________________
૮૦
મોક્ષમાળા-વિવેચન
શિક્ષાપાઠ ૩૧. પ્રત્યાખ્યાન
સંસ્કૃતમાં “પ્રત્યાખ્યાન” શબ્દ છે, “પચખાણ” એ માગધી ભાષાને શબ્દ છે. ખાવું કે ભેગવવું નહીં, એટલું જ નહીં પણ એ ભણી ચિત્ત જ ન કરવું તે પ્રત્યાખ્યાન છે. આત્માને અહિતકારી વસ્તુને ત્યાગે તે પ્રત્યાખ્યાન. એ વૃત્તિને રોકવાની કસરત છે. એમ કરતાં કરતાં વૃત્તિ રેકાય છે. ચૌદ પૂર્વમાં એક પ્રત્યાખ્યાન નામનું પૂર્વ છે. તેમાં પ્રત્યાખ્યાનના ભેદ, તેના અતિચાર, તેને પ્રાયશ્ચિત્ત એટલે લાગેલા દેનું નિવારણ વગેરેનું કથન છે. પ્રત્યાખ્યાન કરવાને હેતુ, બીજે વૃત્તિ ન જાય તેથી મહા ઉત્તમ છે. વળી એને હેતુ બહુ વિચાર કરે તે સમજાય એ સૂક્ષમ છે. વિચાર કરે તે સમજાય કે જે બધી ક્રિયાઓ કહી છે તે અસંગ થઈ આત્મા ભણી વળવા માટે કહી છે. પ્રત્યાખ્યાન ન કરે તે વૃત્તિ તેમાં જાય તેથી સંવર ન થાય. કારણ કે તત્વરૂપે એટલે ઈચ્છા પાપરૂપ છે એમ ઈચ્છાનું યથાર્થ સ્વરૂપ સમજીને
ત્યાગ ન કર્યો. ઈચ્છા – મન - વૃત્તિ થાય તેથી કર્મ બંઘાય. વિકલ્પ થાય ત્યાં જ કર્મ બંધાય છે. પ્રત્યાખ્યાન હોય તે વિકલ્પ થાય નહીં. વસ્તુને સમજીને તે વસ્તુને ભાવ ન રેકે તે ઈચ્છાનું રુંધન કર્યું ન કહેવાય. પ્રત્યાખ્યાન ન કર્યું હોય ત્યાં સુધી કર્મ આવ્યા જ કરે.
નિયમ કર્યો હોય અને ભૂલથી – યાદ ન રહેવાથી તેમાં દોષ લાગે છે તે દેશને ટાળવા મહાત્માઓએ પ્રાયશ્ચિત્ત કહ્યાં છે. જે આચાર્ય પ્રાયશ્ચિત્તશાસ્ત્ર ભણ્યા હેય, તેમની પાસે પ્રાયશ્ચિત્ત લેવાનું હોય છે. છતાં
