત્કુમાર સ્વરૂપ Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૭૩ મોક્ષમાળા-વિવેચન અને સ્વ-વર્ણની સ્તુતિથી પ્રભુત્વ લાવી એટલે મેટાઈ માની બોલ્યા : રાજસભામાં મારું રૂપવર્ણ તમે જુઓ તે ચકિત થઈ જાઓ = આશ્ચર્ય પામે. અનેક ઉપચારથી = અનેક ક્રિયાઓ વડે, ઉપા વડે આશ્ચર્યકારી શણગાર સજ્યા. રાજેશ્વર = ચકવર્તી. ચામર = ચમરી ગાયના પૂંછડાના વાળમાંથી બને. વધાવાઈ રહ્યા છે = સ્તુતિ કરાઈ રહ્યા છે. ત્યાં વિપ્રેએ આવી મથું જુદા ભાવથી ઘુણાવ્યું, કારણ અભિમાનથી ચક્રવર્તીનું શરીર અંદરથી ફરી ગયું હતું – ઝેરતુલ્ય થઈ ગયું હતું. રેક : . - દ * - . - જાણવા ક - *, *'" . જ તા .*, કાર કે શિક્ષાપાઠ ૭૧. સનત્કુમાર, ભાગ ૨ પૂર્વિત પાપને ભાગ તેમાં આ કાયાના મદનું મેળવણ થવાથી એ ચક્રવર્તીનું શરીર ઝેરમય થઈ ગયું, તે જોઈ તેમને મેહ ઊઠી ગયે. બધાનાં શરીર આવાં જ છે. સંસારમાં બધે પ્રપંચ–દગો છે, ઠગાવાનું છે. મૂઠી પુણ્ય લઈને આવ્યો છે તે વેરાઈ જાય છે. સ્ત્રી – પુત્રાદિમાં પણું આવી ને આવી અશુચિ રહેલી છે. એ સઘળું મેહમાન કરવા જેવું નથી. મેહ – મમતા, જેમકે કાયા મારી છે અને માન - ગર્વ, જેમકે કાયા સારી છે એમ કરવા ચોગ્ય નથી. છ ખંડનું જે સ્વામીપણું હતું તે બધું ત્યાગ કરીને સનતકુમાર સાધુ થઈને ચાલી નીકળ્યા. રાણીઓ, અંત:પુર, મંત્રીઓ વગેરે છ મહિના તેમની પાછળ પાછળ ગયાં અને પાછા ઘરે આવવા વીનવવા લાગ્યા, પણ તેમણે પાછું વાળી જોયું નહીં, તેથી - - - - જેના માટે જી., 1 * નકારામ Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૭૪ મેાક્ષમાળા–વિવેચન તે પાછા ફર્યાં. ત્યાર બાદ સાધુપણામાં ૧૬ રોગ ૭00 વર્ષ સુધી તેમણે સહન કર્યાં. અહીં પાઠમાં સામાન્યપણે મહારોગ થયા એમ કહ્યું છે. પુણ્ય સાથે પાપના પણ ઉદય થાય છે. શ્રીપાળરાજાના રાસમાં આવે છે કે શ્રીપાળ પુણ્યથી કન્યાઓ પરણે છે ને વળી તેને દરિયામાં નાખી દે છે તેમ. કર્માગ ન ટળે ત્યાં સુધી એક યા બીજે રૂપે ભોગવવું પડે છે. થૂંકવાળી અંગુલિ = લબ્ધિથી થૂંક પરસેવા વગેરે દવારૂપ બને છે. કાયા કેવી છે? તા કે જેનાં પ્રત્યેક શમે પાણા બબ્બે રાગ રહ્યા છે. એકલી આંખમાં ૯૬ રંગ રહેલા છે, એમ વિવેકથી સિદ્ધ છે. મળ, મૂત્ર, શ્લેષ્મ વગેરે એકઠાં થઈને શરીર ટયું છે. એવી કાયા પર માહ મમતા રાખવી – તેને મારી માનવી તે ખરે વિભ્રમ એટલે ભ્રાંતિ કે ભ્રમણા જ છે. કાયાના માહુ મંગળદાયક નથી; પાપદાયક છે. કાયાને માઠુ હાય ત્યાં સુધી મેક્ષ થાય નહીં. શિક્ષાપાઠ ૭૨. બીશ યોગ મેાક્ષની સાથે જોડે તે ચેગ. માક્ષે લઈ જાય તેવાં સાધન તે યાગ. અથવા મોક્ષ સાધવાના પ્રકાર તે યાગ છે. ચેગનું કામ આત્માને ઉજજવળ – શુદ્ધ કરવાનું છે. “માક્ષ કહ્યો નિજશુદ્ધતા, તે પામે તે પથ.” યાગતો અસંખ્ય પ્રકારના છે. તેમાંથી આ ખત્રીશ યાગ બતાવ્યા છે. (૧) આચાર્યે શિષ્યને ચાગ્ય બનાવવા તે એક પ્રકારના યાગ છે. જેમ સંસારમાં પિતા, પુત્રને મથું Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ માક્ષમાળા–વિવેચન ૧૭૫ સાંપીને ધર્મધ્યાન કરે છે, તેમ આચાર્ય, શિષ્ય પોતાના જેવા થાય તે માટે તેને શ્રુતાદિક જ્ઞાન આપે તેથી પેાતાનું જ્ઞાન પણ તાજું રહે, અને પછી સંઘના નિર્વાહ આદિ બધુ શિષ્યને સોંપીને સમાધિમરણની તૈયારી કરી શકે, તેથી એ ચેાગ છે. અથવા પાઠાન્તરમાં છે કે “મેાક્ષસાધક યોગ માટે શિષ્યે આચાર્ય પાસે આલેચના કરવી.” પેાતાની વાત અધી ગુરુ જાણે છે તે પણ પાતે શુદ્ધ થવા કહે. પેાતાની . બધી વાત, ખાટા વિકલ્પો વગેરે બધું ગુરુને કહે. (ર) આચાર્યપણું જેથી પ્રાપ્ત થયું હાય, જે વિશેષ જ્ઞાન હાય, તેને આધારે શ્રેતાઓનું હિત થાય એવા ધ આચાર્ય આપે; તેથી પોતાનું પણ હિત થાય છે માટે તેને ચેાગ કહ્યો છે. અથવા પાઠાંતરમાં છે કે આચાર્યં આલાચના ખીજા પાસે પ્રકાશવી નહીં.” આચાર્યે આલાચના સાંભળી હોય તે બીજાને ન કહે. (૩) કેટલાક આપત્તિકાળે ધર્મ ન કરે, ગમે તેમ ચલાવી લે. પરંતુ આપત્તિમાં જ ખરી કસોટી છે. પરિષહ–ઉપસર્ગમાં પણ ધર્મ ન ડ્યો તે જ સિદ્ધિ પામ્યા છે. તેને જ ઇંદ્ર જેવાએ વખાણ્યા છે. આપત્તિકાળે ોડી દે તા મરણુ વખતે પણ છેડી દે. ગજસુકુમાર જેવાએ મરણાંત પ્રસંગે પણ અડગ રહી સિદ્ધિ સાધી. (૪) લોકોને દેખાડવા કે દેવલાક વગેરેની ઇચ્છા છોડીને તપ કરવું. આ લાકમાં કીર્તિ મેળવવા, લેાકરંજન Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૭૬ માક્ષમાળા–વિવેચન કરવા તપ કરે અથવા પરલોકમાં સુખ મળશે એ ઇચ્છાથી તપ કરે તા એ રૂપ વ્યાપાર કહેવાય. સમ્યક્દર્શન ન થાય ત્યાં સુધી કંઈ ને કંઈ ઇચ્છા હોય, સમ્યકૃષ્ટિને નિષ્કાંક્ષિત અંગ હાય છે, તેથી તે એવી ઇચ્છા મૂકીને તપ કરે તે માક્ષને માટે થાય છે. * (૫) શિક્ષા એટલે જે શીખ્યા હાઈએ તે પ્રમાણે યત્નાપૂર્વક કરવું. જે જાણ્યું હોય તેમાંથી અને તેટલું વર્તનમાં મૂકવું. પાપ વગેરે જાણ્યા હાય તે તજવાં. નવું વિવેકથી શીખવું તે નૂતન જ્ઞાન ઉપયોગ અથવા અભીક્ષ્ણ જ્ઞાન ઉપયોગ છે. વિવેકથી એટલે અજ્ઞાન અને અદર્શનને નિવારવા હિતાહિતના લક્ષ રાખીને રાજ નવું નવું શીખવું. આત્માની ઉજજવળતા થાય તેટલેા યોગ છે. ભણીને અભિમાન થાય તેા આત્મા ઊલટો મલિન થાય. વિવેકથી નવું શીખવું એ યોગ છે. (૬) મમત્વ એટલે મારાપણું. તેને લઈને પરિગ્રહ આરંભથી પાંચે જ્ઞાન, સંયમ વગેરે આવરણ પામે છે. મૂર્છા એ પરિગ્રહ છે. મમતા હોય ત્યાં સમતા ન હોય. મમતા જાય ત્યારે સમતા આવે. સંસાર વળગે છે શાથી ? મમત્વને લઈને. “ જો જો પુદ્ગલ ફરસના, નિશ્ચે ફરસે સાય; મમતા-સમતા-ભાવસે, કર્મબંધ~ક્ષય હોય,” મમતાના ત્યાગ કરે તે સંસાર છૂટ. તેથી મૂર્છા, એ એક ચાગ છે. જેથી મેાક્ષના સાધનરૂપ એકેકે મમતા, માહુનો ત્યાગ કરવા આત્માના માક્ષ થાય તેવા યોગ અમૂલ્ય છે. Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મેાક્ષમાળા–વિવેચન ૧૭૭ (૭) ગુપ્ત તપ નિર્જરા થવા કરવું. હું તપસ્વી છું એવા અહંકારથી કે બીજાને ખતાવવા ન કરવું. માહ્યવૃષ્ટિ હાય તા તે કર્મ બાંધવાનું કામ કરે. કર્મને ખાળે તે તપ. મનવચનકાયા રોકાય એવી ગુપ્તિ સહિત તપ કરે તેથી સંવરનિર્જરા થાય. સમ્યક્ત્વ સહિત અને નિદાન રહિત ગુપ્ત તપ કરે તા યાગ કહેવાય. = (૮) તપ કરે ને નિદાન કરે તે માક્ષમાં ન જોડે તેથી નિભિતા રાખવાનું કહ્યું. તપ કરીને દેવાદિ સુખ મેળવવાની ઇચ્છા કરે તે ધર્મ નથી પણ ધંધા છે. વસ્તુ છેડે પણ તેની વાસના ન છે।ડે. વાસનાનું ખીજું નામ લાભ છે. વાસના ન થવા દે. નિર્લોભતા રાખે તા માક્ષ થાય. નિર્લોભ એટલે નવું ન ઇચ્છે, નિઃસ્પૃહ એટલે હાય તેમાં આસક્તિ ન રાખે અને ઉદાર એટલે હાય તે વાપરે, કંજૂસ નહીં તે. એથી સંસાર છૂટે છે. (૯) પરિષદ્ધ જીત્યા ક્યારે કહેવાય ? વનસ્પતિ વગેરે એકેન્દ્રિય જીવા પણ સહન કરે છે અને નરકાદિમાં પશુ પરવશપણે જીવ સહન કરે છે. પણ તેથી પરિષદ્ધ જીત્યા ન કહેવાય. પરંતુ સમજણપૂર્વક કૃઢતાથી શાતાને ન ઇચ્છીને પરિષદ્ધ જીતે ત્યારે જીત્યા કહેવાય. ભેદજ્ઞાન હાય, દેહ જુદા છે એમ જાણે છતાં સહન ન કરી શકે ત્યારે ઉપાય કરે. સહન કરવાના અભ્યાસ કરી તેને જીતે. વીર્ય ફારવે. જેટલું વીયૅ હાય તેટલું જીતી શકે, એ 4. (૧૦) ધર્મ પામવા માટે સરળતા એ ચેાગ્યતા છે. તે હાય તા મેાક્ષના ચાગ સાધી શકે ‘વિશાળ બુદ્ધિ, મધ્યસ્થતા, સરળતા અને જિતેન્દ્રિયપણું આટલા ગુણા ૧૨ Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૭૮ મોક્ષમાળા-વિવેચન જે આત્મામાં હોય તે તત્ત્વ પામવાનું ઉત્તમ પાત્ર છે.” (૪૦) હૈયે હોય તેવું હેઠે આવે, બોઘ પરિણામ પામે એવી દશાને સરળતા કહેવાય. ગમે તેનું માની લે તે સરળતા ન કહેવાય. (૧૧) સંયમ ૧૨ પ્રકારે, ૧૩ પ્રકારે, ૧૭ પ્રકારે કહેવાય છે, તે દ્રવ્યસંયમ છે. “સર્વ ભાવથી વિરામ પામવારૂપ સંયમ” (૮૬૬) તે ભાવસંયમ છે. આત્માને આત્મામાં રેકે તે કઈ બીજા અર્થે નહીં, પણ આત્માર્થે. તેથી શુદ્ધ નિરપેક્ષ આત્મસંયમ થાય. આત્મસંયમ શુદ્ધ પાળે તે એક ગ છે. એ મોક્ષનું કારણ છે. (૧૨) સમકિત શુદ્ધ રાખવું. શુદ્ધ એટલે દેષરહિત. સમકિતને રપ દોષ કહ્યા છે તે ન લાગવા દે. શંકા કંખા આદિ ૮, મદ ૮, ૬ અનાયતન અને ૩ મૂહતા. મત દર્શન આગ્રહ તજી, વર્તે સદગુરુ લક્ષ; લહે શુદ્ધ સમકિત છે, જેમાં ભેદ ન પક્ષ.” શ્રદ્ધા મલિન ન થવા દે. શ્રદ્ધા મલિન થવામાં અંતરંગ કારણ સમ્યક્ત્વ-મોહનીયને ઉદય છે. તેથી પુરુષાર્થ કરે પડે જ્ઞાનીની આજ્ઞાએ વર્તવું એ મુખ્ય પુરુષાર્થ છે. એથી ઉદય આવીને મિથ્યાત્વમેહનીય નિર્જરે, પછી મિશ્રમેહનીય અને છેલ્લે સમ્યક્ત્વમેહનીય ઉદય આવીને નિર્જરી જાય. ત્યાં સુધી ચલ, મલ અને અગાઢ દેષ લાગે. પણ ત્યાં પુરુષાર્થને અવકાશ છે. આ કાળમાં ન થાય એમ ન માનવું. મિક્ષ થાય જ એમ નક્કી રાખવું. મહેનત કરેલી લેખે છે. સમકિત થયું હોય તે શુદ્ધ રાખવું, નહીં તે મલિન થતું થતું જતું રહે. માટે Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મેાક્ષમાળા–વિવેચન ૧૭૯ મરતાં સુધી ટકાવી રાખવું. ચરણ શરણ ધીરજ નથી, મરણ સુધીની છેક.” મરણ વખતે નિયાણું થઈ જાય તે બગડી જાય. ક્ષાયકસકિતીને સહેજે નિર્મલતા રહે, '' (૧૩) “ ચિત્તની એકાગ્ર સમાઘિ રાખવી.” “ આત્મપરિણામની સ્વસ્થતાને શ્રી તીર્થંકર સમાધિ કહે છે.’ (૫૬૮) આત્મપરિણામની સ્વસ્થતા રાખે, સંકલ્પવિકલ્પ ન થવા દે. જ્યાં હિત માન્યું ત્યાં શ્રદ્ધા થાય ને ત્યાં ચિત્ત લય પામે. સંસારમાં હિત માન્યું તેા તેના વિચારમાં રહે. આત્મામાં હિત માન્યું તે તેમાં રહે. એક વસ્તુમાં લીન કરવું તે એકાગ્ર. ચિત્ત એકાગ્રપણે આત્મભાવમાં રાખવું. તેમાં ઘણા કર્મ ખપે તેથી માક્ષ માટેના યોગ કહેવાય. ઉપાધેિથી મન ભટકે તેથી ઘણાં કમે આવે. સમાધિથી જગતનું વિસ્મરણ થાય અને કર્મ છૂટ. ઉપાધિ અને સમાધિને વિરોધ છે. 66 (૧૪) કપટ રહિત આચાર દેખાડવા કરે તે કપટ છે, યોગ નથી. રહિત આચાર પાળે તે યોગ છે. ઉપરથી કરે પણ અંતરમાં ભાવ ન હાય, વાસના બીજી ડાય તા તે ક્રિયા કપટવાળી છે. દેખાય ધર્મક્રિયા અને ફળ આવે સંસાર તે વંચાક્રિયા છે. સદ્ગુરુ મળે, તેમનું અહુમાનપણું કરે, પછી અવંચકક્રિયા થાય તેનું ફળ માક્ષ આવે. વંચકપણું એટલે જેટલું જોઈએ તેટલું બહુમાનપણું સત્પુરુષ પ્રત્યે નહીં, અને પાતાનું અહંપણું રહે તે વંચકપણું એમ કૃપાળુદેવે વ્યાખ્યા કરી છે. પૂજાનું ફળ ચિત્તપ્રસન્નતા છે. તે ક્યારે થાય ? તા કે કપટરહિત થાય ત્યારે. - mara પાળવા.” લોકને આત્માર્થે કપટ લાકને દેખાડવા Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૮૦ મોક્ષમાળા-વિવેચન (૧૫) સપુરુષ વગેરેને વિનય કરે. વિનય એ અપૂર્વ વસ્તુ છે. વિનયથી માર્ગ પ્રાપ્ત થાય. એ વિનય આવે ક્યારે? કે જ્યારે માન જાય અને પુરુષમાં પરમેશ્વરબુદ્ધિ થાય ત્યારે. સપુરુષની વિનયોપાસના તે પણ એક યોગ છે. પરમાત્માને ધ્યાવવાથી પરમાત્મા થવાય છે. પણ તે ધ્યાવન આત્મા પુરુષને ચરણકમળની વિનયોપાસના વિના પ્રાપ્ત કરી શકતું નથી.” (૨) વિનયને ઘર્મનું મૂળ કહ્યું છે. વિનય કરવા ગ્ય પુરુષ જોઈએ અને તેને યથાયોગ્ય વિનય કરવો જોઈએ. નમસ્કારરૂપ વિનય ઉલ્લાસથી કરતાં જીવ ધર્મ પામે છે. (૧૬) તૃષ્ણ ઓછી કરવા ભેગ ઓછા કરે. લેભ ઓછો કરે છે. મૂકી દે છે એમ થાય તે આત્મામાં જોડાઈ શકે નહીં તે બીજી વસ્તુઓનું મહત્વ રહે. અંદરથી સંતોષ ક્યારે આવે ? સમજણ આવે ત્યારે નહીં તે એક બાજુ તૃષ્ણા ઘટાડે તે બીજી બાજુ વધે. તૃષ્ણા ઓછી થાય તેમ આત્મા ભણી વૃત્તિ વાળવાની નવરાશ મળે. (૧૭) વૃત્તિને પાછી વાળે તે વૈરાગ્ય. પાંચ ઇંદ્રિયોના વિષયોમાં આસક્તિ નહીં તે વૈરાગ્ય. જુએ ત્યાં મેહ પામે તે તૃષ્ણ કહેવાય. ત્યાંથી વૃત્તિ પાછી વળે તે વૈરાગ્ય કહેવાય. જ્યાં-જ્યાં આસક્તિ થાય ત્યાં-ત્યાંથી છૂટે, આત્મા ભણી વળે તે છુટાય. “ ત્યાગ વિરાગ ન ચિત્તમાં, થાય ને તેને જ્ઞાન.” વૈરાગ્ય જ્ઞાનનું કારણ છે. નિરંતર વૈરાગ્યભાવના એ યોગ છે. Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મેાક્ષમાળા–વિવેચન ૧૮૧ (૧૮) માયામાં વર્તવાનું કારણ શું ? કંઈક લાભ હાય – યશના, સારું દેખાડવાના, તે માયા - થાય. હાય એના કરતાં બીજો દેખાવ કરે તે માયા. માયાને શલ્ય કહે છે. માયા, મિથ્યાત્વ અને નિદાન એ ત્રણમાંથી એક શલ્ય હાય તાપણુ તે વ્રતાદિ સાચા ન કહેવાય. વૃત્તિ રાકે તા વ્રત કહેવાય. માયાને લીધે વૃત્તિ રાકાય નહીં. માયાનું આવરણ નથી તૂટતું, એટલી નિષ્ફળતા છે. હિંમત કરે તે સાચું કહી દે. પ્રજ્ઞાસહિત હાય, તા યાગ થાય. સરળતા (૧૯) આત્મા શુદ્ધ થાય તેવી ક્રિયા તે શુદ્ધ કરણી અથવા સત્સાધન. સત્સંગ, ભક્તિ વગેરે સત્સાધન કરવામાં પ્રમાદ ન કરવા. કાલે શું થશે તેની ખબર નથી. કરી લેવું. સાવધાન થવું, તત્પર થવું. જો ઇચ્છે પરમાર્થ તા, કરા સત્ય પુરુષાર્થ.” કાળ પાકશે ત્યારે કરશું. એમ ન કહે. સાવધાની ન રાખે તેા પ્રમાદ પેસી જાય. કરે તે સકળ ન આવે. સત્પુરુષે કહેલું સાધન તે સસાધન છે. શુદ્ધના લક્ષે છૂટવા માટે જે કરણી થાય તે શુદ્ધ કરણી છે. ત્યાં અંત:કરણ જોડાવું જોઈએ. પ્રમાદ (૨૦) પાંચ અણુવ્રત વગેરે પાપને રોકવા માટે છે. પ્રથમ અશુભમાંથી શુલમાં આવે, પછી પુણ્યના વિકલ્પ પણ મૂકીને શુદ્ધભાવમાં રહે ત્યારે સંવર થાય. એકલું પાપ રોકથે મેાક્ષ ન થાય. તેથી સંવરને આદરવા એમ કહ્યું. સંવરને આદરવા-સત્કારવા અને પાપને કાઢી નાખવાં. તે માક્ષાર્થે હાવાથી ચાગ છે. એકેકા માક્ષે લઈ જાય એવા છે. માલ Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૮૨ મોક્ષમાળા-વિવેચન (૨૧) પિતાના દેષ સમભાવપૂર્વક ટાળવા, એમ કેમ કહ્યું? દોષ ટાળે પણ સાથે અભિમાન થાય છે કે મારામાં ગુણ પ્રગટ્યો અને તે બીજામાં નથી. તેથી દેષ ટાળે પણ અભિમાન ન થવા દે. સમભાવ રાખે. કંઈક ગુણ પ્રગટે તેનું અભિમાન કરે તે આગળ વધતું અટકી જાય. તેથી “અઘમઘમ અધિકે પતિત, સકળ જગતમાં હુંય” એ ભૂલવા જેવું નથી. પિતાના દોષ જોવા માટે વીસ દેહા, ક્ષમાપના જ બેલવાના છે. પિતાના દે હોય તે ટાળવાના છે. એથી મેક્ષ થાય. (૨૨) સર્વ પ્રકારના વિષયેથી વિરક્ત રહેવું એ મેક્ષે લઈ જાય એ વેગ છે. “વિષયરૂપ અંકુરથી ટળે જ્ઞાન ને ધ્યાન.” જરાય વિષયમાં અનુરાગ હોય તે મેક્ષમાર્ગથી પડે. વિષથી જીવ રખડ્યો છે. ત્તરદિશાઃ તિતો વિપકવાન ( સમાધિશતકલેક ૧૬) પાંચ ઇંદ્રિયના વિષયે લેવા-મૂકવામાં બહું કેણ છું?” એ વિચારવાને વખત ન મળે. વિષયથી કષાય થાય, કષાયથી બંધન થાય, બંધનથી જન્મ થાય, જન્મથી શરીર થાય, શરીરથી ઇંદ્રિય થાય, ઇદ્રિયથી વિષય થાય, એમ ચક ચાલ્યા કરે છે. સર્વ પ્રકારના વિષયથી વિરક્ત રહે તે “પ્રભુ પ્રભુની લય લાગે. માટે એક પ્રકારના વિષયથી વિરક્ત રહે કંઈ થાય નહીં. સર્વ પ્રકારના વિષયને ઓળખીને તેથી દૂર રહેવું. તેનું ફળ વૈરાગ્ય છે. (૨૩) પાંચ મહાવ્રત એ મૂળ ગુણ છે. તેને શુદ્ધ એટલે અતિચાર ન લાગે તેમ પાળે. દરેક વ્રતની પાંચ Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૮૩ મોક્ષમાળા–વિવેચન પાંચ ભાવના છે તે વિચારે. અતિચારથી વ્રત તૂટે નહીં, પણ મલિન થાય. (૨૪) પાંચ મહાવ્રતના ૮૪ લાખ ઉત્તરભેદ ગણાવ્યા છે. તે શુદ્ધ પાળવા. એ વતે વિશુદ્ધપણે પાળે તેથી મોક્ષમાર્ગમાં જોડાય તે યોગ છે. (૨૫) કાત્સર્ગ – કાયાની મમતા છોડીને અમુક લેગસ્સ વગેરે બેલે ત્યાં સુથી “આત્મા છું” એ લક્ષમાં રહે. કાયા અને આત્મા જુદાં ન જાણે ત્યાં સુધી કાર્યોત્સર્ગ વાસ્તવિક નથી. કાયા તરફથી વૃત્તિને રેકી આત્મા તરફ વાળવી.. ઉત્સાહપૂર્વક એટલે ભાવથી કાર્યોત્સર્ગ કર. કાયાથી કરે એટલું પૂરતું નથી. કાયાથી અને ભાવથી કરે. તેના ઉસ્થિત ઉસ્થિત વગેરે ભેદ છે. કાર્યોત્સર્ગથી થાકે નહીં. શરીર દુખે છતાં ડગે નહીં. કર્મ છૂટે છે એમ લાભ માને. તે દુઃખ નથી પણ પૂર્વબદ્ધ વેદનકર્મની નિર્જરા થાય છે એમ માને. ઉત્સાહપૂર્વક કાર્યોત્સર્ગ યથાર્થ કરે તે તે યોગ છે. “કાય ત્યજનમય હેય કાય સબકે દુખદાયી.” કાયાથી હું ભિન્ન છું એમ લાગે ત્યારે કાયાનું સ્વરૂપ લક્ષમાં આવે. "देहान्तरगते/जं देहेऽस्मिन्नात्मभावना । बीजं विदेहनिष्पत्तेरात्मन्येवात्मभावना ॥" | (સમાધિશત-૭૪) દેહમાં આત્મભાવન કરે તે ન દેહ મળે. આત્મામાં આત્મભાવના કરે તે દેહથી રહિત થાય. કાયાનું સ્વરૂપ જાણીને કાયા તજવાયેગ્ય છે. એને અભ્યાસ કરવો કાયાત્સર્ગ છે. આત્મભાવનાને અર્થે આત્મામાં રહેવા કાર્યોત્સર્ગ ઉત્સાહપૂર્વક કરવાનું છે. એમાં કંટાળે, થાક, ચળવિચળતા * રનના - - - - - - Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૮૪ માક્ષમાળા–વિવેચન વગેરે થાય છે માટે ઉત્સાહપૂર્વક કરવા કહ્યું. મુનિપણું પણ ઉત્સાહપૂર્વક પાળવા કહ્યું છે. કારણ કે તે અઘરું છે. (૨૬) મુનિ થયા પછી બેસી રહેવાનું નથી. પ્રમાદરહિત થઈને જ્ઞાન, ધ્યાનમાં પ્રવર્તન કરે. ધ્યાન ન કરી શકે ત્યારે સ્વાધ્યાય કરે. શીખે, વાંચે, વિચારે. એ અપ્રમત્ત થવાને માર્ગ માક્ષમાર્ગ છે. પ્રમાદ મોટામાં મેટો શત્રુ છે, તે મનુષ્યભવ લૂટી લે છે. માટે પ્રમાદરહિત જ્ઞાન, ધ્યાનમાં પ્રવર્તવું. (૨૭) માક્ષમાર્ગમાં અત્યંતર દૃષ્ટિ કામની છે, તેથી આત્મચારિત્ર કહ્યું. વેશ વગેરે બાહ્ય ચારિત્ર છે. સૂક્ષ્મ ઉપયાગ—વૃત્તિ ક્યાં જાય છે તેની તપાસ રાખે. પોતાનું વર્તન સૂક્ષ્મ ઉપયાગથી તપાસે. સૂક્ષ્મ ઉપયાગ ન રાખે તા મહાવ્રત લીધાં હોય તે પણ અવિરતિમાં જતા રહે. સમિતિ-ગુપ્તિ પાળે, સમિતિમાં આજ્ઞાએ વર્તે. યાગની પ્રવૃત્તિમાં પણ સ્થિરતાના-ગુપ્તિના લક્ષ રાખે. સ્વાધ્યાય વગેરેમાં પણ આત્મલક્ષે વાંચે, ખેલે. એમ સમિતિપૂર્વક વર્તવામાં પણ સૂક્ષ્મ ઉપયાગપૂર્વક વર્તે. કેવળ અંતર્મુખ થવાના જ્ઞાનીના માર્ગ છે. (૨૮) ધ્યાનમાં પણ સૂક્ષ્મ ઉપયાગપૂર્વક વર્તે. આત્મામાં પ્રેમ વધે તા ચિત્ત ત્યાં જોડાય. ધ્યાન શા માટે અને કેવી રીતે કરવું ? માઠુ જવા, જિતેન્દ્રિયતા થવા અર્થે, એકાગ્રતાપૂર્વક કરવું. ઉપયાગ કાર્ય વિષયમાં ન જવા અર્થે એકાગ્રતાપૂર્વક કરવા કહ્યું. એકાગ્રતાપૂર્વક આત્મામાં રહે તે ચાગ છે. Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મેાક્ષમાળા–વિવેચન ૧૮૫ (૨૯) ગજસુકુમારની સમાન મરણાંત દુ:ખથી પણ ભય ન પામે એ એક ચાગ છે. સાપ કરડે, વીંછી કરડે પણ ભય ન પામવા. આત્મા મરે નહીં. વેદ્યના સહન કરે, ભય ન પામે, એમ પરિષદ્ધ જીતે તેા યાગ કહેવાય. “નિઃશંકતાથી નિર્ભયતા અને તેથી નિઃસંગતા પ્રાપ્ત હાય છે.” (૨૫૪) નિઃશંકતાથી નિર્ભયતા થાય એ સમ્યગ્દર્શનનું અંગ છે. સત્પુરુષના ખાદ્ય પરિણમે તેમ નિઃશંકતા થાય. આત્મા ભિન્ન છે એમ નિશ્ચય થાય, પછી ભય ન થાય. નિર્ભયતા થાય ત્યારે આકુળવ્યાકુળતા મટી જાય. તેથી પરિગ્રહ છૂટે ને અસંગ થાય. (૩૦) જે વિકારના કારણ છે તેવા શ્રી આફ્રિકના સંગને ત્યાગવા. ખરાબ સંગને ત્યાગવા એ પણ ચેાગ છે. અસંગ થવું હાય તેણે વિકારનાં સ્થાન તજવાં. ભયને લઈને સંગ, પરિગ્રહ વગેરે એકઠો કરે છે. ભય નથી તે પછી પરિગ્રહ એકઠો શું કામ કરે ? ભય ન હાય તા નિઃસંગ થાય. પરવસ્તુ પ્રત્યેના વિશ્વાસ ઊઠી જાય. સચ્ચે સંજ્ઞા મહાલયઃ ।” સ્રી આદિક અનેક સગાં, ધન વગેરેના સંગ અને તેની આસક્તિને ત્યાગે એ યેાગ છે. (૩૧) દોષો થયા હાય તેનું પ્રાયશ્ચિત્ત લઈને આત્માની વિશુદ્ધિ કરવી. પ્રાયશ્ચિત્ત વડે વિશુદ્ધિ કરવી એમ અહી અર્થ છે. એ પ્રતિક્રમણ પ્રાયશ્ચિત્ત અગ્નિ ક્રિયા અવશ્ય કરવા ચેાગ્ય છે. માક્ષસાધક યોગ માટે શિષ્યે આચાર્ય પાસે આલેાચના કરવી. આચાર્યે આલેાચના ખીજા પાસે પ્રકાશવી નહી.” એ પાઠાંતર ૧-૨ અહીં ગર્ભિત છે. Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૮૬ મોક્ષમાળા-વિવેચન (૩૨) મરણકાળે આરાધના કરવી. વિચારવાન જીવ તે મરણને સમીપ જાણીને જ વર્તે છે. જેમ બને તેમ સ્મરણમાં રહેવું. રાત્રે સૂતી વખતે સમાધિમરણ કરવા સૂતાં હોય તેમ અઢાર પાપસ્થાનક અને બાર વ્રતમાં લાગેલા દેશે આલેચી, સર્વે જીવને ક્ષમાવી, નમસ્કાર મંત્રના સ્મરણપૂર્વક મહાશાંતિથી સમાધિપૂર્વક શયન કરવું. એમ સમાધિમરણની જ ભાવના કરવી. જ્ઞાની પુરુષને આશ્રયે, તેની આજ્ઞાએ દેહ છૂટે તે તે ભવે અથવા ભાવિ એવા છેડા કાળે પણ સ્વસ્વરૂપમાં સ્થિતિ થાય, મેક્ષ થાય. સ્મરણ કરવાની આજ્ઞા મળી છે તે ઠેઠ સુધી આરાધવી. આ બત્રીશ યોગને સંગ્રહ કરનાર મેક્ષ પામે છે. શિક્ષાપાઠ શ્ય. મોક્ષસુખ મોક્ષસુખ એટલે મેક્ષમાં હોય તેવું સુખ. બત્રીશ વેગ મેક્ષના જ છે. મેક્ષ આપે એવા છે. તે મોક્ષસુખ કેવું છે? તે કહે છે. જગતમાં કેટલીક વસ્તુઓ સ્પષ્ટ શબ્દમાં ન કહી શકાય એવી હોય છે જેમકે પાણીને સ્વાદ, તેમ મનેચ્છા= મનની કેટલીક ઈચ્છાઓ પણ ન કહી શકાય એવી હોય છે. નાશવંત વસ્તુઓનું જ્યારે વર્ણન ન થઈ શકે, ત્યારે મેક્ષ જેવી શાશ્વત, પણ ન જોઈ શકાય એવી વસ્તુનું વર્ણન ન થઈ શકે, તેમાં કંઈ નવાઈ નથી. ગૌતમસ્વામીએ એ વિષે ભગવાનને પ્રશ્ન પૂછયો. તેના ઉત્તરમાં ભગવાન કહે છે, કે તે કહેવા માટે જગતમાં કંઈ ઉપમા નથી. Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મેાક્ષમાળા–વિવેચન ૧૮૭ તે સુખ કોઈ રીતે કહી શકાય તેવું નથી. એ ઉપર ભગવાને એક ભીલનું દૃષ્ટાંત આપ્યું. ભદ્રિક એટલે સરલ, ભાળેા. જગતનાં સુખા કાડાં મેક્ષનાં સુખ રાજપણ એમ કહેવાથી કાડી જેવાં તુચ્છ, ક્ષણિક છે અને વૈભવ જેવાં, રત્ના જેવાં કિંમતી છે વાસ્તવિક માક્ષસુખના ખ્યાલ ન આવે. માક્ષના સુખ માટે બીજું દૃષ્ટાંત સ્વમ વિનાની નિદ્રા છે. જે નિદ્રામાં નિરુપાધિક સુખ વેઢાય અને સાથે જગત જાણી જોઈ શકાય તા તેનું વર્ણન કેમ થઈ શકે? અને એ સુખને ઉપમા પણ શી આપે ? તેવી રીતે અત્યંત ભગવાનને પણ ચાર ઘાતીકર્મ ક્ષય થવાથી અનંત સુખ વેઢાય છે અને ચાર અધાતિયા કર્મ છે તે તેમને જુદા દેખાય છે, છતાં તેમનાથી પણ તે મેાક્ષસુખ કહી શકાતું નથી. મહાવીર ભગવાન એ સુખ અનુભવતા હતા છતાં કહી શક્યા નહીં. તે સમજાવવા આ દૃષ્ટાંત છે. શિક્ષાપાઠ ૭૪. ધર્મધ્યાન, ભાગ ૧ તે કોઈ એક વિષયમાં ચિત્તની એકાગ્રતા થવી. ધ્યાન છે. આર્તધ્યાન, રૌદ્રધ્યાન, ધર્મધ્યાન અને શુક્લધ્યાન એ ઘ્યાનના ચાર પ્રકાર છે. તેમાં પહેલાંના એ અશુભ ધ્યાન અને પાછળના એ શુભ ધ્યાન છે. એ દરેકના મુખ્યપણે ચાર ચાર ભેદ છે. જે છેડવાનાં છે તે અશુભ ધ્યાન પહેલા કહે છે. ૧ આર્તધ્યાન તે દુઃખરૂપ છે તેથી ધર્મ ન થાય. ઇવિયેાગ, અનિષ્ટસંયોગ વેદના Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૮૮ મોક્ષમાળા-વિવેચન અને નિદાન એ આર્તધ્યાનના ચાર ભેદ ત્યાગવા યોગ્ય છે. ૨ રૌદ્રધ્યાન – પાપ કરીને રાજી થાય તે રૌદ્રધ્યાન, તે પાપરૂપ છે. તેના ચાર ભેદ છે- હિંસાનંદી, મૃષાનંદી, ચૌર્યાનંદી અને પરિગ્રહાનદી. એ રૌદ્રધ્યાનના ચાર ભેદ ત્યાગવા યોગ્ય છે. આના ત્રણ પ્રકાર સમજાય છે પણ પરિગ્રહાનંદ પાપ છે તે મનાતું નથી. પરિગ્રહ મેળવીને આનંદ માને, તેથી નરકે જાય. ૩ ઘર્મધ્યાન-તે વિષે ઓ પાઠમાં વિવેચન આવશે. ૪ શુક્લધ્યાન – તે કેવળજ્ઞાન પ્રગટ થતાં પહેલાં અને મોક્ષે જતાં પહેલાં હેય છે. પૃથફત્વવિતર્ક, એકવિતર્ક સૂક્ષ્મકિયાઅપ્રતિપાતી અને વ્યુપરતક્રિયા નિયત એ ચાર શુક્લધ્યાનના ભેદ છે. ભગવાનની આજ્ઞા આર્તરૌદ્રધ્યાન છેડીને ઘર્મધ્યાનમાં રહેવાની છે. એથી ઉત્તમ ગતિ અને પરિણામે મેક્ષ થાય છે. ઘર્મધ્યાનના ચાર ભેદ– આજ્ઞાવિચય, અપાયવિચય, વિપાકવિચય અને સંસ્થાનવિચય છે. આ પાઠમાં ઘર્મધ્યાનને વિસ્તાર કરેલું હોવાથી તેના ૧૬ ભેદ જણાવ્યા છે. ૪ ભેદ – આજ્ઞાવિચય, અપાયવિચય, વિપાકવિચય અને સંસ્થાનવિચય. ૪ લક્ષણ – આજ્ઞારુચિ, નિસરુચિ, સૂત્રરુચિ અને ઉપદેશરુચિ. ૪ આલંબન – વાચના, પૃચ્છને, પરાવર્તન અને ધર્મકથા. ૪ અનુપ્રેક્ષા –એકત્વ, અનિત્ય, અશરણ અને સંસાર. ઘર્મધ્યાનના એ ૧૦ પ્રકાર સેવવા ગ્ય છે, વાંચવા, મુખપાઠ કરવા, વિચારવા યોગ્ય છે. તેનું નિદિધ્યાસન Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન * ૧૮૯ કરવું એટલે ભાવના કરવી, તે રૂપ ચેતન પરિણામ કરવા તે દ્રવ્યશ્રુતનું ભાવકૃત થાય. એ રૂપ ધર્મધ્યાન છે. (૧) આજ્ઞાવિચય-વિચય એટલે વિચાર કર, નિર્ણય કરે. આજ્ઞાવિચય એટલે જે જે ભગવાનની આજ્ઞા હોય તે વિચારવી. સાથે એમ નિર્ણય કરવો કે ભગવાને જે જે કહ્યું છે તે સત્ય છે, એમાં શંકા કરવા જેવું કંઈ નથી. મારા સમજવામાં તે તત્વ આવતું નથી પરંતુ ભગવાને લેશ માત્ર પણ માયાયુક્ત કહ્યું નથી. ન સમજાય તે પણ કહેનાર ભગવાન સાચા છે. હૈય તેથી વધારે સારું બતાવે તે માયા. ભગવાને એવું માયયુક્ત કે અસત્ય કહ્યું નથી. કીર્તિ વગેરેનો લેભ હાય, પરિગ્રહી હોય તે માયા કરે. પણ ભગવાન તે નીરાગી, ત્યાગી અને નિઃસ્પૃહી હતા. ગૃહસ્થાશ્રમ હેય, પુણ્યના ઉદયને ભેગવે છતાં નીરાગી કહેવાય. નીરાગી ગુણ સમ્યફષ્ટિને પ્રાપ્ત થાય. પછી પૂર્વ કર્મ માગ આપે ત્યારે ત્યાગ કરે. ત્યાગમાં રિદ્ધિ સિદ્ધિ પ્રગટે તેમાં ન લેભાય તે નિસ્પૃહી. ઘણા ત્યાગ કરે પણ વાસના રાખે. આ કાળમાં હીનપુણ્યવાળા જીવે ઘણું, તેથી કાળની હીનતા છે, વળી ઉત્તમ જ્ઞાનને વિચ્છેદ એટલે ભગવાને કહ્યું એટલું રહ્યું નથી અને બુદ્ધિની મંદતા છે તેથી સમજવામાં આવતું નથી. કૃપાળુદેવ જેવા પ્રજ્ઞાવંત હેય તે ભગવાનને આશય સમજે. બધા કહે કે મેક્ષ ન થાય પરંતુ કૃપાળુદેવે કહ્યું : કેમ ન થાય? પુરુષાર્થ કરવા કહ્યું. એવા આ કાળમાં થેડા મળે છે. નીરાગી, ત્યાગી, નિસ્પૃહી હોય તે વ્યવહારમાં પણ મૃષા ન બેલે. Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૯૦ મોક્ષમાળા-વિવેચન ભગવાન તે સર્વજ્ઞ અને સર્વદશી પણ હતા તેથી જૂઠું કહેવાને સંભવ જ નથી. એ પ્રકારે વિચારે તે આજ્ઞાવિચય નામને ધર્મધ્યાનને પ્રથમ ભેદ છે. (૨) અપાયરિચય–અપાય એટલે દુખ. રાગ, દ્વેષ, કામ, કેઘ ઈત્યાદિકથી જીવને જે દુઃખ થાય છે તેને વિચાર કરે તે અપાયરિચય. દુઃખ ક્યાંથી આવે છે? એ વિચારે તે નવા કર્મ બાંધતે અટકે. (૩) વિપાકવિચય –વિપાક એટલે ફળ. શુભ અશુભ કર્મના ફળ. ક્યા કર્મથી ક્યા ફળ આવે? એ વિચારે તે સુખ દુઃખ સમભાવથી સહન કરે કે મેં પિતે પૂર્વે કર્મ બાંધ્યાં છે તેનું ફળ જ ભેગવું છું. માટે તેમાં સમતા રાખું તે સંવર નિર્જરા થાય. એમ વિચારે તે વિપાકવિચય ઘર્મધ્યાન છે. એમાં કર્મના ફળરૂપ સુખદુઃખ બનેને વિચાર થાય. અપાય-વિચારમાં નવા કર્મ બાંધતે અટકે અને વિપાક-વિચારમાં સમભાવ રાખે. (૪) સંસ્થાનવિચય – ત્રણ લેકના સ્વરૂપને વિચાર. લેકને આકાર સુપ્રતિષ્ઠક એટલે બે પગ પહોળા કરી કેડે હાથ દઈને નિરાંતે કઈ માણસ ઊભે હેય એવા આકારે કહ્યો છે. આખા લેકમાં બે પદાર્થ છે: જીવ અને અજીવ, ઉત્પાદવ્યયધ્રુવની વિવિઘતા એમાં બની રહી છે. તેમાં નિમિત્તકારણ કાળ છે. કાળાનુસાર પરિણમન ચાલુ થયા જ કરે છે. અઢી દ્વિીપમાં તીર્થકર વગેરે નિરંતર વિચરે છે. તેઓને “કંટામિ, સંતાન, સવારેfમ, સન્માનિ જાળ બંન્ને લેવાં, જે ઘરનવાર એટલે તેમને વંદન કરું છું, Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન ૧૯૧ - નમસ્કાર કરું છું, સત્કાર કરું છું, સન્માન કરું છું, કલ્યાણરૂપ છે, મંગલરૂપ છે, દિવ્યરૂપ છે, ચૈત્ય – પ્રતિમારૂપ છે, તેમની પર્યું પાસના કરું છું. ઈષત્ પ્રાગ્લારા નામની આઠમી પૃથ્વી છે, તેની વચ્ચે સિદ્ધશિલા ૪૫ લાખ જનની છે. તેની ઉપર લેકાંતે સિદ્ધ ભગવંતે મુક્ત અવસ્થામાં રહેલા છે તે સર્વને વંદું છું...યાવત પર્યંપાસના કરું છું. એમ લેકસ્વરૂપ વિચારવું તે સંસ્થાનવિચય નામે ધર્મધ્યાન છે. શિક્ષાપાઠ ૭૫. ધર્મધ્યાન, ભાગ ૨ હવે ઘર્મધ્યાનના ચાર લક્ષણ કહે છે. લક્ષણ એટલે ચિહ્ન. (૧) આજ્ઞારુચિ – ધર્મધ્યાન રુચિથી ઓળખાય. રુચિ એટલે ગમવું. આજ્ઞારુચિ એટલે આજ્ઞા ઉઠાવવાના લાવ, મનન (૨) નિસર્ગચિ – પૂર્વભવના સંસ્કારથી આજ્ઞા ઉઠાવવાનાં ભેવ સ્વાભાવિક કુરે તે નિસર્ગરુચિ. આજ્ઞારુચિમાં શાસ્ત્ર કે સદ્ગુરું નિમિત્ત છે, અને નિસર્ગરુચિમાં પૂર્વભવના સંસ્કાર નિમિત્ત છે. (૩) સૂત્રરુચિ – ભાવથી સૂત્ર ભણવાની, મનન કરવાની અને પઠન કરવાની રુચિ તે સૂત્રરુચિ. (૪) ઉપદેશરુચિ– ઉપદેશ ગ્રહણ કરવાની રુચિ તે ઉપદેશરુચિ. હવે ઘર્મધ્યાનના ચાર આલંબન જે સ્વાધ્યાયરૂપ છે, તે કહે છે : Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૯૨ મોક્ષમાળા-વિવેચન (૧) વાચના-જ્ઞાનીપુરુષ પાસે આજ્ઞા લઈ શીખવું. જ્ઞાની ગુરુ પાસે જાય. તેઓ શીખવે તે વાચના આપી કહેવાય. આજ્ઞાએ વાંચે તે વાચના છે. (૨) પૃચ્છના–આત્માર્થે પ્રશ્ન કરે તે પૃચ્છના છે. જ્ઞાન વધારવા માટે, શંકા ટાળવા માટે પૂછે તે એ પણ સ્વાધ્યાય છે. અમસ્તું પૂછ-પૂછ કરે તે સ્વાધ્યાય ન થાય. આત્માર્થના લક્ષ સહિત હોય તે સ્વાધ્યાય થાય. (૩) પરાવર્તન – પૂર્વનું ભણેલું સ્મરણમાં રહેવા માટે વારંવાર શુદ્ધ ઉચ્ચાર ને અર્થથી સ્વાધ્યાય કરે તે પરાવર્તન છે. એથી ધર્મધ્યાન થાય છે. (૪) ઘર્મકથા—ભગવાને જે ભાવ કહ્યા છે તે ભાવ તેવા લઈને એટલે તેને આધાર લઈને વાત કરે. બીજી ગમે તે વાત ન કરે. ભગવાનના કથનને આધારે બેલે. ગ્રહીને એટલે માન્ય કરીને. કંખા એટલે ઈચ્છા. ધર્મકથા કરતી વખતે તેને ભગવાનની કહેલી કેઈ વાત અપ્રિય ન લાગે તે વિતિગિચ્છારહિતપણું છે. ધર્મકથા અન્ય માટે નહીં પરંતુ પિતાના સ્વાધ્યાય અર્થે કરે. હવે ઘર્મધ્યાનની ચાર અનુપ્રેક્ષા કહે છે – (૧) એકત્વઅનુપ્રેક્ષા - બધેથી ભાવને છૂટો કરે. સગાંવહાલાં વગેરે સંગનેન ઈછે. લાવ, આ બધા સાથે બેલું એમ ન થાય. હું એક છું, અસંગ છું. જે સંગ છે તે સર્વ નાશવંત છે. બધાની વચ્ચે બેઠો હોય તે પણ પિતાને એકલે માને એવી એકત્વભાવનાની જે છાપ પડી છે તે ઘર્મધ્યાનરૂપ છે. ઘર્મધ્યાન પરિણામ પામવા એકત્વ ભાવના મુખ્ય છે. Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મેાક્ષમાળા–વિવેચન ૧૯૩ (૨) અનિત્ય અનુપ્રેક્ષા — શરીર વગેરે સર્વે નાશવંત છે. (૩) અશરણ અનુપ્રેક્ષા — અનિત્ય પદાર્થ કોઈ બચાવે એમ નથી. ― (૪) સંસાર અનુપ્રેક્ષા ચાર ગતિરૂપ સંસાર હેય છે. આ ચાર ભાવનામાં બારે ભાવના સમાય છે. મૈત્રી, પ્રમેાદ, કરુણા અને માધ્યસ્થ એ ચાર પણ ધર્મધ્યાન માટે અનુપ્રેક્ષારૂપ છે. શિક્ષાપાઠ ૭૬. ધર્મધ્યાન, ભાગ ૩ આત્મસ્વભાવને ધર્મ કહ્યો છે. શ્રાવક પણ ધર્મધ્યાન કરે ત્યારે મુનિત્વભાવમાં પ્રવેશ કરે છે. ધર્મધ્યાન વડે નિરંતર ઘર્મભાવમાં રહી શકાય. ધર્મધ્યાનના એ સાળ ભેદ અનુક્રમે લેવાની જરૂર છે. પ્રથમ આજ્ઞાવિચય – આજ્ઞા વિચારે કારણ કે એ મુખ્ય છે. એ સાધ્ય થાય પછી અપાય, વિપાક અને સંસ્થાન એમ અનુક્રમે વિચારે. એમ ધર્મધ્યાનના દરેક ચાર ભેદમાં અનુક્રમે સંબંધ છે. નિગ્રંથ - વચનામૃતા, કેળના પડની અંદર પડ હાય તેમ સૂત્રના વિસ્તાર થઈ શકે તેવા અતિશયવાળા હાય છે. કેળનું પાન ઉખેડે તેની નીચેથી બીજું નીકળે, પછી તેમાંથી ત્રીજું, તેમ એક અર્થ વિચારે તેમાંથી વળી બીજું સમજાય, એમ કરતાં કરતાં સૂક્ષ્મ અર્થે ભાસે. વીશ દાડા રાજ ભાવથી ખેલે તેા નવા લાગે. ભાવપૂર્વક બેલે તેથી આદર બહુમાન થાય, તેથી પછી વિચાર આવે. ૧૩ Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૯૪ પર ર ર - - રહે અને તે અથવા ભાવશ્રત સુધી હોય છે મોક્ષમાળા-વિવેચન શ્રવણ, મનન એ દ્રવ્યદ્ભુત છે અને નિદિધ્યાસન એ ભાવકૃત છે. જ્ઞાની પુરુષને આશય મનમાં રહે અને તે રૂપ પરિણમે તે નિદિધ્યાસન અથવા ભાવકૃત. તે બારમા ગુણસ્થાન સુધી હોય છે તેથી શુક્લધ્યાન એ નિદિધ્યાસનરૂપ છે અથવા ભાવથુતરૂપ છે. અહીં જે ઘર્મધ્યાનના ૧૬ ભેદ બતાવ્યા છે તે અપૂર્વ છે. એ ભેદો સહિત ઘર્મધ્યાન કરવાથી અપૂર્વ ઉત્સાહ મળે છે. શાસ્ત્રને શ્રવણ કરવાને અપૂર્વ ઉત્સાહ મળે છે. શાસ્ત્રને મનન કરવાને અપૂર્વ ઉત્સાહ મળે છે. શાસ્ત્રને વિચારવાને અપૂર્વ ઉત્સાહ મળે છે. અન્યને બંધ કરવાને અપૂર્વ ઉત્સાહ મળે છે. શંકા કંખા ટાળવાને અપૂર્વ ઉત્સાહ મળે છે. ઘર્મકથા કરવાને અપૂર્વ ઉત્સાહ મળે છે. એકત્વ વિચારવાને અપૂર્વ ઉત્સાહ મળે છે અનિત્યતા વિચારવાને અપૂર્વ ઉત્સાહ મળે છે. અશરણુતા વિચારવાને અપૂર્વ ઉત્સાહ મળે છે. વૈરાગ્ય પામવાને અપૂર્વ ઉત્સાહ મળે છે. વીતરાગ ભગવાનની આજ્ઞાએ આખા કલેકના વિચાર કરવાને અપૂર્વ ઉત્સાહ મળે છે. આ સેળ ભેદમાં પાછા અનેક ભેદ સમજાવ્યા છે. તે વિચારતાં અનેક ભા કુંરે છે. તે સમજતાં તપ, શાંતિ, ક્ષમા, દયા, વૈરાગ્ય અને જ્ઞાનને બહુ ઉદય થશે. | બાલ વારી વાત થ, નિશ્ચય ૩ર જાવો; તોરી સવાર કાઢંદ- નિજ માતમ દાવો” (છ ઢT) Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૯૫ મોક્ષમાળા-વિવેચન શિક્ષાપાઠ ૭૭. જ્ઞાન સંબંધી બે બોલ, ભાગ ૧ જ્ઞાન વિષે ઘણે વિસ્તાર કરી શકાય. અહીં સંક્ષેપમાં કહેવું છે તેથી બે બેલ” એમ કહ્યું છે. બે બેલેથી બાંધિ, સર્વ શાસ્ત્રને સાર; { પ્રભુ ભજો નીતિ સજો, પરઠો પરોપકાર.” એમ ભાવનાબેઘની પ્રસ્તાવનામાં કૃપાળુદેવે લખ્યું છે. બે બેલ બીજી લીટીમાં કહ્યા તે સર્વ શાસ્ત્રોના સારરૂપ છે. આત્માનું સ્વરૂપ જે વડે જણાય તે જ્ઞાન છે. મિથ્યાત્વ સહિત જ્ઞાન તે અજ્ઞાન છે. મિથ્યાત્વને ક્ષય કરે ત્યારે સમ્યફદર્શન થાય છે, અને તે થતાં જ્ઞાન પણ સમ્યક થાય છે. પછી ચારિત્રમેહને ક્ષય કરે ત્યારે કેવળજ્ઞાન પ્રગટે છે. આત્મા કેવળજ્ઞાનસ્વરૂપ છે તે પ્રગટ કરવા માટે આ પાઠમાં ઉપદેશ છે. તે સંબંધી પ્રથમ સામાન્ય વિચાર કરવા માટે ચાર પ્રશ્નો પૂછે છે? (૧) જ્ઞાનની શી આવશ્યક્તા છે? (૨) જે આવશ્યકતા છે તે જ્ઞાનપ્રાપ્તિનાં સાધન કયા છે? (૩) જે એ સાધન છે તે જ્ઞાન થવાને અનુકૂળ દેશ, કાળ, ભાવ અત્યારે છે? (૪) જે દેશકાળાદિ અનુકૂળ છે તે ક્યાં સુધી અનુકૂળ છે? હવે ફરીથી વિશેષ વિચાર કરવા માટે બીજા છે પ્રશ્નો પૂછે છેઃ Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૯૬ મેક્ષમાળા-વિવેચન (૧) આવશ્યકતા શી છે? જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરીને શું કરવું છે? (૨) જ્ઞાનના ભેદ કેટલા છે? (૩) શું જાણવારૂપ છે અને તેને કઈ પક્તિથી જાણવું? (૪) એના ઉપભેદ કેટલા છે? (૫) વિશેષપણે જાણવાના સાધન કયાં છે? (૬) એ જ્ઞાનને ઉપગ કે પરિણામ શું છે? પ્રથમ સામાન્ય વિચારપૂર્વક પહેલા ચાર પ્રશ્નોના ઉત્તર આપે છે. તેમાં આત્મજ્ઞાન પામવાની અપેક્ષા છે. (૧) જ્ઞાનની શી આવશ્યકતા છે? તે વિષે પ્રથમ સામાન્ય વિચાર કરીએ. અજ્ઞાનથી જીવ સંસારમાં રખડ્યો છે જ્યાં મેષેન્મેષ એટલે આંખ મીંચીને ઉઘાડીએ તેટલી વાર પણ સુખ નથી એવા નરક નિગદ આદિમાં જીવ બહુ દુઃખી થાય છે, વિષયાદિક મેહબંધનને સ્વસ્વરૂપ માની રહ્યો છે. એ વિપરીત માન્યતા ટળે અને સ્વસ્વરૂપ સમજાય ત્યારે અજ્ઞાન ટળી જ્ઞાન થાય. જ્ઞાન પ્રગટ થાય તે અનંત દુઃખ, અનંત ફ્લેશ આદિ જાય. એ રીતે જન્મમરણરૂપ સંસારક્લેશ ટાળવા આત્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાની પ્રથમ આવશ્યકતા છે. શિક્ષાપાઠ ૭૮. જ્ઞાન સંબંધી બે બોલ, ભાગ ૨ (૨) આત્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવું હોય તે તેના સાઘને ક્યાં છે? તે કહે છે. છ પર્યાપ્તિયુક્ત માનવદેહ મળે છે એ સાધન છે. તે માનવદેહની સાથે સર્વજ્ઞ ભગવાનનાં વચનનું શ્રવણ જોઈએ. શ્રવણ વિના સંસ્કાર નથી અને સંસ્કાર Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મેાક્ષમાળા–વિવેચન ૧૯૭ વિના શ્રદ્ધા ન થાય, તેા પછી જ્ઞાન ક્યાંથી થાય ? તેથી જ્ઞાન પામવા માટે માનવદેહ, કર્મભૂમિમાં આર્યક્ષેત્ર, મતમતાંતરરહિત મધ્યસ્થતાથી સત્યધર્મ સ્વીકારી શકાય એવું સારું કુળ, નિગ્રંથ ગુરુ, સર્વજ્ઞ ભગવાનનાં વચનાનું શ્રવણુ, અને તેની શ્રદ્ધા થવી એ બધાં સાધનાની જરૂર છે. તે મળી આવવા એ પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય હાય તા બને છે. (૩) જો એ સાધન છે તેા જ્ઞાન થવાને અનુકૂળ દેશ, કાળ અત્યારે છે? ઉપર કહ્યું તેમ કર્મભૂમિમાં પણ આર્યભૂમિ જેમાં છે એવા આ ભારત દેશ અનુકૂળ છે. આ પંચમકાળમાં મતિ, શ્રુત, અવધિ થઈ શકે. પણ પરમાવધિ, મન:પર્યવ અને કેવળજ્ઞાન આ ક્ષેત્રે પરંપરાસ્નાયથી જોવામાં આવતા નથી. એ રીતે કાળ પરિપૂર્ણ અનુકૂળ નથી. તે પણ આત્મજ્ઞાન થવા માટે તે દેશ કાળ અનુકૂળ છે. (૪) જો દેશ કાળાદિ અનુકૂળ છે તે ક્યાં સુધી અનુકૂળ છે? શેષ રહેલું સિદ્ધાંતિક મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન ભગવાનનું શાસન ચાલશે ત્યાં સુધી રહેવાનું. મહાવીર ભગવાનનું શાસન એકવીશ હજાર વર્ષે ચાલશે. તેમાંથી અઢી હજાર વર્ષે ગયાં. તેથી અઢાર હજાર વર્ષ સુધી અથવા પંચમકાળની પૂર્ણતા સુધી દેશકાળ અનુકૂળ છે. હજુ સાડા શિક્ષાપાઠ ૭૯. જ્ઞાન સંબંધી બે બોલ, ભાગ ૩ હવે વિશેષ વિચારપૂર્વક બીજા છ પ્રશ્નોના ઉત્તર આપે છે. તેમાં પરિપૂર્ણ કેવળજ્ઞાન પામવાની અપેક્ષા છે. Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૯૮ મોક્ષમાળા-વિવેચન (૧) આવશ્યકતા શી છે? તેને વિશેષ વિચાર હવે કરે છે કે જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરીને શું કરવું છે? તે કે આત્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરીને આત્મા દિવસે દિવસે સ્થિર થત જાય, સ્વસ્વરૂપ સ્થિરતાની શ્રેણિએ ચઢતે જાય, જેથી અનંત દુઃખને નાશ થઈ આત્માનું શ્રેયિક સુખ એટલે મેક્ષ સંબંધી સુખ કે જે સ્વસ્વરૂપિક સુખ છે તે તેને પ્રાપ્ત થાય. દેશ, કાળ, ભાવને લઈને શ્રદ્ધા, જ્ઞાન વગેરે ઉત્પન્ન કરે તે સમ્યકુભાવ સહિત સમાધિમરણ કરીને જીવ ઉચ્ચ દેવગતિ પામે. ત્યાંથી મહાવિદેહ જેવા ક્ષેત્રે જન્મે ત્યાં ફરીથી સમભાવની ઉન્નતિ થાય અને ત્યાં તત્વજ્ઞાનની વિશુદ્ધતા કરતાં સંશય, વિમેહ, વિભ્રમ વગેરે દોષે ટાળી શ્રુતજ્ઞાનની વૃદ્ધિ કરે, શ્રુતકેવળી વગેરે થાય. તેથી છેવટે પરિપૂર્ણ આત્મસાધન જ્ઞાન એટલે કેવળજ્ઞાન પ્રગટે અને તે ભવે સર્વ કર્મ ક્ષય કરી ક્ષે જવાય. એ બધું થાય શાથી ? જ્ઞાનથી. માટે જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાની આવશ્યકતા છે. (૨) જ્ઞાનના ભેદ કેટલા છે? ઓછાવત્તા જ્ઞાનની અપેક્ષાએ જ્ઞાનના અનંત ભેદ છે. પણ મતિ, કૃત, અવધિ, મન:પર્યવ અને કેવળ, એ જ્ઞાનના મુખ્ય પાંચ ભેદ છે તે મેક્ષનાં કારણરૂપ છે. આત્મજ્ઞાન નથી ત્યાં સુધી મતિ-અજ્ઞાન, કૃત-અજ્ઞાન અને વિભંગ એટલે કુઅવધિ એ ત્રણ અજ્ઞાનરૂપે હોય છે. આત્મજ્ઞાન થતાં જે અજ્ઞાનરૂપ છે તે જ્ઞાનરૂપ થાય છે. કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવા માટે મુખ્યપણે જરૂરનાં મતિ અને શ્રુત છે. તેમાં પણ ભગવાનનાં વચનરૂપ આગમ ભણે તે દ્રવ્યકૃત અને Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મેાક્ષમાળા–વિવેચન ૧૯૯ સ્વસ્વરૂપના અનુભવ કરે તે ભાવશ્રુત. એ રીતે શ્રુતકેવળી થઇને કેવળજ્ઞાન પ્રગટ કરે. મતિજ્ઞાનના ૨૮, શ્રુતજ્ઞાનના ૧૪, અવધિજ્ઞાનના ૬, મન:પર્યવજ્ઞાનના ૨ અને કેવળજ્ઞાનના ૧ ભેદ એમ જ્ઞાનના પ્રતિભેદ એટલે ઉપભેદ ૫૧ છે. તેના વળી અતીન્દ્રિય સ્વરૂપે એટલે કેવળજ્ઞાનમાં જણાય તેવા અનંત ભેદ છે. કેવળજ્ઞાન સંપૂર્ણ હાવાથી તેમાં બધા ભેદ ઉપભેદ સમાઈ જાય છે. (૩) શું જાણુવારૂપ છે ? અને તેને કઈ પંક્તિથી જાણવું ? વસ્તુનું સ્વરૂપ જાણવારૂપ છે. વસ્તુ એટલે આત્મા, અથવા વસ્તુ એટલે જગતની અનંત વસ્તુ. પ્રથમ આત્માને જાણે. આત્મા સ્વપરપ્રકાશક હાવાથી જગતની વસ્તુઓને પણ જાણે. વસ્તુ ભગવાને કેવળજ્ઞાનથી જાણીને શ્રેણિબદ્ધ કહી છે. તે શ્રુતજ્ઞાન દ્વારા જાણી શકાય છે. તેની મુખ્ય બે શ્રેણી છે : જીવ અને અજીવ. એ જાણુવારૂપ છે. તેની નવ તત્ત્વ અને છ દ્રવ્યરૂપે વિશેષ શ્રેણિએ છે. એ શ્રેણિએ અથવા એ પંક્તિએ વિચારતાં વિચારતાં કેવળજ્ઞાન પ્રગટે છે. કેવળજ્ઞાન પ્રગટે ત્યારે સંપૂર્ણ જગત હસ્તામલકવત્ એટલે હાથમાં રહેલા આમળાની સમાન સુગમતાથી સ્પષ્ટ રીતે જાણી દેખી શકાય છે. શિક્ષાપાઠ ૮૦. શાન સંબંધી બે બોલ, ભાગ ૪ (૪) જાણવા યાગ્ય વસ્તુના ઉપભેદ કેટલા છે ? તે કહે છે. બધા જીવ ચૈતન્ય લક્ષણે એકરૂપ કહેવાય, પણ દેહસ્વરૂપે અને દ્રવ્યસ્વરૂપે અનંતાનંત છે. તે દરેકની Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૦૦ મામાળા-વિવેચન ગતિ એટલે સંસારમાં થતા જન્મમરણ અને વિગતિ એટલે મેક્ષ, તે સંબંધી જાણવા ગ્ય છે. દેહ સ્વરૂપે તેના ઈન્દ્રિયાદિક જાણવારૂપ છે. દેહધારી જીવને ઓછામાં ઓછી એક ઈન્દ્રિય તે હેય જ, તેથી વધતાં વધતાં પાંચ ઈન્દ્રિય અને મન વગેરે મળે તે તેની સંસર્ગ રિદ્ધિ એટલે સર્જનની રિદ્ધિ જાણવા ગ્ય છે. સંસર્ગ એટલે દેહ, ઈન્દ્રિય વગેરે સામગ્રી, અને રિદ્ધિ એટલે મન વચન કાયાના બળ, શક્તિ, સમૃદ્ધિ. જેવા ભાવ કરે તેવા કર્મ બંઘાય અને પછીથી તેને અનુસરીને સર્જન થાય છે. તેમજ “અજીવ’માં રૂપી પુગલ વડે બધી રચના કેવી રીતે થાય છે તે કર્મગ્રંથ વગેરેથી જાણવા યોગ્ય છે. અને “અજીવ’માં અરૂપી દ્રવ્યમાં અનંત આકાશ આદિ જાણુવારૂપ છે. કાળચક–અવસર્પિણી ઉત્સર્પિણી મળીને એક કાળચક થાય, તે કાળ ફરે તેમ બધું ફરે છે. તેના નિયમે જાણવા ગ્ય છે. જીવ અજીવના સંગજનિત બાકીના તપુણ્ય, પાપ, આસવ, સંવર, નિર્જરા, બંધ અને મેક્ષને હેયઉપાદેયરૂપે વિચારવાનાં છે. દરેક તત્વને જુદી શ્રેણિરૂપે વિસ્તારથી વિચારી શકાય છે. (૫) વિશેષપણે જાણવાના સાધન ક્યા છે? વિશેષપણે જાણવાના સાધનમાં ભગવાનની આજ્ઞા મુખ્ય છે. અને તેનું શુદ્ધસ્વરૂપ નિગ્રંથ ગુરુથી જાણી આરાઘન કરવું. એટલા માટે ઉપદેશ આપી શ્રદ્ધાનું બીજ રેપનાર અને તેને પિષનાર સદ્ગુરુ એ મુખ્ય સાધન છે. શમ, દમ, બ્રહ્મચર્ય વગેરેથી એ શ્રદ્ધાને માર્ગે વળાય છે તેથી એ બધાં સાધને પણ જ્ઞાન પામવા માટે જરૂરી છે. Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૦૧ મેક્ષમાળા–વિવેચન (૬) એ જ્ઞાનને ઉપગ કે પરિણામ શું છે ? અગાઉ કહ્યું છે તેમ આત્મજ્ઞાન કરવું કે જેથી પરિણામેકેવળજ્ઞાન થઈ મોક્ષ પમાય. પણ આ કાળ ઊતરતે છે તેથી મળેલાં સાઘને પણ નિષ્ફળ થઈ જાય છે. તેમ ન થવા દરરોજ ઓછામાં ઓછો બે ઘડીને કાળ તે નિયમિત રાખીને જિનેશ્વર ભગવાનનાં કહેલાં તત્ત્વબોધની પર્યટના કરે એટલે બોઘને વારંવાર વિચારે. વીતરાગને એક સિદ્ધાંતિક શબ્દને વિચાર કરતાં જ્ઞાનાવરણીય કર્મને ઘણે પશમ થશે. એ વાત વિવેકથી જોતાં સત્ય છે. શિક્ષાપાઠ ૮૧. પંચમકાળ કાળચકેના વિચારે અવશ્ય કરીને જાણવા ગ્ય છે. જિનેશ્વરે એ કાળચકના બે મુખ્ય ભેદ કહ્યા છે : ૧. ઉત્સર્પિણ ૨. અવસર્પિણી. એકેકા ભેદના છ છ આરા છે. અવસર્પિણી કાળના છ આરા આ પ્રમાણે છે. (૧) સુષમા સુષમા–૪ કેડાછેડી સાગરોપમને. (૨) સુષમા–૩ કેડીકેડી સાગરોપમને. (૩) સુષમા દુષમા–૨ કેડીકેડી સાગરોપમનો. (૪) દુષમા સુષમા–૧ કેડીકેડી સાગરેપમમાં બેંતાળીસ હજાર વર્ષ ઓછાને. (૫) દુષમા–એકવીશ હજાર વર્ષને. (૬) દુષમા દુષમા–એકવીશ હજાર વર્ષને. પછી ઉત્સર્પિણી કાળ આવશે. તેમાં પહેલે આરે એકવીશ હજાર વર્ષને દુષમા દુષમા, પછી દુષમા એમ Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૦૨ મોક્ષમાળા-વિવેચન અનુક્રમે ચઢતે કાળ થશે. અવસર્પિણી ઉત્સર્પિણી મળીને વીસ કેડીકેડી સાગરોપમનું એક કાળચક થાય. પછી બીજું કાળચક, એમ કાળની ગતિ અનંત છે. વર્તમાનકાળ પચમકાળ કહેવાય છે, તે અવસર્પિણી કાળને પાંચમે આરે છે. વર્તમાન અવસર્પિણીને હુંડાવસર્પિણી કહે છે. હુંડ એટલે કદરૂપું, ન ગમે તેવું, બિહામણું. આવા કાળમાં પુરુષ ન મળે. કદાચ હેય તે તેમની વાત પણ ઘણને ન ગમે. આ પંચમકાળ બધી રીતે ખરાબ છે. આ પાંચમાં આરાનું વર્ણન સાંભળીને ત્રાષભદેવ ભગવાનને ઘણા શિષ્ય વૈરાગ્ય પામી ક્ષે ગયા. તે આરામાં આપણે છીએ તેથી બહુ ચેતતા રહેવાની જરૂર છે. બીજું ન સુધારી શકાય પણ પિતાને ભાવ ન બગડે એ સાચવવાનું છે. ઘર્મની શરૂઆત શ્રદ્ધાથી છે. તરવાનું કારણ શ્રદ્ધા છે તેને જ આ કાળમાં અભાવ છે. નિગ્રંથ પ્રવચન પરથી મનુષ્યની શ્રદ્ધા ક્ષીણ થતી જશે–એ માનવા યોગ્ય છે એમ નહીં લાગે. મતમતાંતર વધે એટલે પરસ્પર નિંદા થવાથી બધા મત પેટા પડે અને લેકે સાચા ઘર્મને માને નહીં. સાચું બોલે તે હાનિ થાય એમ માને, તેથી જૂઠું બોલે. પાખંડી એટલે ઉપરથી સાધુને ડોળ કરનાર પાપી અને પ્રપંચી એટલે કિયાકાંડ કરનારા, વિષય કષાયને પિષે એવી ક્રિયાઓ બતાવનારા; લેકરંજન કરે, શંગારને પણ ઘર્મ બતાવે. પાખંડી ઉપરથી ડોળ કરે અને પ્રાચી તે પાપમાં ખુલ્લી રીતે પ્રવર્તે, તે ઉપરથી પણ સારું દેખાડે નહીં. વ્યાકુળ વિષયના સાઘને એટલે ચિત્તમાં જેથી વ્યાકુળતા અથવા મેહ થાય તે Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૦૩ મોક્ષમાળા-વિવેચન નિર્માલ્ય = દમ વગરના, શૂરવીરપણા વગરના. રાજબીજને નામે શૂન્યતા આવતી જશે = ખરેખર રાજાને છોકરો કઈ રાજગાદી ઉપર બેસનાર નહીં મળે. મૃગયા = શિકાર. પંચમકાળનું આવું પ્રત્યક્ષ વિકરાળ સ્વરૂપ જાણુને વિવેકી પુરુષ તત્વને જાણી શ્રદ્ધીને આરાધશે. તેઓ ઉચ્ચગતિ પામી પરિણામે મેક્ષ મેળવશે. નિગ્રંથપ્રવચન, નિગ્રંથગુરુ વગેરે ઘર્મતત્વ પામવાના સાઘને છે. તેની આરાધનાથી કર્મબંધન ટાળી શકાય છે. શિક્ષાપાઠ ૮૨. તત્ત્વાવબોધ, ભાગ ૧ દશવૈકાલિક સૂત્રના ચોથા અધ્યયનની બારમી ગાથામાં કહ્યું છે કે “જે જીવ એટલે ચૈતન્યનું સ્વરૂપ જાણ નથી, અજીવ એટલે જનું સ્વરૂપ જાણતા નથી, કે તે બન્નેના તત્ત્વને જાણતા નથી તે સાધુ સંયમની વાત ક્યાંથી જાણે?” (૬૦) ૫ મહાવ્રત, ૫ સમિતિ, ૩ ગુપ્તિ અને ૪ કષાયત્યાગ એ ૧૭. ભેદ સંયમના છે. એમ અનેક ભેદ સંયમના છે. પણ જીવ, અજીવ, પુણ્ય, પાપ, આસવ, સંવર, નિર્જરા, બંધ, મોક્ષ.એ નવતત્વ જાણ્યા વિના સંયમમાં સ્થિરતા થાય નહીં.. - અબુધ એટલે અજ્ઞાની. અન્ય ઘર્મમમાં જીવ અજીવ વિષે કથન છે પણ તે યથાર્થ નથી. વેદાંત એક બ્રહ્મ માને, સાંખ્ય પ્રકૃતિ અને પુરુષ એમ બે માને, પણ પર્યાય વગેરે ન સમજે; કેઈ પંચમહાભૂતમાંથી આત્મા થાય એમ માને, “દેહ Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૦૪ મોક્ષમાળા-વિવેચન ગથી ઊપજે, દેહ વિગે નાશ” એમ આત્માને અનિત્ય માને વગેરે માન્યતાઓ મિથ્યા છે. સર્વજ્ઞ ભગવાને જીવઅજીવનું સત્ય સ્વરૂપ કહ્યું છે, તે નવતત્વરૂપે જેના આગમમાંથી જાણી શકાય છે. તત્વાર્થસૂત્ર, સમયસાર, દ્રવ્યસંગ્રહ, પંચાસ્તિકાય, નવતત્વવિચાર વગેરે ઘણા ખરા ગ્રંથે આ નવતત્વ સમજાવવા પ્રકારતરે એટલે જુદા જુદા પ્રકારે મહાપ્રજ્ઞાવંત આચાર્યોએ રચેલાં છે. જેઓ વિવેકબુદ્ધિથી એટલે જડનાં લક્ષણ જુદાં અને ચેતનનાં લક્ષણ જુદાં એમ ભેદ પાડીને એ નવતત્ત્વને 3ય કરે છે જાણે છે તે સત્પરુષ આત્મસ્વરૂપને ઓળખી શકે છે. સ્યાદ્વાદશૈલી વસ્તુને જેમ છે તેમ કહે છે. જેમકે અસ્તિ અમુક અપેક્ષાઓ, નાસ્તિ અમુક અપેક્ષાએ એમ અનંત ભાવ ભેદથી ભરેલી શૈલી તે સ્યાદ્વાદશૈલી છે. તે પદાર્થને સંપૂર્ણપણે કહેવાની પદ્ધતિ છે. પદાર્થનું સ્વરૂપ ભગવાને સંપૂર્ણપણે જાણ્યું છે, તે તેમના કહેલા આગમથી અનંત ભાવભેદે જણાય છે. ભગવાનનાં વચન અનુસાર રચાયેલાં આગમમાં ઉપગ જોડીને તેને આધારે વિચારપૂર્વક નવતત્ત્વનું સ્વરૂપ જાણવું જરૂરનું છે. એ નવતત્વ પર પ્રિયભાવ અને શ્રદ્ધાભાવ રાખવાથી વિવેક થાય. વિવેક બુદ્ધિ વડે આત્મા ઓળખાય. એથી ઘર્મની પ્રભાવના કરી શકાય. શુદ્ધ સમ્યકત્વ સહિત નવતત્ત્વનું જ્ઞાન થતાં કાલેકનું જ્ઞાન થાય કારણ કે “જીવ-અજીવ'માં આપે લેક આવી જાય છે. એમ દરેક યથામતિ એ વિષે સાંભળે, સંભળાવે; પણ એ નવતત્વ પ્રત્યે જેટલે ભાવ હોય, પ્રેમ હોય તેટલી આત્માની ઉજજ્વળતા થાય છે. તે વડે કરીને તે Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન ૨૦૫ આત્માને આનંદ અનુભવે છે. આગમને આઘારે વિચારે તે– * વરતું વિચારતા થાવ, મન વે વિકાસ, | रस स्वादत सुख ऊपजे, अनुभव याको नाम." (નાટક સમયસાર) “રસ દેવ નિરંજન કો પિવહી, ગહિ જોગ જુગ જુગ સો જિવહી.” (શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર) આત્માને નિર્મળ રસ અનુભવતાં આત્મા પરમાનંદરૂપ જ છે, એ રૂપ અનુભવ થાય છે. જેનું તત્ત્વજ્ઞાન–આત્મા સંબંધી જ્ઞાન અથવા જીવાજીવ સંબંધી જ્ઞાન ઉત્તમ છે– વિશાળ છે, તેના સૂક્ષમ ભેદોને પણ જાણે તેવું છે, તેમજ ઉત્તમ શીલ સહિત જે તત્ત્વજ્ઞાનને સેવે છે, વિચારે છે તે પુરુષ મહાભાગ્યશાળી છે. એ નવતત્વનાં નામ અગાઉ ૮૦ મા શિક્ષાપાઠમાં આવી ગયા છે. એ નવતત્વનું વિશેષ સ્વરૂપ ભગવાનના કથન અનુસાર મહાન આચાર્યોએ રચેલા તત્વાર્થસૂત્ર વગેરે ગ્રંથથી અવશ્ય મેળવવું. એ ગુરુગમ્યરૂપ પણ છે એટલે સદ્દગુરુ હોય તે બરાબર સમજાય. નય, નિક્ષેપ તથા પ્રમાણુના ભેદો પણ નવતત્વના જ્ઞાન માટે જાણવા જરૂરને છે. મૂળ ગ્રંથો અને તે પર લખાયેલા ટકા ગ્રંથોમાં તેની યથાર્થ સમજણ પ્રજ્ઞાવંત આચાર્યોએ આપી છે. 1 ' 1ર. - - * * શિક્ષાપાઠ ૮૩. તસ્વાવબોધ, ભાગ ૨ કેવળજ્ઞાન થયા પછી તેનાથી કશુંય અજાણ્યું રહેતું નથી. ભગવાને કેવળજ્ઞાનથી કાલેકના સંપૂર્ણ પદાર્થ જાણ્યા Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૦૬ મોક્ષમાળા-વિવેચન અને જોયા પછી તેને ઉપદેશ ભવ્ય જીને કર્યો. એક એક દ્રવ્યમાં અનંત ગુણ તથા અનંત પર્યાયે છે એવાં અનંત દ્રવ્યને અનંત ભેદ ભગવાને જાણ્યા હતા. પરંતુ સામાન્ય મતિશ્રુતજ્ઞાનથી ગ્રહણ કરી શકાય એવા ઉપદેશથી, વિચાર શ્રેણિએ ચઢવા, મુખ્ય દેખાતા એટલે મુખ્ય સમજવામાં આવતા નવ પદાર્થ અથવા નવતત્વ તેઓએ દર્શાવ્યા. બધા જ્ઞાનને સમજવાની એક શ્રેણિરૂપ એ નવતત્વ છે. જેમકે “જીવ’ કહેતા અનંતાનંત જીવન ગુણપર્યાય સમજવામાં આવે. એવી એક વિચારશ્રેણિ થાય. એ રીતે કાલેકના સર્વભાવ નવતમાં સમાવી દીધા છે. ભગવાનને સંપૂર્ણ ઉપદેશ એ નવતવમાં સમાય છે. અન્ય દર્શનેને સઘળા તત્વવિચાર એ નવતત્વના એક દેશમાં એટલે તેના છેડા ભાગમાં જ આવી જાય છે. એ નવતત્વને આઘારે વિચારતાં આત્માની અનંત શક્તિઓ પ્રકાશિત થાય છે. એ નવતત્વનું સંપૂર્ણ જ્ઞાન થવા દ્વાદશાંગીનું પ્રયોજન છે. તે અંગે ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારે નવતત્ત્વને બોઘ કરે છે. સૂક્ષ્મ દ્વાદશાંગી એટલે દ્વાદશાંગીનું રહસ્ય, એ નવતત્વ સ્વરૂપ જ્ઞાનમાં પારંગત થવામાં મદદરૂપ છે. બધા અંગે – શાસ્ત્રો એ નવતત્વના વિસ્તારરૂપ છે. નવતત્વને સંપૂર્ણ જાણે તે સર્વજ્ઞ થાય. ત્રિપદી બે પ્રકારે છે (૧) હેય – 3ય – ઉપાદેય અને (૨) ઉત્પાદ - વ્યય – ધ્રુવ. પિતાને ઉપકારી થાય એ અપેક્ષાએ, એ નવતત્વમાંથી ક્યાં તત્વ હેય એટલે તજવા ગ્ય છે, ઉપાદેય એટલે ગ્રહણ કરવા એગ્ય છે, તે Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૦૭ મોક્ષમાળા-વિવેચન વિચારવું. અને તે બધાં તત્ત્વ છે જ. જે હેય છે તે પણ જાણવું જોઈએ કેમકે ત્યાગવા ગ્ય વસ્તુ ન જાણી હોય તે કોઈ વખત તેનું ગ્રહુણ પણ થઈ જાય. ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રુવ એ ત્રિપદી પદાર્થનું સ્વરૂપ સમજવા માટે છે. શિક્ષાપાઠ ૮૪. તાવબોધ, ભાગ ૩ કાળભેદે એટલે આ પચમકાળમાં જેટલાં શાસ્ત્રો રહ્યાં છે તેને આઘારે શ્રવણ, મનન, નિદિધ્યાસન કરે. કૃપાળુદેવના વખતમાં બહુ ડાં પુસ્તક છપાઈને બહાર પડેલાં. દ્રવ્યસંગ્રહ વગેરે ગ્રંથે તે વખતે હસ્તલિખિત હતાં તેથી મળવા મુશ્કેલ હતા. પછી કૃપાળુદેવે પરમશુત પ્રભાવક મંડળની સ્થાપના કરી. તે દ્વારા ઘણુ શાસ્ત્રો પ્રકાશિત થયાં. જેઓ આ કાળમાં ગુરૂગમ્યતાથી એટલે ગુરુ પાસેથી સમજીને, શ્રુતને આધારે એ નવતત્વનું શ્રવણ, મનન, નિદિધ્યાસન કરે છે તેઓને ધન્ય છે. વિનયભાવભૂષિત એટલે કેઈ હું કહું છું એમ ગર્વથી કહે તેમ નહીં, પરંતુ ભગવાને કહ્યું છે તેમ વિનયથી કહું છું એમ વિનયભાવસહિત સુંદર રીતે કૃપાળુદેવ કહે છે કે પ્રત્યેક સમજુ માણસે એ નવતત્વને પિતાની બુદ્ધિ શક્તિ અનુસાર જાણીને વિચારવા યોગ્ય છે. મહાવીર ભગવાને જે ઘર્મ ઉપદે છે, તેમાં મતમતાંતર બહુ પડી ગયા છે. અજ્ઞાનને લઈને ખેંચતાણ થાય છે. બધુ કરીને મારે તત્ત્વજ્ઞાન કરવું છે એવું ઉપાસક વર્ગ Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૦૮ મોક્ષમાળા-વિવેચન જે મુનિ તેમજ શ્રાવકે છે તેમના લક્ષમાં રહ્યું નહીં. જુદા જુદા મુનિઓને માનનારા થયા, જુદી જુદી ક્રિયાઓ કરનારા થયા તેથી બહુ ગચ્છમતભેદ પડી ગયા. તત્વ પર દ્રષ્ટિ હોય તે બધા એક રહે. તત્વ ન જાણે તેથી મતભેદ પડી ગયા છે. તત્વવિચારક પુરુષે થાય તે તેઓ એ વિષે ઉપદેશ કરી મતભેદ ટાળી શકે, કારણ કે તેઓમાં પરસ્પર મતભેદ હાય નહીં. “સે શાણે એક મત અને એક અજ્ઞાનીના સે મત” કૃપાળુદેવની પ્રત્યેક મુનિઓને વિનંતિ છે કે તેમણે નવતત્વનું જ્ઞાન ગુરુ પાસેથી વિવેકપૂર્વક સમજવું. તે પર વિવેચન કરી અંતરમાં ભેદ પાડે, તેને હેય - ય - ઉપાદેયરૂપે વિચારવું. એમ નવતત્વને વિસ્તારપૂર્વક વિચાર કરવાથી જીવાજીવ વિષે યથાર્થ સમજશે ત્યારે સંયમમાં વૃઢતા થશે, ભગવાનના કહેલા વચનમાં કેટલે રસ રહ્યો છે તે જાણી શકાશે, જ્ઞાન અને ક્રિયા વિશુદ્ધ રહેવાથી . સમ્યક્ત્વને ઉદય થશે; તેથી પરિણામે મેક્ષ થઈ જશે. શિક્ષાપાઠ ૮૫. તસ્વાવબોધ, ભાગ ૪ શ્રમણ વિષે લેક – “ઃ સમઃ સર્વભૂતેષ ત્રણ થાયg a तपश्चरति शुद्धात्मा श्रमणोऽसौ प्रकीर्तितः ।" શ્રમણ એટલે મુનિ. શ્રમણોપાસક એટલે મહાવીરના ઉપાસક જૈન મુનિ તેમજ શ્રાવક જે જેન હેઈને આ નવતત્ત્વનાં નામ ન જાણતા હોય તેમણે તે અવશ્ય જાણવા. ગુરુગમ્યતાથી જાણ્યા પછી સદ્ભાવપૂર્વક મનન કરવા. Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મેાક્ષમાળા–વિવેચન ૨૦૯ સદ્ભાવપૂર્વક એટલે સારા ભાવથી, નિઃસ્વાર્થભાવે, માનાદિ કષાય મૂકીને વિનયભાવે, આત્માને જાણવાપૂર્વક શીખે તા આત્મા ઉજવળતા પામશે, કષાય મંદ થશે અને ચારિત્રયમનિયમ પળાશે. આત્મજ્ઞાન થયું હશે તે તે નવતત્ત્વવિચારથી નિર્મળ થશે. નવતત્ત્વ વિષે કોઈ એક પુસ્તક વાંચી લેવું એમ કહેવું નથી. પરંતુ પ્રથમ તે વિષે સામાન્ય જ્ઞાન મેળવી પછી દરેક શાસ્ત્રનું શ્રવણ કરતાં કે મનન કરતાં તેમાં કયા તત્ત્વની વાત ચાલે છે તે સમજી વિચાર કરવા. આત્મા. છે, અંધાયા છે, કેમ છૂટે ? વગેરે જે જ્ઞાની પુરુષને કહેવું છે તે આ નવતત્ત્વ વિષે છે. જ્ઞાનીઓએ શાસ્ત્રમાં શ્રેણિબદ્ધ જ્ઞાન ગૂંચ્યું છે. જેમ જેમ આ નવતત્ત્વનું નયનિક્ષેપ સહિત · જ્ઞાન મળશે તેમ તેમ અપૂર્વ આનંદ અને નિર્મળતાની— કર્મનિર્જરાની પ્રાપ્તિ થશે. તેમ થવામાં આ ત્રણ વસ્તુ જોઇએ : વિવેક, ગુરુગમ્યતા અને અપ્રમાદ. વિવેક – હિત શું ? અહિત શું ? વગેરે. ગુરુગમ્યતા એટલે આજ્ઞાએ વર્તવું, સ્વચ્છંદે ન વર્તવું. અપ્રમાદ એટલે વિષય, કષાય, વિકથા, સ્નેહ, નિદ્રા એ સર્વ પ્રકારના પ્રમાદથી રહિત થઈને આ નવતત્ત્વના અનુભવ કરવા. એના રસાનુભવીએ = એ નવતત્ત્વના અનુભવ કરનારા. શ્રુતથી તત્ત્વને જાણે તેથી ધર્મધ્યાન થાય. શ્રુતની લીનતાને શ્રુતસમાધિ કહેવાય. સમ્યક્દર્શનથી નિર્ણય થતાં સહજસમાધિ થાય. સમ્યક્જ્ઞાનથી વિશેષ ઠરે. સમ્યચારિત્રથી કષાય ઘટે, તેથી તે રસને અનુભવે તેવેા થાય; તેથી શાંતિ થાય. ૧૪ Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મેાક્ષમાળા–વિવેચન આ કાળમાં મતિ શ્રુત એ જ્ઞાન વિદ્યમાન છે. બાકીના ત્રણ જ્ઞાન પરંપરાથી એટલે એક પછી એક ગુરુ પરંપરા ચાલે એ રીતે ન હેાય, છતાં કેાઈ વિશેષ જ્ઞાનીને અધિ વગેરે હાય એમાં વાંધો નથી. ભગવાનનાં વચન સાપેક્ષ છે. વિચારાની ગુફા એટલે ઊંડા વિચારો. નવતત્ત્વમાં દ્વાદશાંગી વગેરે બધું આવી જાય તેથી અતિ અતિ ગંભીર તત્ત્વથી ભરેલાં સ્યાદ્વાદ વચનામૃતના ગંભીર આશા, પુનઃ પુનઃ મનન કરતાં ગમે તેવા ચાર્વાકને પણ સદ્ધર્મમાં સ્થિર કરી દે તેવા છે. ચાર્વાક મતવાળા પંચભૂતને માને, આત્માને માને નહીં. એવા નાસ્તિકને પણ આ નવતત્ત્વવિચાર આસ્તિક બનાવી દે તેવા છે. તત્ત્વ સમજાય તા બીજું અસાર લાગે અને આત્માનું માહાત્મ્ય લાગે. ૨૧૦ નાની વયમાં જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થયા પછી જ્ઞાન વધતાં વધતાં કૃપાળુદેવે તેરમા વર્ષે બધાં જૈન શાસ્ત્રો જોઇ લીધાં. પછી સર્વ ધર્મના નિચેાડ કાઢી સોળમા વર્ષે ત્રણ દિવસમાં આ મેાક્ષમાળા રચી. તેમાં આવું અપૂર્વે લખી શક્યા એ આશ્ચર્યકારી છે. આત્મા ચમત્કારી વસ્તુ છે, પણ એ ગુપ્ત ચમત્કાર સૃષ્ટિના લક્ષમાં નથી. એ નવતત્ત્વના જ્ઞાનથી શેા લાભ છે ? ઉત્તર :- સર્વ પ્રકારની સિદ્ધિ, પવિત્રતા, મહાશીલ, નિર્મળ ઊંડા અને ગંભીર વિચાર, સ્વચ્છ વૈરાગ્યની ભેટ એ બધું તત્ત્વજ્ઞાનથી મળે છે. Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૧૧ કાકાએ - - - - પાસ , મોક્ષમાળા-વિવેચન ૨૧૧ શિક્ષાપાઠ ૮૬. તસ્વાવબોધ, ભાગ ૫ પ્રથમ ચાર ભાગમાં નવતત્ત્વનું મહત્વ સમજાવીને કપાળદેવ હવે એક સમર્થ વિદ્વાન સાથે થયેલી વાતચીતને સાત ભાગથી રજૂ કરે છે. હરમન જેકેબી સાથે વાત થઈ હતી એમ કહેવાય છે. હરમન જેકેબી જર્મન ફિલસૂફ હતા. બઘા ઘર્મો તપાસતાં જૈન ધર્મ સત્ય છે એમ લાગવાથી હિંદમાં રહી એમણે જેન ગ્રંથને ઘણે અભ્યાસ કર્યો હતો. તેમ જ યુરોપમાં જૈન ધર્મનો પ્રચાર કરનાર પણ તેઓ હતા. કુપાળુદેવે એક સમર્થ વિદ્વાન સાથે એમ નામ આપ્યા વિના બનેલી હકીકત લખી છે. તે વિદ્વાનને, જૈન શાસ્ત્રો જાણ્યા છતાં અને મુનિ વગેરેને સમાગમ કરવા છતાં, મહાવીરના ઉપદેશમાં આખી સૃષ્ટિનું જ્ઞાન કેવી રીતે છે, તે સમજાયેલું નહીં. એ વિષે શંકા હતી તે પૂછી. કૃપાળુદેવે નવતત્વમાં જ આખી સૃષ્ટિનું જ્ઞાન છે એવું તેમને બતાવી આપ્યું. ત્યારે તે વાત કેટલેક અંશે સત્ય છે એમ તેઓએ માન્ય રાખ્યું : : ' # કેમ ? v = + કે મન ન — * * * * * * * * * * * *- ન, ન ક ર શિક્ષાપાઠ ૮૭. તવાવબોધ, ભાગ ૬ કૃપાળુદેવે વિદ્વાનને કહ્યું કે કેટલેક અંશે આખી સૃષ્ટિનું તત્ત્વજ્ઞાન નવતત્વમાં આવી શકે ખરું એમ આપ કહે છે, તે એમ સૂચવે છે કે આપને એ વિષે હજુ શંકા રહી છે. સર્વ મતેમાં જે જ્ઞાન બતાવ્યું છે તે આ નવતત્ત્વના એક ભાગમાં આવી જાય છે. મહાવીરના તત્ત્વજ્ઞાનમાં કંઈ અપૂર્ણતા નથી, પણ એ માટે વિશેષ અવકાશ હોય તે મધ્યસ્થતાથી ચર્ચા કરીએ, તે નિઃશંકતા થાય. Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૧૨ મોક્ષમાળા-વિવેચન વિદ્વાને કહ્યું : આપની વાત ઉપરથી મને એમ તે નિઃશંકતા છે કે જેને અદ્ભુત દર્શન છે અને મહાવીર સાચા જ્ઞાની હતા. હવે એક વાત બીજી પૂછવી છે. ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રુવ” એ લબ્ધિવાચ ભગવાને ગણઘરને કહ્યું તે પરથી દ્વાદશાંગીનું સંપૂર્ણ જ્ઞાન ગણધરને પ્રગટ થયું એમ જે શાસ્ત્રમાં વાત છે તે કેવી રીતે સંભવે ? અને -આશયરિત એટલે માર્મિક અર્થ સહિત દ્વાદશાંગીનું જ્ઞાન આ લબ્ધિવાક્ય ગુરુમુખથી સાંભળતા આગળના ભાવિક શિષ્યને પણ થતું હતું તે કેવી રીતે ? એ વિષે તમે કંઈ લક્ષ પહોંચાડી શકશે ? એમ વિદ્વાને કૃપાળુદેવને શંકા કહી પ્રશ્ન પૂછે. શિક્ષાપાઠ ૮૮. તરવાવબોધ, ભાગ ૭ કૃપાળુદેવે ઉત્તરમાં કહ્યું કે મને જે જ્ઞાન છે તે ગુરુ પરંપરાની આજ્ઞાથી આ ભવમાં મળ્યું નથી. છતાં પૂર્વભવને આઘારે વિશેષ જ્ઞાન છે તે પરથી સમાઘાન કરી શકીશ એમ મને સંભવ રહે છે. આપને શંકા કેવા પ્રકારે છે તે પ્રથમ કહે. વિદ્વાન કહે ઃ એ ત્રિપદી જીવતત્વ પર એકવાર નારૂપે અને બીજીવાર હારૂપે ઉતારે. જેમ કે – જીવ ઉત્પત્તિરૂપ છે ? –હા જીવ વ્યયરૂપ છે ? નાહા જીવ ઘુવરૂપ છે ? નાન્હા એમ કરવાથી ૧૮ દોષ આવે છે. વિદ્વાને એક પછી એક ૧૮ દેવું વિચારેલા તે કહી બતાવ્યા. Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૧૩ મોક્ષમાળા-વિવેચન ૨૧૩ શિક્ષાપાઠ ૮૯. તત્ત્વાવબોધ, ભાગ ૮ આખા જગતના વિદ્વાને ગૂંચવનારા આ બઘા પ્રશ્નોથી શ્રીમદ્ ગૂંચવાશે અને સમાધાન નહીં કરી શકે એમ વિદ્વાનને લાગ્યું. એ બધા વિચારે શાથી ઉદ્ભવેલા તે કહે છે કે કેઈ જૈન મુનિના સમાગમમાં એમ સાંભળ્યું કે સ્યાત્ અસ્તિ, સ્યાત્ નાસ્તિ, સ્યાત્ અસ્તિ નાસ્તિ, સ્યાત્ અવક્તવ્ય, સ્યાત્ અસ્તિ અવક્તવ્ય, સ્યાત્ નાસ્તિ અવક્તવ્ય, સ્યાત્ અસ્તિ નાસ્તિ અવક્તવ્ય એ જેનસપ્તભંગી નય અપૂર્વ છે. એથી સર્વ પદાર્થ સત્ય રીતે સિદ્ધ થાય છે. (ચાત્ એટલે કેઈ પ્રકારે, કેઈ અપેક્ષાએ) નાસ્તિ અસ્તિને એમાં અગમ્ય ભેદ રહ્યા છે. તત્ત્વ વિચાર કરનારા અન્ય મિત્રો સાથે હતા, તેઓની સાથે ઘેર આવી પછી બધાએ મળી ઉત્પાદવ્યય – ધ્રુવ એ લબ્ધિવાક્યની જીવતત્વ પર નાસ્તિ અસ્તિરૂપે રોજના કરી. તેથી ગૂંચવાઈ જતાં એક પછી એક અઢાર દોષે જણાયા. વિદ્વાન કહે છે કે એ મને કંટાળારૂપ લાગ્યું, પણ બીજાને જેમ ન સમજાવાથી ભગવાનના વચન પ્રત્યે દ્વેષ થાય છે તેમ મને દ્વેષ થયા નથી. ઉત્તરમાં કૃપાળુદેવે કહ્યું કે આપે જે પ્રકારે વિચારે કર્યા તે યથાર્થ સ્વાવાદ શૈલીથી કર્યા નથી. આપે કેવળ અસ્તિત્વનાસ્તિવાદ તકરૂપે ઉતાર્યો છે, તેથી હું પણ તર્કથી, પણ સ્થાવાદ શૈલીને આઘારે યથાશક્તિ ઉત્તર આપું છું તે આપ લક્ષપૂર્વક સાંભળો. ઉત્પત્તિ – નાશ – ધ્રુવતા એ ત્રણેમાં પ્રથમ ના કહી તેનું કારણ - દ્રવ્યની અપેક્ષાએ જીવ અનાદિ હોવાથી ઉત્પત્તિમાં ના અને દ્રવ્યની અપેક્ષાએ જીવ અનંત હોવાથી Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૧૪ મોક્ષમાળા-વિવેચન એટલે કેઈ કાળે તેને નાશ ન લેવાથી, નાશમાં પણ ના કહી. પછી અપેક્ષા પલટાવીને પર્યાવૃષ્ટિથી જોતાં જીવ એક દેહમાં સદા રહેતું નથી અથવા સમયે સમયે પર્યાય પલટાય છે તેથી ઘુવતામાં પણ ના કહી. શિક્ષાપાઠ ૯૦ તવાવબોધ, ભાગ ૯ હવે ત્રણેમાં “હા” એવી જે પેજના કરી છે તે સમજાવે છે. પર્યાયની અપેક્ષાએ, જીવને મેક્ષ થતાં સુધી, તે એક દેહમાંથી નીકળી બીજા દેહમાં ઊપજે છે તેથી ઉત્પત્તિમાં હા કહી અને તે જે દેહમાંથી નીકળી આવ્યા ત્યાંથી તે નાશ પામે તેથી નાશમાં પણ હા કહી અથવા ક્ષણેક્ષણે વિભાવભાવથી એની આત્મિકશક્તિ હાનિ પામે છે તેથી પણ નાશમાં હા કહી. તથા દ્રવ્યની અપેક્ષાએ, જીવને કેઈ કાળે નાશ નથી તેથી ધ્રુવતામાં પણ હા કહી. આમ એ છ પ્રકાર યથાર્થ કહી શકાવાથી આપે જે અઢાર દોષે ગણી બતાવ્યા તે બધા ટળી જાય છે. વિદ્વાને ગણાવેલા અઢાર દેશે અથવા શંકાઓ અને કૃપાળુદેવે કરેલું તેનું સમાધાન આ પ્રમાણે છે : શંકા | સમાધાન ૧ વિઘરૂપે હોય તે વસ્તુ છે ૧ દ્રવ્યથી જીવ વિજ્ઞરૂપે gવરૂપે ન હોય નથી તેથી ઘુવ છે. ૨ ઉત્પાદ વ્યય ધ્રુવ એ ૨ જીવન ઉત્પાદ-વ્યયમાં ત્રણેમાં ના કહી તેથી જીવ દ્રવ્યનયથી ન અને ધ્રુવસિદ્ધ ન થાય. માં પર્યાયનયથી ના કહી Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન ૨૧૫ છે એમ ભિન્ન ભિન્ન નયથી એટલે અપેક્ષાથી જીવનું સત્યત્વ સિદ્ધ થાય છે. ૩ વિઘતાને અને ધ્રુવતાને ૩ જીવન સત્યસ્વરૂપે એટલે પરસ્પર વિરઘાભાસ છે. દ્રવ્યનયથી વિધ્રતા નથી, ધ્રુવતા છે અને પર્યાયનયથી વિઘતા છે પણ ધ્રુવતા નથી તેથી વિરોઘ નથી. ૪ જીવ કેવળ ઘવ છે તે | ૪ જીવની દ્રવ્યનયથી ધ્રુવતા ઉત્પત્તિમાં હા કેમ ? છે, ઉત્પત્તિ નથી પણ પર્યાયનયથી ઉત્પત્તિ છે. માટે ઉત્પત્તિમાં હા કહી. ૫ ઉત્પન્નયુક્ત જીવ ઘવ રહે | પ જીવની પર્યાયનયથી તે તેને ઉત્પન્નકોણે કર્યો? ઉત્પત્તિ છે, પણ દ્રવ્ય નયથી નથી તેથી જીવ અનાદિ સિદ્ધ છે. માટે ઉત્પન્ન થયે નથી. ૬ ઉત્પત્તિ કહેતાં અનાદિ. | ૬ દ્રવ્યરૂપે ઉત્પત્તિ અસિદ્ધ પણું જતું રહે થઈ તેથી જીવનું અનાદિપણું રહ્યું. કર્તા અસિદ્ધ થયે. Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૧૬ મેક્ષમાળા-વિવેચન ૭ કેવળ ઘવ છતાં નાશરૂપે | ૭ ચાર્વાક, જીવ છે અને કહેતાં ચાર્વાક જેવું મિશ્ર નાશ પામે છે એમ માને વચન થયું. છે. અહીં અપેક્ષા ભિન્ન હેવાથી મિશ્રવચન નથી. ૮ ઉત્પત્તિ અને વિજ્ઞરૂપ | ૮ ચાર્વાક એક જ દેહમાં કહેતાં કેવળ ચાર્વાક પચમહાભૂતથી ઉત્પત્તિ સિદ્ધાંત થયા. અને નાશ માને છે. અહીં પૃથફ પૃથફ દેડમાં ઉત્પત્તિ અને નાશ છે. માટે કેવળ ચાર્વાક સિદ્ધાંત નથી. ૯ થી ૧૪ ત્રણેમાં ના કહી ! ૯ થી ૧૪ ને પછી ત્રણેમાં હા કહી | (૧) જીવ અનાદિ છે. તેથી એ છ દેવ થયા. તેથી ઉત્પત્તિ નથી. તે આ પ્રમાણે – (૨) દ્રવ્યથી એને કઈ (૧) ઉત્પત્તિ નથી (૨) કાળે નાશ નથી, વ્યય નથી (૩) ઘવ નથી અનંત છે. (૪) ઉત્પત્તિ છે (૫) (૩) એક દેહમાં તે વ્યય છે (૬) ઘુવ છે. સદૈવ રહેનાર નથી. () તે નવા દેહમાં ઊપજે છે. (૫) તે પૂર્વ દેહમાંથી નાશ પામે છે. Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા–વિવેચન ૨૧૭ | (૬) તે દ્રવ્યથી સદા - વિદ્યમાન રહે છે. ૧૫ કેવળ દૃવતા જતાં ઉત્પાદ. | ૧પ જીવ, દ્રવ્ય અનાદિઅનંત, વ્યય – ધ્રુવ એ સર્વજ્ઞ- સિદ્ધ થતાં સ્યાદ્વાદ વચન જાય. વચન સિદ્ધ થયું. ૧૬ ઉત્પત્તિ ધ્રુવતા લેતાં કર્તા | ૧૬ જીવની પર્યાયથી ઉત્પત્તિ ઠરે તેથી સર્વજ્ઞવચન જાય. અને દ્રવ્ય ધ્રુવતા લેતાં કર્તા નથી એમ સિદ્ધ થયું તેથી જિનવચન સત્ય ઠર્યું. ૧૭ ઉત્પત્તિ વિઘતા લેતાં | ૧૭ ઉત્પત્તિ વિઘતા છતાં પાપ પુણ્યને અભાવ. જીવ, દ્રવ્ય નિત્ય હોવાથી પાપ પુણ્ય દેહાદિક પુનરાવર્તન સિદ્ધ થયાં. ૧૮ ઉત્પત્તિ વિઘતા અને | ૧૮ અપેક્ષાએ ઉત્પત્તિ, થોડો કાળ રહે તેથી વિન્નતા અને ધ્રુવતા એ સામાન્ય સ્થિતિથી સર્વ સિદ્ધ થતાં માયા ત્રિગુણાત્મક માયા સિદ્ધ અસિદ્ધ થઈ. દ્રવ્યથી બધું સદા રહેવાનું છે, માયા નથી. થઈ. શિક્ષાપાઠ ૯૧. તસ્વાવબોધ, ભાગ ૧૦ એ પ્રમાણે વિદ્વાનને મનનું સમાધાન કર્યા પછી કૃપાળુ દેવે કહ્યું કે આપને એ યેજના પ્રથમ ક્લેશરૂપ લાગી હતી, Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २१८ મોક્ષમાળા-વિવેચન પરંતુ હવે યથાર્થ સમજાતાં વિદરૂપ લાગશે. હજી તે વિષે એક બે વાત ટૂંકમાં કહેવી છે. આપને સાંભળવાની ઈચ્છા હોય તે કહું. વિદ્વાને તે ખુશીથી કહેવા કહ્યું. કૃપાળુદેવે ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રુવ એ લબ્ધિવાક્યથી કેવી રીતે દ્વાદશાંગીનું જ્ઞાન થાય? એ મૂળ વાત સંજીવન કરી એટલે ફરી યાદ કરાવી તેનું સમાધાન કરતાં કહ્યું કે આપ એ લબ્ધિવાકય ન સમજાયાથી ઘણું દેશની જનો દ્વારા શંકા કરી ક્લેશરૂપ કહો છે, એમાં એ વચનને અન્યાય મળે છે. એ સમજવા માટે અતિ અતિ ઉજજવળ આત્મિકશક્તિ, ગુરુગમ્યતા અને વૈરાગ્ય જોઈએ. તેની ખામી છે તેથી એ લબ્ધિનાથ વિષે શંકા રહે, પણ ગ્યતા લાવી તે પર ઊંડો વિચાર કરીને શંકા ટાળવા છે. તે વિચારણા થવા કૃપાળુદેવ એ લબ્ધિવાક્યનું વિશેષ વિવરણ કરી બતાવે છે. દરેક દેહની ઉત્પત્તિ, પછી તે દેહનું છૂટી જવું, તેમાં રહેવાને કાળ એમ સામાન્ય વિચાર કરી પાછો વિશેષ વિચાર કરે, કે ઉત્પત્તિ વખતે જીવ પ્રથમ ગર્ભમાં આવે, પછી આહાર, શરીર, ઈન્દ્રિય, શ્વાસોચ્છવાસ, ભાષા અને મન એ છે પર્યાપ્તિ અંતર્મુહૂર્તમાં પૂર્ણ કરે અને તે મુજબ દેહનું બંઘારણ થાય. આત્માની સત્તા વડે મનબળ, વચનબળ, કાયબળ પ્રાપ્ત કરી જન્મ પામે ત્યારે જ્ઞાન અથવા સંજ્ઞાને આઘારે પ્રવર્તે. આયુષ્ય અથવા ઉંમર વધે તેમ વિષ ભગવે. તેમાં ઇષ્ટ-અનિષ્ટભાવ થાય અને કર્મપ્રકૃતિ બંધાય. તેના અનેક ભેદો વિચારતાં ફરી બીજા દેહમાં ઉત્પત્તિ, નાશ કેવી રીતે થાય છે તે સમજાય. એમ એક જીવ Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન ૨૧૯ આશ્રયી અનંત દેહમાં ઉત્પાદ વ્યય ધ્રુવ વિચારે, તે તે મુજબ અનંત જી વિષે પણ સમજાય. એમ દ્રવ્યથી અને ભાવથી એટલે પર્યાયથી વિચારતાં આખી સૃષ્ટિનું જ્ઞાન એ ત્રણ શબ્દમાં રહ્યું છે. એ પ્રકારે સદ્ગુરુમુખથી પવિત્ર લબ્ધિરૂપે જ્યારે એ વાક્ય પ્રાપ્ત થાય ત્યારે દ્વાદશાંગીનું જ્ઞાન અવશ્ય થાય. જેમ “જગત” કહેતાં આપણે તેને બહોળે – વિશાળ અર્થ એક ક્ષણમાં સમજી જઈએ છીએ, તેમજ ભગવાનના વખતમાં જે બાજુ એટલે નમ્ર તથા વિનયી અને સરળ એટલે આજ્ઞાંકિત શિષ્ય હતા, તેઓ ગુરુગમ્યતાથી એ લબ્ધિવાથ સાંભળતાં દ્વાદશાંગીનું જ્ઞાન પામતા હતા. એમ આપ વિવેકપૂર્વક વિચારશે તે આપને એ લબ્ધિવાક્ય નિરર્થક, ક્લેશરૂપ નહીં લાગે, પરંતુ અતિમહત્ત્વનું અને વિચારવા લાયક લાગશે. શિક્ષાપાઠ ૯૨. તવાવબોધ, ભાગ ૧૧ મહાવીર ભગવાને ત્રીસમા વર્ષે દીક્ષા લીધી, ૧રા વર્ષ તપ તપી કેવળજ્ઞાન પ્રગટાવ્યું. એ મધ્યવયે બેંતાળીસમે વર્ષે સર્વાપણું પ્રાપ્ત કરી ત્રણે કાળ જાણ્યા પછી કહ્યું કે જગતí પહેલાં નહોતે, અત્યારે નથી અને હવે પછી થશે નહીં. એમ બધું તપાસ્યું હોય તે “નથી” એમ કહેવાય. જગતકર્તા નથી એ સર્વજ્ઞતાના ગુપ્તભેદથી એટલે કેવળજ્ઞાનથી જાણીને પછી કહ્યું હતું. વળી તેઓ ૧૮ દેષરહિત પરમેશ્વર હતા. આપે એમના સત્ય તત્ત્વવિચારે મધ્યસ્થતાથી અવશ્ય સંશોધન કરવા યોગ્ય છે. જેનના અવર્ણવાદીઓ Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૨૦. મોક્ષમાળા-વિવેચન નિંદકે જેનને સમજી શક્તા નથી. પિતાનું સાચું એમ મમત્વ કરે તે અધોગતિ પામે. પછી થેલી બીજી વાતચીત થઈ ત્યારે મેળાપ વખત પૂરે થતાં કૃપાળુદેવે કહ્યું કે આપ પ્રસંગ મેળવી એ સત્ય તને વિચાર કરશે ? વિદ્વાને હા કહી. એમ એ તત્વ વિચારવાનું વચન લઈને કૃપાળુદેવ સહર્ષ ત્યાંથી જવા ઊભા થયા. અનંત ભેદથી ભરેલા એ ભગવાનના અપક્ષપાતી અને તવમય વિચારે આ કાળની અપેક્ષાએ જેટલા મળી આવે તેટલા હેય ય ઉપાદેયરૂપે વિચારવાં. એ નવતત્વને યથાર્થ જાણે તેને સમકિત થાય. અને જેને સમકિત થાય તે કાળે કરીને કેવળજ્ઞાન પામે. કેવળજ્ઞાન થાય ત્યારે અનંત ચતુષ્ટય એટલે અનંતજ્ઞાન, અનંતદર્શન, અનંતસુખ અને અનંતવીર્ય અવશ્ય પ્રગટે, પછી મેક્ષ પામે એમ ભગવાનને કહેલા વચનેને જે યથાર્થ જાણે છે તે ભગવાન થાય છે. એ હું સત્ય વાત કહું છું એમ કૃપાળુદેવ કહે છે. નવતત્વ જાણવાને હેતુ મેક્ષ પામવાને છે. નવતત્વનામચકને નિર્દેશ કરી કહે છે કે એમ નવતત્વના નામ ચકરૂપે મૂકવામાં પણ ખાસ કરીને મોક્ષની નિકટતાનું સૂચન કરેલું હોય એમ જણાય છે. મેક્ષમાળાની મૂળ પહેલી આવૃત્તિમાં આ ચક્રમાં જીવ અને મેક્ષ વચ્ચે લીટી પણ નથી. આત્મજ્ઞાન થયા પછી મેક્ષની અત્યંત નિકટતા થાય છે તે હવે કહે છે. Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૨૧ - - મનન કામ જાતકોને નારા- : : * મોક્ષમાળા-વિવેચન શિક્ષાપાઠ ૯૩. તસ્વાવબોધ, ભાગ ૧૨ નવતત્ત્વના નામ અનુક્રમે લખતાં જીવથી મેલ દૂર જણાય અને ચકરૂપે – ગળાકારે લખતાં જીવથી મિક્ષ નિકટ જણાય; તેમ અજ્ઞાન દ્રષ્ટિથી પિતાને અજીવ – દેહરૂપ માને તે મોક્ષ દૂર જણાય છે. દેહ ઈન્દ્રિયે આદિ અજીવરૂપ પિતાને માને, પુણ્ય પાપના ઉદયમાં એકરૂપ થઈ શુભાશુભ ભાવ કરે તે આસવ તત્વ છે. તેથી બંધની પરંપરા ચાલુ રહી અનંતકાળ જીવ સંસારમાં જન્મમરણ કરતે રહે છે. પરંતુ જ્ઞાનવૃષ્ટિથી વિચારે તે પિતાને જડદેહથી જુદો મોક્ષરૂપ જાણે, અને શુદ્ધભાવમાં આવે ત્યારે આસવ ટળી સંવર થાય. પછી સત્તામાં કર્મ ખપાવવા આત્મસ્થિરતારૂપ તપ કરે તે ઘણી નિર્જરા થાય. પરંતુ સત્તામાં કર્મ રહ્યાં છે ત્યાં સુધી બંઘ થયા કરે છે, તેથી મેહનીયની પ્રકૃતિઓને ઉપશમ, ક્ષયે પશમ કરતાં છેવટે ક્ષય કરે ત્યારે કેવળજ્ઞાન પ્રગટે. પછી એક શાતવેદની બંધાય, તેને તેરમાં ગુણસ્થાનકને અંતે સંવર અથવા બંધબુચ્છિત્તિ થતાં જીવ મોક્ષ પામે. એમ જીવ અને મક્ષની દ્રવ્ય-નિકટતા ઉપરથી ભાવ-નિકટતા કરે ત્યારે સર્વ સિદ્ધિ થાય. અજ્ઞાન દશામાં મેક્ષ દૂર છે. જ્ઞાન થયા પછી મેક્ષ નિકટ જણાય છે. - જ્ઞાનવૃષ્ટિથી વિચારે તે જીવ પિતાને દેહરૂપ નહીં પણ મેક્ષરૂપ માને, તેથી છૂટવા માંડે. તેમ થવા પ્રથમ સદ્દગુરુ મળવા જોઈએ. તેઓ સદુદેવ અને સઘર્મને ઓળખાવે. એ ત્રણ સાધનરૂપ છે અને સાધ્ય સમ્યકજ્ઞાનદર્શન-ચારિત્ર છે. કેવળ એક જ રૂપે – સહજાભસ્વરૂપ Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૨૨ મેાક્ષમાળા–વિવેચન થવાને જ્ઞાનદર્શનચારિત્ર છે. સમ્યગ્દર્શન થતાં સમ્યજ્ઞાન થાય, ત્યારે માક્ષ નિકટ ભાસે. સમ્યક્ચારિત્રરૂપ શુદ્ધભાવમાં રહેવાય તો નવે તત્ત્વને ભલે હેય ગણી ત્યાગી દો. પરંતુ શુભાશુભ ભાવ છે ત્યાં સુધી નવતત્ત્વના હેય જ્ઞેય ઉપાદેયરૂપે વિચાર કરો. એથી મોક્ષ થશે. એમ નવતત્ત્વ વિષેની વાત પૂર્ણ કરી. હવે બાકીના પાંચ ભાગમાં સત્યધર્મતત્ત્વ વિષે કહે છે. શિક્ષાપાઠ ૯૪. તત્ત્વાવબોધ, ભાગ ૧૩ આ જે તત્ત્વ વિષે કહ્યું છે તે માત્ર જૈન લોકોને લાગુ પડે છે એમ નથી. પરંતુ સર્વ જીવોને સરખી રીતે લાગુ પડે છે. જેને મેક્ષે જવું હોય તે બધાને માટે આ કહ્યું છે. વળી કૃપાળુદેવ કહે છે કે હું જે કહું છું તે કઈ પણ ધર્મના પક્ષપાત વગર સત્ય કહેવાની બુદ્ધિથી કહું છું. પક્ષપાત કે સ્વાર્થથી અધર્મ બધુ તો અધોગતિ થાય એવું મારે કરવું નથી, પણ જે સત્ય છે તે જ કહેવું છે. વારંવાર તીર્થંકરનાં કહેલાં વચના વાંચવા ભલામણ કરું છું તેનું કારણ એ કે તે વચનામાં પરિપૂર્ણ સત્ય તત્ત્વ રહેલું છે. જિનેશ્વરાએ પરિપૂર્ણ સત્ય તત્ત્વ જાણ્યા પછી નિ:સ્વાર્થપણે પક્ષપાત રહિત એ વચનામૃતા સર્વ જગતજીવાના હિતને માટે કહ્યાં છે. એ પવિત્ર વચનાના રહસ્યને જે મનન કરશે તે તેા પછી આ મારી વાત માન્ય રાખશે. જૈનાએ મને ભુરશી દક્ષિણા—મોટી લાંચ આપી નથી, કે એ મારા સંબંધી પણ નથી, તેમ અન્ય ધર્મવાદ્વી કાઈ મારા વિરોધી નથી. Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન 1. ૨૨૩ હું તે મધ્યસ્થતાથી બધા ધર્મ વિષે મનન કરીને વિનયથી સર્વ જીવેના હિત માટે કહું છું, કે હે મેક્ષગામી ભવ્ય જી ! જેન જેવું પૂર્ણ અને પવિત્ર દર્શન બીજું એકકે નથી. બઘાં દર્શને એમાં સમાય છે. વીતરાગ જે બીજો એકે દેવ નથી. એ જ એક સારો દેવ અથવા ઈશ્વર છે. માટે જો તમારે સંસારથી છૂટવું હોય તે એ સર્વજ્ઞ ભગવાતા કહેલા ઘર્મરૂપી કલ્પવૃક્ષને સેવે, તે ઉત્તમ ફળને પામશે. , , , , - - - + + + + + શિક્ષાપાઠ ૯૫. તરવાવબોધ, ભાગ ૧૪ જેનઘર્મનું માહાસ્ય બતાવે છે. જેનદર્શનના વિચારો એવા ખૂબીથી એક પછી એક સંકલનથી એટલે સંબંઘપૂર્વક ગોઠવાયેલા છે અને તેનાં શાસ્ત્રો એટલાં ગહન છે કે તેનું મનન કરતાં ઘણે કાળ વ્યતીત થઈ જાય. તેને સમજવા માટે સ્યાદ્વાદની યથાર્થ સમજણ જોઈએ. તે બીજું ઘર્મમાં નથી પણ માત્ર જેનમાં જ છે. તેને બરાબર અભ્યાસ કર્યા વિના ઉપર ઉપરથી જોઈને કેઈ એ અભિપ્રાય આપે કે બઘા ઘર્મ સરખા સાચા છે. અથવા કેઈ જેન ઘર્મનું ખંડન કરનાર પ્રતિપક્ષીના કહેવાથી જૈનધર્મની વિરુદ્ધ અભિપ્રાય આપે, તે યોગ્ય નથી. જેમ તળાવનું પાણી ઉપરથી સપાટ લાગે પણ ઊંડા ઊતરતાં તેને ભેદ સમજાય, તેમ જૈનધર્મનું યથાર્થ મનન કરતાં તેનું મહત્ત્વ સમજાય છે. જેનધર્મ જે જાણે ને સેવે તે પિતે જિન થઈ જાય. જેનના સિદ્ધાંત અખંડ –કેઈ ભૂલ ન કાઢી શકે તેવા, સંપૂર્ણ કંઈ બાકી રહે નહીં તેવા અને દયામય-દયાથી ભરપૂર છે. એ * * * - નાક - F * * ના .. * * * * * * * * * * * મા .ક . રતન : ! 9 - - - Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૨૪. મોક્ષમાળા-વિવેચન કઈ પારમાર્થિક એટલે મોક્ષ માટે જરૂરને વિષય નથી કે જે જૈનમાં ન હોય. વિશ્વના સર્વ તો છ દ્રવ્યમાં અને નવતત્વમાં આવી જાય છે. જેનતત્ત્વજ્ઞાન એક વિષયને અનેક ભેદ–અનેક ન નિક્ષેપથી પરિપૂર્ણ કહે છે. મેક્ષ માટે પ્રજનભત એટલે જરૂરનું તત્વ જૈન જેવું બીજા ધર્મોમાં ક્યાંય નથી. જેમ એક દેહમાં એક આત્મા છે તેમ આખી સૃષ્ટિમાં એક જૈનધર્મ જ સાચે છે. એમ કહેવાનું કારણ એ કે એ ઘર્મ પરિપૂર્ણ છે, રાગદ્વેષરહિત છે, સત્ય છે અને જગતના સર્વ જીવનું હિત ઇચ્છનાર છે. શિક્ષાપાઠ ૯૬, તવાવબોધ, ભાગ ૧૫ અહીં કૃપાળુદેવને કઈ કહે કે તમે જેનને સત્ય કહે છે અને બીજા ઘર્મોને અપૂર્ણ ને ઊતરતા કહો છે તે શાથી ? તેનું વિવેચન કરીને બતાવે. કૃપાળુદેવ કહે છે કે એ વિષે વિવેચન કરવા જેટલી આ પાઠમાં જગ્યા નથી; તે પણ થોડું થોડું આ વિષે હું કહેતે આવ્યો છું, છતાં જેમને એ વિષે શંકા હોય તેમણે જૈનના શાસ્ત્રો સાથે અન્ય ઘર્મના શાસ્ત્રો મધ્યસ્થબુદ્ધિથી સરખાવી મનન કરવા તે અગાઉ ઘર્મના મતભેદ ભાગ ૩'માં જાહેર કર્યા મુજબ જેનઘર્મ અવશ્ય સર્વોત્કૃષ્ટ અને સર્વપ્રણીત જણાશે. જૈનતત્વવિજ્ઞાની શાસ્ત્રોના ચાર ભેદ છે – (૧) ઘર્મકથાનુગ અથવા પ્રથમાનુગ, (૨) ચરણાનુગ, (૩) ગણિતાનુગ અથવા કરણનુગ અને (૪) દ્રવ્યાનુયેગ. અનુગ એટલે કથન. Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા–વિવેચન ૨૨૫ કઈ પ્રશ્ન કરે કે જે જેનઘર્મ સત્ય છે તે એ વિષે જગતના લેકે કેમ અજાણ રહે છે ? તેના ઉત્તરમાં કહે છે કે અનેક ઘર્મમની જાળ ફેલાયેલી છે. તેમાંથી સત્ય તત્વને વિવેકથી શેઘનારા કેઈક જ છે. વળી જેનઘર્મને લેકે જાણશે તે ઈશ્વરને જગતકર્તા માનવાની પિતાની શ્રદ્ધા ફરી જશે, તેથી એ ઘર્મો પરથી પણ લેકેની શ્રદ્ધા ઊઠી જશે. તેથી દયાનંદ સરસ્વતી વગેરેએ લેકેને પહેલેથી જ એવી ભ્રમભૂરકી આપી એટલે ભરમાવી દીઘા કે જેન તે નાસ્તિક છે. લેકે તે બિચારા ગભરુ ગાડર–ગાડરમાં વિચાર ન હોય, તેમાં પણ ગાડરનું બચ્ચું હોય તેને જેવા વિચાર કરવાને અશક્ત લેકે, જે કહ્યું તે માની લઈ જેન ઘર્મથી ભડકીને દૂર રહેવા લાગ્યા. પરંતુ જેઓએ જેનતત્વ વિષે થોડું ઘણું જ્ઞાન મેળવ્યું છે તેઓ તે સમજી શકે છે કે જેનમાં જ બઘા સત્ય તત્વના સિદ્ધાંતે રહેલા છે. તેથી જેને નાસ્તિક છે એમ કહેવું એ કેટલું અસત્ય અને પાપયુક્ત વચન છે એ સમજી શકાશે. શિક્ષાપાઠ ૯૭. તવાવબોધ, ભાગ ૧૬ જૈનધર્મને નાસ્તિક કહેનારા એવો મત ફેલાવે છે કે જૈન જગતકર્તા ઈશ્વરને નથી માનતા. જગતના મુખ્ય ધર્મો વેદાંત, ખ્રિસ્તી, મુસલમાન એક ઈશ્વરને જગતકર્તારૂપે માને છે. જેન જગતને અનાદિ અનંત માને છે તેથી જગતકર્તા નથી’ એમ કહે છે. એમ આખી દુનિયા એક ઈશ્વરને જગતકર્તા માને અને તેમ જે ન માને તે નાસ્તિક એમ કહેવાની પ્રથા હોવાથી એ વાત ભદ્રિક જનેને ઝટ ૧૫ Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૨૬ મોક્ષમાળા-વિવેચન બેસી જાય છે. જેને ઈશ્વરને તે માને છે, પરંતુ જગતકર્તારૂપે ઈશ્વરને નથી માનતા; તે પરથી ઈશ્વરને જ નથી માનતા એમ બેટી વાત ચલાવી. પણ તેઓ વિચાર કરતા નથી કે શા કારણથી જેન જગતર્તાની ના પાડે છે ? એમ એક પછી એક ભેદરૂપ વિચારથી એટલે રહસ્ય વિચારવાથી અથવા જુદા જુદા પ્રકારે વિચારવાથી, જેનની પવિત્રતા સમજી શકે. ઉપરછલું વિચારવાથી સમજાય નહીં પણ વિસ્તારથી ઊંડા ઊતરીને વિચારે તે જેનની મહત્તા સમજાય. વિચારવું જોઈએ કે જે મુક્ત થયા તે ઈશ્વર, જગત શા માટે રચે ? એમને જગત રચવાની જરૂર શી હતી ? કોઈ કહે લીલા રે અલખ અલખ તણી રે. લખ પૂરે મન આશ; દોષ રહિતને રે લીલા નવિ ઘટે રે લીલા દોષ વિલાસ. ત્રઋષભ” | (આનંદઘનજી – ૧) કેઈ એમ કહે છે કે અલખ એટલે જેનું સ્વરૂપ ઓળખવાને લક્ષ ન થઈ શકે એવા ભગવાને આ જગત રચવાની અલખ લીલા કરી છે અને તે અલક્ષ ભગવાન સૌની ઈચ્છા પૂરી કરે છે. પરંતુ એવા દોષરહિતને લીલા કરવી કેમ ઘટે ? લીલા એ તે દેલવાનનું કામ છે. જગતમાં ઉત્તમમાં ઉત્તમ ઈશ્વર તે દુઃખી કેમ કરે? કેઈ કહે કે કર્મથી જગત દુઃખી છે. તે પછી ઈશ્વરની જરૂર શી? જગત રચીને એમાં મોત જન્મજરામરણ શા માટે મૂક્યાં? કેઈ કહે એ ઈશ્વરની લીલા હતી. લીલા-નાટક તે કેઈને બતાવવા કરે. પણ ઈશ્વરને એ લીલા બતાવવી કેને હતી ? ભગવાનને જગતકર્તા માને તેને ઘર્મ કર્મ કંઈ | વિચારવાની જરૂર રહેતી નથી, કારણ બધું ઈશ્વર કરે છે. Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન ૨૨૭ તે ઈશ્વર કેણુ છે? તમે તેને ઓળખે છે ? એમ પૂછે છે. જગતના પદાર્થોને તમે ઓળખે છે ? તેને ક્યાંથી આણ્યા ? ક્યાં બેસીને, કઈ વસ્તુમાંથી ઈશ્વરે આ જગત રચ્યું ? તે કે ઈશ્વરે ઈચ્છા કરી તેથી આ જગત બની ગયું. તે એવી ઈચ્છા પહેલાં કેમ ન કરી ? ઈચ્છા એટલે શું ? જગત રચ્યું તે ઈશ્વર એક છતાં આટલા બધા ઘર્મ શા માટે કર્યો ? એકબીજાથી વિરુદ્ધ ઘર્મ પ્રવર્તન કરાવવાની જરૂર શી હતી ? એમ કરીને બઘાને બ્રમણમાં શા માટે નાખ્યા ? માને કે એ બધી બિચારા ઈશ્વરની ભૂલ થઈ, પણ એને મૂળથી ઉખેડનાર એટલે “જગતકર્તા ઈશ્વર નથી” એમ કહેનાર મહાવીર જેવા પુરુષને શા માટે ઉત્પન્ન કર્યા.? મહાવીર એકલા જ નહીં પણ અનંત વીશીના અનંત તીર્થક થયા, તેઓને ઘર્મ સ્થાપવા કેમ દીધે ? તેમને ઘર્મ શા માટે પ્રવર્તવા દીધે ? એમ હાથે કરીને પોતાના પગ પર કુહાડે મારવાનું–પિતાને વિરેઘ થાય એવું કરવાનું દોઢ ડહાપણ એટલે કે મૂર્ખાઈ શા માટે કરી ? " તેથી એમ સિદ્ધ થાય છે કે જગત અનાદિઅનંત છે. પ્રત્યેક પરમાણુ અને જીવ આદિ મૂળ દ્રવ્યો અનાદિ અનંત છે. પુદ્ગલ અને જીવન પર્યાય પલટાય તે રૂપે રચના, ચક્કસ નિયમને આધારે થાય છે. એ નિયમ કયા છે તે ભગવાને ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રુવથી જણાવ્યા. તેને અનુસરીને જૈન આગમની રચના ગણધરેએ તથા પૂર્વાચાર્યોએ કરી છે. તેમાં સૂક્ષ્મ જંતુથી માંડીને ઈશ્વરકેટિના જ સુધીનું વર્ણન કર્યું છે. એક રજકણ અથવા પરમાણુથી માંડીને ચૌદ રાજલેકનું વર્ણન જેમ છે તેમ કર્યું છે. એવા સર્વ પ્રો + ન = કૂક, ‘ ગામ - ક, Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૨૮ મોક્ષમાળા-વિવેચન ભગવાને કહેલા પવિત્ર ઘર્મને નાસ્તિક કહેનારા, અસત્યને પ્રવર્તાવવાથી કેવી અધોગતિ પામશે ! એ વિચારતાં કૃપાળુદેવને દયા આવે છે. શિક્ષાપાઠ ૯૮. તવાવબોધ, ભાગ ૧૭. સત્યાર્થપ્રકાશમાં દયાનંદ સરસ્વતીએ વેદાંત સિવાય બધા ધર્મો બેટા છે એમ કહ્યું છે. કૃપાળુદેવ કહે છે કે એ રીતે જેનને નાસ્તિક કહી ખંડન કરનારને પૂછી શકાય કે વેદાંત સાથે સરખાવતાં જેમનું તત્ત્વજ્ઞાન, તેને ઉપદેશ, તેનું આત્મજ્ઞાન પામવાનું રહસ્ય એટલે ગુરુગમથી મળતું અનુભવ, અને તેનું સશીલ એટલે સદાચાર તે વેદથી કઈ વસ્તુમાં ઊતરતે છે અને વેદ કઈ બાબતમાં જેનથી ચઢે છે ? તે તપાસે. આમ જ્યારે મર્મસ્થાન એટલે મુદ્દાની વાત પૂછીએ તે તેઓ જવાબ આપી શકે નહીં. તીર્થંકર, કેવલી વગેરે તથા પરંપરાએ થયેલા જ્ઞાની પુરુષે, જગતના જીને અહિંસા, સત્ય, આત્મજ્ઞાન અને ગૃહસ્થ તથા મુનિ દ્વારા પાળવાનાં મહાન સદાચારને ઉપદેશ આપી સૃષ્ટિને ઉદ્ધાર કરે છે, તે પુરુષો કરતાં અન્ય ધર્મને આચાર્યોને ચઢિયાતા કહેવા અને પરમેશ્વરને નામે સ્થાપવા અને જેનની અવર્ણ ભાષા બોલવી એટલે નિંદા કરવી, એ બધું અજ્ઞાન છે. પક્ષાપક્ષી થઈ ત્યાં પછી સત્ય રહેતું નથી. મારું તે સાચું એમ કરે ત્યાં મમત્વ છે, સત્ય તત્વ નથી. માટે કેઈ નિંદા કરે પણ આપણે સામી નિંદા ન કરવી. આપણે એ વિચારવું કે તેઓ મેહાંઘ હેવાથી એમ બેલે છે. Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન ૨૨૯ જૈનધર્મ એ સાચે વિશ્વધર્મ છે. તેનું તત્વજ્ઞાન ધર્મધ્યાન માટે અતિ ઉપયોગી છે. તેથી એ સત્ય ઘર્મને પ્રકાશ કરવા કૃપાળુદેવ દરેક ધર્મજિજ્ઞાસુને ભલામણ કરે છે કે તમે એન્યદર્શનનાં શાસ્ત્રો વાંચે છે તેમ જૈનદર્શનનાં શાસ્ત્રો પણ વાંચે, તેની તુલના કરે, પછી જે સત્ય લાગે તે અભિપ્રાય બાંઘો. આ કથન મમત્વરહિત અને ન્યાયપૂર્વકનું છે. - શિક્ષાપાઠ ૯૯. સમાજની અગત્ય અંગ્રેજોની ભૂમિ તે આંગ્લભૂમિ. તેમાં વસેલા તે આંગ્લભૌમિઓ. તેઓ રાજ્ય, વ્યાપાર, ઉદ્યોગ, હુન્નર વગેરે અનેક સંસાર સંબંધી કળા કૌશલ્યમાં વિય પામ્યા છે, તેનું કારણ શું? ઉત્તર :- તેઓ જે કામ હાથમાં લે તેમાં ખૂબ ઉત્સાહ રાખે અને બધા ભેગા મળીને સંપથી કરે. ઘણું માણસ સાથે મળીને સભાસમાજ કે કંપની સ્થાપીને કામ ઉપાડે. તેમાં સારું કામ કરનારને ઉત્તેજન આપે, અને નવીન નવીન શેઘ કરવાને ઉત્સાહ રાખે. તેથી તેઓએ પૈસા મેળવ્યા, ન્યાયનીતિથી કીર્તિ મેળવી અને રાજ્ય જીતી અધિકાર મેળવ્યો. કૃપાળુદેવ કહે છે કે એ એમના ઉદાહરણ ઉપરથી ઘનાદિ માટે કંપની કાઢવાને હું અહીં બંધ કરતે નથી પણ ઘર્મને માટે કહેવું છે કે સર્વજ્ઞ ભગવાને જે ગુપ્તતત્વ એટલે આત્મા સંબંધી બંધ કર્યો છે તે અજ્ઞાત દિશામાં આવી પડ્યો છે. તે બેઘ સર્વના જાણવામાં આવે તે સારુ મહાન આચાર્યોનાં રચેલાં શાસ્ત્રો જે ભંડારમાં પડ્યાં છે તે એકત્ર કરી છપાવી પ્રકાશિત કરવાં, તેમજ Rારૂ, , - - - - 8.44 +, . " Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૩૦ માક્ષમાળા–વિવેચન ગચ્છમતભેદ ટાળવા અને ધર્મવિદ્યાને પ્રફુલ્રિત કરવા માટે સદાચાર સેવનારા શ્રીમંત એટલે ધનવાન અને ધીમંત એટલે બુદ્ધિમાનાએ મળી એક મહાન સમાજની સ્થાપના કરવી, અને જૈન શાસનની ઉન્નતિ કરવા ભગવાને ઉપદેશેલા ધર્મ સ્યાદ્વાદશૈલીથી પ્રસિદ્ધિમાં આણવો. સ્યાદ્વાદમતનું ઢંકાયેલું તત્ત્વ એટલે તેના અપ્રગટ શાસ્ત્રો પ્રગટ થાય તા જન સમાજ જાણી શકે કે જૈનમાં શું તત્ત્વ છે. એ હેતુથી પરમકૃપાળુદેવના હાથે સ્થપાયેલ પરમશ્રુત પ્રભાવક મંડળ તરફથી સત્શાસ્ત્રોના પ્રકાશનની શરૂઆત થઈ હતી. લક્ષ્મી, કીર્તિ, અધિકાર તા લૌકિક છે પરંતુ ધર્મકળાકૌશલ્યથી તા સર્વ સિદ્ધિ એટલે મેક્ષ મળશે. મુખ્ય સમાજની અંદર પાછા ઉપસમાજ સ્થાપવા. પ્રકાશન વગેરેના કામેા માટે સમિતિએ સ્થાપે તે ઉપસમાજ. મતમતાંતરમતભેદની ખેંચાખેંચ તજી દેવી. વાડામાં મતભેદ છે અને સમાજમાં એકતા છે માટે સમાજમાં આવવું ચેાગ્ય છે. હું ઇચ્છું છું કે એમ થાય તેા આખા મનુષ્યમંડળનું લક્ષ સત્ય પ્રત્યે દોરાય અને મમત્વ જાય. અર્થાત્ મારું તે સાચું' એમ ન કરતાં ‘સાચું તે મારું' એવી ભાવનાથી ઘણા જીવાનું કલ્યાણ થાય. શિક્ષાપાઠ ૧૦૦, મનોનિગ્રહનાં વિઘ્ન મનરૂપી ઘેાડાને કેવી રીતે વશ કરવા ? મનરૂપી ઘેાડી જ્ઞાનરૂપી લગામવડે વશ થાય. મન વશ કરવામાં આ અઢાર Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૩૧ મોક્ષમાળા-વિવેચન " ૨૩૧ દેશે વિન્ન કરે છે. તેને જીતે તે પછી મન વશ થાય. * આ મોક્ષમાળામાં જે બેઘ કરવામાં આવ્યું છે, તેમાં મુખ્યપણે આટલું કહેવું છે કે આત્માને તારે; અને આત્માને તાર હોય તે તેને ઓળખ પડે માટે તે અર્થે તત્વજ્ઞાનને વિચાર કરે તથા સતશીલને સે. સતશીલ એટલે સારું શીલ, સદાચરણ. નિશ્ચયથી સતશીલ આત્મામાં સ્થિર થવું તે છે. એ કરવું હોય તે મનેનિગ્રહતા એટલે મનને સંયમ જોઈશે. પિતાને જે વૃત્તિ થાય તેને આધીન થઈ જાય, મન પર અંકુશ ન રાખે તે દેષ લાગે. મને નિગ્રહ કરવા મનને શ્રુતમાં રેકવું જોઈએ. લક્ષની બહળતા = ખાવું પીવું એ ટૂંકું લક્ષ છે નીચે ઢાળે જવું સહેલું છે; ઉત્તમ પુરુષે ઉત્તમ વસ્તુની ઈચ્છા કરે છે, અ૯પ તુચ્છ વસ્તુથી રાજી થતા નથી; મેક્ષ માટે જમ્યા છીએ તેને વિચાર કરે તે લક્ષની બહાળતા થાય. એ બહાળતામાં વિઘરૂપ અઢાર દેષ નીચે જણાવ્યા છે. (૧) આળસ – આત્મામાં સ્થિર રહેવારૂપ ઉત્તમ લક્ષ છે, તેમાં ન રહેવા દે, વિન્ન કરે એવું આળસ છે. આળસુ હોય તે ઊભે હેય તે બેસી જાય અને બેઠે હેય તે સૂઈ જાય. આળસુ માણસ સામાન્ય કામ પણ ન કરી શકે, નવરે બેસી રહે કે સૂઈ રહે તે પરમાર્થનું કામ તે ક્યાંથી કરી શકે ? (૨) અનિયમિત ઊંઘ – એ આળસ થવાનું કારણું છે. આળસુ માણસ ગમે ત્યારે ઊંઘે. રાત્રે નિયમિત બરાબર ઊંઘ ન આવે તે સુસ્તી રહ્યા કરે. એ સુસ્તી એ જ આળસ છે કે જેથી કામ કરવાને ઉમંગ ન થાય, જા* * * * - સા., આ કમા ન્ડ વક કરે Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૩૨ મોક્ષમાળા-વિવેચન ઉદ્યમ ન થાય. કૃપાળુદેવે પુષ્પમાળામાં ૬ કલાકની ઊંઘ કહી છે. (૩) વિશેષ આહાર – આહાર ભૂખ કરતાં ઓછા લેવું જોઈએ. તેને બદલે ભૂખ કરતાં વધારે આહાર લે તેથી ભાર થાય, શ્વાસ ઓછો લેવાય, સુસ્તી રહે. એને અતિમાત્રા આહાર કહે છે તેથી બ્રહ્મચર્યની વાડને ભંગ થાય. એથી મન જ્યાં રાખવું હોય ત્યાં ન રહે. (૪) ઉમાદ પ્રકૃતિ – મન સમપણે ન રહે, નિરંકુશ થાય. ફાવે તેમ બોલે, ફાવે તેમ ફરે, ખાય. ઊંઘમાં પણ સ્વમા આવે. એમ મન નિરંકુશ ન થવા દેવું. મન વિષયભેગમાં ચઢી ગયું તે ત્યાંથી પાછું વળે નહીં. કોથાદિને લઈને ઉન્માદ થાય. કોદાદિ કષાયેનું જોર વધી પડે ત્યારે મન વશ ન રહે. ન કરવાના વિચાર આવ્યા કરે, મનને ઉન્માગે લઈ જાય. એવી ટેવ પડે તે ઉન્માદ પ્રકૃતિ કહેવાય. એ એક પ્રકારનું ગાંડપણ અથવા મનસ્વીપણું છે. ઘડી ઘડીમાં મિજાજ બેઈ બેસે. કેઈ કહે તે સહન ન થાય. ' (૫) માયાપ્રપંચઃ – અનેક પ્રકારની આડાઅવળી યુક્તિઓમાં મન રેકાય તેથી તુચ્છ વસ્તુને ભૂલી સંસારની વિસ્મૃતિ કરવી છે તે ન થાય, તેથી લક્ષની બહળતા ન થાય. કાવતરાં કરે, પછી તે પાર ન પડે ત્યાં સુધી બીજું સૂઝે નહીં. જન્મમરણથી છૂટવાની ભાવના ન થાય. ક્ષણિક વસ્તુઓમાં મન રેકાય તેથી સર્વ જીવ પ્રત્યે સમભાવ ન આવે અર્થાત્ પિતાના સ્વાર્થથી બીજાને દુઃખ થાય છે એવા ઉદાર વિચાર ન આવે. Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - મેક્ષમાળા-વિવેચન ૨૩૩ (૬) અનિયમિત કામ – નિયમિત કામ ન કરે તો પછી કામનાં ઢગલા થાય. તેથી એની ચિંતા થાય અને એમાં ને એમાં ચિત્ત રહે. કામને જે રહ્યા કરે તેથી મોક્ષને લક્ષ પછી રહેતું નથી. નિયમિત કામ કરે તેને વધારે કામ થાય અને ફિકર ચિંતા ન થાય. (૭) અકરણીય વિલાસ – જરૂરત ઉપરાંતની વસ્તુઓને વિલાસ કહે છે. જ્ઞાની પુરુષેએ ન કરવાનું કહ્યું હોય તે કરે તે અકરણીય વિલાસ અથવા ન કરવા ગ્ય એવા બિનજરૂરી ભેગ તે અકરણય વિલાસ. નહીં કરવા જેવા વિલાસ – મજશેખમાં બેટી થાય તે આત્માનું કરવાનું રહી જાય. જેની જરૂર નથી તેવી વસ્તુઓ ચા, પાનસેપારી, વધારે પડતું નાહવું ઘેવું, સિનેમા, ફરવા જવું વગેરે એ મુમુક્ષુને જરૂરનાં નથી. એવા કામેની ટેવ પડે તે પછી આત્માનું કામ ન થાય. સાતે વ્યસન, કુટે અને બધાં પાપ તે અકરણીય વિલાસ છે. (૮) માન – માન ન હોય તે અહીં જ મેક્ષ હોય. મેક્ષને અને માનને વેર છે, “મેહનવરને માન સંગાથે વેર જે.” માનમાં અંદરથી મનમાં ને મનમાં અહંકાર રહ્યા કરે. અહંભાવના વિચાર હોય ત્યાં સુધી બીજા પ્રત્યે દ્વેષ હલકી દૃષ્ટિ રહે અને હું સમજુ છું, એમ સંકુચિત રહે. (૯) મર્યાદા ઉપરાંત કામ – પિતાની શક્તિ હોય તેના કરતાં વધારે કામ હોય તે મર્યાદા ઉપરાંત કોમ. પિતાથી થઈ શકે એનાથી વધારે કામ હોય તે પણ ચિત્ત સ્થિર ન રહે. બે કામ વચ્ચે વિચારને અવકાશ કરે પન - - - - - Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૩૪ મેક્ષમાળા-વિવેચન રાખે. એક કામ પછી તરત બીજું કામ ન કરવું. નવરા રહેવું એમ કહેવું નથી, પણ પરમાર્થ માટે અવકાશ રાખે. એકથી ચાલે તે બે દુકાન ન કરે. મર્યાદાથી અધિક વ્યવહારકામ ન રાખે. જે કામ માટે જન્મ્યા છીએ તેને વિચાર રહેવું જોઈએ. (૧૦) આપવડાઈ – પિતાની પ્રશંસા પિતે કરે તે આપવડાઈ. તે માનને બીજો ભાઈ – બીજો પ્રકાર છે. માન હોય તેટલા પ્રમાણમાં આપવડાઈ થાય. માન વધારવા માટે પિતાના વખાણ કરે. જે ઉત્તમ હોય તે પિતાના વખાણ ન કરે. કવચિત્ અભિમાનરહિતપણે ખરી વાત પ્રસંગોપાત્ત કરે તેમાં આપવડાઈને હેતુ નથી. પરંતુ હું કેમ સારે દેખાઉં ? મને લેક કેમ વખાણે? એમ વિચારે ત્યાં પરમાર્થષ્ટિ નથી. (૧૧) તુચ્છ વસ્તુથી આનંદ – જગતની બધી વસ્તુઓ તુચ્છ છે. તેમાં આનંદ માને તે તુચ્છ વસ્તુથી આનંદ. એવા જીવને જ્ઞાની પુરુષને વચનમાં આનંદ આવે નહીં. તુચ્છ વસ્તુથી આનંદ માને છે તેને ઉચ્ચ વસ્તુથી જે આનંદ છે તેની ખબર નથી. ઈન્દ્રિયની બાહ્ય વસ્તુઓમાં જીવને લક્ષ છે. તેથી આ વસ્તુ વિલાયતથી આવ્યું છે એમ મહત્તા માને. પરંતુ જ્ઞાની પાસે છે તે ઉત્તમ વસ્તુ છે. તેની ખબર નથી તેથી તુચ્છ વસ્તુ મેળવવા પ્રયત્ન કરે એમાં જ રંજાયમાન થાય અને એની જ વાત કરે. જેથી મિક્ષસુખ એ ઉત્તમ લક્ષ છે તે તરફ એનું લક્ષ ન જાય. જગતની વસ્તુઓ તુચ્છ છે એમાં ચિત્ત જાય તે આત્મામાં ચિત્ત ન આવે. Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - જ ન . * - - - - - - - *** * * * મોક્ષમાળા-વિવેચન ૨૩૫ (૧૨) રસગારવલુબ્ધતા – રસ કરીને ગર્વ કરે અને તેને પાછો લેભ રાખે તે રસગારવલુબ્ધતા. બધી ઈન્દ્રિયને પિષનાર જીભ છે. રસલુબ્ધ જીવને ખાવાના જ વિચારો આવે અને બે શાક વિના ખાઈએ નહીં, એમ મોટાઈ માને. એ તુચ્છ વસ્તુને જ પ્રકાર છે. જીભ બધી તુચ્છ વસ્તુનું મૂળિયું છે. એને લઈને “રસદેવ નિરંજન ભુલાઈ જાય છે. શાંતરસમય ઘર્મ–કષાયરહિત આત્માની પરિણતિ એ ખરે અમૃત જે રસ છે. બીજા રસથી ઉદાસ થાય તે એ રસ મળે. “પુદ્ગલઅનુભવ ત્યાગથી, કરવી જસુ પરતીત.” (આનંદઘનજી-૪) (૧૩) અતિગ – જરૂર પડે તેટલું લે તે સામાન્ય ભેગ. તેથી ઉપરાંત કરે તે અતિભેગ. અકરણીય વિલાસમાં અન્યાય છે અને અતિભેગમાં વધારે પડતું લે તેથી મન વશ થાય નહીં. જરૂરની વસ્તુમાં પણ સંતોષ જોઈએ, તેને બદલે અતિભેગ. એનું ફળ દુઃખ આવે. રેગ થાય, મરી જાય પણ તે વાસના ન જાય. જેમ જેમ વિષયે ભેગવે તેમ તેમ તૃષ્ણા વઘતી જાય. અતિભેગવાળે પછી ઝૂરે પાંચે ઈન્દ્રિયેના વિષયે એવા છે. એથી આત્માના સુખ તરફ વૃત્તિ ન જાય. ** ***** *પ ક ક ાધ નો ---- - - - - ---- - (૧૪) પારકું અનિષ્ટ ઈચ્છવું – બીજાનું બૂરું ઇચ્છવું તે. એવા જ કેઈનું સારું ન જોઈ શકે. પારકાં તે બધાં ઘણાં છે, તેથી જ્યાં સારું જુએ ત્યાં એ વિકલ્પ આવે છે એનું કેમ બગડે. એ અનિષ્ટ ઈચ્છવામાં, પારકી પંચાતમાં જ બેટી થાય જેથી ઈષ છેષ થાય, Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૩૬ મેક્ષમાળા-વિવેચન અને નિંદા કરે. જે બીજાનું બૂરું ઈચ્છે તેનું મન કદી વશ થાય નહીં. (૧૫) કારણ વિનાનું રળવું – કારણ વિના રળ હોય તેને ત્યાગવૃત્તિ આવે નહીં અને મન વશ થાય નહીં. “શ્રીમંત હે તે પૈસાના ઉપયોગને વિચારજે, રળવાનું કારણ આજે શોધીને કહેજે.” એમ પુષ્પમાળામાં છે. એટલે આજીવિકા જેટલું હોય તે રળવાનું કારણ વિચારી જજે. ઘન સાથે આવવાનું નથી. જેને લઈને આખી જિંદગી રળવામાં ગાળે છે. લેભને તે અંત નથી. છોકરાં માટે રળે, પણ તેના નસીબમાં હોય તે જ પહોંચે. (૧૬) ઝાઝાને સ્નેહ :- ઘણા સાથે સ્નેહ રાખે, ઓળખાણ હોય તેનું મન નવરું રહે નહીં. બધે ખોટી થાય તેથી ધર્મને વખત ન મળે. (૧૭) અગ્ય સ્થળે જવું – જ્યાં આપણા મનને વિકાર થાય તેવી જગ્યાએ જવું નહીં. ત્યાં જાય તે લેકે નિંદે અને મનમાં ભય રહે તેથી આત્માને લક્ષ ચૂકી જાય. (૧૮) એકે ઉત્તમ નિયમ સાધ્ય ન કર :ઉત્તમ નિયમ = ઉત્તમ પુરુષ પાસે લીધેલ નિયમ. જ્ઞાનીએ કહેલી આજ્ઞા ન આરાધે તે તેને મોક્ષની ગરજ નથી. મેક્ષ આપે એ નિયમ તે ઉત્તમ નિયમ. તેથી લક્ષની બળતા થાય. અઢાર પાપસ્થાનક છોડવા હોય તેણે આ અઢાર દેષ છેડવા જોઈએ. આ બધા દોષે જવાનું કારણ એક Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન ૨૩૭ સત્સંગ છે. આ અઢાર વિદ્યો છે. તેમાં જીવ જ્યાં સુધી દેરાયેલ છે ત્યાં સુધી અઢાર પાપસ્થાનક ક્ષય થવાના નથી. આળસુ હોય તે પાપ ટાળી શકે નહીં, અનિયમિત ઊંઘ હોય તે ગમે ત્યાં ઊંધ્યા કરે. વિશેષ આહારવાળાને વઘારે ઊંઘ હેય અને આહારમાં જ ચિત્ત હોય. તેને સારું ખાવાનું કરવા આડે પાપ ટાળવાની વૃત્તિ ન થાય. ઉન્માદથી પાપ બંઘાય. માયાપ્રપંચી લેકેને સારું દેખાડવા, પાપ ઢાંકવા પ્રયત્ન કરે; પણ પાપ ટાળે નહીં. અનિયમિત કામથી નવરે જ ન થાય. કામ પતાવે નહીં, તેથી દો ટાળવાને વખત ન મળે. અકરણીય વિલાસવાળ પણ દોષ ને ટાળે. માનવાળાને દોષને વિચાર ન આવે. આટલું આટલું કરું છું એમ પિતાને માટે માને. તેથી માન મેળવવા પણ દોષ કરે. મર્યાદા ઉપરાંત કામ હોય ત્યાં પિતાને વિચાર કરવાને વખત ન મળે. આપવડાઈવાળો પણ માનવાળાની જેમ દે ને ટાળે. પિતાની બડાઈ હાંક્યા કરે. જૂઠું બેલાશે તે પાપ લાગશે એ વિચારે નહીં. તુચ્છ વસ્તુમાં વૃત્તિ હોય ત્યાં સુધી દોષ ટાળવામાં રસ ન આવે. રસગારવ અને રસલુબ્ધતાને કારણે ઘણાં દો થાય. દારૂ, માંસ વગેરે બાવીસ અભક્ષ્ય પણ સેવે. અતિભેગમાં પોતાના દોષ ન સાંભરે. પાપ કરીને પણ ભેગ ભેગવે. પારકું અનિષ્ટ ઈચ્છ, પારકા દેષ જુએ તેથી પિતાને દોષ ન દેખાય. કારણ વિનાનું રળવું એ લેભ છે. લેભે સર્વ નાશ થાય. ઝાઝાને સ્નેહ – ઘણુનું માને તેથી તેઓ એની પાસે પાપ પણ કરાવે. અયોગ્ય સ્થળે જવું – તે પાપનું કારણ છે. એક ઉત્તમ ગુણ-નિયમ હોય તે બધા દેષને કાઢે Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૩૮ મોક્ષમાળા-વિવેચન - આ દેશે ગયા વિના અઢાર પાપસ્થાનક ન જાય. આ અઢાર દે જવાથી મન વશ થાય, તેથી ઘારેલી સિદ્ધિ-મેક્ષ થઈ શકે છે. અઢાર દેષમાં મન જતું હોય ત્યાં સુધી આત્મસાર્થક-આત્મહિત ન થાય. અતિગ છોડી ગૃહસ્થ અવસ્થાના સામાન્ય ભેગ પણ નહીં પરંતુ મુનિનું કેવળ ભગત્યાગવત જેણે લીધું છે અને એ એકે દેશનું મૂળ જેના હૃદયમાં નથી તે મહાત્મા છે. શિક્ષાપાઠ ૧૦૧. સ્મૃતિમાં રાખવા યોગ્ય મહાવાક્યો જે આખી મોક્ષમાળા વાંચી જાય તેને આ દશ મહાવાક્યો યાદ રાખવા જેવા છે. મહાવાક્યો એટલે જેનું ફળ મહાન હોય તે. (૧) એક ભેદે નિયમ એ જ આ જગતને પ્રવર્તક છે : જગતને પ્રવર્તક ઈશ્વર નથી એમ આગળ કહ્યું હતું તેમાં શંકા થાય, તે સર્વના ખુલાસારૂપ આ વાક્ય છે. એક ભેદે = એક અપેક્ષાએ દરેક પદાર્થમાં જે ઘર્મો છે તે પ્રમાણે તે પ્રવર્તે છે. જેમ ગેળા ગળે લાગે, લીંબડો કડે લાગે એમ જગતમાં નિયમ સર્વત્ર દેખાય છે. તેથી કઈ જગતકર્તારૂપે ઈશ્વરની જરૂર નથી. નિયમને લઈને જગત પ્રવર્તે છે. ચાવી પ્રમાણે ઘડિયાળ ચાલે તેમ નિયમ પ્રમાણે જગત ચાલે છે. તેમ પુણ્ય પાપ કર્મ પણ તેના નિયમ પ્રમાણે ચાલે છે. “આ તે અખંડ સિદ્ધાંત માનજે કે સંગ, વિયોગ, સુખ, દુઃખ, ખેદ, આનંદ, અણરાગ, અનુરાગ, ઇત્યાદિ લેગ કેઈ વ્યવસ્થિત _ * * * * * * * Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૩૯ મોક્ષમાળા-વિવેચન કારણ (નિયમ) ને લઈને રહ્યા છે.” (૨૧–૧) અહીં મુખ્યપણે કર્મના નિયમે વિષે કહેવું છે. આ કર્મગ્રંથ નિયમે જ બતાવે છે. અમુક ભાવ કરવાથી અમુક કર્મ બંધાય, તે ભેગવવાનાં અમુક સ્થાન હોય ઈત્યાદિ નિયમ છે. દરેક વસ્તુમાં જે ગુણે હોય તે નિયમથી પરિણમે છે. ફળદાતા ઈશ્વર તણી, એમાં નથી જરૂર; કર્મ સ્વભાવે પરિણમે, થાય ભેગથી દૂર. તે તે ભાગ્ય વિશેષનાં, સ્થાનક દ્રવ્ય સ્વભાવ; | ગહન વાત છે શિષ્ય આ, કહી સંક્ષેપે સાવ.” (૨) જે મનુષ્ય પુરુષના ચરિત્રરહસ્યને પામે છે તે મનુષ્ય પરમેશ્વર થાય છે : મહાપુરુષોએ પરમપદ કેમ પ્રાપ્ત કર્યું છે જેને સમજાય તે પણ તે જ પદને પામે છે. મહાપુરુષોએ, જ્યારથી સમ્યક્દર્શન થાય ત્યારથી એક આત્માને નિશ્ચય કર્યો હોય છે અને તેમાં જ પુરુષાર્થ કરે છે. પુરુષને શું કરવાની તાલાવેલી લાગી છે એમ સમજાય તે તેને . પણ તેમ કરવાની ભાવના થાય. મહાપુરુષ કર્મ કેમ છૂટે, એ લક્ષથી પ્રવર્તે છે. રાગદ્વેષ રહિત થવું એ જ સપુરુષના ચરિત્રનું રહસ્ય છે. સ્વસ્થ શાંત પરિણામ રાખી આત્માને સ્થિર કર, સહજસ્વરૂપે જીવની સ્થિતિ થવી એ જ જન્મ-મરણ ટળવાને ઉપાય છે. ત્યાં અભ્યતર ચારિત્ર છે રાગદ્વેષ ઘટાડવા માટે સર્વ જપ, તપ, વ્રતાદિ કરવાના છે. પુરુષની દશામાં એકરૂપ થઈ જવું તે પરાભક્તિ છે. બીજા ઘર્મમાં જગતકર્તારૂપે એક ઈશ્વર માને તેથી પરમેશ્વર કેઈ ન થાય. જેમાં તે દરેક જીવ માટે - - * જ્ય ક .ક. કન --- -- - , - - - - - *: * Mr. . . :: નો Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૪૦ મેક્ષમાળા-વિવેચન પરમેશ્વર થવાની છૂટ છે. શુદ્ધ સ્વભાવમાં આવે તે મનુષ્ય ઈશ્વર થાય. ઈશ્વર અને પરમેશ્વરમાં ભેદ નથી. તેમ છતાં ગુણસ્થાનની અપેક્ષાએ ચેથા ગુણસ્થાનથી ઈશ્વર અને તેરમા ગુણસ્થાને પરમેશ્વર કહેવાય એમ ભેદ છે. પરમેશ્વર થાય તે સંપૂર્ણ સુખી થાય. તેથી વિપરીત શું? તે કહે છે – (૩) ચંચળ ચિત્ત એ જ સર્વ વિષમ દુખનું મૂળિયું છે : સંકલ્પવિકલ્પ એ જ દુઃખનું મૂળિયું છે. મન ચંચળ રહ્યું તે બધું દુઃખ જ આવવાનું. જગતના બધા દુઃખે છે તે સમતા ન રહેવા દે તેવા વિષમ છે, “આત્મપરિણામની અસ્વસ્થતાને શ્રી તીર્થંકર અસમાધિ કહે છે. આત્મપરિણામની સ્વસ્થતાને શ્રી તીર્થકર સમાધિ કહે છે. સમાધિ એ જ સુખ છે. “આત્મપરિણામની સહજ સ્વરૂપે પરિણતિ થવી તેને શ્રી તીર્થંકર ઘર્મ કહે છે. આત્મપરિણામની કંઈ પણ ચપળ પરિણતિ થવી તેને શ્રી તીર્થકર કર્મ કહે છે.” (પ૬૮) (૪) ઝાઝાનો મેળાપ અને થોડા સાથે અતિ સમાગમ એ બને સમાન દુ:ખદાયક છે : જેને વધારે ઓળખાણ છે તેને વધારે દુઃખ છે. ઘણા માણસને મેળાપ હોય તે બઘાનું મન સાચવવું પડે, બધાની વાત યાદ રાખવી પડે તેથી મન ચંચળ રહે. તેમજ થોડા સાથે અતિમેળાપ રહે તે પણ વધારે દુઃખદાયક છે. ઘેડા સાથે અતિપરિચયથી અવજ્ઞા થાય, સામાન્યપણું થાય કે પ્રતિબંધ થાય. સંસાર જેને છોડ છે તેને બેય છોડવા જેવા છે. આ સંસારની અપેક્ષાએ વાત કહી. હવે મોક્ષની વાત કહે છે. Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ માક્ષમાળા–વિવેચન ૨૪૧ (૫) સમસ્વભાવીનું મળવું એને જ્ઞાનીએ એકાંત કહે છે. સમસ્વભાવી – મેાક્ષની ઇચ્છાવાળા મળે ત્યાં ઘણા કે થોડા હાય તા પણ એકાંત છે. સત્સંગમાં સંસારને સ્વાર્થ કે વિષયની વાત ન ડાય; પણ છૂટવાના આશય, રુચિ હાય તેથી એકાંત છે. મેળા, નાટક જોવા જાય ત્યાં આશય, રુચિ ભિન્ન ભિન્ન હોય છે. જયાં સ્વાર્થ અને વિષયની વાત હાય ત્યાં સમસ્વભાવતા નથી. (૬) ઇન્દ્રિયા તમને જીતે અને સુખ માના તે કરતાં તેને તમે જીતવામાં જ સુખ, આનંદ અને પરમપદ પ્રાપ્ત કરો:અજ્ઞાની, માહને લઈને ઇન્દ્રિયાની આધીનતામાં સુખ માને છે ભાગમાં સુખ માને છે. એમ અનાદિકાળથી જીવ ઇન્દ્રિયાના ખાડામાં પડ્યો છે. જ્ઞાની જાણે છે કે ઇન્દ્રિયા આપણને વશ કરે છે તે દુઃખ છે. તેને જીતવાથી જ સુખ અને પરમપદ મોક્ષ પ્રાપ્ત થાય. ઇન્દ્રિયાને જીતવી એ ખરા પુરુષાર્થ છે. મનને જીતે તે ઇન્દ્રિયાને જીતે. મનને જીતવા ૧૮ દોષ કહ્યા તે તજવા. પાંચ ઇંદ્રિયાને જીતવારૂપ સાધુપણું પાળવાથી પરમપદ - મેક્ષ પ્રાપ્ત થાય. આત્મા આત્મામાં રહે તે પણ પરમદું છે. - (૭) રાગ વિના સંસાર્ નથી અને સસાર વિના રાગ નથી : રાગ એ માહના વિકલ્પ છે. જ્યાં તેના ત્યાગ કર્યો ત્યાં સંસાર જ નથી. રાગથી સંસાર થાય છે. દ્વેષની મર પડે છે અને તે દોષ છે એમ જણાય છે. પણ રાગ સૂક્ષ્મ ~~છે તેથી ખબર પડતી નથી, તેથી તે દોષરૂપ લાગતો નથી. ૧૬ Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૪૨ મોક્ષમાળા-વિવેચન ગૌતમસ્વામીએ રાગ મૂક્યો તે કેવળજ્ઞાન પ્રગટયું. દસમે ગુણસ્થાને લેભને નાશ થાય ત્યાં સુધી રાગ રહે. જેને રાગ ગમે તેને વીતરાગ કહ્યા છે. (૮) યુવાવય સર્વસંગપરિત્યાગ પરમપદને આપે છે: યુવાવયમાં ઘણું ભૂલે થાય છે. યુવાવયમાં મેહનું બળ વધારે હોય છે તેથી કર્મ બાંધી લે છે. તે વયમાં શરીર ઉપર કાબૂ હોય છે પણ તે બળ બધું ક્ષણિક વસ્તુમાં નકામું જાય છે. જે તે વયમાં સમજણ આવી જાય અને ત્યાગ કરે તે પછી પુરુષાર્થ કરીને મેહને જીતે અને તેથી મિક્ષ થાય. તે વખતે ઘણી ઘર્મભાવના હોય તે જ સર્વસંગપરિત્યાગ થાય. પણ પુરુષને યોગ હોય તે જ તેમ થઈ શકે અને સાચી મેક્ષની ઈચ્છા જાગે. યુવાવયંમાં ઘન, સ્ત્રી, છોકરાં માટે પુરુષાર્થ થાય છે, તેને બદલે ઘર્મ કમાવા સર્વસંગપરિત્યાગ કરે તે ઘણે અવકાશ હેવાથી પુરુષાર્થ કરી શકે અને તે વયમાં બળ વિશેષ હેવાથી કર્મ ક્ષય કરી પરમપદ-મક્ષ મેળવે. () તે વસ્તુના વિચારમાં પહોંચે કે જે વસ્તુ અતપ્રિય સ્વરૂપ છે : યુવાવયમાં ત્યાગ કરીને બહારના ચારિત્રમાં ખોટી ન થઈ રહે પરંતુ મુખ્યપણે અતક્રિય એવું પિતાનું આત્મસ્વરૂપ છે તેને વિચાર કરે. (૧૦) ગુણીને ગુણમાં અનુરક્ત થાઓ : જેમને શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપ પ્રાપ્ત થયું છે એવા આત્મજ્ઞાની તે ખરા ગુણ છે. તેમના ગુણેમાં અનુરક્ત થવું Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મેાક્ષમાળા–વિવેચન ૨૪૩ ခုခု એ ખરી ભક્તિ છે. રાગને જીતવા પ્રશસ્ત રાગની છે. પ્રશસ્ત પુરુષની ભક્તિ કરા, તેનું સ્મરણ કરા; ગુણચિંતન કરી.” (૮૫) મુખ્યત્વે સમ્યક્દર્શનજ્ઞાનચારિત્ર એ ગુણુ છે. માર્ગાનુસારીમાં પણ સરળતા, પવિત્રતા વગેરે ગુણા હોય. ગુણુ જોતાં આવડે તે ગુણ પ્રાપ્ત થાય. માક્ષે ગયા છે તેના ગુણા યાદ આવે તેા બધા દોષો ધોવાઈ જાય. શિક્ષાપાઠ ૧૦૨. વિવિધ પ્રશ્નો, ભાગ ૧ કૃપાળુદેવ કહે છે કે આ મેાક્ષમાળા તમે ભણી ગયા. હુવે હું કેટલાક પ્રશ્નો નિગ્રંથ પ્રવચનાનુસાર—આગમ અનુસાર ઉત્તર આપવા માટે પૂછું છું. (૧) ધર્મની અગત્ય શી છે ? આત્માના ઉદ્ધાર કરવા માટે ધર્મની જરૂર છે. ભક્તિ અને ધર્મમાં ફેર શું ? ભક્તિ એ પ્રવૃત્તિરૂપ છે. ધર્મ એ નિવૃત્તિરૂપ છે એટલે ધર્મમાં બધેથી છૂટીને આત્મામાં આવવાનું છે. શા માટે ? અનાદિ કર્મજાળ ટાળવા માટે (૨) જીવ પહેલા કે કર્મ ? અનાદિકાળથી જીવ કર્મવાળા છે. ખાણમાં સાનું પહેલેથી માટી સાથે વળગેલું છે. તેને ચેાખ્ખું કરે ત્યારે જુદું થાય. તેમ જીવ અને કર્મ અને અનાદિકાળથી સાથે છે. જીવ અનાદિથી એના એ છે. કર્મે છે તે પ્રવાહથી અનાદિ છે. જીવ એ પહેલા કહીએ તા તે શુદ્ધ હાય તા તેને કર્મ વળગે શી રીતે ? અને કર્મ પહેલાં કહા તો જીવ વગર કર્મ કર્યો કાણે ? એ ન્યાયથી બન્ને અનાદ્દિકાળથી છે. Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૪૪ . ક - મનન 8 મોક્ષમાળા-વિવેચન (૩) જીવ રૂપી કે અરૂપી અપેક્ષાએ રૂપી અને અપેક્ષાએ અરૂપી એમ સ્યાદ્વાદ છે. જીવનું મૂળ સ્વરૂપ તે અરૂપી છે. વ્યવહારથી રૂપી કહેવાય. જ્યાં સુધી એને રૂપીને સંગ છે ત્યાં સુધી વ્યવહારથી રૂપી છે, પણ નિશ્ચયથી અરૂપી છે. (૪) રૂપી શાથી? અને અરૂપી શાથી ? રૂપી સાથે સંબંધમાં આવ્યો તેથી રૂપી કહ્યો. દેહના નિમિત્તે આત્મા રૂપી કહેવાય છે. દેહ છે તે પુદ્ગલ છે અને પુદ્ગલ છે તે રૂપી છે. પણ ખરી રીતે તે આત્માનું અતિક્રિય રૂપ છે એટલે સ્વસ્વરૂપે અરૂપી છે. (૫) દેહ નિમિત્ત શાથી છે? બાંધેલા કર્મને ફળથી. જે કર્મ બાંધ્યાં હોય તે ભેગવવા માટે દેહ મળે છે. (૬) કર્મની મુખ્ય પ્રકૃતિએ કેટલી છે ? આઠ છે. (૭) કઈ કઈ? તેનાં નામ-જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય, વેદનીય, મેહનીય, નામ, ગોત્ર, આયુષ્ય અને અંતરાય. (૮) એ આઠે કર્મની સામાન્ય સમજ કહે. ઉત્તર : પ્રકૃતિ એટલે સ્વભાવ. જ્ઞાનાવરણીય જ્ઞાનને આવરણ કરે, જ્ઞાન થવા ન દે. દર્શનાવરણીય દર્શનને આવરણ કરે, પ્રગટ થવા ન દે. વેદનીય શાતા અશાતારૂપ છે. તેનાથી આત્માની અવ્યાબાધ સુખરૂપ શક્તિ રેકાઈ રહે છે. મેહનીયા આત્માને પિતાના સ્વભાવમાં રહેવા ન દે. શરીરની રચનાનું કારણ તે નામકર્મ છે. તેથી ઘેડો ગાય વગેરે નામ પડે શરીર એ તે કર્મ છે, કર્મરૂપ નથી. પણ તેની રચના નામકર્મને આધારે થાય છે. ગોત્ર–શેષણ, ઊંચ નીચ એમ Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા–વિવેચન ૨૪૫ જાહેર થવાનું કારણ તે ગોત્રકર્મ. આયુષ્ય – એક શરીરમાં જકડી રાખે. એક આયુ ભેગવાઈ રહે તે પહેલાં બીજા ભવનું આયુ બંઘાઈ જાય તેથી બીજે ભવ થાય. તેથી મોક્ષે જતાં પણ રેકે. અંતરાય – દાન, લાભ, ભેગ, ઉપભેગ અને વીર્ય શક્તિઓ સંપૂર્ણ પ્રગટવામાં વચ્ચે આવે, વિબ્ર કરે તે. શિક્ષાપાઠ ૧૦૩, વિવિધ પ્રશ્નો, ભાગ ૨ (૯) એ કર્મો ટળવાથી આત્મા ક્યાં જાય છે ? અનંત અને શાશ્વત મોક્ષમાં. અનંત એટલે જેને અંત નથી અને શાશ્વત એટલે અનંત સિદ્ધની અપેક્ષાએ સદાય, અનાદિ અનંત. (૧૦) આ આત્માને મોક્ષ કઈ વાર થયું છે? ના. (૧૧) કારણ? મોક્ષ થાય પછી કર્મ ન વળગે તેથી ફરી જન્મે નહીં. તમે જમ્યા છે તે બતાવે છે કે તમારા આત્માને મેક્ષ પહેલાં કેઈ વાર થયું નથી. (૧૨) કેવલી અથવા જીવન્મુક્તનાં લક્ષણ શું ? જેમણે જ્ઞાનાવરણય, દર્શનાવરણીય, મેહનીય અને અંતરાય એ ચાર ઘનઘાતી કર્મ ક્ષય કર્યો છે અને આયુષ્ય, નામ, ગેત્ર અને વેદનીય એ ચાર અઘાતી કર્મ જેમણે પાતળા પાડ્યાં છે અર્થાત્ જે “બળી સીદરીવ’ રહ્યાં છે. જેમ રાખરૂપ થયેલી સીંદરી દેખાય પણ તે બાંધી શકે નહીં, પવન આવે તે ઊડી જાય તેમ. મેહને લઈને એ કર્મો Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૪૬ " મોક્ષમાળા-વિવેચન અસર કરે છે. મેહ ક્ષય થયા પછી અર્થાત્ કેવળજ્ઞાન થયા પછી આત્માને અસર કરી શકતાં નથી. (૧૩) ગુણસ્થાન કેટલા છે? ચૌદ. (૧૪) તેનાં નામ કહો? ઉત્તર –પહેલું મિથ્યાત્વ ગુણસ્થાનક–સામાન્ય રીતે એકેન્દ્રિય વગેરે બધા અજ્ઞાની જીવે મિથ્યાત્વમાં હોય છે. જ્યાં સુધી મિથ્યાત્વ પ્રકૃતિને ઉદય હોય ત્યાં સુધી મિથ્યાત્વ ગુણસ્થાનક હોય. આ મિથ્યાત્વ ગુણસ્થાનકને અંતે ૧૬ પ્રકૃતિ ન બંધાય. બીજું સાસ્વાદન ગુણસ્થાનક – સાસ્વાદન એટલે સમકિત વમી નખે છતાં સમકિતને સ્વાદ રહે. એમાં અનંતાનુબંધીને ઉદય હોય છે. આ બીજા સાસ્વાદન ગુણસ્થાનકને અંતે પચ્ચીસ પ્રકૃતિ ન બંઘાય એટલે ગુણ પ્રગટે. એમ દરેક ગુણસ્થાનકમાં આત્માને અધિક અધિક ગુણ પ્રગટે છે. ત્રીજે મિશ્ર ગુણસ્થાનકે મિશ્રમેહનીયને ઉદય હોય છે. તેમાં સાચાને સાચું અને ખોટાને પણ સાચું માનવારૂપ મિશ્ર પરિણામ હોય છે. ત્યાંથી ચઢે કે પડે થે અવિરતિ સમ્યવૃષ્ટિ ગુણસ્થાનકે ઘર્મની શરૂઆત થાય છે. પહેલાં ત્રણ ગુણસ્થાનક આંધળાં છે. ચોથા ગુણસ્થાનકમાં આત્માને ઓળખે એટલે સાચાને સાચું માને અને ખેટાને ખોટું માને. આમ પિતાની માન્યતા ફરી જાય અને જ્ઞાનીની માન્યતા પ્રમાણે માન્યતા થાય ત્યારે અનંતાનુબંધીની ચાર પ્રકૃતિ તથા મિથ્યાત્વમેહનીય, મિશ્રમેહનીય અને સમ્યક્ત્વમેહનીયને ક્ષય, Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન ૨૪૭ ક્ષપશમ કે ઉપશમ થાય ત્યાં એણું ગુણસ્થાનક કહ્યું છે. અહીં ક્ષાયિક સમકિતવાળાને સાતે પ્રકૃતિને અભાવ હોય છે. આ ગુણસ્થાનકે જીવ ધર્મ પામ્ય કહેવાય છે. અહીં એથે સાચી વસ્તુ ઓળખે પછી એ જીવ સંસારમાં ખેવાય નહીં. કદાચ સમ્યગ્દર્શનથી પતિત થઈ જાય અને પાછા મેડે જાગે તે પણ વધારેમાં વધારે અર્ધપુદ્ગલપરાવર્તનને કાળ પૂરો થતાં છેલ્લા અંતર્મુહૂર્તમાં પણ મોક્ષે જ રહે. આ ચેથા ગુણસ્થાનકમાં અનંતાનુબંધી ક્રોધ માન માયા લેભની ચેકડી જવાથી સમકિત સાથે સ્વરૂપાચરણ ચારિત્ર હોય. ત્યાં સમ્યગ્દર્શન સમ્યકજ્ઞાન સમ્યફચારિત્ર એ રત્નત્રયરૂપ ઘર્મ પ્રગટે છે. મિથ્યાત્વની હાજરીમાં અવિરતિપણું જતું નથી. કારણ કે મિથ્યાત્વ સહિત વિરતિપણું આદરવાથી મેહભાવ જ નથી. મેહભાવ કાયમ છે ત્યાં સુધી અત્યંતર વિરતિપણું થતું નથી. પરંતુ જે મિથ્યાત્વ જાય તે અવિરતિને જવું જ જોઈએ. પ્રમુખપણે રહેલે જે મેહભાવ ( મિથ્યાત્વ) તે નાશ પામવાથી અભ્યતર અવિરતિપણું રહેતું નથી અને બાહ્ય જે વિરતિપણું આદરવામાં ન આવ્યું હોય તે પણ અત્યંતર છે તે સહેજે બહાર આવે છે. ઉદયને લઈને બાહ્ય વ્રત ન લઈ શકે તેપણ ઉદયકાળ સંપૂર્ણ થઈ રહે ત્યારે સહેજે વિરતિપણું પ્રગટે છે, કારણ પહેલેથી તે પ્રાપ્ત થયેલું છે. એથે ગુણસ્થાનકે પરપદાર્થમાં તાદાભ્યપણું જાય છે તેથી એક રીતે સર્વસંગપરિત્યાગપણું થાય છે, પણ ત્યાં ઉદય છે. પ્રથમ આત્માને બેઘ થાય અને પછીથી વ્રત “આવે ત્યારે દેશવિરતિ થાય. Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૪૮ મેક્ષમાળા-વિવેચન પાંચમા દેશવિરતિ ગુણસ્થાનકમાં સમ્યક્દર્શન ઉપરાંત દેશે વ્રત આવે છે. ત્યાં ઘર્મથી આગળ વધે છે. અપ્રત્યાખ્યાનાવરણીય કોઇ માન માયા લેભ કષાય આ પાંચમામાં ન હોય તેથી અંશે પ્રત્યાખ્યાન આવે. અગિયાર પ્રકૃતિ ન હોય ત્યારે દેશવિરતિ કહેવાય. અહીં મુનિપણાની તેયારી છે. - છઠું પ્રમસંયત ગુણસ્થાનક–પ્રમાદ સહિત જ્યારે સંયમ હોય ત્યારે છઠ્ઠ ગુણસ્થાનક કહ્યું છે. આ ગુણસ્થાનકવાળાને પંદર પ્રકૃતિ ન હોય. આમાં પ્રત્યાખ્યાનવરણીય કોઇ માન માયા લેભની ચેકડી જાય. પ્રથમ આત્માને બોધ થાય પછી કષાય જાય તેમ તેમ વ્રત કરે તે તૂટે નહીં. આ પ્રમત્ત ગુણસ્થાનકમાં સંજવલન કષાયને ઉદય તીવ્ર છે. સાતમે અપ્રમત્તસંયત ગુણસ્થાનકે સંજવલન કષાયને ઉદય મંદ છે. ત્યાં પ્રમાદ નથી. છઠ્ઠા અને સાતમા બેય ગુણસ્થાનકમાં સંયમ હોય, વ્રત વગેરે સંપૂર્ણ પાળે. સાતમા ગુણસ્થાનકના બે ભેદ છે : નિરતિશય અને સાતિશય. નિરતિશયવાળે પાછો અંતર્મુહૂર્તમાં છઠ્ઠું આવે. સાતિશયવાળે અંતર્મુહૂર્ત ટકીને શ્રેણી માંડી આઠમે જાય. આઠમું અપૂર્વકરણ ગુણસ્થાનક – કેઈ કાળે જે ભાવ થયા ન હોય તેવા ભાવ થાય તે અપૂર્વકરણ, આ અપૂર્વકરણ ગુણસ્થાનકમાં પ્રકૃતિમાં ખપાવવાની તૈયારી પ્રકૃતિઓ નવમા અનિવૃત્તિબાદર ગુણસ્થાનકમાં ખપાવે છે. Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મેક્ષમાળા-વિવેચન ૨૪૯ દશમા સૂમસાંપરાય ગુણસ્થાનકમાં અત્યંત સૂક્ષ્મ સંજવલન લેભ કષાયને ઉદય હોય છે. આ ગુણસ્થાનકના અંતમાં લેભ જતાં વીતરાગતાગુણ પ્રગટે ત્યારે સીધા બારમે ગુણસ્થાનકે આવે. અગિયારમું ઉપશાંતમહ ગુણસ્થાનક – આ ગુણસ્થાન ઉપશમશ્રેણીમાં જ હોય છે, ક્ષપકશ્રેણમાં હેતું નથી. આ ગુણસ્થાનકમાં મેહનીયની કઈ પ્રકૃતિ ઉદયમાં ન હોય, બધી શમાવી દીધેલી હાય. તેથી ઉપશમશ્રેણમાં અગિયારમા ગુણસ્થાનકે ઉપશાંત કષાય હેવાથી ત્યાંથી નિયમા પડે પણ ક્ષપકશ્રેણીમાં કષાયને ક્ષય કરેલે હેવાથી દશમાથી સીધા બારમે ગુણસ્થાનકે આવે. બારમું ક્ષીણમેહ ગુણસ્થાનક – ત્યાં મેહને ક્ષય થયેલ હોય છે. ચેથા ગુણસ્થાનકથી વીતરાગપણું વધતાં વધતાં બારમે ગુણસ્થાનકે પૂર્ણ થાય. જેટલા કષાય ઘટે તેટલા પ્રમાણમાં જિન થાય. બારમા ગુણસ્થાનકે ૧૬ પ્રકૃતિઓ (પ જ્ઞાનાવરણીય, ૫ અંતરાય, ૪ દર્શનાવરણીય અને ૨ નિદ્રા) ક્ષય થાય ત્યારે તેરમે ગુણસ્થાનકે આવે, તેરમું સંગીકેવલી ગુણસ્થાનક – ત્યાં અનંત ચતુષ્ટય. પ્રગટે. આ ગુણસ્થાનકમાં કેવળજ્ઞાનની સાથે મન વચન કોયાના પેગ હોય છે. ચૌદમું અાગી કેવલી ગુણસ્થાનક – આમાં કેવળી ભગવાન શૈલ એટલે પર્વત જેવા નિશ્ચળ અથવા શીલ + ઈશ = શૈલેશ અર્થાત્ શલના સ્વામી થાય છે. ત્યાં પરમયથાખ્યાત ચારિત્ર હોય છે. આ ગુણસ્થાનકમાં યોગની Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૫૦ મોક્ષમાળા-વિવેચન સાથે સંબંધ ન હોય. મન વચન કાયાના ત્રણેય યુગ છૂટી જાય છે. આ અગી ગુણસ્થાનકે અ, ઇ, ઉ, , લૂ એ પાંચ હસ્વ સ્વર બેલીએ એટલે કાળ પૂર્ણ થયે કેવળી ભગવાન એક સમયમાં લેકાંતે જઈ સિદ્ધ સ્વરૂપે બિરાજે છે. શિક્ષાપાઠ ૧૦૪. વિવિધ પ્રશ્નો, ભાગ ૩ (૧૫) કેવલી અને તીર્થંકરમાં ફેર છે ? કેવળી અને તીર્થંકર શક્તિમાં સમાન છે પરંતુ તીર્થંકરે પૂર્વ તીર્થકર નામકર્મ બાંધ્યું હોય છે, તેને લઈને તેમને કેવળજ્ઞાન પ્રગટે ત્યારે તીર્થંકર નામકર્મને ઉદય થાય છે, તેથી વિશેષમાં બાર ગુણ એટલે ચાર અતિશય અને આઠ પ્રાતિહાર્ય તેઓને પ્રાપ્ત થાય છે. તીર્થંકર પણ કેવલી તે છે પણ તેમણે તીર્થંકરનામકર્મ ઉપામ્યું છે તેથી અમુક ક્ષેત્રે ઘર્મને ઉદ્ધાર અથવા ધર્મતીર્થની સ્થાપના તેમના દ્વારા થાય છે. જ્યારે બીજા કેવળી ઘર્મતીર્થની સ્થાપના કરે નહીં અને ઉપદેશ કરે કે ન પણ કરે. (૧૬) તીર્થકર શા માટે ઉપદેશ કરે ? પૂર્વકર્મને અનુસરીને કરે છે. “વિચરે પૂર્વપ્રયાગ.” (૧૭) હમણાં પ્રવર્તે છે તે શાસન કોનું છે ? વીસમા તીર્થંકર ભગવાન મહાવીરનું. (૧૮) મહાવીર પહેલાં જૈનદર્શન હતું ? હા. (૧૯) તે કેણે ઉત્પન્ન કર્યું હતું ? જેનદર્શન તે અનાદિ છે પરંતુ જ્યારે જ્યારે તીર્થંકર જન્મે ત્યારે અમુક કાળે, Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન ૨૫૧ અમુક ક્ષેત્રે જેનદર્શનને ઉદ્ધાર કરે. એ અપેક્ષાએ કહેવાય કે મહાવીર પહેલાના તીર્થકરેએ જૈનદર્શન ઉત્પન્ન કર્યું હતું. (૨૦) તેઓના અને મહાવીરના ઉપદેશમાં પરસ્પર ભેદ છે ? કાળભેદથી કંઈક આચાર-ભેદ પડે પણ તસ્વરૂપે તે એક જ હોય. એક જ હેતુથી ઉપદેશ હેય. તે હેતુ આત્માને પવિત્ર કરવાને છે. (૨૧) એ બઘાને મુખ્ય ઉપદેશ શું છે ? આ મેક્ષમાળામાં કહ્યો છે તે જ છે કે આત્માને તારે એને કમલેશથી છેડા અને આત્માની અનંત શક્તિઓને પ્રકાશ કરો–આત્માના ઉપર આવરણ છે તે દૂર કરે. (૨૨) એ માટે તેઓએ કયાં સાઘને દર્શાવ્યા છે? સાચા દેવ-ગુરુ-ધર્મને ઓળખવા. તેમનું શરણ લેવું સગુરુ પાસેથી ઘર્મનું જ્ઞાન પામવું અને ત્રિવિધ ધર્મ આચર. (૨૩) ત્રિવિધ ઘર્મ કર્યો છે? મૂળમાર્ગમાં કહ્યો છે તે સમ્યકજ્ઞાન, સમ્યક્દર્શન અને સમ્યફચારિત્રરૂપ ત્રિવિદ્ય ઘર્મ છે. શિક્ષાપાઠ ૧૦૫. વિવિધ પ્રશ્નો, ભાગ ૪ (૨૪) જેનદર્શન જ્યારે સર્વોત્તમ છે તે બીજા ઘર્મ એના બેઘને કેમ માનતા નથી ? ભારેકમી હોય તે ખેટાને સાચું માને અને સાચાને છેટું માને એ રૂપ મિથ્યાત્વનાં દળિયાં, પડ ઉપર પડ જામી જવાથી તે સત્ય વસ્તુ ન સ્વીકારી શકે. કેઈ હળુકર્મી હેય તે તેને સપુરુષને Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૫૨ મોક્ષમાળા-વિવેચન સમાગમ ન હેય. એમ સત્સમાગમના અભાવથી ખળી રહે અને સાચું ન મનાય. એ વસ્તુ બહુ જ દુર્લભ છે. નિકટ મેક્ષગામી હોય તે જૈનદર્શનને યથાર્થ આરાધી શકે. એવા આ કાળમાં બહુ જ થડા છે. વેગ અને યોગ્યતા બને જોઈએ. (૨૫) જૈન મુનિઓના આચાર ક્યા છે? જૈન મુનિએના આચાર સિત્તેર બતાવ્યા છે. તે ચરણસિત્તેરીના બેલ આ પ્રમાણે છે : ૫ મહાવ્રત, 10 યતિ ઘર્મ, ૧૭ ભેદે સંયમ, ૧0 ભેદે વૈયાવૃત્ય૯ વિધિ બ્રહ્મચર્ય, ૧૨ પ્રકારે તપ, ૪ કોધાદિ કષાને ત્યાગ, ૧ જ્ઞાન, ૧ દર્શન અને ૧ ચારિત્ર એમ બધા મળીને કુલ 90 ભેદ છે. (૨૬) સંન્યાસીઓ અને બૌદ્ધ મુનિઓ, જેન મુનિઓ જેવા પાંચ મહાવ્રત પાળે છે ? ના. તેઓના પંચ યામ અને પાંચ મહાશીલ છે. તેને પાળવામાં ફેર છે તેથી સરખા નથી. (ર૭) કેમ નથી ? જેનમાં પાંચ મહાવ્રત સૂક્ષમ ભેદે પાળે છે. પેલામાં સ્કૂલ ભેદે પાળે છે. જેમાં પાંચ મહાવ્રતના પ્રતિભેદ એટલે ભેદના ભેદ અતિ સૂક્ષ્મ છે. પેલા બેના સ્થૂલ છે. (૨૮) કેવી રીતે ? તે દૃષ્ટાંત આપી સમજાવે જોઈએ ? સંન્યાસીઓ પંચયામ ઘારણ કરવા છતાં કંદમૂળ આદિ અભક્ષ્ય ખાય છે, રાત્રે આહાર કરે છે, શીતળ જળ વાપરે છે. એમાં થતે સૂક્ષ્મ જંતુને નાશ તેમ જ બ્રહ્મચર્યભંગના કારણે તેમનાં લક્ષમાં નથી. તેમ જ બૌદ્ધના Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન ૨૫૩ પાંચ મહાશીલ માટે છે. તેઓ તે માંસભક્ષણ આદિથી અને સુખશીલિયા સાઘનેથી યુક્ત છે. જેન મુનિએ તે કેવળ એથી વિરક્ત જ છેજૈન મુનિઓના આચાર જે કેઈ દર્શનના અંતમાં આચાર નથી. શિક્ષાપાઠ ૧૦૬. વિવિધ પ્રશ્નો, ભાગ ૫ (૨૯) વેદ અને જૈન દર્શનને વિરોઘ ખરે છે ? જેનને કંઈ અસમંજસભાવે એટલે અગ્ય રીતે વિરે નથી. પરંતુ સાચે હોય તે જૂઠાને પ્રતિપક્ષી ગણાય તેમ જેનદર્શન સાથે વેદને સંબંધ છે. (30) એ બેમાં તમે સત્યરૂપ કેને કહે છે ? જેના દર્શન છે તે પવિત્ર છે તેથી અમે તેને સત્ય કહીએ છીએ. (૩૧) વેદાંતી વેદાંતને સત્ય કહે તેનું કેમ સમજવું? એ તે જૈન સંબંધી અજ્ઞાનને કારણે કહે છે. બનેનાં મૂળતત્તે તપાસ તે જેને સત્ય ઠરે. (૩૨) મહાવીરનું કથન ન્યાયી તે છે, પણ તેઓ જગતકર્તાને ન માને, જગત અનાદિકાળથી છે, અનંતકાળ રહેવાનું છે એમ માને તે વિષે કંઈ કંઈ શંકા થાય છે. આ અસંખ્યાત દ્વીપસમુદ્ર સહિત જગત વગર બનાવ્યું ક્યાંથી હોય ? ઉત્તર–આત્માની અનંત શક્તિ છે. તેમાંથી એક પણ સગુણ પ્રગટે તે અનંતશક્તિની લેશ પણ દિવ્ય પ્રસાદી મળે. પણ એ નથી મળી ત્યાં સુધી એમ લાગે. એટલે કે તમે આત્માના તદ્દન અજાણ છો તેથી તમને એમ લાગે છે કે કઈ કર્તાની જરૂર છે, પરંતુ તત્ત્વજ્ઞાન Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૫૪ મેક્ષમાળા-વિવેચન થાય તે એમ લાગે નહીં. “સમ્મતિતક ગ્રંથ આપ વિચારશે તે એ શંકા નીકળી જશે. (૩૩) બહુ બુદ્ધિશાળી હોય તે બેટી વાતને પણ વૃષ્ટાંત આદિથી સાચી ઠરાવે પરંતુ ખેટાને સાચું કેમ કહેવાય? કઈ બહુ બુદ્ધિશાળી વિદ્વાને ગમે તેમ કહેતા હેય, પણ એમને કંઈ સ્વાર્થ ન હતું કે મૃષા કહે. પળભર એમ માને કે જગતકર્તા ઈશ્વર છે, તે તેણે જગતકર્તાને નિષેધ કરનાર એવા મહાવીર જેવા નામોળક પુત્રને જન્મ કેમ આવે? જગતર્તા હોત તે સર્વજ્ઞભગવાન તેમ કહેત, પણ તેમ નથી. જગત અનાદિ અનંત છે તે જેમ છે તેમ કેવળજ્ઞાનથી જાણીને ભગવાને કહ્યું છે. શિક્ષાપાઠ ૧૦૭. જિનેશ્વરની વાણી તીર્થંકર ભગવાનના ચાર અતિશય કહેવાય છે – (૧) અપાયઅગમ એટલે ઉપદ્રવને નાશ, (૨) જ્ઞાનાતિશય, (૩) પૂજા – અતિશય અને (૪) વચન – અતિશય. સામાન્ય કેવલી કરતાં તીર્થકરને વચનાતિશય હેય છે. તેથી તેમની વાણી પાંત્રીશ ગુણયુક્ત શાસ્ત્રમાં કહી છે. તે ગુણે આ પ્રમાણે છે – (૧) સર્વ ઠેકાણે સમજાય તેવી. (૨) જનપ્રમાણ સંભળાય તેવી. (૩) પ્રૌઢ. બેલનાર મહત્ત્વની વાત કરે છે એમ ભાસે. (૪) મેઘ જેવી ગંભીર. (૫) શબ્દ વડે સ્પષ્ટ. ચેખા અક્ષર સમજાય. (૬) સંતેષકારક. થોડું છેલ્લે સાંભળે તેય કૃતકૃત્ય માને કે આટલું સાંભળવાનું તે મળ્યું. (૭) દરેક એમ જાણે કે Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૫૫ મોક્ષમાળા-વિવેચન મને જ કહે છે એવી. (૮) પુષ્ટ અર્થવાળી. નકામું ન બેલે. બાળકને કહે તે પણ આશયયુક્ત હોય અને વિદ્વાન પણ આનંદ પામે. (૯) પૂર્વાપર વિરોઘરહિત. (૧૦) મહાપુરુષને છાજે એવી. તીર્થંકર આવું તે બોલી શકે એમ લાગે. (૧૧) સંદેહ વગરની. શું કહ્યું ? આમ કહ્યું કે આમ ? એવી શંકા ન થાય. (૧૨) દૂષણરહિત અર્થવાળી. ભાષા સંબંધી દેષ, વ્યાકરણ સંબંધી દોષ કે ગ્રામ્યતારૂપ દોષ ન આવે. (૧૩) કઠણ વિષયને સહેલા કરનારી. તત્ત્વની વાત પણ સહેલી લાગે, “આત્મસિદ્ધિની જેમ. (૧૪) જ્યાં જેવું શેભે તેવું બોલાય એવી. રાજા બેલે તે રાજા જેવું, દાસી બેલે તે દાસી જેવું. (૧૫) છ દ્રવ્ય, નવતત્વના જ્ઞાનને પુષ્ટ કરે તેવી. (૧૬) પ્રજન સહિત. સમજ્યા? શું? પછી’ એવા નિરર્થક શબ્દોથી રહિત. (૧૭) પદરચના સહિત. કઈ પદ અધૂરું નહીં, રચનામાં ભૂલ નહીં. (૧૮) છ દ્રવ્ય અને નવ તત્ત્વની પટુતા સહિત. દરેક વાતમાં એ વણતા આવે. (૧૯) મધુર વાણી. (૨૦) પારકે મર્મ જણાઈ ન આવે એવી ચતુરાઈવાળી. દેષ બતાવે છે જેનામાં હોય તે જ જાણે કે મને કહે છે. બીજાને સામાન્ય વાત કહે છે એમ લાગે. કષાયી માણસની વાણી હોય તેમાં તે બીજાને એમ થાય કે “આને કહે છે, આને કહે છે, એમ પારકે મર્મ પ્રગટ કરે. (૨૧) ઘર્મ – અર્થ પ્રતિબદ્ધ નાની વાતે હોય તેપણ તેમાંથી આત્માર્થને સાર નીકળે. (૨૨) દીપ સમાન પ્રકાશ સહિત. દીવાથી જેમ પદાર્થ જણાય તેમ ભગવાનની વાણુંથી લેકાલેક જણાય. (૨૩) પરનિંદા Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૫૬ મેાક્ષમાળા–વિવેચન અને પોતાનાં વખાણ વગરની. માનકષાય અને ક્રોધ હોય તા જ પેાતાનાં વખાણુ અને પરનિંદા થાય. નિષ્કષાયી વાણી. (૨૪) કર્તા, કર્મ, ક્રિયા વગેરેનાં સંબંઘવાળી. (૨૫) આશ્ચર્યકારી. અપૂર્વ વાણી. આગળ આવું સાંભળ્યું નથી એમ લાગે. (૨૬) વક્તા સર્વગુણસંપન્ન છે, અહુ જાણે છે એમ લાગે. થાડું કહે પણ પ્રભાવ પડે કે એમનામાં કંઈ ખામી નથી. (૨૭) ધૈર્યવાળી. ચારે મેાક્ષ થશે ? એમ અધીરાઈ ન થાય. (૨૮) વિલંખરહિત. થાડું ખાલે, પછી ન ખાલે એમ નહીં. એકઘારું ખાલે. (૨૯) ક્રાંતિરહિત. સંદેહ ઉત્પન્ન ન થાય. પેાતાની ભ્રાંતિ ગઈ છે તેથી સાંભળનારને પણ ભ્રાંતિ ન થાય, શ્રદ્ધા થાય. (૩૦) સર્વ જીવ પેાતાની ભાષામાં સમજે એવી. જુદી ભાષામાં ખેલનારનું ન સમજાય, પરંતુ ભગવાનની ભાષા સૌ પોતપોતાની ભાષામાં સમજે અને સૌના સંશય છેદાય. (૩૧) શિષ્ટબુદ્ધિ ઉપજાવે તેવી. શિષ્ટ એટલે ઉત્તમ પુરુષ જેવી બુદ્ધિ ઉપજાવે. (૩૨) પદના અર્થને અનેક રીતે આપણુ કરી મેલે તેવી. એક શબ્દમાંથી અનેક અર્થ નીકળે. (૩૩) સાહસિકપણે એટલે એવી સાંભળીને શૂરવીરપણું ઊપજે. સાંભળીને દીક્ષા લેવાના ભાવ થાય. (૩૪) પુનરુક્તિ દેાષ વગરની. એની એ વાત ફરી કહે તા કંટાળા આવે તેથી ફરી કહેવું પડે તેા પણ બીજી રીતે કહે. (૩૫) સાંભળનારને ખેદ ન થાય એવી. એના દોષ કહે તાપણ ખાટું ન લાગે, પણ એમ લાગે કે મારા ભલા માટે કહે છે. એ પાંત્રીશ ગુણુ વાણીના કહ્યા છે તે સામાન્ય પ્રકાર છે, પરંતુ અહીં તા જિનેશ્વરની વાણીને અનંત અનંત Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ માક્ષમાળા–વિવેચન ૨૫૭ ભાવ અને ભેદ્યથી ભરેલી કહી છે. ભાવ એટલે પદાર્થ અને ભેદ એટલે પ્રકાર. અનંત પદાર્થના અનંત સ્વરૂપને અનંત પ્રકારે કહેનારી એવી ભગવાનની ઉત્તમ વાણી છે. કેાઈ ભીલને ત્રણ સ્ત્રીઓ હતી. તેમાંથી એકે કહ્યું : ‘પાણી લાવેા'; ખીજીએ કહ્યું : ‘ગાએ’ અને ત્રીજીએ કહ્યું : ‘હરણને મારા,’ ભીલે ‘સરા નથિં’ એ એક જ વાક્યથી તે ત્રણેને જવાબ આપ્યા. તેથી પહેલી સ્ત્રી એમ સમજી કે અહીં સર એટલે સરેાવર નથી તેથી પાણી ક્યાંથી લાવું ? ખીજી એમ સમજી કે સ્વર એટલે સારા કંઠે નથી તા કેવી રીતે ગાઉં ? અને ત્રીજી એમ સમજી કે શર એટલે ખાણુ નથી તે હરણને કેવી રીતે મારું ? એમ ત્રણેયનું એક જ વાક્યથી સમાધાન થઈ ગયું. એવી જ રીતે હેમચંદ્રાચાર્યે કુમારપાળ ચરિત્ર અને વ્યાકરણ સાથે આવે એવું દ્વિઅર્થી પુસ્તક લખેલું છે. એક એક વાક્યમાંથી સે સ અર્થ નીકળે એવી પણ રચના હેાય છે. તેમ તીર્થંકરની વાણી અનંત ભાવભેદથી ભરેલી છે અને ભલી એટલે ઉત્તમ હાય છે. સામાન્યપણે બધા સમજી શકે, થાક ન લાગે તેવી હાય છે. અને તે વાણી બધા રસવાળી, ભૂલ વિનાની તેમ જ સ્યાદ્વાદથી ભરેલી છે. અનંત : અનંત નય નિક્ષેપે વ્યાખ્યાની છે = તે જિનેશ્વરની વાણી અનંત નય અને અનંત નિક્ષેપા વડે પદાર્થના સ્વરૂપને કહેનારી છે. એમાં બધા નયેા તથા નિક્ષેપે આવીને હાજર થઈ જાય. નય = પદાર્થના અનંત સ્વરૂપને જુદી જુદી અપેક્ષાએ કહે તે નય. નૈગમ, સંગ્રહ, વ્યવહાર, ઋજુસૂત્ર, શબ્દ, સમિભ અને એવંભૂત એ મુખ્ય સાત ૧૭ Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૫૮ મોક્ષમાળા-વિવેચન ન ઉપરથી 900 નય કહ્યા છે, પરંતુ કહેવાની અપેક્ષા પ્રમાણે ભેદ પડે તેથી અસંખ્ય અનંત ભેદ નેને છે. નિક્ષેપ = નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય અને ભાવ એ મુખ્ય ચાર નિક્ષેપ વ્યવહાર ચલાવવા માટે જરૂરના છે. અહીં તે અનંત નય અને અનંત નિક્ષેપ કહ્યા છે. “વાણુ વાચક જસ તણ કેઈ નયે ન અધૂરી રે.” | સકલ જગત હિતકારિણી = ભગવાનની વાણી સર્વ સંસારી જીનું હિત કરનારી છે. દયાના ઉપદેશથી એકેન્દ્રિયાદિ બધા જીવેને સુખનું કારણ થાય એવી છે. હારિણી મેહ =તે મેહને નાશ કરનારી છે. મુખ્ય મેહ મિથ્યાત્વ એટલે વિપરીત માન્યતા અથવા દર્શનમેહ, તે ભગવાનની વાણીથી દૂર થાય, વળી કષાય જિતાય તેથી ચારિત્રમેહ દૂર થાય, એ રીતે તારિણી ભવાબ્ધિ = સંસારસાગરથી તારનારી છે. અને એક્ષચારિણી = મેક્ષના પુરુષાર્થમાં પ્રેરનારી છે. પ્રમાદમાં પડેલ હોય અને વાણી સાંભળે તે પુરુષાર્થમાં મંડી પડે અને અ૫ કાળમાં મેક્ષ પ્રાપ્ત કરે. એ રીતે મેક્ષમાં લઈ જનારી છે. અંજનાર આઠ દિવસમાં મોક્ષ પામી ગયા. પ્રમાણ છે = એ જિનેશ્વરની વાણીને મહાપુરુષેએ નિશ્ચય માનવા ગ્ય, સત્ય અને પ્રમાણભૂત માનેલી છે. ઉપમા આપ્યાની જેને તમે રાખવી તે વ્યર્થ = એ વાણી કેના જેવી છે? એના માટે ઉપમા જડે એમ નથી એની સાથે સરખામણી કરવા યોગ્ય વસ્તુ જગતમાં છે જ નહીં, તેથી એને ઉપમા આપવાની તમા રાખવી – દરકાર રાખવી કે બહાદુરી કરવી વ્યર્થ છે. Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન ૨૫૯ આપવાથી નિજ મતિ મપાઈ મેં માની છે = એને ઉપમા આપવા કેઈ પ્રયત્ન કરે તે તેની પિતાની બુદ્ધિ મપાઈ જાય છે અર્થાત તેની મતિની અલ્પતા જ પ્રગટ થાય છે. તેથી અહીં ઉપમા આપી નથી. અહો ! રાજચંદ્ર, બાળ ખ્યાલ નથી પામતા એ = શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર કહે છે કે બાળ એટલે અજ્ઞાની જી ભગવાનની વાણી કેવી મહાન ગંભીર છે તેને ખ્યાલ પામી શકતા નથી અર્થાત તેને સમજી શકતા નથી. સમ્યક્દર્શન થાય તે જ એનું માહાભ્ય લાગે. જિનેશ્વર ત વાણી જાણી તેણે જાણી છે = એ જિનેશ્વર ભગવાનની વાણું જ્ઞાનીએ જાણું છે, તેણે જ યથાર્થ જાણી છે. તે પ્રકારે બીજાએ જાણી નથી. શિક્ષાપાઠ ૧૦૮. પૂર્ણકાલિકા મંગલ પૂર્ણાલિકા મંગલ એટલે ૧૦૮ પાઠરૂપ મણકાની માળા પૂરી કરનાર મંગલ કાવ્ય. મંગલ એટલે કલ્યાણ અથવા સુખ આપનાર. આઘમંગલ ગ્રંથ પૂર્ણ થવા માટે, મધ્યમંગલ ઉત્સાહ ટકી રહેવા માટે અને અંત્યમંગલ ભણને ભૂલી ન જવા માટે તથા શિષ્ય પરંપરા ચાલુ રહેવા માટે કરવામાં આવે છે. ઉપજાતિ અને ઈન્દ્રવજ છંદ લગભગ સરખા છે. ઉપજાતિમાં પહેલે અક્ષર દીર્ઘ હોય તે પણ ચાલે. પણ ઈન્દ્રવજામાં દીર્ઘ જોઈએ. Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૬૦ મોક્ષમાળા-વિવેચન આ કાવ્યમાં રવિ, સેમ વગેરે સાત વારના નામ આપી મોક્ષની વાત કરી છે. શું કરીને જીવ સિદ્ધ થાય ? તે કહે છે. તપાધ્યાને રવિરૂપ થાય = મૂળ માગધીમાં “તવહાણ” શબ્દ છે. તે ઉપરથી તપપધ્યાન શબ્દ બને છે. તપેપધ્યાને એટલે તપ અને ઉપધ્યાન વડે જીવ રવિરૂપ થાય. આઠમા પાઠમાં મહોતપેપધ્યાનવડે એમ શબ્દ છે. તપ કરીને જ્ઞાનધ્યાનસ્વાધ્યાય કરે. ઉપધાન – એ જ્ઞાન સ્વાધ્યાય ધ્યાન થવા વિશેષ પ્રકારનું તપ છે. તપ અને ધ્યાનથી જીવ સાતમી દૃષ્ટિ જે અર્થપ્રભા સમ – રવિરૂપ થાય. ત્યાં વિશેષ પુરુષાર્થ છે. પછી આઠમી દૃષ્ટિમાં આવે ત્યારે શશી અથવા સેમ એટલે ચંદ્ર જેવા સુહાય અર્થાત્ શેભે છે. ત્યાંથી સહજ સ્વભાવે આગળ વધે અને શીતળ થાય છે. ચંદ્ર, સૂર્યથી દૂર તેમ જ ચઢિયાત છે. રાજા વગેરે સૂર્ય જેવા સંતાપ આપે, સાધુ વગેરે શાંત, ચંદ્ર જેવા શાંતિ અને આનંદ આપે તેથી ચઢિયાતા છે. પ્રથમ ઉગ્ર તપ કરીને શાંત થયેલા સાધુ ચંદ્ર જેવા સૌમ્યરૂપે શેભે છે, પછી તે મંગળ પંક્તિ પામે એટલે કલ્યાણની પરંપરાને પામે છે. પાપને દૂર કરે અને સુખને પ્રાપ્ત કરે એ રૂપ મંગલકલ્યાણની પરંપરાને પામે છે. ત્યાં ચઢતી ચઢતી દશા છે. શ્રેણિ માંડી જ્યારે કેવળજ્ઞાન પ્રગટ કરે પછી તે શુદ્ધ આત્મા, બુધ એટલે જ્ઞાની સપુરુષોને પણ પ્રણામ કરવા યોગ્ય થાય છે. ૧ તે સગી ભગવાન નિગ્રંથ છે, કેવળજ્ઞાની છે, સદ્દગુરુના પણ ગુરુ હેવાથી મહાન ગુરુ છે, સિદ્ધિદાતા Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ મોક્ષમાળા-વિવેચન ૨૬૧ એટલે ઉપદેશ આપી મેક્ષ પમાડનારા છે. અથવા કેવળજ્ઞાન થાય છતાં કેઈને ઉપદેશ ન આપે તે પણ પિતે તે શુક જેવા તેજસ્વી અને પરિપૂર્ણ સુખી છે. તેમના ત્રિગમનવચનકાયાના પેગ પછી જ્યારે કેવળ એટલે સર્વથા મંદ પામે ત્યારે તે અગીગુણસ્થાન પ્રાપ્ત કરે છે. ' (ત્રિયેગ, શનૈઃ એટલે ધીમે ધીમે મંદ પામે તે ઉપરથી અહીં “શનિ શબ્દ સૂચવ્યો છે.) અને જ્યારે અગી થાય ત્યારે સહજ આત્મસ્વરૂપ થઈ, સિદ્ધાલયમાં જઈને સ્થિર થાય છે. ૨ [મોક્ષમાળા – વિવેચન સમાપ્ત] Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર મુમુક્ષુમંડળનાં પ્રકાશનો (શ્રી લઘુરાજ સ્મારક ગ્રંથમાળા) પુષ્પ-૧ પ્રવેશિકા (મોક્ષમાળા-પુસ્તક પહેલું) ,, ૨ સ્ત્રીનીતિ બેધક ગરબાવળી [અપ્રાપ્ય * ,, ૩ નિત્યક્રમ (ગુજરાતી) , ૪ શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર અર્ધશતાબ્દી સ્મારક ગ્રંથ , ૫ ગ્રંથ-યુગલ (લઘુગવાસિષ્ઠ-સાર અને સમાધિશતક-વિવેચન) , ૬ નિત્યક્રમ (બાલઘ લિપિ) ,, ૭ પ્રજ્ઞાવબોધ (મોક્ષમાળા-પુસ્તક થું) ,, ૮ ઘામૃત–પ્રથમ વિભાગ ,, ૯ બેધામૃત-દ્વિતીય વિભાગ (વચનામૃત-વિવેચન) , ૧૦ બેધામૃત-તૃતીય વિભાગ (પત્રસુધા) , ૧૧ મેક્ષમાળા-વિવેચન , ૧૨ તત્ત્વાર્થસાર * શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર આશ્રમ પ્રકાશિત “સુબોધસંગ્રહમાં છપાયેલ છે. આ Page #272 -------------------------------------------------------------------------- _