Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्री सूर्यसहस्रनामसाहवयम् संशोधक एवं संपादक आचार्य श्रीमद् विजय धर्मधुरंधर सूरि जी म०
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ ॐ ह्रीं श्रीसर्वतोभद्रपार्श्वनथस्वामिने नमः ॐ ह्रीं नमो नाणस्स श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् रचनाकारः महोपाध्याय श्री भानुचन्द्र जी.गणी श्री हेमविजय जी गणी आचार्य श्री जिनसेन जी ____ संशोधक एवं संपादकः आचार्य श्रीमद् विजय धर्मधुरंधर. सूरि जी महाराज प्रकाशक: जैन विद्या शोध संस्थान गुरु समुद्र स्मारक, सर्वतोभद्र तीर्थम् / .... मु. पो. ओस्तरा, तहसील: भोपालगढ . . - जिला: जोधपुर (राजस्थान) .
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ // अहँ नमः॥ गुरु आत्म-वल्लभ-समुद्र-पुण्य-अनेकांत स्मृति ग्रंथमाला का ५वां पुष्यं पुस्तक का नाम: श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् / रचनाकार: महोपाध्याय श्रीभानुचन्द्र जी गणी, श्री हेम विजय जी गणी, ___ आचार्य श्री जिनसेन जी। संशोधक एवं संपादक: आचार्य श्रीमद् विजय धर्मधुरंधर सूरि जी महाराज। प्रकाशन तिथि: माघ शुक्ला 13 / दिनांक: 4/2/2004 / वीर संवत्: 2530; विक्रम सं० 2060 / (पंजाब केशरी गुरुदेव श्रीमद् विजय वल्लभ सूरीश्वर जी महाराज का स्वर्गारोहण स्वर्ण जयंति वर्ष / ) प्रकाशक: जैन विद्या शोध संस्थान गुरु समुद्र स्मारक, सर्वतोभद्र तीर्थम्, ओस्तरा (राजस्थान) सर्वाधिकारः प्रकाशकाधीन . मूल्य: 35 रुपये। प्राप्ति स्थल: जैन विद्या शोध संस्थान गुरु समुद्र स्मारक, सर्वतोभद्र तीर्थम् मु०पो० ओस्तरा, तहसील- भोपालगढ, जिला: जोधपुर, (राजस्थान) पये। गुरु समुद्र-अनेकांत आदर्श ट्रस्ट 19, राजपथ सोसायटी, पी० टी०कॉलेज रोड पालडी अहमदाबाद- 380007 (गुजरात). . 2
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ પ્રસ્તાવના - આ. વિજય મુનિચન્દ્ર સૂરિ મહોપાધ્યાય શ્રીભાનુચંદ્રગણિવિરચિત સ્વોપજ્ઞ ટીકા સાથે સૂર્યસહસ્રનામ” ગ્રંથ પ્રથમ વખતજ પ્રકાશિત થઇ રહ્યો છે. તે ઘણો આનંદનો વિષય છે. - વિર્ય શ્રુતભાસ્કર આચાર્ય પ્રવર શ્રી ધર્મધુરંધરસૂરિ મ. સા. એ આ ગ્રંથનું સંપાદન-સંશોધન કર્યું છે. આ પૂર્વે તેઓશ્રીએ ‘સંતિનાહચરિય’ જેવા વિશાલ પ્રાકૃતભાષાના અપ્રગટ ગ્રંથને અનેકવિધ પ્રાચીન પ્રતિઓના ઉપયોગપૂર્વક સંપાદિત કરેલો છે અને બીજી પણ અપ્રગટ કૃતિઓ સંપાદિત કરી છે. પ્રસ્તુત ગ્રંથનું સંશોધન ગ્રંથકારના શિષ્ય ઉપાધ્યાય સિદ્ધિચંદ્રજી ગણિવરે કર્યું છે. એમને પોતાના ગુરુના જીવનને આવરતું એક સંસ્કૃત પદ્યકાવ્ય (4પ્રકાશ, 750 પદ્ય) ‘ભાનચંદ્રગણિચરિત' પણ રચ્યું છે. આ ચરિત્રમાં જણાવ્યું છે કે - બાદશાહ અકબરે બ્રાહ્મણો પાસે સૂર્યના હજાર નામ માંગ્યા. પણ તેઓ આપી ન શકયા. ઉપાધ્યાય ભાનુચંદ્રજીએ આપ્યા. અકબર કહે: ‘મારે આનો અભ્યાસ કોની પાસે કરવો ?' ઉપાધ્યાયઃ ‘બ્રહ્મચારી, ઇંદ્રિયવિજેતા હોય તે અધ્યાપનનો અધિકારી કહેવાય.’ અકબરઃ ‘તો આપજ મને ભણાવો?, સંભળાવો,’ આમ ઉપાધ્યાયજી પાસેથી અકબર સૂર્યસહસ્રનામનું નિયમિત 'શ્રીમોહનલાલ દ. દેસાઇએ સંપાદિત કરેલું વિસ્તૃત અંગ્રેજી પ્રસ્તાવના સાથે નું આ ચરિત્ર વિ. સં. 1997માં સિંધી જૈનગ્રંથમાલામાં પ્રસિદ્ધ થયું છે. સ્કંધપુરાણમાં સૂર્યના નામો છે. આ પ્રસંગ કાશ્મીરમાં બન્યાનું ઋષભદાસ કવિ “હીરવિજયસૂરિરાસ' કડી 19માં જણાય છે. - 3
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ શ્રવણ કરવા લાગ્યો. અકબર રોજ સવારે આ નામશ્રવણ સૂર્ય-સન્મુખ અંજલિ જોડી કરતો. આ સૂર્યના સહસ્ત્રનામ જો કે આ પૂર્વે બે-ત્રણ સ્થળેથી પ્રસિદ્ધ થયો છે. પરંતુ સૂર્યના 1044 નામ ટીકા સાથે સર્વપ્રથમ અહીં પ્રસિદ્ધ થઇ રહ્યો છે. ગ્રંથકાર અને સંશોધકનું જીવન-કવના ગ્રંથકારના જીવનવિશે. “ભાનુચંદ્રચરિત', હીરવિજયસૂરિરાસ”, “સૂરીશ્વર અને સમ્રા. જેના પરંપરાનો ઇતિહાસ ભાગ. 3. અને ‘ભાનુચંદ્રચરિત્રના પ્રારંભમાં મોહનલાલ દ. દેસાઇના ઈંક્ષíિમીભશિંજ્ઞક્ષ વગેરેમાં અપાયેલી વિગતોના આધારે અહીં સંક્ષેપમાં તેઓશ્રીના અને ઉપાધ્યાય સિદ્ધિચંદ્રજીના જીવન-કવના વિશે વિગતો જોઇએ. સિદ્ધપુરમાં રામજી નામના વેપારી શેઠ રહેતા. એમના ધર્મપત્ની રામાદેએ એક રાત્રે સ્વપ્નમાં સિંહને જોયો. શેઠાણી પ્રસન્ન થયા. એમની કુક્ષીમાં કોઇ આતમપંખીએ માળો બાંધ્યો હોય એવું એમને લાગવા માંડયું. પૂરા સમયે એક પુત્રને જન્મ આપ્યો. નામ ભાણજી પાડવામાં આવ્યું. ભાણજીના મોટા ભાઇનું નામ રંગજી હતું. '. જૈનપરંપરાનો ઇતિહાસ ભાગ-2/ પૃ0781માં સૂરીશ્વર અને સમ્રાટુ’ પૃo 150માં દર રવિવારે સાંભળતો, એમ લખ્યું છે. પરંતુ સૂર્યસહસ્રનામસ્તોત્રના અંતે પ્રત્યહં કૃણોતિ’ સ્પષ્ટ લખ્યું છે. . આત્માનંદ' હિંદી માસિક વર્ષ 4, અંક 9માં અને “ભાનુચંદ્રગણિચરિત'ના પરિશિષ્ટ 1માં સૂર્યસહસ્રનામ પ્રસિદ્ધ થયા છે. અને (ગુજરાતી અર્થ સાથે) વાપી જૈના યુવક મંડલ દ્વારા વિ. સં. 1998માં પ્રસિદ્ધ થયેલ છે. *. મુનિ શ્રી વિદ્યાવિજયરચિત આ ગ્રંથ “યશોવિજય ગ્રંથમાલા’ તરફથી વિ.સં. 1989માં પ્રગટ થયેલ છે. * ત્રિપુટી મ. રચિત આ ગ્રંથ “ચારિત્ર સ્મારક ગ્રંથમાલા’ તરફથી વિ. સં. 2020માં પ્રસિદ્ધ થયેલ છે. આચાર્ય ભદ્રસેન સૂરિજીના પ્રયાસથી આના ભાગ 1.2.નું પુનર્મુદ્રણ થયું છે. ભાગ 3નું ચાલુ છે.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ એકવાર પંન્યાસ સૂરચંદ્ર ગણિવર સિદ્ધપુર પધાર્યા. ત્યારે ભાણજીની વય 10 વર્ષની હતી. મોટાભાઇ સાથે ભાણજી ઉપાશ્રય ગયો. વંદનાદિ કર્યા, પંન્યાસજીએ ધર્મનો ઉપદેશ આપ્યો. પૂર્વજન્મનાં સંસ્કારોના કારણે બન્ને ભાઇઓના હૈયા વૈરાગ્યના રંગે રંગાવા માંડયા. કેટલોક સમય પંન્યાસ સૂરચંદ્રગણિવર સાથે રહી તાલીમ પ્રાપ્ત કરી. બન્નેનો પ્રબલ વૈરાગ્ય જોઇ માતા, પિતાએ મહોત્સવ પૂર્વક દીક્ષા અપાવી. બન્ને ભાઈઓના નામ મુનિ રંગચંદ્ર વિજય અને મુનિ ભાનુચંદ્ર વિજય જાહેર થયા. બન્ને મુનિઓ મેધાવી અને મહેનત હતા. થોડાસમયમાં ઘણા શાસ્ત્રોનો અભ્યાસ કર્યો. કેટલાક મુમુક્ષુઓને દીક્ષા આપી શિષ્ય બનાવ્યા. વડિલોએ યોગોદ્વહન કરાવ્યા, ગણિ અને પંન્યાસ પદે આરૂઢ કર્યા. વિ. સં. 1639માં જગદ્ગર ગુજરાતથી ફતેહપુરસિકી પધાર્યા ત્યારે મુનિ રંગચંદ્રજી અને મુનિ ભાનચંદ્રજી પણ સાથે હતા. વિ. સં. 1640માં ફતેહપુર સિકીમાં થાનમલ શેઠે કરેલા. પ્રતિષ્ઠા-મહોત્સવ પ્રસંગે જગદ્ગુરુએ મુનિભાનુચંદ્રજીને પંન્યાસપદે આરૂઢ કર્યા. જગન્નુર હીરસૂરીશ્વરજીને દિલ્હીથી વિહાર કરવાનો થયો. ત્યારે અકબર બાદશાહને પ્રતિબોધવા માટે ઉપાધ્યાય શાંતિચંદ્રજી, પંન્યાસ ભાનચંદ્રજી ગણિ વગેરેને પોતાના પ્રતિનિધિ તરીકે મૂકીને ગયેલા. એ પછી ઉપાધ્યાયજીને પણ વિહાર કરવાનો થયો. ત્યારે પંન્યાસ ભાનુચંદ્રગણિ અને એમના વિદ્વાન શિષ્યપંન્યાસ સિદ્ધિચંદ્રગણિ વ. જગદ્ગુરુના. પ્રતિનિધિ તરીકે દિલ્હીમાં રહેલા. ઉપાધ્યાય ભાનચંદ્રજી અકબરની સભામાં નિયમિત જતા. બાદશાહની ધર્મસભામાં તેઓ 140માં નંબરના સભાસદ - 5
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ હતા. એમ ‘સૂરીશ્વર અને સમ્રા” (પૃ.145) માં જણાવ્યું છે. ઉપાધ્યાયજી પ્રત્યે બાદશાહને માન અને શ્રદ્ધા હતા. માથું દુઃખવા આવ્યું ત્યારે બાદશાહે ઉપાધ્યાયજીનો હાથ માથે મુકાવ્યો હતો. અને દુઃખાવો દૂર થયેલ. ઉપાધ્યાયજીને રત્નજડિત બાજોઠ ઉપર બિરાજમાન કરાવી એમના મુખેથી રોજ અકબર સૂર્યસહસ્રનામ સાંભળતો. અકબર અને જહાંગીરના શાસનકાલમાં તેવીસ વર્ષ સ્થિરતા. દરમ્યાન ઉપાધ્યાય ભાનુચંદ્રજીએ મોગલ દરબારમાં શાસનપ્રભાવનાના ઘણા વિશિષ્ટ કાર્યોઅકબર પાસે કરાવ્યા છે. તે મુખ્ય-મુખ્ય આ પ્રમાણે-- ગુજરાતના સુબા મિરઝા અજિતકોકાએ જામનગરમાં રાજા જામને જીતી લઇ તેના માણસોને કેદ કર્યાના સમાચાર મળતાં ઉપાધ્યાયજીએ બાદશાહને કહ્યું, ‘આ બંદીજનોને છોડીદો.’ અકબર કહેઃ ‘માત્ર બંદીજનોજ શા માટે ? આખો સૌરાષ્ટ્ર તમને આપ્યું. તરતજ ફરમાન ઉપર સહી સિક્કા પણ કરી દીધા. લાહોરમાં સંઘના લોકોને માટે આરાધના કરવા ઉપાશ્રય હતો નહીં. આથી ઉપાધ્યાયજી કોઇ ગૃહસ્થને ત્યાં ઉતરેલા. તેઓ શ્રીના જાણમાં આવ્યું કે સંઘના આગેવાનો ઉપાશ્રય બનાવવા આતુર છે. પરંતુ યોગ્ય જગ્યા મળતી નથી. એક દિવસે ઉપાધ્યાયજી અકબર પાસે નિયત સમય કરતાં મોડા પહોંચ્યા. અકબરે મોડા આવવાનું કારણ પૂછયું. ઉપાધ્યાયજીએ કહ્યું: ‘અહિં કોઇ ઉપાશ્રય છે નહીં. અમે ઉતર્યા છીએ તે જગ્યા સાંકડી છે. વળી જગ્યાનો માલિક બરાબર અનુકૂલ નથી. વળી એ સ્થાન પણ દૂર છે. આ-બધા જુઓ “આઇને અકબરી (પૃo 1, 538, 547) તથા જૈન સાહિત્યનો સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ,
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ કારણોસર હું ચિંતાગ્રસ્ત બનેલો આ કારણે આવવામાં મોડું થયું છે. અકબર કહેઃ “અરે ! એમાં મુંઝાવવાની શી જરૂર છે? અહીં આટલા બધા મકાનો છે. જે જોઇએ તે લઈ લો.’ઉપાધ્યાયઃ ‘સંઘને જગ્યા જોઇએ છે, મકાન નહીં.’ આમ જોઇતી જગ્યા મળી ગઇ. એ જગ્યા ઉપર વીસ હજારના ખર્ચે ઉપાશ્રય અને શાંતિનાથભગવાનનું જિનાલય બન્યા. લાહોરમાં સંવત્ 1648-49માં શાહજાદા જહાંગીરની બીબીએ એક બાલકીને જન્મ આપ્યો. લોકોએ કહ્યું: ‘આ કન્યાનો જન્મ મૂલનક્ષત્રમાં થયું છે, માટે આ અનર્થનું મૂલ છે. માટે આ વિષકન્યાને મારી નાખો.” ભાનચંદ્રજીની સલાહ માંગવામાં આવી, ત્યારે તેઓએ કહ્યું: ‘અષ્ટોતરશતા શાંતિસ્નાત્ર ભણાવવાથી બધી અશાંતિઓ ટળી જાય છે. 'કન્યાને મારશો નહીં.' આ પછી ઠાઠ-માઠ પૂર્વક પૂજન ભણાવવામાં આવ્યું. શાંતિસ્નાત્ર અભિષેક જલ બાદશાહ અને શાહજાદાએ આંખે લગાડયું. જનાનખાનામાં પણ મોકલવામાં આવ્યું. અમંગલની આશંકા નિર્મળ બની. એક અતિમહત્ત્વનું કામ પંન્યાસજીએ કર્યું તે શત્રુંજય મહાતીર્થ ઉપર લેવાતો કર દૂર કરવાનું. કાશ્મીરમાં ચાલીસ ગાઉના ઘેરાવામાં આવેલા જૈન લંકાતળાવના કાંઠે જયારે , પડાવ હતો, ઠંડી અતિશય પ્રમાણમાં પડતી હતી, ત્યારે સગડી વગેરેનો ઉપયોગ નહિં કરતાં ઉપાધ્યાયજીને ગરમાવા. માટે રાજાએ શાલ ધાબળા વગેરે સ્વીકારવા કહ્યું ત્યારે તક જોઇને ભાનચંદ્રજીએ કહ્યું કે “અમને શાલ-ધાબળા કરતાં વધુ ગરમાવો ધર્મના કાર્યો દ્વારા થાય છે. અકબર કહેઃ ‘બોલો, ધર્મનું શું કામ કરવું છે ?" એ વખતે શ્રી ભાનુચંદ્રજીગણિની પ્રેરણાથી શત્રુંજય
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ કરમોચન ઉપરાંત શત્રુંજય ઉપર નવા જિનાલય બનાવવાનો પ્રતિબંધ વિક્રમ સં. 1647માં ઉઠાવી લીધો. એટલું જ નહિ પંન્યાસજીની પ્રેરણાથી શત્રુંજય તીર્થ જગદ્ગુરુ હીરસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબને અકબરે ભેટ કર્યું. આ મંગલ ઘટના વિ. સં. 1649 વૈશાખ સુદિ 10 ના બની. પ્રસ્તુત ગ્રંથના પ્રારંભમાં શ્લોક8 ઉપરોક્ત કરમુક્તિ ઉપરાંત મૃતધન (અપત્રિયાનું ધન)અને “જીજીઆ વેરો (હિંદુઓ ઉપરનો વિશેષ કર) લેવાનું બંધ કરાવ્યાનો ઉલ્લેખ છે. આવિજયસેનસૂરિના ગુણ-ગાન પંન્યાસજી અકબર પાસે અવારનવાર કરતા રહેતા. આથી અકબરને તેઓશ્રીના દર્શન કરવાની ભાવના થઇ. શેઠ દુર્જનશલ્ય પણ આચાર્ય વિજયસેન સૂરિજીને બોલાવવા ભલામણ કરી. અને બાદશાહની વિનંતીથી આચાર્યશ્રી પધાર્યા. આચાર્યશ્રીનો પરિચય થતાં અકબરને લાગ્યું કે આ તો ગુર કરતાં સવાયાં છે. આથી બાદશાહએ આચાર્યશ્રીજીને સવાઇ હીર’નું બિરુદ આપ્યું. પંન્યાસ ભાનચંદ્રજીને ઉપાધ્યાય પદ આપવા વિનંતિ અકબરે કરી. અને આચાર્ય વિજયસેનસૂરિજીના વરદ હસ્તે પંન્યાસ ભાનુચંદ્રજીને વિ.સં. 1648માં ઉપાધ્યાયપદ પ્રદાન કરવામાં આવ્યું. ઉપાધ્યાય ભાનુચંદ્રજી ઉપર ગગુરુને ઘણું વાત્સલ્ય હતું. જગદ્ગુરુએ મુનિ ભાવચંદ્ર અને મુનિ સિદ્ધિચંદ્ર વિ. ને ભાનુચંદ્રજીના શિષ્ય તરીકે ગુજરાતમાં દીક્ષા આપી લાહોર મોકલ્યા હતા. કુશાગ્રબુદ્ધિવાલા શ્રી ભાનુચંદ્રજીને જગદ્ગુરુએ ‘પ્રજ્ઞ’નું બિરુદ પણ આપ્યું હતું. બાલમુનિ સિદ્ધિચંદ્રને હીરસૌભાગ્યકાવ્યમાં જણાવ્યું છે કે સિદ્ધાચલયાત્રામાટે પહેલા 1 દીનાર, પછી 5 મહમુદ્રિકા એ પછી 3 મહમુદ્રિકા કર હતો. જે આ પ્રસંગે દૂર થયો, 8
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ અકબરે ખુફામ (અસાધારણ બુદ્ધિવાલા) એવું બિરુદ આપેલું. બાદશાહ જહાંગીરે પણ “નાહિરજહાં બિરુદ આપેલું, પણ એ બધું જાણીતું નથી. પ્રસ્તુત ગ્રંથમાં અને અન્ય ગ્રંથમાં પણ સિદ્ધિચંદ્રજી ના આ ખુફહમ બિરુદનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. બાલમુનિ અત્યંત રૂપવાન હતા. - વિ. સં. 1652 ભાદરવા સુદિ 11ના જગદ્ગુરુનો ઉના મુકામે સ્વર્ગવાસ થયો. ત્યારે ઉપાધ્યાય ભાનચંદ્રજીની પ્રેરણાથી અકબરે સમાધિસ્થાન માટે 10 વીઘા જમીન આપેલી. આજે પણ ઉના-અજારા વચ્ચે નદીકાંઠે આવેલું આ સ્થાન શાહબાદ તરીકે જાણીતું છે. એમાં જગદ્ગર અને એમના પટ્ટધરો વગેરેની પાદુકાઓ યુક્ત સમાધિસ્થલો વિદ્યમાન છે. અકબરે એના જીવન દરમ્યાન ઘણી મુસાફરી કરી છે. સંત્સગપ્રેમી હોવાથી-ભાનુચંદ્રજીને એ અવશ્ય સાથે રાખતો. આમાં ઘણી વખત કષ્ટો સહન કરવા પડતા પણ ઉપાધ્યાયજીને મન જગદ્ગુરુની આજ્ઞાનું પાલન અને શાસનપ્રભાવનાના કાર્યનું જ મહત્ત્વ હતું. કષ્ટો હસતાં મુખે સહન કરતા અને સાધુજીવનના આચારમાં ચુસ્ત રહેતા. કાશ્મીરથી પાછા ફરતાપીરપંજાબની ઘાટીનો રસ્તો લીધેલો. ઉબડ-ખાબડ રસ્તે તીક્ષ્ણ પત્થરોં ઉપરથી ચાલવાના કારણે બંધા મુનિરાજોના પગમાં ચીરા પડયા. લોહી વહેવા લાગ્યું. પરંતુ વાહન વાપરવાની બાદશાહની વિનંતિ સ્વીકારી નહીં. આથી અકબરે થોડા દિવસ પ્રવાસ સ્થગિત કર્યો. મુનિઓના. પગ સારા થયા પછી આગળ વધ્યા. બનપુર પણ ઉપાધ્યાય ભાનુચંદ્રજી સાથે હતા. નગરને ભક્તામરસ્તોત્રવૃત્તિમાં અંતે અને જિનશતક ટીકાના અંતે જહાંગીરે ‘નાદીરજહાં ઉપનામ આપ્યાનો અને જિનશતક ટીકામાં પ્રારંભમાં અને સૂક્તિરત્નાકરના અંતે જહાંગીર પસંદ” નામ આપ્યાનું સિદ્ધિચંદ્રજી પોતે જણાવે છે. 9.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ લૂંટવાના કાર્યથી બાદશાહને એમને અટકાવ્યો હતો. એટલું નહિં પરંતુ બહનપુરમાં શ્રીભાનચંદ્રજીના ઉપદેશથી ચાર જિનાલય, નૂતન ઉપાશ્રય આદિનું નિર્માણ થયું હતું. આગ્રામાં ચિંતામણી પાર્શ્વનાથ ભગવાનનું જિનાલય ઉપાધ્યાય ભાનુચંદ્રજીના ઉપદેશથી બન્યું. એના નિભાવ માટે અકબરે રોશનમોહલ્લો આપેલો. વિ. સં. 1647માં સુબા અજીતકોકાનો પુત્ર ખુરમે શત્રુંજય તલાટીનું જિનાલય તોડયું અને ગિરિરાજ ઉપર મખ્ય જિનાલયને સળગાવવા ચારે તરફ લાકડા ગોઠવ્યા. આચાર્ય વિજયસેન સૂરિજીએ આ સમાચાર તરત દિલ્હી પહોંચાડયા. પંન્યાસ સિદ્ધિચંદ્રજીએ તરત બાદશાહ પાસેથી ફરમાન લખાવી આ અકાર્યને અટકાવી દીધું. ઉપાધ્યાય ભાનુચંદ્ર અને ઉપાધ્યાય સિદ્ધિચંદ્ર ગુરશિષ્યની જોડલીએ મોગલ દરબારમાં બે દશકા જેવો દીર્ઘકાલ વિતાવી ઘણી શાસન-પ્રભાવના કરી છે. સિદ્ધિચંદ્રજી પણ ગુરુના જેવા વિદ્વાન હતા અને ‘કાદંબરી” જેવા સંસ્કૃત સાહિત્યના પ્રશિષ્ટ ગ્રંથની ટીકા આ ગુરુ-શિષ્યની જોંડલીએ કરી છે. કાદંબરીની રચના. ‘બાણ પંડિતે અને એના પુત્રે કરી છે. પિતા-પુત્રકૃતિની ટીકા ગુરુ-શિષ્ય કરી. કેવો યોગાનુયોગ ! આવો જ બીજો યોગાનુયોગ એ પણ છે કે ગુરુ ઉપાધ્યાય ભાનચંદ્રજીએ પોતાના મોટા ભાઇ સાથે બાલવયે દીક્ષા. લીધી. એજ રીતે સિદ્ધિચંદ્રજીએ પણ પોતાના જયેષ્ઠ બંધુ ભાવચંદ્રજી સાથે બાલવયમાં સંયમજીવન પ્રાપ્ત કર્યું. ઉપાધ્યાય ભાનુચંદ્રજી અધ્યાપન કાર્ય પણ કર્યું છે. અકબરના પુત્રો જહાંગીર અને દાની આલને જૈનધર્મનો પરિચય કરાવ્યો. શેઠ અબ્દુલ ફઝલને “ધદર્શનનું '10
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ અધ્યયન કરાવ્યું. (ભાનુચંદ્રચરિત 2160). ઉપાધ્યાય સિદ્ધિચંદ્રજી સિદ્ધિચંદ્ર મુનિમાં વડો જિમ મગદલમાં સિંહ | જેણે જહાંગીરનાર દેખતાં, રાખી સુંદર લીહ || . (હીરવિજયસૂરિરાસ પૃ. 185) બાપ કરતાં બેટા સવાયા નીકલે તેમ ગુરુ કરતાં શિષ્ય સવાયા નીકલે એવા ઘણા પ્રસંગો બન્યા છે. બાલ્યવયમાં જગદ્ગરના હાથે રજોહરણ મેળવી બન્ને બંધુઓ આગ્રામાં ગુરુ ઉપાધ્યાય ભાનુચંદ્રજી પાસે પહોંચી ગયા. રૂપાળા અને નાનકડા સિદ્ધિચંદ્રજી ઉપર અકબરનું પુત્રવત્ વાત્સલ્ય રહ્યું છે. ખુરૂહમની પદવી પણ અકબરે એમને આપી છે. તીવમેધાશક્તિવાળા સિદ્ધિચંદજી શતાવધાની હતા. જેવા મેધાવી હતા એવાજ સંયમના ખપી હતા. વિ. સં. 1672માં બાદશાહ જહાંગીરે કહ્યું કેઃ ‘તમારા જેવા યુવાન અને રૂપાલા વ્યક્તિએ સાધુજીવનના કષ્ટો શા માટે સહેવા જોઇએ ? તમને પાંચ સૌ ઘોડેસવારનું નાયકપદ અને ખૂબસૂરત કન્યા આપું.' સિચિંદ્રજીએ રોકડું પરખાવ્યું કેઃ ‘મોટું સામ્રાજય આપો તો પણ સંયમ ન છોડું.” જહાંગીર નારાજ થયો તો મુનિશ્રી આગરા છોડી માલપુર ચાલ્યા ગયા. આખરે જહાંગીરને ભૂલ સમજાતાં માનભેર પાછા તેડાવ્યા. સિદ્ધિચંદ્રજી ષડ્રદર્શનના જાણકાર તો હતા જ. ઉપરાંત ફારસી ભાષાનું જ્ઞાન ઉડું હતું. ફારસી ભાષાનું અધ્યાપનકાર્ય પણ એમને કરાવ્યું છે. બુર્કાનપુરમાં 32 ચોરોને મારી નાખવાના છે. એ સમાચાર મળતાંજ દયાના સાગર સિદ્ધિચંદ્રજીએ બાદશાહપાસેથી ફરમાન મેળવી તે ચોરોને અભયદાન અપાવ્યું હતું. એ રીતે એક લાડવણિકને પણ હિાથીના પગતળે કચડાવવાનો હુકમ રદ કરાવેલો. આ વણિફ શ્રીમાલી જયદાસ જપાએ પછી બુર્કાનપુરમાં ભવ્ય જિનાલય
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ બનાવેલું. બાલવયમાં સિદ્ધિચંદ્રજીએ અકબરની સભામાં અવધાન કરી સૌને પ્રભાવિત કરેલા. ભાનુચંદ્રચરિત્રમાં સિદ્ધિચંદ્રજીએ પોતે કરેલા અભ્યાસની વિગત આપી છે. પાતંજલમહાભાષ્ય, નૈષધકાવ્ય, તત્ત્વચિંતામણિ, કાવ્યપ્રકાશ વગેરે ઉપરાંત છંદ, નાટક વગેરે ના શાસ્ત્રોનો ટૂંક સમયમાં અભ્યાસ કર્યો. અકબરે કહ્યું: ‘ફારસીભાષા પઢો મુનિશ્રીએ ફારસીનો પણ એવો સંગીન અભ્યાસ કર્યો કે એ ભાષામાં નિપુણ બન્યા. પ્રતિષ્ઠાઓ, દીક્ષાઓ ગુરુ-શિષ્યની જોડલીએ કરેલા પ્રતિષ્ઠાદિ કાર્યોની વિગત આ પ્રમાણે મળે છે. માલપુરમાં શ્રીસુમતિનાથ જિનાલયની પ્રતિષ્ઠા, જગદ્ગુરુના ચરણપાદુકાની પ્રતિષ્ઠા, (વિ.સં. 1672). બીજી પણ નવ પ્રતિષ્ઠાઓ તેમના હાથે થઇ. વિ. સં. 1673માં જાલોરમાં 21.ભાઇ, બહેનોને દીક્ષા આપી. આચાર્ય શ્રીવિજયસેનસૂરિજીના સ્વર્ગવાસ પછી તપગચ્છના બે ફાંટા પડચા ત્યારે આ ગુરુ-શિષ્ય વિજયાનંદસૂરિના પક્ષે રહ્યાં. આચાર્ય વિજય તિલકસૂરિજીના આચાર્ય પદવી સાથે પંન્યાસ સિદ્ધિચંદ્રજીને ઉપાધ્યાય પદ વિ. સં. 1673માં આપવમાં આવ્યું. ઉપાધ્યાય ભાનુચંદ્રજી વિ. સં. 1639માં જગદ્ગુરુ સાથે મોગલદરબારમાં પહોંચ્યા. ત્યારથી વિ. સં. 1662માં અકબરના સ્વર્ગવાસ સુધી રોકાયા. એ પછી બાદશાહ જહાંગીરની સંમતિ મેળવી ગુજરાત તરફ વિહાર કર્યો. પુનઃ જહાંગીરની વિનંતિથી વિ. સં. 1669માં આગ્રા પધાર્યા..ચાર વર્ષ બાદ વિ. સં 1673માં મારવાડ તરફ વિહાર કર્યો. ફરી વિ. સં. 1676માં આગ્રા પધાર્યા. આ વખતે જહાંગીરે અકબરના જૂના ફરમાનો કે જેમાં કરમાંથી, ધર્મસ્થાનરક્ષા, 12
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ અહિંસાપાલનના હુકમો હતા. તે તાજા કરી આપ્યા. અમારિપાલનમાં એકમાસનો વધારો પણ કરી આપ્યો. બંન્ને ગુર, શિષ્યના જન્મ સંવત અને દીક્ષા સંવત્ મળતાં નથી. પણ વિ. સં. 1640માં પંન્યાસપદ મેળવનાર ભાનચંદ્રજી વિ. સં. 1722 પછી સ્વર્ગવાસ પામ્યા છે. એવું ત્રિપુટી મહારાજનું અનુમાન છે. આ અનુમાન સાચું હોય તો. તેઓ શતાધિક વર્ષાયુ હોવા જોઇએ. શ્રીમોહનલાલ દલીચંદ દેસાઇનું અનુમાન છે કે ઉપાધ્યાય ભાનુચંદ્રજીનું વિ. સં. 1699 પૂર્વે સ્વર્ગગમન થયું હશે. કેમકે આ વર્ષમાં સિદ્ધિચંદ્રજી એક સંઘમાં જોડાયા એ વખતે એમના ગુરુ મહારાજ સાહેબનો ઉલ્લેખ નથી. ગુરપરપરા ગ્રંથકારશ્રી અને સંશોધકશ્રી ગુરુ-શિષ્ય છે. તેઓની ગુરુપરંપરા આ પ્રમાણે મળે છે. ભગવાન મહાવીર પ્રભુની 55મી પાટે તપગચ્છમાં આચાર્ય હેમવિમલસૂરિ થયા. લોકાગચ્છના જીવાજીના શિષ્ય હાના ઋષિ વગેરે મૂર્તિપૂજક સંપ્રદાયમાં સત્ય જણાવવાથી પોતાના પક્ષ છોડી આચાર્ય હેમવિમલસૂરિજી પાસે સંવેગી દીક્ષા સ્વીકારી. - 1 આચાર્ય હેમવિમલસૂરિજીએ તેઓને પોતાના શિષ્ય કુશલમાણિક્યના શિષ્ય મુનિ સહજકુશલ બનાવ્યા. આચાર્ય સહજકુશલ જી (હાના ઋષિ) ના શિષ્ય સકલચંદ્ર ઉપાધ્યાય થયા. શ્રી સકલચંદ્રજી અને એમનો પરિવાર વિદ્વાનોની ખાણ હોવાથી, એમના પરિવારમાં આચાર્ય વિજયદાનસૂરિજી મહારાજે “સરસ્વતીકુટુંબનું બિરુદ આપ્યું હતું. ઉપાધ્યાય સકલચંદ્રજીના શિષ્ય પંન્યાસ સૂરચંદ્રગણિ. તેમના શિષ્ય ઉપાધ્યાય ભાનચંદ્ર ગણિ, તેમના શિષ્ય
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ ઉપાધ્યાય સિદ્ધિચંદ્ર ગણિ. ઉપાધ્યાયશ્રી ભાનુચંદ્રજીનો શિષ્ય પરિવાર " કવિ ઋષભદાસે વિ.સં. 1685માં રચેલા ‘હીરવિજયસૂરિરાસ’માં લખેલ છે કે ઉપાધ્યાયજીને 80 શિષ્યો હતા. તેમાંથી 13 પંન્યાસપદારૂઢ હતા. બધાના નામ મળતા નથી. જે મળે છે તે આ પ્રમાણે છેઃ 1. ઉદયચંદ્ર 2. ભાવચંદ્ર3, સિદ્ધિચંદ્ર 4. દેવચંદ્ર 5. વિવેકચંદ્ર 6, ઋદ્ધિચંદ્ર 7. સુમતિચંદ્ર 8. હીરચંદ્ર 9. સોમચંદ્ર 10. હીરચંદ્ર 11. સુખચંદ્ર 12. કુશલચંદ્ર 13. અમરચંદ્ર 14. શિવચંદ્ર 15. લબ્ધિચંદ્ર ઉપાધ્યાય ભાનચંદ્રજીની એક શિષ્ય પરંપરા આ પ્રમાણે મળે છેઃ ઉપાધ્યાય ભાનુચંદ્ર જી- ભાવચંદ્રકનકચંદ્ર- કપૂરચંદ્ર- મયાચંદ્ર- ભક્તિચંદ્ર- ઉદયચંદ્રઉત્તમચંદ્ર-શિવચંદ્ર. સિદ્ધિચંદ્રજી લઘુશાંતિની ટકાં લઘુશિષ્ય કપૂરચંદ્રના અધ્યયન માટે રચ્યાનું જણાવે છે. એમના એક અન્ય શિષ્યની પરંપરા આ પ્રમાણે મળે છેઃ ઉપાધ્યાય સિદ્ધિચંદ્રઅમીચંદ્ર- ગુણચંદ્ર- ગોવિંદચંદ્ર.એમના અન્ય શિષ્યો વિષે વિગતો મળી નથી. . સરસ્વતી દેવીની કૃપા આ પરંપરા ઉપર સારી ઉતરેલી. આ બંન્ને ગુરુ-શિષ્યોએ પણ સુંદર સાહિત્ય સર્જન કર્યું છે. સાહિત્યસર્જનની ઉપલબ્ધ વિગતો આ પ્રમાર્ગે છે. ઉપાધ્યાય શ્રીભાનુચંદ્રગણિકૃત ગ્રંથો. 1. રત્નપાલ કથાનક મોહનલાલ દેસાઈ જણાવે છે કે આ સંસ્કૃતકથામાં તરસ્યાને પાણી આપવાથી થતા લાભની વાત જણાવી છે. ઉદયપુરના યતિ વિવેકવિજયના ભંડારમાં 1662માં માલપુરમાં. લખાયેલી આની પ્રત છે. બુહબરના રિપોર્ટ ઈંઈંઈ(ઇ. સં. 1872-73માં) પણ આનો ઉલ્લેખ છે. 14
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. વસંતરાજ શકુનશાસ્ત્રવૃત્તિઃ આ ટીકાની રચના સિરોહીમાં અખેરાજના રાજયકાલ (વિ.સં. 16741720)માં થઇ છે. આનું સંશોધન ઉપાધ્યાય સિદ્ધિચંદ્રજીએ કર્યું છે. વિ.સં.1940માં શ્રીધરજટાશંકરેએ આનું પ્રકાશન કરેલ છે. વિ. સં. 1963માં વેકટેશ્વર પ્રેસે હિંદી અનુવાદ સાથે પ્રસિદ્ધ કર્યું છે. 3. કાદંબરી પૂર્વાર્ધ ટીકાઃ આની રચના આચાર્ય વિજય તિલકસૂરિજીના સમયમાં (વિ.સં. 1673-1676) સિદ્ધિચંદ્રજીની પ્રસન્નતામાટે થઇ છે. નિર્ણયસાગરે આનું પ્રકાશન કર્યું છે. 4. સારસ્વત વ્યાકરણવૃત્તિ, ટિપ્પણ (વિવરણ): ક્ષેમેન્દ્રની ટીકા ઉપરના આ ટિપ્પણનું સંશોધન ગ્રંથકારના શિષ્ય સિદ્ધિચંદ્રજીએ કર્યું છે. છાણી સ્થિત પ્રવર્તક કાંતિવિજયજીના ભંડાર વિ. માં આની પ્રત છે. 5. કાવ્યપ્રકાશવૃત્તિઃ મમ્મટના કાવ્યપ્રકાશઉપરની આ વૃત્તિ અમદાબાદ વિમલગચ્છના ભંડારમાં હોવાનું ભંડારકરે (ઇ. સં. 1883-84) રિપોર્ટમાં નોંધ્યું છે. (સિ ચંદ્રગણિએ કાવ્યપ્રકાશખંડન રચ્યું છે, એ આનાથી ભિન્ન જણાય છે.) 6. નામશ્રેણિવૃત્તિઃ આ ટીકા જે ગ્રંથ ઉપર છે તેના ‘વિવિક્તનામસંગ્રહ’ ‘નામમાતા’ ‘ભાનુચંદ્ર નામમાલા” એવા નામો પણ મળે છે. આ વૃત્તિ આચાર્ય : વિજયસેનસૂરિજી (વિ.સં. 1672 સ્વર્ગવાસ) ના સમયમાં રચાઇ છે. વિ.સં. 1698માં લખાયેલી આની પ્રત ડેલાના ભંડારમાં છે. 15
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. વિવેકવિલાસ ટીકાઃ વાયડગચ્છના જિનદત્તસૂરિજીના ગ્રંથ ઉપરની આ ટીકા વિ.સં. 1678માં રચાઇ છે. લાભવિજય ઉપાધ્યાય આનું સંશોધન કર્યું છે. 8. ષત્રિશિકા વૃત્તિઃ આની પ્રત વિમલગચ્છના ભંડારમાં છે. ઉપાધ્યાય સિદ્ધિચંદ્રજીની ગ્રંથરચના 1. કાદંબરી ઉત્તરાર્ધ ટીકાઃ આ ટીકાની રચના ઉપાધ્યાયપદ પ્રાપ્તિ (વિ.સં.1673) પછી થઇ છે. નિર્ણયસાગરપ્રેસ દ્વારા પ્રકાશિત છે. 2. શોભનસ્તુતિ ટીકાઃ આગમોદયસમિતિ દ્વારા પ્રકાશિત. ગ્રંથાગ્રઃ 2200. આનો પ્રથમ આદર્શ કર્તાના વડિલ ગુરુબંધુ શ્રી ભાવચંદ્રજીએ કર્યો 3. વૃદ્ધ પ્રાસ્તાવિકરત્નાકર (ગ્રંથકારના ગુરભાઈ શિવચંદ્રજીએ લઘુ પ્રાસ્તાવિક રત્નાકર રચ્યું છે. અને ભીમશ્ર બાણેકે પ્રસિદ્ધ કર્યું છે.) 4. ભાનચંદ્રચરિતમઃ સિંધિ ગ્રંથમાલામાં પ્રસિદ્ધ છે. 5. ભક્તામરસ્તોત્ર ટીકાઃ ભીમસિંહ માણેકદ્વારા પ્રકાશિત. 6. તર્કભાષા ટીકાઃ કેશવમિશ્રની “તÉભાષા” ઉપર વૃત્તિ. 7. સપ્તપદાર્થોટીકાઃ શ્રીશિવાદિત્યની “સપ્તપદાર્થ ઉપર ટીકા. 8. જિનશતકટીકાઃ શ્રીજંબૂનાગની કૃતિ ઉપર ટીકા. રચના સંઘપુરમાં, સં.1714. 9. વાસવદત્તા વૃત્તિઃ સુબંધુના ચંપૂકાવ્ય ઉપર ટીકા, સંઘપુરગામમાં વિ. સં. 1722માં રચના 16
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ (ગ્રંથાગ 3200). 10. કાવ્યપ્રકાશખંડનઃ મમ્મટના ગ્રંથનું ખંડન. સંઘપુરમાં વિ. સં. 1722માં રચના. 11.અનેકાર્થોપસર્ગવૃત્તિઃ અમરકોષના કેટલાક ઉપસર્ગો વ. ના અનેકાર્થ બતાવતી વૃત્તિ (જૈ. 5. ઇ. ભા. 3, પૃ. 798) માં અનેકાર્થનામમાાલા સંગ્રહ વૃત્તિ” નામ આપ્યું છે. ગ્રં. 2000. 12.ધાતુમંજરીઃ સંસ્કૃત ધાતુપાઠ વિષે વિવેચન. ગ્રં. 1200. 13.આખ્યાતવાદ ટીકાઃ સંસ્કૃત વ્યાકરણગતા આખ્યાત પ્રકરણ ઉપર ટીકા. 14.પ્રાકૃત સુભાષિત સંગ્રહઃ વિવિધ સુભાષિતોના સંગ્રહ. રચના-સંઘપુરમાં. 15.સૂક્તિ રત્નાકર 377 સંસ્કૃત પદ્યોનો સંગ્રહ. 16.મંગલવાદઃ મંગલની ઉપયોગિતા વિષે ચર્ચા. 17.સપ્તસ્મરણ વૃત્તિઃ સાત સ્મરણો ઉપર ટીકા. 18.લેખ-લિખના પદ્ધતિ. 19.સંક્ષિપ્ત કાદંબરી કથાનક (ગુજરાતી). 20.નેમિનાથ ચોમાસી,કાવ્ય (ગુજરાતી). આ ઉપરાંત ‘કામંદકીય-જાતિ-શાસ્ત્રની સિદ્ધિચંદ્રજીએ લખેલી નકલ બીજાપુરના જ્ઞાનભંડારમાં છે. જૈન પરંપરાનો ઇતિહાસ ભાગ 3 પૃ. 798માં આ ઉપરાંત વિવેકવિલાસ વૃત્તિ અને ચંદ્રચંદ્રિકા વૃત્તિ (સંઘપુરમાં) રચ્યાની નોંધ છે. આમાં વિવેકવિલાસવૃત્તિની રચના ઉપાધ્યાય ભાનચંદ્રજીએ કરી છે અને ચંદ્રચંદ્રિકા વૃત્તિ ઉપરોક્તા આખ્યાતવાદ ટીકાથી ભિન્ન છે, કે અભિન્ન છે તે 17
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ જાણી શકાયું નથી. અકબર બાદશાહ અકબર બીજા બધા મુસ્લિમ સત્તાધીશોથી સાવ અનોખો હતો. એવું એના અનેક કાર્યો ઉપરથી સ્પષ્ટ જણાય છે. સૂર્યના હજાર નામોનો રોજ પાઠ કરવો અને સંસ્કૃતમાં બંધાના ઉચ્ચાર કરવાનું કામ હિંદુ રાજાઓના જીવનમાં પણ ભાગ્યેજ જોવા મળે.'' ઇસ્લામના કેટલાક સિદ્ધાંતો ઉપરથી એની શ્રદ્ધા ઉઠી ગઇ હતી. એ જણાવતાં-કેટલાક ઉલ્લેખો એના સમકાલીન ઇતિહાસકારોએ નોંધ્યા છે. ઇતિહાસકાર બદાઉની લખે છેઃ ‘સમ્રાટે ઇસ્લામધર્મના પુનઃ ઉદ્ધવ સંબંધીના ખ્યાલો, કયામતના દિવસ અને તેને લગતી વિગતો તેમજ પયગંબરની દંતકથા પર રચાયેલા બધાં હકમોમાં શ્રદ્ધા કાઢી નાંખી- ખાસ કરીને આત્માઓના પુનર્જન્મના સિદ્ધાંતે તેના ચિત્તમાં દઢમૂલ નાંખ્યું.’ (અલ-બદાઉની, પૃ. 263-4). આ બધું થવામાં એક કારણ એવું પણ આપવામાં આવે છે કે અકબર પૂર્વભવમાં હિંદુ સંન્યાસી હતો અને એણે જાતિસ્મરણજ્ઞાન થયું હતું. કવિ શ્રી દીપવિજયજી સોહમકુલરત્ન પટ્ટાવલીમાં લખ્યું છે હવે દિલ્હીપતિ જાણીઇ અકબર શાહ સુલતાના પૂરણ ભાગ્ય મુજબલી નૃપશેખર નૃપભાણ એક દિન બ્રહ્મચારી કાલે દેખી અકબર બાદશાહ ઇહાપોહ કરતા પ્રગટ જાતિસ્મરણ થાય. | '18
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ દેખ્યો.પૂર્વભવ પ્રગટ સુણીઇ ચતુર સુજાણ. સંસ્કૃત શ્લોકથકી કરું છપ્પય કવિત પ્રમાણ. અથ છપ્પયઃ તપસી બ્રહ્મચારી નામ હૈ મુકુંદ જાકો તીરથ પ્રયાગ કામ ધામ મન ન્યાય હે પન્નર સેહે 81 સંવત કો માન જાણો. માઘ વદિ દ્વાદશી પ્રથમ જામ જાય કે અગન કુંડમેં મુકુંદે દેહહોમ કીનો. તપ જપ સાધને પ્રબલ બલ પાયકે કરત કવિરાજ દીપ અકબર બાદશાહ ભયો હૈ ભાન જેસો દિલ્લી પર આયકે. દુહા ખબર કરાઇ પ્રાગ્વડ મિલિયો સબ સંકેત. પ્રગટ વાત અકબર કરે બહુ પંડિત જન શેત. અગ્નિહોમ કરવત મરણ કરે માફ સુલતાન. આજ લગે તે માફ છે, અકબર હુકમ પ્રમાણ. ‘વિશાલ ભારત’. ના 1946 ડિસેંબર અને 1948 એપ્રિલના અંકમાં પણ સંન્યાસી બળી મરીને અકબર થયાની વિગતો આપી છે અને અકબરે ખોદકામ કરતાં જે તામ્રપત્ર મેળવ્યું તેમાં વસુ-નિધિ-શર-ચંદે તીર્થરાજ પ્રયાગે. - તપસી બહલ પક્ષે દ્વાદશી પૂર્વયામ | આ શિરિવનિ તનુબ હોમ્યા ખંડ ભૂમાધિપત્ય : સકલ દુરિત હારી બ્રહ્મચારી મુકુંદુઃ || આ પ્રમાણે લખાણ હોવાનું જણાવ્યું છે. શ્રી ખૂબચંદ કે. પારેખનાં પુસ્તક “આત્મવિજ્ઞાન’ પૃ. 72-74માં પણ ઉપરોક્ત વિગતો આપી છે. પીપલીગ્રાફી ઑફ ઇંડિયામાં સ્મિથે પણ આનું ઉલ્લેખ કર્યું છે. 19.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ અબુલ ફઝલા આ ગ્રંથના પ્રારંભમાં અને દર 100 સૂર્યના નામ પછી શેખશ્રીઅબુલફઝલકારિતામાં એવો ઉલ્લેખ આવે છે. એટલે આ ગ્રંથની રચનામાં આ શેખનો પણ કંઇક સહયોગ અવશ્ય રહ્યો જણાય છે. આ ગ્રંથના પ્રારંભમાં ઉલ્લેખ છે એ જોતાં એમ લાગે છે કે સૂર્યના નામો અકબરની રુચિ મુજબના વર્ણાનુક્રમે ગોઠવવાનું કામ અબુલ ફઝલે કર્યું છે. , ‘આઇને અકબરી” અને “અકબરનામાં’ નો આ લેખક અકબરનો અંગત માણસ હતો અને ભાનચંદ્રજીનો પણ ઘણો નિકટ હતો. શ્રી ભાનુચંદ્રજીને ઉપાધ્યાય પદવી લાહોરમાં અપાઇ. ત્યારે આ શેખે 600 રુપૈયા અને 1008 ઘોડાનું દાન કરેલું. ભાનુચંદ્રજી પાસે ષડ્રદર્શન સમુચ્ચય’નું અધ્યયના પણ શેખે કર્યું છે અને એની નોંધ પણ એ કરતો. એવું “ભાનુચંદ્રચરિત’માં જણાવ્યું છે. " શ્વેતાંબર મુનિઓના નિકટના પરિચયના કારણે અબુલ ફઝલે શ્વેતાંબર સમુદાય વિષે લખ્યું છે, તે વાસ્તવિક છે. જયારે દિગંબર સંપ્રદાય વિષે એને ખાસ પરિચય ન હતો. અબુલ ફઝલે અકબરના રાજયવહીવટ અને એની રાજકીય ચર્ચા મંત્રણાઓની વિગત એના ઉક્ત ગ્રંથમાં આપી છે. એટલે એ વહીવટી અધિકારી હોય એમ લાગે છે. વળી એ યુદ્ધકલાનો પણ નિષ્ણાત જણાય છે. જયારે અકબરનો પુત્ર મુરાદ રણમેદાનમાં મુશ્કેલીમાં મુકાયો ત્યારે અકબરે એની મદદે અબુલફઝલને મોકલેલો. અને એને મુરાદના મૃત્યુથી સૈન્યને નષ્ટ-ભ્રષ્ટ થતું રોકેલું એટલે અકબરે એને ‘દલથંભન’ બિરુદ આપેલું. સહસ્ત્રનામ સંગ્રહાત્મક કૃતિઓ પૂજનીય તત્ત્વોના હજાર નામોના સંચય સ્વરૂપ કૃતિઓની 20
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ રચના પ્રાચીન કાલથી થતી રહી છે. ‘જિન સહસ્રનામની જુદા-જુદા કર્તાઓની સાત કૃતિનો પરિચય શ્રી હીરાલાલ કાપડિયાએ (જૈન સંસ્કૃત સાહિત્યનો ઇતિહાસ, ખંડ-2, ઉ. 1, પૃ. 552થી) આપ્યો છે. અને આજ પ્રકરણમાં ‘પાર્શ્વનાથ સહસ્રનામ’ અને ‘પદ્માવતી સહસ્રનામ’નો પરિચય છે. આ રીતે વિષ્ણુ સહસ્ત્રનામ' વગેરે અજૈન લેખકોની કૃતિઓ પણ પ્રસિદ્ધ છે. કોઇ અજ્ઞાત લેખકની ‘અકબર સહસ્ત્રનામ' સંસ્કૃત રચના કૃપારસ કોષ’ના પરિશિષ્ટમાં પ્રગટ થઇ છે. સ્તુતિ સાહિત્ય અજૈન ગ્રંથકારોની દાર્શનિક કે સાહિત્યિક કૃતિ ઉપર જૈન સાહિત્યકારોએ ટીકા આદિ રચ્યાના ઘણા ઉદાહરણો છે. ઉપાધ્યાય ભાનચંદ્ધ-સિદ્ધિચંદ્રજીની કાદંબરી ટીકા, કેશવમિશ્રની ‘તર્કભાષા’ ઉપર સિદ્ધિચંદ્ર જી અને શુભાશીલગણિની ટીકાઓ વગેરે અનેક રચનાઓ છે. પરંતુ સૂર્યના નામોનો સંગ્રહ અને એના ઉપર સ્વોપજ્ઞ ટીકા જેવો બીજો દાખલો મળતો નથી. સૂર્યવિષયક જૈન-અજૈન કૃતિઓ કોબા સ્થિત આચાર્ય કૈલાશ સાગર સૂરિ જ્ઞાનમંદિર તરફ થી મળેલી માહિતીની ટૂંક વિગત આ પ્રમાણે છે. જૈન કૃતિઓઃ સૂર્યશતક ઉપર મુનિસુંદર સૂરિશિષ્યકૃત અવચૂર્ણિ સૂર્યની ગહ્લી (કર્તા મુનિ રત્ન) સૂર્યવ્રત ઉદ્યાપન વિધિ, સૂર્યાયન તપ, સૂર્ય-ચંદ્ર શ્લોક, (પ્રસાદપ્રતિષ્ઠા અંતર્ગત) રવિસ્તોત્ર, સૂર્યદીપિકા ટીકા, (આચાર્ય સુદર્શના સૂરિ) સૂર્ય (આ. બુદ્ધિસાગર સૂરિ) સૂર્યપ્રકાશ (આ. 18 અકબરની રસરુચિ જોઈને કોઈ પંડિતે “અલ્લોપનિષદ્ રચ્યું છે. આ રચના કોઈ સામયિકમાં પ્રગટ પણ થઇ છે. 21
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ નેમિચંદ્ર). અજૈનઃ સૂર્યશતક (કર્તા મયૂર કવિ), સૂર્યાષ્ટક, સૂર્યાર્ણવ, સૂર્યાષ્ટક, સૂર્યકવચ સ્તોત્ર, સૂર્યસ્તોત્ર, સૂર્યપ્રપાઠક, સૂર્યપ્રાતઃસ્મરણ, સૂર્યનામસહસ્રસ્તોત્ર, , (રુદ્રયામલતંત્રે દેવીરહસ્યાન્તર્ગત), સૂર્યસહસ્રનામ, (ભવિષ્યોત્તર પુરાણ) સૂર્યોપનિષદ્, સૂર્યગીતા, સૂર્યાષ્ટોત્તર શતનામ સ્તોત્ર, વગેરે.કર્તા વ. ની નોંધ વિનાની કૃતિઓ . સૂર્યપ્રરૂપણા, સૂર્ય-ચંદ્રપર્વસાધન, સૂર્યસ્તુતિ, સૂર્ય અંજલિ, સૂર્યમંત્ર, સૂર્યછંદ, વગેરે. * સ્વોપજ્ઞ ટીકા સહ સૂર્યસહસ્રનામા સૂર્યસહસ્રનામનું સ્વોપજ્ઞ ટીકા સાથે પ્રકાશન અહીંસર્વપ્રથમ વાર થાય છે. આ ગ્રંથનો પરિચય પણ ખાસં જોવામાં આવતો નથી. શ્રી મોહનલાલ દલીચંદ દેસાઈએ “ભાનુચંદ્ર ચરિત્ર'માં લખેલ વિસ્તૃત ઈંક્ષજ્ઞિમીભશિંજ્ઞક્ષ માં ગ્રંથકારના અન્ય બધા ગ્રંથોનો પરિચય આપ્યો છે. પણ આ સ્વોપજ્ઞ ટીકા એમના જોવામાં નથી આવી તેમ લખ્યું છે. મૂલમાત્ર સૂર્યસહસ્રનામ અને સ્વોપજ્ઞટીકા સહ સૂર્યસહસ્રનામનું નિરીક્ષણ કરતાં આટલી બાબતો નજરે ચડે મૂલમાત્રમાં મંગલાચરણનો શ્લોક નીચે મુજબ છે. સટીકમાં નથી. 3 નમઃ શ્રીસૂર્યદેવાય સહસ્ત્રનામધારિણે | કારિણે સર્વસૌખ્યાનાં પ્રતાપાજ઼તતેજસે II. મૂલમાત્રમાં અંતે સૂર્યનામમહિમા સૂચવતાં નીચે મુજબનાં 4 પદ્યો છે. સટીકમાં નથી. સ્વિદં શ્રુણુયાન્નિત્ય, પઠેદ્ વા પ્રયતો નરઃ | પ્રતાપી પૂર્ણમાયુ. કરસ્થાસ્તસ્ય સમ્મદ 1 || નૃપા-ડગ્નિ-તસ્કરભયં, વ્યાધિભ્યો ન ભયં ભવેત્ |
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ વિજયી ચ ભાવેન્નિત્યં સ શ્રેયઃ સમાપ્નયાત્ II2II કીર્તિમાન્ સુભગો વિદ્વાન, સ સુખી પ્રિયદર્શનઃ | - ભાવેદ્ વર્ષશતાયુશ્ચ સર્વબાધાવિવર્જિતઃ II3II નાસ્ના સહસમિદઅંશુમતઃ પઠેદ્ય , પ્રાતઃ શુચિર્નિયમવાન્ સુસમાધિયુક્તઃ | દૂરણ તં પરિહરન્તિ સદેવ રોગા, ભીતાઃ સુપર્ણમિવ સર્વમહોરગેન્દ્રાઃ II4II મૂળમાત્રમાં અંતે નીચે મુજબ લખાણ છે. સટીકમાં નથી. ઇતિ શ્રીસૂર્યસહસ્રનામ સ્તોત્ર સપૂર્ણમ્ | અમું શ્રીસૂર્યસહસ્રનામ સ્તોત્ર પ્રત્યહં પ્રણમ~થ્વીપતિકોટિરકોટિસંઘષ્ટિતપદકમલત્રિખરડાધિપતિ ત-દિલ્હીંપતિ-પાતિસાહિ-શ્રીઅકબરસાહી જલાલુદ્દીનઃ પ્રત્યહં કૃણોતિ ! સોડપિ પ્રતાપવાન્ ભવતુ ! મૂલમાત્રમાં 1000 નામ છે. સટીકમાં 1044 છે. નામોના ક્રમમાં પણ ફેરફાર જોવા મળે છે. મૂલ કરતાં સટીકમાં નામ વધુ છે હોય તે સ્વભાવિક છે. વળી કેટલાક નામ મૂલમાત્રમાં હોય અને સટીકમાં ન હોય એવું પણ જોવા મળે છે. સ્વોપજ્ઞટીકાનાં પ્રારંભમાં જણાવ્યું છે કે- શેખ અબુલફઝલે સૂર્યસહસ્રનામોને એકબરની પસંદગી મુજબનાં વર્ણક્રમથી ગોઠવ્યા છે. મૂળમાત્રમાં પણ લગભગ વર્ણક્રમ આવોજ છે. એટલે મૂલમાત્રનાં વર્ણક્રમ ગોઠવવામાં પણ શેખે કંઇક પ્રયત્ન કર્યો હોય તે બનવા જોગ છે. જો કે વર્ણક્રમમાં પણ એકદમ ચોક્કસાઈ જળવાઇ હોય એવું જણાતું નથી. કેટલાક અપવાદો પણ જોવા મળે છે. સટીકના પ્રારંભમાં- ગ્રંથમાં પ્રયોજેલ વર્ણક્રમ અને તેમાં આવતા નામોની સંખ્યા આપી છે. આમાં પણ કેટલીક ગડબડ જોવા મળે છે. જેમકે-- સટીકમાં વિગતનો પ્રારંભ આ રીતે છે - 23
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ અત્ર અકારાદીન્યષ્ટાદશાધિકશતસંખ્યાકાનિ ઈકારૌકારાન્તાનામત્રેવાન્તઃપાતિત્વમ્ | અહિં 118ની સંખ્યા બતાવી છે. જયારે આગલ પેજમાં ઇત્યેકોનવિંશતિશતં સ્વરાદિ | એજ પેરેગ્રાફમાં આગળ તાદીનિ દ્વાત્રિશત્ ! લખ્યું છે. જયારે ગ્રંથમાં તાદિ- 32 નહીં પણ 37 નામો જોવા મળે છે. એમ લાગે છે છેલ્લી ઘડી સુધી સુધારા વધારા ઉમેરા થતા રહ્યા હોય અને એનું વર્તમાન રૂપે સંકલન ઉપાધ્યાય સિદ્ધિચંદ્રજીએ કર્યું હોય, મૂલમાત્ર સૂર્યનામો હજાર મલે છે. સટીકમાં1044 મલે છે. એ વાત અગાઉ જણાવીજ છે. અંતરંગ પરિચય મંગલાચરણ પછી અકબર બાદશાહનું વર્ણન કરતાં ગ્રંથકારશ્રીએ ગાયના મુખે અકબરને આશીષ આપતાં જણાવ્યું છે કે મારા પુત્રો વૃષભો ધુરાને વહન કરે છે (ખેતી કરી અનાજ પકવે છે.) માર પુત્રીઓ-ગાયો અમૃત જેવું દૂધ આપે છે અને છતાં (નગુણા) જીભના લાલચુઓ. (માંસભોજીઓ) તે (મારા આવા ઉપયોગી સંતાનોને નિર્દયતા પૂર્વક હણી નાંખે છે. (આવી નિર્દય કતલને બંધ કરાવનાર) જીવનદાતા બાદશાહ અકબરને ધેનુઓ આશીષ આપે છે. (શ્લોક. 5) શ્લોક 6માં માછલીઓ બાદશાહને આશીષ આપે છે એ બાતા જણાવી છે. નદી, સરોવર વગેરેના કાંઠે કરોડો માછીમારોને જોઇને માછલી શોકગ્રસ્ત બની ગઇ. (આ માછીમારોની જાળમાં એના પતિ પકડાઇ જશે અને પોતાને પતિનો વિયોગ થશે એ ભયથી ધ્રુજતી માછલીને જયારે લોકમુખેથી સાંભળવા. મહ્યું કે શ્રી જલાલદીન બાદશાહ અકબરે આ બધા જીવોને અભયદાન આપ્યું છે. માછીમારીનો નિષેધ કર્યો છે ત્યારે - 24
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ માછલી અત્યંત પ્રસન્ન થઇ ગઇ. અને અકબર ઘણું જીવો. અકબરનો જય થાઓ એવા અંતરના આશીષ આપવા માંડી. અહી શ્લોક 5-6માં કાવ્યાત્મક શૈલિમાં બે ઐતિહાસિક તથ્યોને ગૂંથી લેવામાં આવ્યા છે. અકબરે ગોવધનો નિષેધ કરેલો એ જાણીતી વાત છે સાથ બલદનો વધ પણ બંધ કર્યો હોય એવું અહીં સૂચિત થાય છે. વળી, માચ્છીમારીનો નિષેધ પણ અકબરે હિનાકર્યાનું અહીં સ્પષ્ટ જણાવ્યું છે. અને આ પંક્તિના લેખક અકબરના સમકાલીનજ નહીં અકબર સાથે બબ્બે દશકાનો સહવાસ ધરાવતા એક જૈનમુનિએ લખી છે. એટલે એનું ઐતિહાસિક મૂલ્ય પણ ઊંચુ છે. આવીજ બીજી ત્રણ ઐતિહાસિક ઘટનાનો ઉલ્લેખ 8માં. શ્લોકમાં કર્યો છે. અકબરે નિર્વશ મરનારનું ધન લેવાનું બંધ કર્યું, હિંદુઓ ઊપરનો કજીયાવેરો લેવાનું પણ બંધ કર્યું અને શત્રુંજય ઉપર લેવાતો કર બંધ કરાવ્યો અને આ કાર્યોઅકબરે ઉ. ભાનુચંદ્રગણિના ઉપદેશથી કર્યાનું અહીં (શ્લોક 8માં) સ્પષ્ટ જણાવ્યું છે. પોતાના ગુર ઉપા. ભાનચન્દ્રજીનો પરિચય પણ સિદ્ધિચંદ્રજીએ અલંકારિક ભાષામાં આપ્યો છે. સરસ્વતી દેવીએ પોતાની વાણીના નૃત્યમાટે જેમની જીભને રંગભૂમિ બનાવી છે અને જેમના શિષ્યો બૃહસ્પતિ જેવા બુદ્ધિમાન છે. આ ગ્રંથની એક વિલક્ષણ બાબત એ છે કે સ્વોપજ્ઞટીકા સાથે આ ગ્રંથની રચનાનું કાર્ય ઉપા. ભાનુચન્દ્રગણીએ કર્યું છે. જયારે એનું સંપાદન કાર્ય સિદ્ધિચંદ્રજીએ કર્યું છે. ગ્રંથકારને એમના શિષ્યો ગુરુભાઇઓ વગેરે એ સહાય કરી હોય અને એમનો ગ્રંથકાર પ્રશસ્તિમાં સાદર ઉલ્લેખ કરે એ નવી વાત નથી એવા તો અનેક દાખલા છે. પણ ગુરુએ 25
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ બનાવેલા કાચા-લખાણને મઠારીને લખવું એનું મંગલાચરણ વગેરે પણ કરવું, પ્રશસ્તિ પણ લખવી એ આ ગ્રંથની વિશિષ્ટતા છે. આ ગ્રંથનો પ્રારંભનો મંગલાચરણથી ઇતિ ગ્રન્થાદ્યસાતિરિતિ કૃતં પલ્લવેન | સુધીનો અંશ સિદ્ધિચન્દ્રજીની. કલમે લખાયેલો છે. અને એમાં બ્લોક 10માં સ્પષ્ટ લખ્યું છે કેસૂર્યના નામોની વ્યાખ્યા ઉ. ભાનુચન્દ્રજીએ કરી છે. તેને જ સિદ્ધિચંદ્ર દ્વારા ‘વિચાર્ય લિગર્લે આમ આધુનિક સંપાદન પદ્ધતિના શ્રીગણેશ સિચિંગણિએ કર્યા છે એમ કહી શકાય. અત્યારે જેમ ગ્રંથની પૂર્વે સંપાદકો સંપાદકીય વક્તવ્યમાં ગ્રંથની ઉત્પત્તિના સંયોગોગ્રંથકારનો પરિચય વગેરે આપે છે. એવુંજ અહીં સિદ્ધિચંદ્રજીનું “સંપાદકીય વક્તવ્ય આપણને જોવા મળે છે. એવીજ રીતે અહીં શેખ અબુલફઝલે સહ-સંપાદકનું કાર્ય કર્યું હોય એવું પણ સ્પષ્ટ જણાય છે. વર્તમાનમાં ગ્રન્થના મુખપૃષ્ઠ ઊપર ગ્રંથકાર, સંપાદક, સંશોધકના નામ લખવાની પદ્ધતિ પ્રચલિત છે. આ પદ્ધતિના પુરસ્કર્તા પણ સિદ્ધિચન્દ્રગણિને જ માનવા જોઇએ. ગ્રંથનું પ્રારંભિક લખાણ આ પ્રમાણે છે. Imઅહં નમઃ | | મહોપાધ્યાયશ્રીભાનુચન્દ્રગણિગુરુભ્યો. નમઃ | શેખશ્રીઅબુલફજલકારિતા, મહોપાધ્યાયશ્રીભાનચન્દ્રગણિશોધિતા, મહોપાધ્યાયશ્રીભાનચન્દ્રમણિવિરચિતા ચતુશ્ચત્વારિંશદધિક-શ્રીસૂર્યસહસ્રનામટીકા | આવું લખાણ કોઇ પ્રાચીન ગ્રંથમાં ભાગ્યે જ જોવા મળે ! જયારે અહીં આવું લખાળ ગ્રંથના મથાળેજ નહીં દર સો નામ પછી જોવામાં આવે છે - 26
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ ગ્રંથનું અવલોકન કરતાં સ્પષ્ટ જણાય છે કે- ગ્રંથકાર વ્યાકરણ, ધાતું-પાઠ, નામમાલા વગેરેના પ્રકાંડ પંડિત છે. અન્ય દર્શનોના ગ્રંથનું પણ વિશાળ જ્ઞાન ધરાવે છે. ગ્રંથકારે ગ્રંથના નામોલ્લેખ પૂર્વક અને કયારેક ઉલ્લેખ કર્યા વિના ઘણાં અવતરણો પોતાની વાતના સમર્થનમાં રજૂ કર્યા છે. મેદિની વગેરે શબ્દકોશોના અવતરણો (પૃo 2 વગેરે) તો આપ્યા જ છે પરંતુ કૃષ્ણના ઉપાસકોના મતે અમુક શબ્દનો અર્થ આવો છે અને સૂર્યના ઉપાસકોના મતે આવો છે આવી ઝીણવટ ભરી રજૂઆત કરી છે! (પૃ૦ 2) એક શબ્દની વ્યુત્પત્તિ કોઇ એક પ્રકારે કરીને ગ્રંથકારે સંતોષ લીધો નથી પરંતું યતા કરી જુદી જુદી અનેક રીતે તે તે શબ્દની વ્યુત્પત્તિ કરી બતાવી છે. એવું જણાય છે કે ગ્રંથકારે રચેલા અને અબુલ ફઝલે ગોઠવેલા સૂર્યના નામોને ભાનુચન્દ્રગણિએ લખવાનું કાર્ય ચાલુ કર્યું હોય એ દરમિયાન નવા નવા સૂર્યનામોનું સંકલન પણ ચાલુ હોય. એટલે પાછલ થી આવેલા નામોને તે-તે સ્થલે સમાવવામાં આવ્યા હોય, આ કારણે નામની સંખ્યામાં પણ વધારો થયો હોય અને કેટલાક નિયમોમાં અપવાદ લેવો પડયો હોય. .. * દાખલા તરીકે 398મું નામ ભવદ્યોત અને 399મું ભૂષ્ય આ. પછી આવેલું ભૂપતિ ને આ બે વચ્ચે ગોઠવવામાં આવ્યું છે પરંતુ આના કારણે સંખ્યામાં એકનો વધારો થયો. 197 પછી પણ આવું એક ઉમેરણ છે. લાદિ 11 ના બદલે 12 છે. દરસો. નામે પ્રશસ્યાત્મક લખાણ જે આવે છે તે લખાણ અને આગળનું લખાણ આ પૂર્વે નિશ્ચિત થયું હશે એવું અનુમાન થાય છે. આવા ઉમેરા સિદ્ધિચંદ્રજીના સંપાદકીય જેવા પ્રારંભિક લખાણ થયા પછી પણ થતાં રહ્યા હશે જેથી બન્ને વચ્ચે 27
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ થોડોક ફરક જોવામાં આવે છે. જેમકે ઝીણવટથી જોઇએ તો અકારાદિ વ. 118 ના બદલે 119 છે (+1), દ-થ-વમાં 72 ના બદલે 73 છે (+1). બ-પ-ભમાં 146 ના બદલે 145 છે (-1). લમાં 11 ના બદલે 12 છે (+1). મમાં 68 ના બદલે 67 છે (-1). તમાં 32 ના બદલે 37 છે (+5). એવું પણ લાગે છે કે સૂર્યના સહસ્રનામની રચના પૂર્વે અષ્ટોત્તરશત 108 નામની રચના કરી હશે. અહીં 1000 નામ પછી લખ્યું છે કે પૂર્વપ્રતિપાદિત 108 નામમાંથી 64 આ (સહસ્રનામ) માં આવી ગયા. બાકીના 44ને અકબરના આદેશથી અબુલફઝલે ગોઠવ્યા છે. એટલે એની પણ વ્યાખ્યા કરી છીએ. ગ્રન્થકારશ્રી કોઇ શબ્દ, ધાતુ વ. અપ્રચલિત વાત હોય તો સામાન્ય વાચકને શંકા જાગે કે ભૂલ જેવું લાગે એવી સંભાવનાને ધ્યાનમાં રાખી એના પૂરતા પુરાવા આપે છે. જેમકે 284 સુતપઃ અહીં પ્રચલિત સકારાન્ત તપસ્ શબ્દ નથી પણ અલ્પપ્રસિદ્ધ અકારાન્ત તપ શબ્દ છે. અહીં ચાણક્યનું એક અવતરણ આપી તપ અકારાન્ત પણ છે એ વાત સિદ્ધ કરી છે.' ગ્રંથને અંતે આપેલી પ્રશસ્તિની રચના પણ ઉપા. સિદ્ધિચન્દ્રજીની રચના જણાય છે. અહીં પણ તેઓની કવિત્વશક્તિના દર્શન થાય છે. હાથીના ગંડસ્થલ ઊપર પડતાં પ્રભાતના કિરણોને સિંદૂરની ઉપમા આપી છે. પર્વત ઉપર પડતાં સૂર્ય-કિરણોને કુંકુમના લેપ જેવા વર્ણવ્યા છે. છેલ્લે હીરસૂરીશ્વરના ગણમાં થયેલા પાઠક સકલચન્દ્રના શિષ્ય સૂરચન્દ્રના શિષ્ય ભાનુચન્દ્ર સૂર્યસહસ્રનામ રચવાનું જણાવ્યું છે. '' 28.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ પ્રસ્તુત સંસ્કરણમાં ઉ. ભાનુચન્દ્રગણિવિરચિત સટીક સૂર્યસહસ્રનામ ઉપરાંત એ જ કર્તાના મૂલમાત્ર નામો જે અગાઊ પ્રસિદ્ધ થયેલ છે તે પણ પ્રગટ થઇ રહ્યા છે. ઉપરાંતમાં અન્ય બે પદ્ય સૂર્યસહસ્રનામો પ્રગટ થઇ રહ્યા છે તે ઘણા આનંદની વાત છે. ઉપરોક્ત ભાનુચન્દ્રજીની મૂલકૃતિ તો પ્રગટ થયેલી હતી. અને સટીક રચના વિષે પણ ઉલ્લેખો (ભાનુચન્દ્રચરિત્રની પ્રસ્તાવના વગેરેમાં) જોવા મલ્યા છે. જયારે બે પદ્ય રચનાઓ વિષે આ પહેલાં ક્યાંય વાંચવા સાંભળવા પણ મલ્યું ન હતું. પ્રથમ પદ્યરચના ‘સૂર્યસહસ્રનામસંગ્રહ’ ના કર્તા શ્રીહેમવિજયજી છે. તેઓએ જગદ્ભર હીરસૂરિ મ. સા. ના. વચનથી આ સંગ્રહ કર્યો છે. કુલ 10 પ્રકાશમાં વિભક્ત આ કૃતિ 133 પદ્યની બનેલી છે. જગન્નુર હીરવિજયસૂરિ મ. સા. અકબરના આમંત્રણથી ફત્તેપુર-આગ્રા-દીલ્હી ગયા ત્યારે હેમવિજયગણી પણ તેઓની સાથે હતા. એમના જીવન-કવન વિષે અમે કથારત્નની પ્રસ્તાવનામાં વિગતે લખ્યું છે. ત્યાં જોઇ લેવા ભલામણ છે. બીજી પદ્ય રચના સૂર્યસહસ્રનામસ્તવનના કર્તા જિનસેનાચાર્ય છે. 126 પદ્યની આ રચનાના કર્તા શ્વેતાંબર છે કે દિગંબર તે જાણવું બાકી રહે છે. આ ગ્રંથ ક્યાંક-ક્યાંક ત્રુટક સ્વરપે મળે છે. બન્ને પદ્યગ્રંથોંમાં અનુષ્ટભછંદનો મુખ્યત્વે ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો છે. પ્રસ્તુત ગ્રંથના પ્રકાશનથી એક અપ્રગટ કૃતિ પ્રગટ થઇ છે. શ્રુતભાસ્કર આચાર્ય શ્રી વિજય ધર્મધુરંધર સૂરિ મહારાજ અનેક વ્યસ્તતાઓ વચ્ચે અપ્રકટ કૃતિઓના સંપાદનસંશોધન કરી રહ્યા છે, તે ઘણાં હર્ષનો વિષય છે. 29
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ અપ્રગટ કૃતિઓને પ્રગટ કરવાની પ્રક્રિયા કેટલી, લાંબી શ્રમસાધ્ય, અનુભવગમ્ય અને શૈર્યસાધ્ય હોય છે તે એના અનુભવીઓજ જાણે છે. આ ક્ષેત્રમાં જે ગણ્યા ગાંઠ્ઠયા વિદ્વાનો છે એમાં આચાર્યશ્રીનું નામ આગળની હરોળમાં છે. હજુ પણ નવા-નવા અપ્રગટ ગ્રંથના સંપાદન, સંશોધન કરી પ્રગટ કરે એવી લાગણીભરી માંગણી. 30
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ ॥ॐ ह्रीं अहँ नमः / / / / श्रीमदात्म-वल्लभ-समुद्र-इन्द्रदिन्नसद्गुरुभ्यो नमः // संपादकीय एक दिन काम करते-करते हम दोनों (मैं और मेरे विद्यागुरु जी श्रीमान् अमृतभाई मोहनलाल जी भोजक) थक गए और यूं ही बैठे हुए बातें कर रहे थे। मैंने बात-बात में उनसे पूछा- गुरु जी ! आज थैला भारी सा है; क्या मेरे लिए कुछ लाए हो ? गुरु जी ने अपने थैले में से तीन प्रतियां निकाली और मुझे दिखाते हुए कहा- बहुत महत्त्वपूर्ण है यह ग्रंथ; ये 'स्वोपज्ञटीकायुत सूर्यसहस्रनाम' की तीन प्रतियां हैं / यह ग्रंथ अप्रकाशित है / बहुत मेहनत और लंबे समय के बाद मिली हैं ये तीनों प्रतियां / मेरी इच्छा है कि तुम इसकी प्रतिलिपि तो करो ही मगर इसका संशोधन भी करो। मैंने उनसे तीनों प्रतियां ले ली / मैंने देखी और मुझे जंच गईं। मैंने गुरु जी से कहा- यदि आप सहयोग देगें तो मैं प्रतिलिपि भी कर दंगा और संशोधन भी। उन्होंने हामी भर दी। ' मैंने अपनी अनुकूलता के अनुसार कार्य प्रारंभ किया और पूरा भी। मैंने शंकित स्थानों पर मूल प्रतियों से मिला भी लिया और मुझे कहा- लाला जी महाराज, अब छपवा भी दो / ग्रंथ पूरा तैयार है। मैंने कहा- गुरु जी ! आपने काम देख लिया; पसंद भी कर लिया तो अब कभी छंप भी जाएगा। . उन्होंने मेरी प्रतिलिपि और संशोधित पाठ वाले सभी पृष्ठ मुझे दे दिये और मूल प्रतियां अपने पास रख ली / इस रीति से संपादकीय लिखते हुए मूल प्रतियां मेरे पास न होने के कारण मैं अपनी आदर्श तीनों प्रतियों का परिचय 31
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ नहीं दे पाऊंगा। हां, तीनों प्रतियां प्राय: शुद्ध ही थीं। . .. अन्यान्य प्रवृत्तियों में व्यस्तता के कारण मैंने अपने उस कार्य के प्रति ध्यान ही नहीं दिया / मुझे भाग्यवान् श्रीमान् लक्ष्मण भाई भोजक जी एवं मेरे सहयोगी मुनि श्री चिदानंद विजय जी महाराज तथा मुनि श्री धर्मकीर्ति विजय जी महाराज समय-समय पर याद दिलाते रहे कि सटीक सूर्यसहस्रनाममाला छपवा लो; पूरी तैयार तो है ही। मगर मेरी ओर से विलंब ही होता रहा। मैंने श्रीमान् लक्ष्मण भाई भोजक जी से 'लालभाई दलपतभाई भारतीय विद्या मंदिर, अहमदाबाद' के विशालतम ज्ञानभंडार में से 'सटीक सूर्यसहस्रनाम' ग्रंथ की एक प्रति के लिए निवेदना की तो उन्होंने सटीक सूर्यसहस्रनाम की तो नहीं मगर अन्य ‘सूर्यसहस्रनामा' प्रति नंबर 4742, और 'सूर्यसहस्रनामस्तोत्र' प्रति नंबर 5699 प्रतियां मुझे दिखाई और ज्ञानभंडार में इन दोनों ग्रथों की मात्र एक-एक ही प्रति की बात कही। मैंने उन दोनों प्रतियों की झेरोक्ष कॉपी मंगवा ली। मैंने अन्य ज्ञानभंडारों में से कोशिश की कि अन्य सूर्यसहस्रनाममाला ग्रंथ की प्रतियां मिल जाएं मगर नहीं मिल पाईं / अंतत: मैंने उन दो छोटी-छोटी कृतियों पर भी कार्य उन्हीं दो प्रतियों के आधार पर ज्यादा से ज्यादा सुंदर रीति से कर दिया और उनको भी आज सटीक सूर्यसहस्रनाममाला के साथ प्रकाशित करवा रहा हूं। वे दोनों कृतियां भी आज तक अप्रकाशित ही थीं / इस रीति से प्रस्तुत कृति में तीन ग्रंथ हैं। मैंने आचार्य श्रीमद् विजय मुनिचंद्र सूरीश्वर जी महाराज से अपना कार्य देखने के लिए विनंति की तो उन्होंने कार्य देखकर मुझे छपवाने की सलाह दी / मैंने उनसे प्रस्तावना लिखने का आग्रह किया। उन्होंने मेरे आग्रह को स्वीकारा और रचना तथा रचनाकार महापुरुष के विषय में गहन अभ्यास 32
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ करके सुंदर प्रस्तावना भी लिख दी। ग्रंथ को मुद्रण योग्य बनाने का कार्य मैंने 'मातृ-आशिष संगणक यंत्र' के व्यवस्थापक, सूरत निवासी श्रीमान् हेमचंद्र सुमित कुमार कोचर जी को सौंपा / उन्होंने भी बहुत सावधानी से मेरे कार्य को ज्यों का त्यों इस रीति से तैयार कर दिया कि मुझे बार-बार प्रूफ देखने ही नहीं पडे / एक बार देखने पर ही मेरा काम पूरा हो गया। . आज ग्रंथ प्रकाशन की इस वेला मैं कृतज्ञता प्रकट करता हूं अपने स्वर्गीय विद्यागुरु जी श्रीमान् अमृतभाई मोहनलाल भोजक जी के प्रति तथा श्रीमान् लक्ष्मण भाई भोजक जी के प्रति जिनके सहयोग से मैं यह कार्य सरलता से संपन्न कर पाया। इस पल कृतज्ञता प्रकट करता हूं आचार्य श्रीमद् विजय मुनिचंद्र सूरीश्वर जी महाराज के प्रति जिन्होंने बहुत मेहनत से इतनी सुंदर प्रस्तावना लिख दी / इस पल वैसे ही सहयोग की अपेक्षा प्रकट करता हूं मुनिराज श्री हर्षद विजय जी महाराज, मुनिराज श्री चिदानंद विजय जी महाराज और मुनिराज श्री धर्मकीर्ति विजय जी से; जिनके सहयोग के बिना मैं संशोधन का कार्य कर ही न पाता; और इस पल श्रीमान् सुमित जी कोचर को धन्यवाद देता हूं जिन्होंने कि इस कार्य को इस रीति से तैयार कर दिया कि मुझे बार-बार प्रूफ देखने की जरूरत ही न पडी। . ___ अंत में ग्रंथ संबंधी कार्य में छद्मस्थता, अज्ञानता, प्रमादादि दोषों के कारण मूल रचनाकार महापुरुष के आशय से विपरीत या न्यूनाधिक कुछ लिखा गया हो; तो उसके लिए मैं इस पल 'मिच्छा मि दुक्कडं-क्षमा मांगता हां, इस रचना और रचनाकार महोदय के विषय में श्रद्धेय आचार्य श्री 33
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ मुनिचन्द्र सूरि जी महाराज ने प्रस्तावना में बहुत कुछ लिखा ही है मगर मैं इतना जरूर लिखना चाहता हूं कि आगमेतर जैन साहित्य में सूर्यदेव के विषय में सटीक यह पहली कृति है। इसके संपादन एवं संशोधन का कार्य मुझे मिला यह मेरा सौभाग्य है और गुरुदेव श्रीमद् विजय समुद्र सूरीश्वर जी महाराज की कृपा है। ... इस ग्रंथ का ऐतिहासिक और आध्यात्मिक महत्त्व तो है ही मगर दैनंदिन कार्यों में सूर्य का उपयोग कितना कितना महत्त्व रखता है यह इस ग्रंथ के अध्ययन से सरलता पूर्वक जाना जा सकता है। साधना, उपासना के क्षेत्र में सूर्य की उपासना से क्या-क्या उपलब्ध हो सकता है; यह भी इस ग्रंथ के अध्ययन से समझा जाना जा सकता है / सूर्य के संदर्भ में ऐसे बहुत सारे आश्चर्योत्पादक रहस्य भी जाने और समझे जा सकते हैं जिनका वैज्ञानिक महत्त्व हो सकता है; धार्मिक दृष्टि से महत्त्व हो सकता है। शारिरिक, मानसिक और आत्मिक दृष्टि से महत्त्व हो सकता है। यह ग्रंथ सूर्य के संदर्भ में अन्वेषण की एक मुख्य दिशा बन सकता है यह विश्वास जतलाता हूं। इस ग्रंथ में रचनाकार महापुरुष ने सूर्यकिरणों एवं सौरऊर्जा से संबंधित ऐसे कई-कई निर्देश दिये हैं जिनका प्रयोग नए ऊर्जास्रोतों का रूप धारण कर सकता है। यह ग्रंथ रचनाकार महोदय विद्वद्वरेण्य महोपाध्याय श्री भानुचन्द्र जी महाराज एवं प्रथम संशोधक उपाध्याय श्री सिद्धिचंद्र जी महाराज के व्याकरण, कोष और अन्यान्य दर्शन विषयक गहन अध्ययन एवं प्रस्तुतिकरण का एक उदाहरण तो है ही मगर मुसलिम सम्राट अकबर की प्रार्थना का परिणाम है यह ग्रंथ; इतना ही नहीं स्वयं सम्राट अकबर इस ग्रंथ को पढकर सूर्य देव की आराधना करता था / महोपाध्याय श्री भानुचन्द्र जी महाराज के 24
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ पास एक विनीत विद्यार्थी बनकर अपने पुत्र, पौत्रादि स्वजनों और कई विद्वद् जनों के साथ सूर्य के हजार नामों को पढता था। उपाध्याय भगवंत जी से सूर्य के रहस्य को सुनता एवं समझता था। सम्राट अकबर ने महोपाध्याय श्री भानुचन्द्र जी महाराज साहेब की प्रेरणा से प्रभावित होकर कई ऐसे कार्य किये थे जिनकी कल्पना एक मुसलिम बादशाह से कभी की ही नहीं जा सकती थी। जैन इतिहास साक्षी है कि स्वयं अकबर उपाध्याय श्री भानुचन्द्र जी महाराज साहेब के साथ सत्संग करता था / अकबर के कई असंभव प्राय: कार्य उपाध्याय श्री जी की कृपा से संपन्न हुए अंत में स्वाध्यायी वर्ग से विनम्र आगह करता हूं कि वे इस ग्रंथ का अध्ययन करें; एवं यदि कुछ क्षतियां पाएं तो मुझे सूचित करें। . धर्म धुरंधर सूरि श्री आत्म-वल्लभ-सामुद्र विहार पाली (राजस्थान) 35
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ जैन विद्याओं के संशोधन, संपादन के लिए जिन्होंने आदर्श कार्य किया; ऐसे गीतार्थ-वृषभ, श्रुत-शीलवारिधि, आगम प्रभाकर, पुण्यनामधेय मुनिराज श्री पुण्य विजय जी महाराज के करकमलों में अर्पित करता हूं। विजय धर्मधुरंधर सूरि
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ // ॐ ह्रीं अहँ नमः // / / श्रीमदात्म-वल्लभ-समुद्र-इन्द्रदिन्नसद्गुरुभ्यो नमः / / प्रकाशकीय ऐसा कौन सा विषय है जिस पर जैनाचार्यों ने, जैन मुनियों ने चिंतन न किया हो ? आलेखन न किया हो ? यथार्थ और सटीक विशद विवेचन प्रस्तुत न किया हो ? मात्र आवश्यकता है जैन साहित्य के अन्वेषणात्मक स्वाध्याय की। खेद के साथ लिखना पड़ रहा है कि अमुद्रित होने के कारण अभी भी बहुत सारा जैन साहित्य अछूता और अनदेखा सा हस्त लिखित प्रतियों के रूप में भिन्न-भिन्न ज्ञान-भंडारों में सुरक्षित है / ऐसे साहित्य में छुपे तत्त्वों को जानने समझने के लिए प्राथमिक आवश्यकता है कि अमुद्रित जैन साहित्य का सुंदर ढंग से मुद्रण करवाया जाए / हमें प्रसन्नता है कि इस दिशा में यत् किंचित् कार्य करने के लिए स्वाध्याय, साधना, सेवा और सहकार की भावनाओं को केन्द्र में रखकर निर्मित सर्वतोभद्र तीर्थम्, ओस्तरा (राजस्थान) के एक विभाग रूप में निर्मित 'जैन विद्या शोध संस्थान' के रूप में जैन विद्याओं के संशोधन, संपादन, प्रकाशन एवं प्रचार के लिए कुछ कार्य किया जा सकेगा। आज हम प्रसन्नता अभिव्यक्त करते हैं कि हम इस पुस्तक के मुद्रण के माध्यम से जैन साहित्य के क्षेत्र में एक अपूर्व कार्य करने जा रहे है क्योंकि आगमेतर जैन साहित्य की सूचि में सूर्य के संदर्भ में यह कृति प्रथम है / हमें यह सौभाग्य प्राप्त करवाया है आचार्य श्रीमद् विजय धर्मधुरंधर सूरीश्वर जी महाराज ने / इस ग्रंथ का संपादन एवं संशोधन पूज्य आचार्य श्री जी ने ही किया है; एवं प्रकाशन के लिए संस्थान के आग्रह को स्वयं की स्वीकृति 36
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ प्रदान की है। प्रकाशन की इस वेला में हम कृतज्ञता पूर्वक याद कर रहे हैं चामुंडेरी निवासी, धर्मवीर श्रुतरसिक श्रीमान् केशरीमल हीराचंद (बक्षा) जी परिवार को; जिन्होंने साध्वी सौम्यप्रभा श्री जी महाराज एवं साध्वी सौम्यदर्शना श्री जी महाराज की प्रेरणा से इस पुस्तक के मुद्रण कार्य में संपूर्ण अर्थसहयोग प्रदान किया है / इस वेला में हम याद करते हैं 'मातृआशिष संगणक यंत्र' के व्यवस्थापक सूरत निवासी श्रीमान् हेमचंद्र सुमित कुमार कोचर जी को। जिन्होंने इस पुस्तक को सभी रीति से मुद्रण के योग्य तैयार किया; और हम इस पल भाव पूर्वक परमात्मा से प्रार्थना करते हैं कि जैन साहित्य के क्षेत्र में कुछ कार्य करते रहने के हमें पौन:पुन्येन अवसर उपलब्ध होते रहें। विनीतः जयंतिलाल शिवलाल शाह सचिव: श्री ओस्तरा पार्श्वनाथ जैन ... श्वेतांबर मूर्तिपूजक ट्रस्ट / 37
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ महोपाध्यायश्रीभानुचन्द्रगणिविरचिता श्रीसूर्यसहस्रनामटीका
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
_
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् . // महोपाध्यायश्रीभानुचन्द्रगणिगुरुभ्यो नमः / / महोपाध्यायश्रीसिद्धिचन्द्रगणिशोधिता, महोपाध्यायश्रीभानुचन्द्रगणिविरचिता चतुश्चत्वारिंशदधिकश्रीसूर्यसहस्रनामटीका वन्दारुवासवोत्तंस_सिमन्दारदामभिः / . त्रिसन्ध्यरचिताभ्यर्चा, वीरपादद्वयीं नुमः // 1 // सद्वर्णा विबुधस्तुत्या, सालङ्कारा लसत्पदा। द्वेधाऽपि जायतां देवी प्रसन्ना मे सरस्वती / / 2 / / न स्तुमः सुजनं नैव, निन्दामो दुर्जनं जनम् / नैवमेव स्वरूपं तौ सुधा-क्ष्वेडाविवोज्झत: // 3 // अथाऽकबरशाहिवर्णनम्- . यद्दोर्दण्डबलातिरेकजनिताऽऽतकादिव श्रीपतिः, शेते वारिणि वारिधे: सुरपतिर्मेघालये तस्थिवान् / स्वीचक्रे स्फटिकाद्रिकूटमतुलं मीनध्वजध्वंसकृत्, सोऽयं शाहिअकब्बरक्षितिपति याच्चिरं भूतले / / 4 / / धौरेया धुरमावहन्ति सततं मत्सूनवो दुःसहाम्, मत्पुत्र्यो ददते पयः प्रतिदिनं पीयूषकल्पं पुनः / जाननेव जनस्तथापि रसनालुब्धो निहन्तीति तास्- त्राताः सम्प्रति शाहिना सुरभयो यस्मै ददत्याशिषः // 5 // दीना मीनवधूर्वियोगविधुरा कैवर्तकोटि तटे, दृष्ट्वा शोकमुपेयुषी जनमुखादाकर्ण्य तूर्णं वचः / श्रीमच्छाहिजलालदीननृपतिर्जीवाऽभयं दत्तवान्, 38
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् पश्यन्तीष्टजनं चिराय जयतादित्याशिषं सा ददौ // 6 // आसीदासागरान्तप्रथितपृथुयशाः सूरचन्द्रस्य शिष्योपाध्यायश्रेणिमुख्यः कृतसुकृतततिर्भानुचन्द्रो मुनीन्द्रः / यज्जिह्वां वागकार्षीनिजनटनकृते रङ्गभूमिं हि यस्य, शिष्याः सुत्राममन्त्रिप्रतितुलितधियो भूतलं भासयन्ति // 7 // . यदुपदेशवशेन मुदं दधनिखिलमण्डलवासिजने निजे। . मृतधनं च करं च सं 'जीजीआ'ऽभिधमकब्बरभूपतिरत्यजत् // 8 // , प्रतिबोध्याऽकबरनृपं महानुभावेन येन विहितानि / शत्रुञ्जयकरमुक्तिप्रमुखाणि सुकृतकृत्यानि / / 9 / / नाम्नां दिनमणेस्तेन व्याख्यामोग: कृतोऽस्ति यः। स एव सिद्धिचन्द्रेण विचार्य लिख्यते पुनः // 10 // तत्र पूर्व श्रीअकब्बरजल्लालदीनसुरत्राणेन प्रतिदिनजापार्थं श्रीसूर्यस्य समन्त्राण्यष्टोत्तरशतनामानि महोपाध्यायश्रीभानुचन्द्रगणिपार्श्वे स्वयं स्मृतिगोचरीकृतानि / तदनु श्रीसूर्यसहस्रनामपिपठिषायामुपाध्यायश्रीभानुचन्द्रगणिभिर्भविष्यत्पुराणोक्तसहस्रनामानि प्राभृतीकृतानि / तत: श्रीशाहयः सौवमन्त्रिमुख्यं शेखश्रीअबुलफजलमाहूयेत्याज्ञापयाञ्चक्रुः– यदस्माकं मते अस-ह-दवर्णानां मुख्यत्वम्। ततस्तदादीनि नामानि यथाक्रमं युष्माभिर्व्यवस्थापनीयानि / तदनन्तरं अ-ब-य-दप्रतिपादितवर्णानुपूर्वीक्रमेणैवतान्यन्यान्यपि च / श्रीशेखैस्तथा विहितानि। तत्र अकारादीन्यष्टादशाधिकशतसङ्ख्याकानि, ईकारौकारान्तानामत्रैषान्त:पातित्वम् / सकारादीन्येकसप्तत्यधिकशतप्रमितानि / हकारादीन्येकोनविंशति: / दकारादीनि द्विसप्ततिः, य-धयोरप्यन्तर्भावः / बकारादीनि षट्चत्वारिंश 39
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् दधिकशतसङ्घसकानि, प-भयोश्चान्तर्भावः / जकारादीनि अष्टपञ्चाशत्प्रमितानि, अत्र च-ययोरन्त:पातित्वम् / वकारादीन्यष्टाविंशत्यधिकशतसङ्ख्याकानि। ककारादीनि सप्तदशाधिक-शतसङ्ख्याकानि, ख-ग-घ-क्षाणामप्यन्तर्भावः / लादीन्येकादश / मादीन्यष्टषष्टिः / नादीनि त्रयस्त्रिंशत् / रादीनि चतुर्विंशतिः / शादीनि द्विचत्वारिंशत् / तादीनि द्वात्रिंशत् / सर्वाण्यप्येकीकृतानि चतुश्चत्वारिंशदधिकसहस्रसद्ध्याकानि भवन्ति / तानि सर्वाण्यपि पादसाहश्रीअकब्बरजल्लालदीनभूशक्रेण पुत्र-प्रपौत्रादिसहितेन महोपाध्यायश्रीभानुचन्द्रगणिपाधैं पठितानीति ग्रन्थाद्यसङ्गतिरिति कृतं पल्लवेन तत्र शब्दास्त्रिविधा:- रूढा यौगिका मिश्राश्च / तत्र प्रकृतिप्रत्ययविभागेनान्वर्थवर्जिता 'आखण्डला'ऽऽदयो रूढाः / यौगिकास्तु त्रिविधा:-गुणतः क्रियात: सम्बन्धतश्च / तत्र गुणो नील-पीतादिः / क्रिया करोतीत्यादिका / सम्बन्ध: स्वस्वामित्वादिः / तेषां च पुन: नीलकण्ठ-स्रष्टभूपतिप्रभृतीन्युदाहरणानि यथासङ्घयं ज्ञेयानि / मिश्राः पुन: योगपुरस्कारेण / रूढिमन्त: शम्भु-पङ्कजप्रभृतयः; इति पर्याप्तं विस्तरेण। अथ चतुश्चत्वारिंशदधिकसहस्रनाम्नां. भगवतः स्तुतिरूपत्वेऽपि शिष्टाचारप्रतिपालनाय . निर्विघ्नग्रन्थसमाप्तिकृते च सर्वजनप्रसिद्धमङ्गलद्योतकपदमादावुपदर्शयन्नाह"आदिदेव:"१ इति / 'दीव्यति' क्रीडति परमानन्दपदे इति देवः, आदिश्वासौ देवश्चेति कर्मधारयः / अत्र आदिशब्दः पूर्ववाची, सृष्टिकार्यापेक्षया पूर्ववृत्तित्वेन सर्वेषां कारणभूतः / देवानाम् आदिरिति तत्पुरुषो वा; अग्न्यादित्वाद् आदिशब्दस्य पूर्वनिपातः / चतुर्मुखप्रभृतीनां प्रथमतया देवत्वेनाऽऽख्यानीय इत्यर्थः / दिव्धातोः क्रीडा-विजिगीषा 40
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् व्यवहार-द्युति-स्तुति-गतिषु पर्यवसानात् / प्रथमविजिगीषुः-स्वयं परान् समुत्पाट्य विजेतुमिच्छुरित्यर्थः / प्रथमव्यवहारसृष्टेरभावात् प्रथमतयाऽयमेव व्यवहरणयोग्यः / प्रथमद्युति:-अन्यासां दीधितीनामनुत्पन्नत्वेन प्रथम द्युतिरूपतयाऽयमेवाऽवभासत इत्यर्थः / प्रथमस्तुति:-स्तुतिकर्तृणां स्वयंमुत्पादकत्वेन स्वयं स्तुतिरूप इति / प्रथमगतिः-गमनक्रियायाः असाधारणकारणत्वेन, कारणे कार्योपचारात् स्वयं गतिरूप इत्यर्थः / आदिशब्दस्य समीपार्थवाचकत्वेन 'आदौ-समीपे दीव्यतीति आदिदेवः, अधिकारात् परब्रह्मणः इत्यर्थः / अथवा आदि:-मूलकारणं देव इति पूर्वार्थः / अथवा सृष्ट्यपेक्षया आदौ-युगादौ देव:-कमनीय इत्यर्थः / आदिः; अ:कृष्णः, तस्याऽऽदि:-कश्चित् सकलपदार्थसापेक्षाकारी भगवान् / स चासौ देवश्चेति कर्मधारयः, निरञ्जन: इत्यर्थः / अ:-कृष्णः, आः-स्वयम्भूः, इ:कामः, ई-श्री:, उ:-ईश्वरः इत्येकाक्षरः / अ:-कृष्णः, तस्यादिदेव:प्रथमस्तुतिविषयविषयिणोरभेदोपचारात् प्रथमस्तुत्य इत्यर्थः / केवलकृष्णोपास्तिकारिणां मते- अ:-कृष्णः, तस्य आदि:-अवयवभूतः, स चासौ देवश्चेति कर्मधारयः; कृष्णावयवैर्निष्पन्न इत्यर्थः / केवलसूर्योपास्तिकारिणां मते आदय:-कृष्णप्रकारा देवाः, तेषां देव:-ध्येय इत्यर्थः / अत्र आदिशब्दः प्रकारार्थः / यदुक्तम् सामीप्ये च व्यवस्थायां प्रकारेऽवयवे तथा / चतुर्वर्थेषु मेधावी आदिशब्दं तु योजयेत् / / अथवा अ:-विष्णु:, स आदौ येषाम् / ते सत्त्व-रजस्तम:प्रधाना विष्णुब्रह्म-शिवाः, तैर्दीव्यते-स्तूयत इत्यर्थः / अथवा आदिषु- आदि-मध्याऽवसानेषु दीप्त्या स्वज्योतिषा दीव्यति इति / अत्र आदिशब्देन मध्याऽन्तयोरपि ग्रहणम्, प्रथमयोरित्यत्र द्वितीयाया इव तदुक्तम्
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् . पस्प - नाऽहो न रात्रिर्न नभो न भूमि सीत्तमो ज्योतिरभून चान्यत् / श्रोत्रादिबुद्ध्याऽनुपलब्धमेकं प्राधानिकं ब्रह्म पुमांस्तदासीत् / / इति / / अथवा आदौ दीव्यति-मन:प्रभृतिपदार्थव्यवहारस्थापनेन व्यवहरति स आदिदेवः, आदिव्यवहारहेतुरित्यर्थः / यस्त्वक्-चक्षुः-श्रवण-रसना-घ्राण-पाण्यहि-वाणीपागू-पस्थस्थितिरपि मनो-बुध्द्य-हङ्कारमूर्तिः / तिष्ठत्यन्तर्बहिरपि जगद् भासयन् द्वादशात्मा, मार्तण्डं तं सकलकरणाधारमेकं प्रपद्ये / / इति शाम्बोक्तेः॥ अथवा देवपञ्चकपूजायां मुख्यत्वेन आदौ दीव्यति-स्तूयते इति आदिदेवः / 'रविर्विनायकश्चण्डी' इत्यादिवचनैरादावेव पूज्यत्वोक्तेः / अथवा आदौ दीव्यति-आनन्दतीति सः, तदानन्देनाऽन्ये आनन्दन्तीत्यर्थः / / 1 / / “आदित्य:"२ इति / अदिति:-देवमाता, तस्या अपत्यं लोकरूढ्या आदित्यः / अनिदमित्यादिना ञ्यः / आदित्यं जनयतीति वा आदित्य:, अनादिरित्यर्थः; पृषोदरादित्वान्निपात: / आदिभूत इति वा आदित्यः, आदिभूतत्वादिति स्मृतेः / अथवा निखिलनिगमरूपत्वाद् आदित्यः / 'आदित्यो भास्करे देवेऽप्याऽऽम्नाये निगमेऽपि च' / इति मेदिनि: यान्तवर्ग 74 / यद्वा आदित्या:-देवाः, तान् अभिव्याप्य वर्तते इत्यादित्यः / आपर्वः तदभिविध्यर्थः // 2 // "आदितेजाः" 3 इति / आदि-सृष्टेरर्वाक् तेजो यस्य स तथा, सर्वदा तेजोभिर्व्याप्त इत्यर्थः / आदय:-कृष्णप्रकाराः सुराः, तेषां तेजो यस्येति वा / यद्वा आदौ तेज:-प्रभावो यस्य जगनिर्माणसामर्थ्यात् / 'तेजो धाम्नि पराक्रमे प्रभावे च // ' इति विश्वः // 3 // "आपः" 4 इति / आप्यन्ते सुखादिति आपः, स्त्रियां बहुवचनान्तः / 42
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् . आपः क्विप् ह्रस्वाच्चेति साधु: / कारणे कार्योपचाराद् गौर्वाहीक इव तस्मिन्नारोप इत्यर्थः; सर्वेषां सुखोपलब्धेश्च / यद्वा आ-समन्ताद् आप्नोतिव्याप्नोतीति आपः, सर्वव्यापक इत्यर्थः / आ-समन्ताद्भावेन पातीति वा आपः; यद्वा आप:-जलानीति / 'आदित्याज्जायते वृष्टिः / / ' इति स्मृतेः / ततो जलनामता // 4 // “आचारतत्परः" 5 इति, / आचर्यते इत्याचारः, उदया-ऽस्तमनलक्षण: सर्वप्रकाशलक्षणो वा तिमिरापनोदलक्षणो वा श्रुति-स्मृतिलक्षणो वा / तत्र तत्परः-सावधानः, तत्कारित्वात् तत्प्रतिपादकत्वाच्च / यद्वा आचारेषुवर्णकृत्येषु तत्पराः सर्वे, यस्मात् तदुदयाधीनत्वात् सर्वधर्मप्रवृत्तेः / अथवा आ-समन्तात् चरणम्-इतस्तत: परिभ्रमणं ज्योतिश्चक्रस्य, तत्र तत्परःतत्प्रयोजकः तदधीशत्वादिति / 'यद्वा एकमूर्तिस्त्रयो देवाः / ' इति प्रसिद्धेः / तेषां आचार:-सृष्ट्यादिलक्षणः, तत्र तत्परः-प्रयत्नवान्; ज्योतिर्विदां मते 'अयमेव सष्ट्यादिकृद्' इत्यङ्गीकाराद् इति / यद्वा आ-समन्तात् चार:वियत्परिभ्रमणम्, तत्र तत्परः सर्वदा तत्कारित्वात् / यदि वा 'चर गतिभक्षणयोः' .. इति आचरणम्-आचारः, अभ्यवहारः / तत्र तत्पराः सर्वे; यस्मात् केषाञ्चिन्मते रात्रौ भोजनस्य निषिद्धत्वात् / / 5 / / “आयुः" 6 इति / तदुपास्तिकारिणां सर्वापायापगमकारित्वेन तत्पोषकत्वात् कारणे कार्योपचारः। 'अनन्तगुणमुत्स्रष्टुमादत्ते हि रसं रविः।' रघुवंशे श्लोक: इति प्रसिद्धेः / सकलवृष्टिहेतुत्वेन परम्परया तत्कारणजनकत्वेन वा / यद्वा सर्वेषामाहारादिपरिणामहेतुत्वेन आयु:सम्पादकत्वात् / यद्वा आयुर्घटकसंवत्सरादिप्रवृत्तिजनकत्वेन तद्रूपत्वात् / यद्वा सर्वोत्पत्तिहेतुत्वेन तस्याऽपि तदन्त:पातित्वात् कार्योपचारः / / 6 / / “आयुष्मान्" 7 इति / आयुर्विद्यते यस्य स तथा, मतुप्प्रत्ययान्तः / ननु 43
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहवयम् सर्वजन्तुसाधारणं नास्याभिधानमिति चेत्; न / अत्र सावधारणत्वेन व्याख्यानात्, सर्वदा आयुष्मानेवेत्यर्थः / आयु:-तद्गतिस्तद्वान् वा // 7 // "आकार:"८ इति / आ-समन्तात् क्रियत इत्याकारः, आकृतिविशेषः / तदालोकसहकृतेनैवेन्द्रियेण सर्वासामाकृतीनां गृह्यमाणत्वेन तदुपकारकत्वात् तन्नामता / आ-जगन्मर्यादीकृत्य कारः-कृत्यं प्रकाशलक्षणं यस्येति वा आकारः / आकृतिमान् मण्डलाकृतिमत्त्वेन प्रतीयमानत्वाद् वा / आसमन्ताद् लोकान् करोतीति आकारः इति वा // 8 // "आकाश:" 9 इति / आकाशते सूर्यादयोऽस्मिन्निति आकाशम्, पुंक्लीबलिङ्गः; आश्रया-ऽऽश्रयिणोः कथञ्चिदभेदोपचारादत्र लक्षणया शब्दप्रवृत्तिः / आ-समन्तात् काशते-प्रकाशते इत्याकाश: / यदि वा आकाशवद् व्यापकत्वाद् आकाश: / आ-समन्तात् काशो-ब्रह्म; 'काशो ब्रह्म' इति पुराणादिति वा / अकं-दुःखम्, तस्य समूहः आकम्, तं श्यतीति आकाशो वा / 'अकं दुःखे च पापे च' इति विश्वः / यद्वा आ-समन्तात् काश:-शब्दविशेषो यस्मादिति आकाशः / आ:-मन्मथः, तस्य काश:कुत्सनं यस्मादिति वा, तंदुदये मदनोद्रेकनिवृत्तित्वात्। 'आ विधातरि मन्मथे' इति मेदिनिः // 9 // .. “आलोककृत्' 10 इति / आलोक्यते जनोऽनेनेति आलोकः, प्रकाशः / तं करोतीति क्विप्प्रत्ययान्तः / सृष्टिकर्तीपेक्षया तु आ-समन्ताद् लोकः-संसारः, तत्कारकः इत्यर्थः / आ-समन्तात् स्वदीप्त्या लोकं कृणतीति सः। आ-ब्रह्मा, तस्य लोकः-उत्पत्तिर्यस्माद्वा। अ:-कृष्णः, तस्य आलोक:-अलक्ष इति वा। आलोक्यते इत्यालोकश्चक्षुः, तं करोतीति वा; तदधिष्ठातृदेवत्वात् // 10 // "आमुक्तः” 11 . इति / आ-समन्ताद् मुक्तः आमुक्तः, तत्तत्पदार्थसम्बन्धवत्त्वेऽपि अनुपाधिकस्वरूपः / सर्वत्रानुपहतगतित्वेन .. 44
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्गहवयम् आमुक्त:-निरावरण इति वा / अविद्यानास्कन्दितत्वेनामुक्त इति वा / यद्वा .. 'आ विधातरि मन्मथे' इति वचनात्; कामेन मुक्त इत्यर्थः / 'आ सन्तापकोपयोः' इत्युक्तेः, सन्ताप-कोपाभ्यां मुक्तो वा // 11 // “ॐकार:' 12 इति / ॐ-इत्यनादिवर्ण: / 'वर्णात् कारः' इति कारप्रत्ययः / अनादित्वेन सर्ववर्णोत्कृष्टत्वेन चाभिन्नोपमाऽतस्तदभिधानता। सृष्टिकर्तृत्वे तु अवतीति ॐ, कश्चिज्जगद्रक्षाकृत् पुरुषविशेषः / तस्य कार:करणं यस्य स तथा / शब्द-ब्रह्मरूपस्रयीमय इति वा / अवतीति ॐ रक्षाकारित्वम्, तदेव कार:-कृत्यं यस्येति वा / / 12 / / “आरोग्य:" 13 इति / आरोग्यं-धर्मविशेषः, धर्म-धर्मिणोरभेदोपचारः। रोग:-जरा-मरणादिः, तदभाव: अरोगः / तत्र साधुररोग्यः, अरोग्य एव आरोग्यः / / 13 / / . . “आरोग्यकारण:" 14 इति / जगत्कर्तृत्वापेक्षया आरोग्यस्य तदधीनत्वेन तद्धेतुः / यदुक्तमागमे- 'आरोग्यं भास्करादिच्छेद्धनमिच्छेद्भुताशनाद् / ' इति // 14 // “आशुगः' 15 इति / आशु-त्वरितं गच्छतीत्याशुगः / यदुक्तमागमे'कर्कसङ्क्रान्तिदिने रवेरुदयास्तयोरन्तरक्षेत्रमानं योजनानां चतुर्नवतिः सहस्राणि पञ्च शतानि षड्विंशत्यधिकानि, द्विचत्वारिंशच्च षधिागा योजनस्य // ' योजनं चात्र दैवम्, मनुष्ययोजनाच्चतुःशतगुणितं मन्तव्यम् / तथा पुराणादावप्युक्तम् 'योजनानां सहस्रे द्वे द्वे शते द्वे च योजने। एकेन निमिषार्धेन क्रममाण ! नमोऽस्तु ते // ' इति। . आशुग इव आशुग इति वा, अतीवशीघ्रगामित्वात् / जगत: प्राणभूत इति वा; 'आशुगौ वायु-विशिखौ' इत्युक्तेः // 15 // 45
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् “आतप:" 16 इति / आतपतीत्यातपः, सर्वदा तपनस्वभावत्वात् // 16 / / "आतपी" 17 इति / आतप:-प्रकाशः, सोऽस्यास्तीति इन्प्रत्ययान्तः; स्व-पस्प्रकाशवान् इत्यर्थः // 17 // “आत्मा" 18 इति / अतति-सततं गच्छतीति आत्मा इति निरुक्त्या, मुख्यवृत्त्याऽस्यैव तत्प्रसङ्गः, गौणवृत्त्याऽन्येषामपि // 18 // "आत्रेयः" 19 इति / अत्रि:-मुनिः, तस्यापत्यमात्रेय:-चन्द्रः / तदंशप्रवेशेनैव तस्योदयसम्भवात् तन्नामता / आत्रेय:-करुणान्वित इति वा / 'आत्रेयी पुष्पवत्यां स्यादात्रेय: करुणान्वितः।' इति मेदिनिः // 19 // "असहः" 20 इति / न सहः असहः; अन्येषां महसामभिभावकः // 20 // "असङ्गगामी" 21 इति / सङ्गः-संयोगः, तदंनधीनत्वेन गन्तुशीलमस्येति सः। असङ्गान्-नि:परिग्रहान् गच्छति-प्राप्नोतीति वा, तद्धयेतॄणां निर्ग्रन्थानां प्रत्यक्षरूप इत्यर्थः // 21 // "असुरान्तकः" 22 इति / सुष्टु राजन्ते इति सुराः / न सुरा असुराः, दैत्याः / तेषामन्तं-नाशं करोतीति असुरान्तकः, तद्विनाशकारीत्यर्थः / असव:-प्राणाः, तैः राजन्ते / इत्यसुराः, . प्राणिनः / तेषामनुगतावित्यस्मानिष्पन्नोऽन्तशब्दो निश्चयवाची / तेन अन्तेन-निश्चयेन, कं-सुखं यस्मात् स तथा / 'कं शिरो जलमाख्यातं कं सुखे परिकीर्तितम् / / ' इत्यजयः / यद्वा- 'असुरा रजनीवाम्योः' इति मेदिनीकारोक्तेः / तस्या अन्तक:-नाशकः / अ:-कृष्णः, सुरा:-देवाः, अन्तक:-यमः, तेषां क:आत्मा वा / 'को ब्रह्मा-ऽऽत्म-प्रकाशा-ऽर्क-केकि-वायु-यमा-ऽग्निषु / ' इत्यमरचन्द्रः / असुरा:-रौद्राकारधारिणो म्लेच्छविशेषाः, तेषामन्तं करोतीति वा // 22 // "उम्रपति:" 23 इति / उम्रा:-किरणाः, तेषां पति:-प्रभुः, 'सर्वेषां तेजसां . . . 46
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् पतिः / / ' इति श्रुतेः / / 23 / / "अहस्पति:" 24 इति / अहते-गच्छतीति अहः, दिनम् / तस्य पति:, तस्य तदधीनत्वात् // 24 // “अहिमान्" 25 इति / अहय:-सरीसृपाः, रथे रश्मिभूता विद्यन्ते यस्य स तथा / अः-कृष्णः, तस्य हि:-ज्ञानं विद्यते यस्य स तथा / अस्त्यर्थे मतुम् / 'हिर्हेतौ पदपूर्ती च विशेषे-ऽप्यवधारणे // ' मेदिनिकोश इत्युक्तेः / अस्य कृष्णस्य हि:-विशेषो विद्यते यस्मादिति वा // 25 // “अहिमांशुभृत्" 26 इति / अहिमा:-उष्णाः किरणाः, अंशवः / तान् बिभर्तीति अहिमांशुभृत् / सर्वधातुभ्य: क्विप् / अ-विष्णु:, हिमांशु:-चन्द्रः, तौ बिभर्ति-पोषयतीति वा / 'अ: कृष्ण आः स्वयम्भूरिः काम ई: श्रीरुरीश्वरः // ' इत्येकाक्षरः // 26 // “अहिमकरः" 27 इति / कार्यन्ते इति कराः / न विद्यते हिम:-शैत्यं येषु ते अहिमाः / एवंविधाः करा यस्य यस्मिन् वा स तथा / तदन्य-तद्विरुद्धतदभावेषु नञ् वर्तत इति। हिमकर:-चन्द्रः, तद्विरोधी तद्दीप्तिहारकत्वाद् वा। अहिमं-शैत्यरहितम्, अर्थाजगत् करोतीति वा // 27 // “अहिमरुक्' 28 इति / हिम-तुहिनम्, तज्जनिता या रुक्-पीडा, सा न विद्यते यस्मात् स तथा / अहिमा-हिमनाशिका रुग्-दीप्तिर्यस्येति वा // 28 // “अहिमरुचि:" 29 इति / न विद्यते हिमं येषु ते अहिमा:-उदयाचलप्रभृतयो नगाः, तेषु रुचिर्यस्य स तथा / अहिमानाम्-उष्णवस्तूनां रुचि:-अभिलाषो यस्मिन्निति वा / 'रुचिरभिष्वङ्गा-ऽभिलाषयोः // ' इति मेदिनिः / चतुर्णाम् नाम्नाम् एषामभिन्नार्थकानामपि कथञ्चिद्भेद उपपादितः, वस्तुतस्तु न भेदः, न चात्र पौनरुक्त्यम् 'सज्झाय-ज्झाण-तव-ओसहेसु उवएस-थुइपहाणेसु। .
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् संतगुणकित्तणेसु य ण हुंति पुणरुत्तदोसा उ // ' इत्युक्तेः / / 29 // "अहिंसकः" 30 इति / हिनस्तीति हिंसकः / न हिंसक:-अहिंसकः, सकलजगज्जन्तुजीवातुरित्यर्थः // 30 // "अहर्मणि:" 31 इति / अहां-दिनानां मणिरिव मणिः, तच्छोभाकारित्वात् / / 31 // "उदारकर्मा" 32 इति / उदाराणि-जगत्प्रकाशलक्षणानि ज्योतिष्टोमादीनि वा कर्माणि यस्मिन् यस्माद् वा स तथा / / 32 / / "अद्वितीय:' 33 इति / न विद्यते द्वितीयस्तेजस्वितया जगत्कर्तृतयोपमानतया वा यस्य स तथा, सजातीय-विजातीयभेदशून्य इत्यर्थः / / 33 / / "उदीच्यवेश:' 34 इति / उदीच्याम्-उत्तरस्यां दिशि, अवेश:-अप्रवेश उदया-ऽस्तमनकाले यस्य स तथा / 'उदीच्यवेषः' इति पाठे; उदीच्येपश्चिमोत्तरदेशे, वेष:-शोभाधायकं स्वरूपं यस्येति वा, उत्तरायणगतस्य तस्याधिकदीप्तिमत्त्वात् // 34 // “अपांपति:" 35 इति / अपां-जलानां पति:-स्वामी, तत्प्रवर्तकत्वात् / 'आदित्याज्जायते वृष्टिः' इति प्रसिद्धेः // 35 / / "अभयप्रदः" 36 इति / अभयं-चौरादिभ्यो रक्षणं तमोविध्वंसलक्षणं वा, प्रकर्षेण ददातीति अभयप्रदः; चौरादिजनितातङ्कविध्वंसक इत्यर्थः / अभयम्एकात्म्यं प्रददातीति वा, 'भयं द्वितीयाभिनिवेशितं स्याद्' इत्युक्तेः // 36 / / "अभिनन्दितः" 37 इति / अभि-सामस्त्येन, नन्दित:-समृद्धः सर्वदा वैभवयुक्तः / त्रिसन्ध्यं ब्राह्मणैस्तत्तत्स्तवैः स्तुतिगोचरीकृत इति वा // 37|| "अभिष्टुत:" 38 इति / अभि-सामस्त्येन, स्तूयत इति अभिष्टुतः; सर्वकालं प्रेक्षावद्भिर्बह्मादिभिर्वा स्तुतिविषयीकृत इत्यर्थः // 38 // ."अब्जहस्तः". 39 इति / अब्जं-कमलं हस्ते यस्य स तथा, तद्विकाशस्य ____48
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् तदधीनत्वात् / अब्जाकारी हस्तौ यस्येति वा // 39 // "अब्जबान्धवः" 40 इति / अब्जानां-पद्मानां बान्धव इव बान्धवः / अब्जान्येव बान्धवभूतानि यस्येति वा स तथा; तदुदया-ऽस्तमनयोस्तेषामपि तथावस्थितिदर्शनात् // 40 // "अपराजित:" 41 इति / पराजीयते स्म पराजितः / न पराजितोऽपराजितोऽभग्नः, परतेजोभिनॆवाभिभूत इत्यर्थः // 41 // .. "अप्रमेयः" 42 इति / प्रमातुं योग्यः प्रमेयः, न प्रमेयोऽप्रमेयः, इयत्तावच्छिन्नपरिमाणतया वक्तुमशक्यः, प्रत्यक्षप्रमाणागोचर इति वा / / 43 / / "अजः" 43 इति / न जायते इत्यजः, उत्पत्तिरहित इत्यर्थः // 43 // "उच्चैः" 44 इति / सान्तमव्ययमुच्चत्ववाचकम्, तेन सर्वेषामुपरि वर्तमानः। 'नीचैरल्पे महत्युच्चैः' इति हैमः // 44 // "अच्युतः" 45 इति / न च्यवते इत्यच्युतः सर्वदा वर्तमानत्वात्। षड्भावविकाररहित इति वा / ते च- १.जायते २अस्ति 3. विपरिणमते. 4. वर्धत ५.अपनीयत 6. विनश्यति चेति // 45 // .. "अजयः" 46 इति / अ:-विनतासूनुस्तेन जयतीत्यजयः, सर्वदा तदधीनगतित्वात् / न विद्यते जयो यस्येति वा, यत्प्रतियोगिको जय: कस्यापि नास्तीत्यर्थः // 46 // "अचलः" 47 इति / न चलतीत्यचल: स्वप्रतिज्ञाया इति ज्ञेयम् / परतन्त्रतया चलतीति वा / न विद्यते चलनम्-असत्ता यस्येति वा सदा सद्रूपत्वात् // 47 // "अचिन्त्यः" 48 इति / न चिन्त्योऽचिन्त्यः, 'अयमेतादृशः' इति / विश्वप्रपञ्चविलक्षणत्वेन चिन्तयितुमशक्यत्वात्, प्रमाणागोचर इति वा // 48|| “अचिन्त्यात्मा" 49 इति / 'आत्मा पुंसि प्रभावे च प्रयत्न-मनसोः / / ' इति 49
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् विश्वप्रकाशवचनाद् / अचिन्त्यः आत्मा-प्रभावो यस्य स तथा / यद्वा अततीत्यात्मा मत्प्रत्ययान्तः / अचिन्त्य:-बाह्यज्ञानेनाऽनवसित आत्मास्वरूपं यस्य स तथा / तस्य निरंशत्वेन बाह्येन्द्रियाविषयत्वात् // 49 // "अचरः" 50 इति / 'चर गति-भक्षणयोः' इत्यभ्यवहाराभिलाषरहितः। यद्वा दीप्तिमान् / 'अचर: स्थावरेऽपि स्यादचरो दीप्तिमत्यपि // ' इति मेदिनिः // 50 // "अजित:" 51 इति / न जीयते स्म इत्यजितः, न केनापि भृत्यतामापादितः // 51 // "अविचिन्त्यवपुः" 52 इति / उप्यते इति वपुः, शरीरम् / अविचिन्त्यम्अनालक्षणीयं तद् यस्येति स तथा, अनेकरूपत्वात् तस्येति भावः / / 52|| "अव्ययः" 53 इति / न व्येति-विविधं विकारं न प्राप्नोतीत्यव्ययः, शत्रुमित्रयोः समचेतस्कत्वात् / न विद्यते व्ययः-नाशो यस्येति वा // 53 // "अव्यङ्गधारी " 54 इति / विरुद्धान्यङ्गानि व्यङ्गानि / न व्यङ्गानि धारयतीति स तथा / अव्यङ्गम्-अव्यभिचारि ज्ञानं धारयतीति वा / अवेरङ्गं यत्र स: अव्यङ्गः, अर्थाघज्ञस्तं धारयति पोषयतीति वा // 54 // "ऊर्जित:" 55 इति / 'ऊर्ज बल-प्राणयोः' * इति प्रकृष्टबलवान् // 55 // "अयोनिजः" 56 इति / योनि:-स्त्रीचिह्नम्, तस्माज्जातो योनिजः, पश्चान्नञ्समासः / यद्वा 'यो वेधसि यमे वाते' इत्यनेकार्थवचनात् / अ:कृष्णः, य:-ब्रह्मा, उ:-ईश्वरः, एते निजा:-स्वकीया यस्येत्यर्थः // 56 // "ऐन्धनः" 57 इति / इन्धनात् समुद्भुतो वह्निः ऐन्धनः, भवाद्यर्थेऽण् इत्यण, ऐन्धन इवैन्धनस्तद्वत् स्व-परप्रकाशकः / 'ऐकारश्च महेश्वरे' इति / ऐ-महेश्वरः, स एव धनं यस्येति वा, अनुस्वारः छान्दसत्वात् / 'इन्धी दीप्तौ' इत्यस्य धातोर्युप्रत्यये स्वार्थेऽणि ऐन्धन:-दीप्तिमानिति वा // 57 // 50
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहवयम् "एकः" 58 इति / ‘एकोऽन्यः केवलः श्रेष्ठ:' . 'इति / एक:-श्रेष्ठः प्रशस्य: इति यावत् / / 58 // “एकाकी" 59 इति / एक:-असहायो गच्छतीति एवंशील: एकाकी, परानधीनगमनत्वात् / सृष्ट्यादिकरणे परानपेक्ष इति वा / / 59 // "एकचक्ररथः' 60 इति / एकं चक्रं यत्र तादृग् रथो यस्य स तथा / तद्रथस्यैकचक्रता सुप्रसिद्धैव // 60 // “एकनाथ:" 61 इति / 'एके मुख्या-ऽन्य-केवला:' इति / एक:-मुख्यो नाथ: एकनाथः // 6 // "ईश:" 62 इति / ईष्ट इति ईश:, समर्थः सर्वेषां सुख-दुःखप्रदानक्षमः / यदुक्तम्- 'ईश्वरप्रेरितो गच्छेत् स्वर्ग वा श्वभ्रमेव वा // ' इति / ई:लक्ष्मीः , तां शास्तीति-सन्मार्गे प्रवर्तयतीति वा, अप्रतिहतेच्छ इति वा / / 62 / / "ईश्वरः" 63 इति / इष्ट इति ईश्वरः / 'ईशादेवरः' इति वरप्रत्ययः / सकलशक्तिमत्त्वाद् अणिमाद्यष्टसिद्धिप्रदातृत्वाद् वा / त्रिजगज्जनतानिषेव्यमानचरणेन्दीवरत्वाद् वा / भक्तानां यथाभिलषितार्थसम्पादकत्वाद् वा // 63 / / “अक्लिष्टकर्मकृत्" 64 इति / अक्लिष्टं-शुभं कर्म-त्रिजगत्प्रकाशलक्षणं करोतीति अक्लिष्टकर्मकृत्, सर्वधातुभ्यः क्विप् / अक्लिष्टानि कर्माणि जायन्ते यस्मात् सोऽक्लिष्टकर्मा / 'वेदस्तं करोति' इति नैयायिकाः / 'तत्प्रवर्तकः' इति तु मीमांसकाः / न विद्यतेऽन्यत् क्लिष्टं कर्म यस्मादिति अर्थात् पापम्, तत् कृन्ततीति वा / अनायासेन कर्मकारीति वा / / 64 // “उग्ररूप:" 65 इति / उग्रं-भीमं रूपं यस्य स तथा, अतितेजस्वितया दुर्निरीक्ष्यरूपत्वात् / अथवा उग्रः-ईश्वरः, स एव रूपं यस्य स तथा, सृष्ट्यादिकारकत्वात् / / 65 / / 51
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहवयम् "अग्निः" 66 इति / अगति-ऊर्ध्वं गच्छतीति अग्निः, तत्समानधर्मत्वात् तदभिधानता / यद्वा अग्निरिवाऽग्निः, तीव्रतेजस्वितयाऽभेदोपचारः / हिमनिर्वर्तकत्वसाम्याद् वा / सूर्यकान्तादावग्निजनकत्वात् / / 66 / / "अकिञ्चनः" 67 इति / नास्ति किञ्चन अस्येति अकिञ्चनः, सर्वपापपरिग्रहपराङ्मुख इत्यर्थः / न विद्यते किञ्चन भिन्नं यस्मादिति वा सर्वव्यापकत्वात् // 67 // "अक्रोधनः" 68 इति / क्रुध्यतीति क्रोधन:, 'रुष क्रुधे' इत्यनः, पश्चान्नञ्तत्पुरुषः; रोषात्यन्ताभावाधिकरणक इत्यर्थः / / 68|| "अक्षरः" 69 इति / न क्षरतीत्यक्षर:-सर्वदा तदवस्थः / यद्वा अक्षं-चक्षु राति-ददातीति वा // 69 // "अलङ्कारः" 70 इति / अलतियते विश्वमनेनेति अलङ्कारः, सर्वेषां भूषाकृदिति तात्पर्यार्थः / जगतां स्वकिरणैर्भूषणं करोति वा // 70 // "अलकृतः" 71 इति / अलतियते स्मेति अलङ्कृतः; स्फुरत्कान्तिकलापेन विभूषितः, जगत्पर्याप्तिकर्तेति वा / 'अलं भूषण-पर्याप्ति-वारणेषु' इत्युक्तेः / / 71 / / "अमायः" 72 इति / न विद्यते माया-दम्भोऽस्येति अमायः, सर्वथा विगतकौटिल्याभिप्रायः // 72 // 'अमेयात्मा" 73 इति / इयत्तयावच्छेदकरहित आत्मा-स्वरूपमस्येति, ईदृक् इयत्तया वा दुर्जेयस्वरूप इति फलितार्थः / सर्वप्राणिभिरमेय आत्माबुद्धिर्यस्येति वा / 'आत्मा यत्नो धृतिर्बुद्धिः" इत्यमरः / / 73 / / "अमरप्रभुः" 74 इति / अमरा:-देवाः, तेषां प्रभुः-तद्रक्षाकृत् / अमराः प्रभवो येनेति वा / अमराः प्रभवन्ति यस्मादिति वा // 74 // "अमरश्रेष्ठः" 75 इति / तेषु पूर्वोक्तेषु त्रिजगत्प्रकाशकारित्वेनाऽयमेव श्रेष्ठः-प्रशस्यः // 75|| 52
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् "अमित:" 76 इति / अमितं-प्रचुरमात्तेजो यस्य स तथा / देशतः कालतश्चापरिच्छिन्न इति वा / मानातीत इति वा / / 76 / / "अमितात्मा" 77 इति / अमित:-सर्वव्यापक आत्मा यस्येति सः, सर्वत्र तदुपलब्धेः / अमिता:-असङ्ख्याताः आत्मानः-स्वरूपाणि यस्येति वा / / 77 // "अणुः" 78 इति / अणतीत्यणु:, . किञ्चिन्यूनदैवतयोजनप्रमितमण्डलत्वेऽपि अत्राल्पतया दृश्यमानत्वात् / अणु:परमाणुस्तद्वदिव सर्वत्राऽप्रतिहतगतिरिति वा // 78|| "इनः" 79 इति / एतीति इनः, सर्वदा गमनस्वभावत्वात् / इं-काममर्थात् क्षयं नयतीति इनः; सर्वप्रभुरिति वा जगत्कारित्वात् / / 79 // "अनाद्यन्तः" 80 इति / आदिश्चान्तश्च तौ न विद्यते यस्य स तथा, उत्पत्ति-विनाशरहितः / / 80 // . . “अन्धकारापहः" 81 इति / अन्धं करोतीति अन्धकारः, तम् अपहन्तीति अन्धकारापहः-तमोविनाशकः / अन्धकारवद् आवरकत्वाद् अन्धकार:अज्ञानम्, तन्निवारक इति वा / / 81 / / / / "इन्द्रः" 82 इति / इन्दनाद् इन्द्रः / 'इदि परमैश्वर्ये! औणादिको 'र' प्रत्ययः / / 8 / / "अम्भः" 83 इति / अमिति निम्नप्रदेश इति अम्भः, तत्प्रदातृत्वात् शुचिकारित्वाद् वा / यदि वा अमनम् अम्, निरन्तरं गमनम् / तेन भातीति अम्भः / / 83 // "अम्भोजबन्धुः" 84 इति / अम्भोजानां-कमलानां विकाशकारित्वेन बन्धुरिव बन्धुः / यद्वा अम्भोज-विद्युल्लक्षणं तेजः, तदेव बन्धुर्यस्य सजातीयत्वात् / अम्भोजानि बध्नाति-शोभयते इति वा // 84 // "अम्बुदः" 85 इति / अम्बु-पानीयं ददातीति अम्बुदः, 'नाग्नि च' इति
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् डः / मुख्यवृत्त्याऽस्यैव तद्धेतुत्वात् / / 85|| "अम्बरभूषण:" 86 इति / अम्बरस्य-आकाशस्य भूषणम्, तद्गतनीलतायाः प्रकाशकारित्वात् / केवलं 'भूषणः' इति पाठे, भूषयतीति भूषणः / / 86 // "अनेकः" 87 इति / न एकः अनेकः, द्वादशात्मकतया प्रसिद्धः / मायाविजृम्भितानेकरूप इति वा / / 87|| "अङ्गारकः" 88 इति / अङ्गानि इयर्तीति अङ्गारकः, कुजः / अत्र सेव्यसेवकयोरभेदोपचारः, अङ्गारवर्णत्वाद् वा / / 88 // "अङ्गिरा" 89 इति / अङ्गिरा-ऋषिः, अत्र ध्यातृ-ध्येययोः कथञ्चिदैक्यात् तदुपचारः / अङ्गिन:-प्राणिनः, राति-स्वीयत्वेन गृह्णातीति क्विप्प्रत्ययान्तस्य रूपं वा // 89 // . “अनल:" 90 इति / अनितीति अनलः, वह्निः / दाहकत्वगुणयोगात् तदभिधानता / अलतीति अलः, न अलः अनल:-अपर्याप्तः, अर्थाद् गमनादिति वा / अनान् प्राणान् लाति आत्मत्वेनेति वा, सर्वान्तर्गामित्वात् // 9 // "अनलप्रभः" 91 इति / अनल:-वह्निः, तद्वत् प्रभा यस्य स तथा, स्वपरप्रकाशकत्वात् / 'यच्चन्द्रमसि यच्चानौ तत् तेजो विद्धि मामकम्' इति पुराणोक्तेः / अनलप्रभा यस्येति वा // 91 // "अनिमित्तगति:" 92 इति / अनिमित्ता-साधननिरपेक्षा गतिर्यस्येति सः, स्वभावादेव गतिमानित्यर्थः / गत्यर्थ-ज्ञानार्थयोरैक्याद् अनिमित्तापठनव्यतिरेकेण गति:-ज्ञानं यस्येति वा // 12 // "अनङ्गः" 93 इति / न विद्यते अङ्ग-शरीरं यस्य स तथा परब्रह्मरूपत्वेन, शरीराभावात् पाञ्चभौतिकशरीररहित इति वा ज्योतिर्मयस्वरूपत्वात् // 93 // 54
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् . . “अन्नम्" 94 इति / तस्य परिपाकहेतुत्वेन कारणे कार्योपचारः, सर्वपोषकत्वाद् वा // 9 // "अनन्तः" 95 इति / न विद्यते अन्त:-विनाशः, अयमेतादृगिति निश्चयो वा यस्य स तथा, देश-काल-वस्तुपरिच्छेदाभावाद् वा // 95 / / "अनिर्देश्यः" 96 इति / गुण-क्रिया-जातिभिर्निर्देष्टुमशक्यः / / 96 // "अनिर्देश्यवपुः" 97 इति / अनिर्देश्यम्-अनिर्वचनीयं वपुः-शरीरं यस्य स तथा, तेजोमयत्वात् / / 97 // . "अंशुः" 98 इति / अश्नुते-व्याप्नोतीति अंशुः / औणादित्वात् साधुः, गुण-गुणिनोरभेदोपचारः // 98 // "अंशुमान्" 99 इति / अंशवो विद्यन्ते यस्य यस्मिन् वा स तथा, अस्त्यर्थे मतुः / / 99 / / "अंशुमाली" 100 इति / अंशूनां मां-शोभाम्, आनयति-प्राणयतीति वा अंशुमालीति / अंशूनां माला-परम्परा विद्यते यस्य स तथा / अंशून् मालयतिधारयतीति वा / 'मल् धृतौ' इत्यस्य रूपम् / / 100 // // इति पादसाहश्रीअकब्बरसूर्यसहस्रनामाध्यापकश्रीशत्रुञ्जयतीर्थकरमोचनाद्यनेकसुकृतविधापकमहोपाध्यायश्रीभानुचन्द्रगणिविरचितायां ताच्छिष्याष्टोत्तरशता-वधानसाधनप्रमुदितपादशाहश्रीअकब्बरप्रदत्त . 'खुस्फहमा'ऽपराभिधानमहो-पाध्यायश्रीसिद्धिचन्द्रगणिशोधितायां शेखश्रीअबुलफजलकारितायां चतुश्चत्वारिंशदधिकश्रीसूर्यसहस्रनामटीकायां प्रथमशतविवरणं समाप्तम् // "अनुत्तमः" 101 इति / न विद्यते उत्तमो यस्मात् स तथा / 'न त्वत्समोऽस्त्यभ्यधिकः कुतोऽन्यः' इति स्मृतेः // 101 // "अरिहा" 102 इति / अरीन् हन्तीति अरिहा, भक्तशत्रुविनाशक
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्घहत्रयम् इत्यर्थः // 102 / / . "अर्हन्" 103 इति / सुरा-ऽसुरेन्द्रादिकृतां पूजामर्हतीति अर्हन्, 'अर्ह पूजायाम्' // 103 / / "अरविन्दाक्षः" 104 इति / अरविन्दं-कमलं तद्वद् अक्षिणी-लोचने यस्य स तथा / अरं-चक्रं विन्दति-प्राप्नोतीति अरविन्दः,विष्णुः / तस्य अक्ष:स्तुत्यः। 'अक्षो ज्ञानात्म-शकट-व्यवहारेषु पाशके / रुद्राक्षेन्द्राल्पयोः स्तुत्ये विभीतकतरावपि // ' इति मेदिनीकारः / / 104 // “अर्यमा" 105 इति / आकाशमार्गेण गमनशीलः / 'अर्य: स्वामिवैश्ययोः' // इति / अर्याणां-स्वामिनां मननं मन्, ज्ञानं यस्माद्वा / / 105|| “अर्कः" 106 इति / अय॑ते-स्तूयतेऽर्च्यते इति वा अर्कः // 106 // "अरिमर्दनः" 107 इति / अरीन्-शत्रून् मर्दयति-नाशयतीति अरिमर्दनः / अरं-पापम्, तद् अस्यास्तीति अरी, पापी / तन्नाशक इति वा / 'अरं शीघ्र च चक्राङ्गे शीघ्रगे कल्मषेऽपि च // ' इति धरणिः // 107|| "अरुणसारथिः" 108 इति / अरुण:-विनतासूनुः, स एव सारथिर्यस्य स तथा / आरक्तमण्डलत्वादरुणः, अन्तर्यामितया धर्मा-ऽधर्मप्रेरकत्वात् सारथिः, पश्चात् कर्मधारय इति वा // 20 // "अश्वत्थः'' 109 इति / अश्वत्थ:-पिष्पलकः, सर्वदेवात्मकतयाऽस्य प्रसिद्धेस्तन्नामंता / / 109 / / "अशीतरश्मि:' 110 इति / अशीता:-उष्णा: रश्मयो यस्य स तथा / न विद्यते शीतं यस्मादिति अशीत:, अग्निः / स रश्मि:-मूर्त्यन्तरं यस्येति वा / 'किरणे प्रग्रहे रश्मिस्तथा मूर्त्यन्तरे पुमान् // ' इति मेदिनिः / शमनं-शीः / न शीः अशी: / ताम् इता:-प्राप्ताः रश्मयो यस्येति वा // 110 // 56
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् "उष्णकरः" 111 इति / उष्णाः करा:-किरणा यस्य स तथा / ननु पूर्वपरयोः समानार्थत्वात् पुनरुक्ततादोषः इति चेद्, न / समानार्थत्वेऽपि 'दण्डाकारा रश्मयः कराः' इति निरुक्तिभेदाद् भेदः / उष्णम्उष्णतागुणयुक्तमर्थाज्जगत् करोतीति वा / उष्ण: कर:-प्रतापो यस्येति वा / 'करो वर्षोपले रश्मौ, प्रतापे प्रीति-शुण्डयोः / / ' इत्यनेकार्थः / / 111 // "अश्विनः" 112 इति / असूनां-प्राणानाम्, इन:-स्वामी, वृष्ट्यादिद्वाराऽन्नसम्पादकत्वेन तद्धास्कत्वात्, मासाधिपतित्वाद् वा / / 112 / / “अशिशिरः" 113 इति / न विद्यते शिशिर:-शीतलतालक्षणो गुणो यस्य स तथा, अजड इति वा / 'शिशिरो ना हिमे वा स्त्री ऋतुभेदेऽजडे त्रिषु / ' इति मेदिनिः // अ-अरुण:, तेन शिशिर:-शीतलः, सर्वदाऽपृथग्भूतत्वात्। प्रसन्नस्वान्त इति वा // 113|| . "अतुलद्युति:" 114 इति / न विद्यते तुला-साम्यं यासां ताः अतुलाः, एवंविधा द्युतयो यस्येति स तथा // 114 // “अतीन्द्रः" 115 इति / इन्द्रं अतिक्रान्त अतीन्द्रः; तेजस्वितया इन्द्रादधिक इत्यर्थः / अतिशयेनेन्दति-परमैश्वर्येण शोभते इति वा // 115 // "अतीन्द्रियः" 116 इति / इन्द्रियमतिक्रान्तो यः स तथा, क्रान्ताद्यर्थे समासः / इन्द्रियजन्यज्ञानागोचरः // 116 / / "उत्तमः" 117 इति / उद्गतं तमो यस्मात् सः / 'क्षीणे च तमसं तमः' इत्यकारान्तदर्शनात् / उत्कर्षकाष्ठां गत इति वा, तदपेक्षोत्कृष्टाभावात् // 117 // "उत्तरः" 118 इति / उत् प्राबल्येन तीर्यते संसारसागरमनेनेति सः // 118 // "तरणंतरः" 119 इति / उद्गतसूरः संसारसागरतरणोपायो यस्माद् वा 57
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् ||119|| // इत्येकोनविंशत्यधिकं नाम्नां शतं स्वरादि / / “साधुः" 120 इति / साध्यते सम्यग्दर्शनादिना परमपदमिति साधुः // 120 // "सावर्णिः" 121 इति / आ-समन्ताद्भावेन वर्णनम्-आवर्णिः, तया सह वर्तत इति सावर्णिः, सर्वस्तुत्य इत्यर्थः / “सावर्णः" इति पाठे तु वर्णाभावेन सह वर्तत इति सावर्णः, वर्णानां पश्चादुत्पन्नत्वात् // 121 // "सावित्रीभाविता" 122 इति / सावित्री-गायित्री, तां भावयतिप्रापयतीति सावित्रीभाविता / 'भू प्राप्तौ' इत्यस्य रूपम् / णिज्लोपश्छान्दसः / / 122 / / “सायनः" 124 इति / अयनाभ्यां दक्षिणोत्तराभ्यां सह वर्तत इति सः, तत्कारित्वाद् वा // 124 // . “सौख्यम्'' 125 इति / सुखयतीति सुखम् / सुष्टु खनतीति / सु-शोभनानि खानि-इन्द्रियाणि अत्रेति वा / तद्भाव: सौख्यम्, तदात्मकत्वात् तत्कारित्वाद् वा // 125|| “सागरः" 126 इति / सगरस्यायं सागरः, तत्खनितत्वाद् / अत्र गाम्भीर्यादिगुणैरभेदोपचारः // 126 // "साम;" 127 इति / 'वेदानां सामवेदोऽहम्' इति भारतोक्तेर्वेदोत्तम इत्यर्थः / साम-दाम-भेद-दण्डा उपाया इति / अत्रस्थ 'साम' शब्दप्रयोगे अस्यति वैरमनेनेति साम, सर्वेषां वैरनाशक इत्यर्थो ज्ञेयः // 127 / / "सामवेदः" 128 इति। 'साम' इति नाम्ना वेदः, तत्प्ररूपकत्वात्; कारणे कार्योपचारः / साम वेत्तीति वा / 'साम' इत्युपलक्षणं सर्ववेदविदित्यर्थः // 128 // "शार्ङ्गधन्वा" 129 इति / शार्ङ्ग धनुर्यस्य स शार्ङ्गधन्वा, कृष्णः; सर्वव्यापकत्वात् / शार्ङ्गधनु:-स्थलं यस्येति वा / 'धन्वा तु मरुदेशे ना क्लीबं .चापे स्थलेऽपि च / / ' इति विश्वः / / “सारङ्गधन्वा" इति पाठे तु सारङ्गः 58
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् हिंसासक्तः पुरुषः, तत्र धन्वा, तन्निवारकत्वात् / सारङ्गः-अग्नि:, स. एव धनु:-स्थलं स्वतेजस: स्थापने यस्येति वा / 'दिनान्ते निहितं तेजः सवित्रेव हुताशनः // ' इत्युक्तेः / / 129|| . "सहस्राक्षः" 130 इति / सहस्राणाम् अक्षः-स्तुत्यः / सहस्रप्रमिता अक्षा:-व्यवहारा यस्येति वा // 130 // “सहस्रांशुः" 131 इति / सहस्रमंशवो यस्य स तथा / सहस्रधा जगत् तेन तेन रूपेण अंशयति-विभजतीति वा / / "131 // “सहस्रधामा" 132 इति / सहस्रं-सहस्रप्रकारं धाम-बलं तेजो वा यस्य स तथा / सहस्रधा मिमीते विश्वमिति वा क्विप्प्रत्ययान्तः / सहस्रं धामानिप्रभावा यस्येति वा / 'गृह-देह-त्विट्-प्रभावा धामानि // ' इत्यमरः // 132 // "सहस्रदीधिति:" 133 इति / सहस्रं दीधीते-दीप्यतीति सः / सहस्रं दीधितय:-क्रीडनानि यस्येति वा / 'दीधीङ् दीप्ति-देवतयोः' इत्यस्य क्तिप्रत्ययान्तस्य रूपम् // 133 // “सहस्रपात्" 134 इति / सहस्रं पिबतीति-पृथिव्यादि, क्रमेण लीलं करोतीति सहस्रपाः,प्रकृतिः / ताम् अत्तीति सहस्रपात्; प्रलये स्वयमेवावशिष्टः / सहस्रं पान्तीति सहस्रपाः, दैत्याः / तान् अत्तीति वा // 134 / / "सहस्रचक्षुः" 135 इति / सहस्रं चष्टे सहस्रचक्षुः / सहस्रशब्देनाऽत्र बहुत्वोक्तेः सर्वद्रष्टेत्यर्थः / सहस्रैः-अपरिमितैः चक्ष्यते-ख्यायते प्रतिपाद्यत इति सहस्रचक्षुः / / 135 // "सहस्रोस्रः" 136 इति / सहस्रमुस्रा:-धर्मा यस्मात् स तथा / सह:-बलं रातीति तेन राजन्ते वा सहस्रा इन्द्रादिदेवाः / ते वसन्त्यस्मिन्निति वा सर्वदेवात्मकत्वात् // 136 // "सहस्रकरः" 137 इति / सहस्रेषु अर्थाद् दैत्येषु कर:-दण्डो यस्य स
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् तथा, दैत्यविनाशकत्वात् / सहस्रं करा:-बलयो यस्मै इति वा / 'बलि-हस्तांऽशव: कराः // ' इत्यमरः // 137 // “सहस्रकिरण:" 138 इति / सहस्रं-सहस्रगुणम् अर्थात्तमः किरतिविक्षिपतीति सः / सहस्रं किरतीति वा, सहस्रमित्युपलक्षणं कोटाकोटिप्रदानक्षमः // 138|| "सहस्ररश्मिः " 139 इति / सहस्रं रश्मय:-अविद्यारूपबन्धनानि यस्मात् सः / / 139|| "सदायोगी" 140 इति / सदा-सर्वदा योग:-यमाद्यष्टभिरङ्गैः प्रसिद्धः / सोऽस्यास्तीति सदायोगी। दान-दाः, तेन सहिताः सदाः / युनक्ति धर्मेष्विति योगी, पश्चात् कर्मधारय इति वा / / 140 / / "सदागति:" 141 इति / सदा-सर्वकालं गति:-गमनं ज्ञानं वा यस्य स तथा / सदा-कालत्रये गति:-स्वर्गप्राप्तिलक्षणा यस्मादिति वा / सतां-देवानां मनुष्यक्षेत्रे आगति:-गमनं यस्मादिति वा, सर्वेषां तदुत्पाद्यत्वात् / सद्भिः प्राप्य इति वा // 141 // "सुधर्मा' 142 इति / दधाति-स्थापयति सुगताविति धर्मः / यदुक्तं हेमसूरिभिः- 'दुर्गतिप्रपंतत्प्राणिधारणाद् धर्म उच्यते / / ' इति / सुष्टु-शोभनो धर्मो यस्य स तथा; 'धर्मादन्' इत्यन् / / 142 / / "सिद्धः” 143 इति / सिध्यति स्मेति सिद्धः, परमपदप्रतिष्ठितत्वाद् निष्पन्नकार्यत्वाद् वा // 14 // "सिद्धकार्य:" 144 इति / सिद्धानि-मङ्गलानि कार्याणि यस्मात् स तथा / 'षिधू शास्त्रे माङ्गल्ये च' इत्युक्तेः / सिद्धानि-परिपूर्णीभूतानि कार्याणि यस्येति वा, अप्रतिहतेच्छत्वात्। सिद्धान्-कर्मनिर्मुक्तान् कुर्वन्तीति सिद्धकाः, एवंविधा आर्या यस्मादिति वा // 144 / 10 // - 60
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् "सभाजित:" 145 इति / पूजितः सर्वध्येयत्वात्, ‘सभाजत्कसेवने प्रीतिदर्शने' इत्युक्तेः / त्रिजगज्जनैः सेवित इति वा // 145 / / "सुप्रभः" 146 इति / सुष्टु प्रभा-कान्तिर्यस्येति सः / सुष्टु प्रभवतीति दैत्यानिति वा // 146 // "सुप्रदीपकः” 147 इति / सुतरां प्रदीपकः सुप्रदीपकः, सर्वप्रकाशकारित्वात् / / 147|| "सुप्रभावनः" 148 इति / सुष्टु प्रभा येषां ते सुप्रभाः, देवाः / तेषाम् अवनं-रक्षणं यस्मात् सः // 148 / / "सुप्रभाकारः' 149 इति / सुप्रभा आकारा यस्मात् स तथा / सुष्टु अनिर्वचनीयस्वरूपा प्रभा क्रियतेऽनेनेति वा // 14 // “सुप्रियः" 150 इति / सुष्टु प्रियः सुप्रियः, सर्वेषां वल्लभः // 150|| "सुपर्णः" 151 इति / सुष्टु-शोभनौ पर्णी-श्वेतकृष्णपक्षौ यस्य स तथा। शोभनानि पर्णानि-छन्दांसि यस्येति वा सर्ववेदात्मकत्वात् / / 151|| “सप्तार्चिः" 152 इति / सप्तसङ्ख्या: अर्चिष:-कान्तयो यस्य स तथा, सवितुर्वह्निनिहिततेजस्कत्वात् / सप्तसु लोकेषु अर्चिषो यस्येति वा // 152| “सप्ताश्वः" 153 इति / सप्तसङ्ख्या अश्वा लोकरूढ्या रथ्या यस्य स तथा // 153 // “सप्तजिह्वः" 154 इति / सप्त जिह्वाः-स्वररूपा यस्य स तथा, वेदनिरूपकत्वात् / / 154 // “सप्तलोकनमस्कृत:" 155 इति / सप्त च ते लोकाश्चेति कर्मधारयः, अत्राऽऽधारा-ऽऽधेययोरभेदोपचारात् तद्वासिनो जनाः, तैर्नमस्कृतः / सप्तानां ग्रहाणां मध्ये लोकनमस्कृत इति वा // 155 // “सप्तमीप्रियः" 156 इति / सप्तमी तिथिः / तस्या अधिष्ठातृत्वेन प्रिय: 61
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् इष्टः / 'सर्वासु सप्तमीषु तिथिपतित्वेन रवि: पूज्यः' इति निर्णयामृतोक्तेः / 'अग्निर्विरञ्चिर्गिरिजा गणेशः' इत्यादिना सप्तम्याः पती रविरिति प्रतिपादनाच्च / षड्भिरङ्गैः सप्तमेन वेदेन च मीयत इति सप्तमी, पश्चात् कर्मधारय इति वा / आत्मत्वाद् वेदैकगम्यत्वाच्च प्रियत्वं स्पष्टम् / / 156 / / “सप्तिमान्" 157 इति / सप्तय:-अश्वा विद्यन्ते यस्य स तथा / 'वाजिवाहा-ऽर्व-गन्धर्व-हय-सैन्धव-सप्तयः / / ' इत्यमरः / सप्तीनाम्-अश्वानां रेवन्तप्रमुखाणां मां-लक्ष्मीम्, आनयति-प्राणयतीति वा, तेषां सूर्यजन्यत्वात् // 157 / / "सप्तसप्ति:" 158 इति / सप्तसङ्ख्याः सप्तयः-अश्वा यस्य स तथा, सङ्ख्याप्रधानत्वाद् पूर्वस्माद् भेदः // 158|| “सप्ततुरग:"१५९ इति / सप्तानां लोकानां तुरग:-हृयदम्, सर्वान्त:करणाधिष्ठातृत्वात् / 'तुरगश्चित्त-वाजिनोः // ' इति मेदिनि: // 159|| "स्वम्' 160 इतिः / अस्यते-क्षिप्यते इति स्वम्, तदुपलब्धावसाधारणकारणीभूतत्वात् / पुल्लिङ्गत्वे तु सर्वेषामात्मा स्वान्यात्मात्मीयज्ञातिमित्राणीत्यभियुक्तप्रसिद्धेः // 160 // "स्वाहाकारः" 161 इति / स्वाहा-मन्त्रविशेषः, तदेवाकारो यस्य स तथा, मन्त्रात्मकत्वात् स्वाहाकारप्रवर्तकत्वाद्वा; तदुदये तत्प्रवृत्तेः // 161 / / “सुवाहनः" 162 इति / सुष्टु वाहनं यस्य स तथा / सुष्टु वाहयतिप्रापयतीति वा // 162 // "स्वाहाभुक्' 163 इति / यजमानैः स्वाहाशब्देन यद् वह्नौ क्षिप्तं तद् भुङ्क्ते इति स तथा, सर्वान्तर्गतत्वात् // 163 / / "स्वाचारः" 164 इति / सुष्टु आचारो-जगत्पावित्र्यलक्षणो यस्य स तथा, तत्प्रणेतृत्वात् / / 164 / /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् "सुसंयुक्तः" 165 इति / सुष्ठु-अपृथग्भावेन परब्रह्मणि युक्त:-मिलितः, सर्वैः पदार्यै: सह सम्बद्ध इति वा; विभुत्वेन सकलमूर्तसंयोगित्वात् / / 165 / / “सुस्थितः" 166 इति / सुष्टु-पतनाभावेन स्थितः, अनन्तशक्तिमत्त्वात् // 166 // "स्वजन:' 167 इति / कुटुम्बसदृश: सर्वेषां त्रायकत्वात् / स्वं-धनं जनयतीति वा, अर्थप्रदातृत्वात् / / 167|| : "सुवेश:" 168 इति / सुष्टु-अप्रतिहतगतित्वेन वेश:-प्रवेशो यस्य स तया। सुष्टु-शोभनं वाऽतिगच्छतीति / सुवा(?व:)-प्राणः, तस्येश इति वा // 168 // "सूक्ष्मः" 169 इति / श्लक्ष्णत्वाद् दुर्जेयत्वाद् वा सूक्ष्मः / / 169 / / "सूक्ष्मधीः" 170 इति / सूक्ष्मा-अतीन्द्रियार्थग्राहिणी धीर्यस्य स तथा // 170 // . . "सोमः" 171 इति / आह्वादकत्वाद् यज्ञसाधनत्वाद् वा सोमः / / 171 / / "सूर्यः" 172 इति / सरति सूते वा लोकानिति सः // 172 // "सुवर्चा" 173 इति / सुष्टु-शोभनं वर्चस्-तेजो यस्मादिति सः / 'व! दीप्तौ पुरीषे च, वर्ची रूपेऽपि च क्वचिद् / / ' इति विश्वः // 173 / / "सुवर्णः" 174 इति / सुष्टु-शोभनो वर्ण:-गौरत्वलक्षणो यस्य यस्माद् वा स तथा / सुष्ठु वर्ण:-जातिलक्षणो यस्मादिति वा / सुष्टु वर्ण्यते-स्तूंयते इति वा // 174 // "स्वर्णः" 175 इति / सुवर्णोऽस्येति, पृषोदरादित्वाद् उकारलोपे स्वर्णं पुंक्लीबलिङ्गः / तन्मयत्वात् / 'अहं धातुषु काञ्चनम् / / ' इति भागवतोक्तेः // 175 // "स्वर्णरेताः" 176 इति / स्वर्णं-हिरण्यं रेत:-वीर्यं यस्य स तथा, स्वनिहततेजस्कत्वाद् दाहकत्वाद् वा // 176 / / / 63
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहवयम् "सुविशिष्टः" 177 इति / सुतरां सर्वेभ्यो विशिष्टः-उत्कृष्टः // 177 // “सविता" 178 इति / सूते समीहितार्थ प्रकाशं वा, प्रतिदिनं प्रकाशकारित्वात् // 178|| “सैहिकेयरिपुः" 179 इति / सिंहिकाया अपत्यं सैंहिकेय:, राहुः / लोकरूढ्या तस्य रिपुः / 'वस्तुत: सोममण्डलछायैव ग्रहणम्' इति ज्योतिर्विदः; विष्णुरूपेण तन्नाशकत्वात् // 179 // "स्वयंविभुः" 180 इति / स्वयम्-आत्मना विभुः-स्वामी, न परप्रदत्तैश्वर्यः / अन्येषां तद्दत्तैश्वर्येण विभुत्वात् / / 180 // "सुखदः" 181 इति / सुखं-प्रसिद्धं ददातीति सः / सुष्टु खानि-इन्द्रियाणि ददातीति वा // 18 // "सुखप्रदः" 182 इति / सुष्टु खानि-ज्ञानरूपाणीन्द्रियाणि यस्य स सुख: / प्रकर्षेण ददातीति प्रदः, पश्चात् कर्मधारयः / सुष्टु खनन्तीति सुखाः, मुनयः / तान् प्रकर्षेण ददातीति वा। 'खमिन्द्रिये सुखे स्वर्गे शून्ये बिन्दौ विहायसि / नृपे संवेदने क्षेत्रे कृष्यां हलफले क्वचिद् / / ' इति विश्वः // 182 // "सुखी' 183 इति / सुखं विद्यते यस्मिन् स तथा / सर्वसाधारणत्वेऽपि सर्वदा चिदानन्दस्वरूपत्वादन्येभ्यो भेदः // 183 / / "सुखसेव्यः" 184 इति / सुखेन सेव्यत इति सुखसेव्यः, नमस्कृतिमात्रेणैव तत्सपर्यापर्याप्तेः // 184 // “सुकेतनः" 185 इति / सुष्टु केतनः सुकेतनः, ध्वजः; तद्वत्प्रतीयमानत्वात् / शोभनानि केतनानि-कृत्यानि स्मृतिप्रभृतीनि यस्येति वा / शोभनानि कृत्यानि सृष्ट्यादीनि यस्येति वा / 'गृहे केतौ च कृत्ये च केतनं * समुदीरितम् // ' इति मेदिनिः // 185 // 64
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहवयम् "स्कन्दः" 186 इति / स्कन्दति-विनाशयति अरीनिति स्कन्दः, दैत्यविनाशकत्वेन प्रतीतत्वात् / स्कन्दति-अमृतरूपेण श्रवतीति वा / 'स्कदिञाप्लाव-उद्वतौ' इति रूपम् / / 186 / / "सुलोचनः" 187 इति / सुष्टु शोभने-देवत्वेन निमेषवर्जिते लोचने यस्य स तथा / अशरीरत्वे तु सुष्टु-ज्ञानरूपं लोचनं यस्येति वा // 187 / / “समाहितमति:" 188 इति / सम्यक्प्रकारेण आहिता-स्थापिता मतिर्येन स तथा / समा-शत्रुमित्रोदासीना, समन्ताद्भावेन सर्वजन्तुषु हिता मतिर्यस्येति वा // 188 // “समायुक्तः" 189 इति / आयुज्यत इति आयुक्तः, व्यापृतः / स्वस्वकर्तव्यतायां सम्यक्तया प्रवृत्तः / सह मया-लक्ष्म्या वर्तत इति समः, कृष्णः / तेन आ-समन्ताद् युक्त इति वा एकमूर्तित्वात् / / 189 // / “समाकृति:" 190 इति / आकरणम् आकृति:, संस्थानविशेषः / शोभना यस्य स तथा / समा:-सज्जनाः, तेषु आकृति:-प्रयन्नो यस्येति वा / समासरुचिरा कृति:-करणं यस्माद् वा, विष्णुरूपेण तदुत्पादकत्वात् / / 190 / / "सुमहाबलः" 191 इति / सुष्टु रोगादिनाऽप्रतिहतं महाबलं यस्य स तथा। सुष्टु बलं-रूपं यस्येति वा / 'बलं गन्ध-रसे रूपे // ' इति मेदिनिः // 191 // “समुद्रः" 192 इति / मुद्रया-आकृतिविशेषेण वर्तते यः स तथा / यदि वा समुद्रवदपारत्वात् समुद्रः / समुदः-हर्षयुक्तान् राति-स्वीयत्वेन गृह्णातीति वा // 192 / / "सुमूर्तिः" 193 इति / सुष्टु-शोभना मूर्तिः-अनुभावो यस्य स तथा / 'अनुभावे स्त्रियां मूर्तिः / / ' इति मेदिनिः / सुष्टु-शोभना वृत्ताकारेण दृश्यमाना मूर्तिर्यस्येति वा / / 193 / / "सुमेधाः' 194 इति / सुष्टु-विशेषग्राहिणी मेधा-बुद्धिर्यस्य स तथा // 194 // 65
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् "सुमनाः" 195 इति / सुष्टु-कल्पनारहितं मनो यस्य स तथा / 'क्लीबे मनो ज्ञान-हृदोः // ' इति धरणिः // 195 / / "सुमनोहरः' 196 इति / सुष्ठु मनोहरः सुमनोहरः, सर्वेषां स्पृहणीय इत्यर्थः / सुमनस:-पुष्पाणि उपढौकनानि यस्येति वा / 'हर: पुंसि महादेव न द्वयोरुपढौकने / ' इत्यनेकार्थः // 196 / / "सुमङ्गलः" 197 इति / सुष्टु-सर्वदाऽवस्थायि मङ्गलं यस्य स तथा // 197|| "सुमति:' 197+1 इति / सुष्टु–स्व-परप्रकाशकारिणी मतिर्यस्य यस्माद् वा स तथा // 197+1 // "सुमित:" 198 इति / सुष्टु-यथार्थत्वेन मित:-ज्ञात: सुमितः / अव्यभिचारिप्रमाणैर्मितोऽवधारितो वा // 198 // "सुमितिञ्जयः" 199 इति / सुष्टु मिति:-मानम्, तं जयतीति स तथा, परिमाणातीत इत्यर्थः / 'समितिञ्जयः' इति पाठे समिति-सङ्ग्रामं जयतीत्यर्थः / 'समित्याजिसमिप्युधः / / ' इत्यमरः // 199 / / "सनातनः" 200 इति / सदा भवतीति सनातनः, विरळच्यादीनामप्यादिभूतत्वात् / / 200 // // इति पादसाहश्रीअकब्बरजल्लालदीनसूर्यसहस्रनामाध्यापकश्रीशत्रुञ्जय तीर्थकरमोचनाद्यनेकसुकृतविधापकमहोपाध्यायश्रीभानुचन्द्रगणिविरचितायां तच्छिष्याष्टोत्तरशतावधानसाधनप्रमुदितपादसाहश्रीअकब्बरप्रदत्त'खुस्फहमा' - पराभिधानमहोपाध्यायश्रीसिद्धिचन्द्रगणिशोधितायां शोखश्रीअबुलफजलकारितायां चतुश्चत्वारिंशदधिकश्रीसूर्यसहस्रनामटीकायां द्वितीयशतविवरणं समाप्तम्॥ “संसारार्णवतारकः" 201 इति / संसार एवार्णवः-समुद्रस्तस्मात् तारंयतीति सः // 201 // 66
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् "संसारगतिविच्छेत्ता" 202 इति / संसारे गति:-गमनम्, तां विच्छिनत्तीति सः // 202 // “संसारतारकः" 203 इति / संसारं-चतुर्गतिलक्षणं तारयतीति संसारतारकः / सम्यक्प्रकारेण सारं वस्तु ऋच्छति-प्राप्नोतीति वा / 'ऋ गतौ' वुण्प्रत्यये रूपम् // 203 / / "संहर्ता" 204 इति / संहरति प्रलयकालावस्थायां सर्वमिति संहर्ता // 20 // “सम्पूरः" 205 इति / 'पृपालन-पूरगयोः' इति / सम्यक्प्रकारेण पूरयति, समीहितार्थं पालयतीति वा सः / / 20 / / “सम्पन्नः' 206 इति / सम्पद्यत इति सम्पन्नः ऐश्वर्यादिगुणैर्युक्तत्वात् / सम्पदं नयति-प्रापयतीति वा // 206 // “सम्प्रकाशकः" 207 इति / सम्प्रकाश्यते लोकोऽनेनेति स:, ज्ञानरूपतयाऽखिलवस्तुप्रकाशकत्वात् / / 207 // , "सम्प्रतापनः" 208 इति / सम्प्रतापयतीति सः, शीतलस्योष्णतां जनयतीत्यर्थः // 208 // “सञ्चारी" 209 इति / सञ्चरणं-सञ्चारः, शरीरव्यापारविशेषः / सोऽस्यास्तीति सञ्चारी / / 209 // “सञ्जीवनः" 210 इति / सम्यक्प्रकारेण जीव्यते लोकोऽनेनेति सञ्जीवनः / सं-सम्यग् जीवनं-पानीयं यस्मादिति वा / 'आदित्याज्जायते वृष्टिः / / ' इति पुराणोक्तेः // ‘पयः कीलालममृतं जीवनं भुवनं वनम् // ' इत्यमरः // 210 // “संयम:" 211 इति / सं-सम्यक् यम:-नित्यकर्मनियमो येनेति स:, नित्यकर्मप्रवृत्तेस्तदधीनत्वात् / 'शरीरसाधनापेक्षं नित्यं यत् कर्म तद् यम:' इत्यमरः // 21 //
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहवयम् “संविभागी" 212 इति / संविभजन-संविभागः, सोऽस्यास्तीति सः; सर्वेषामदृष्टानुसारिफलजनक इत्यर्थः / पृथक् तत्तत्स्वरूपेण विवेचनंसंविभागः, तद्वानिति वा // 212 // "संप्रवर्तकः" 213 इति / समीचीनतया प्रवर्तयति जनान् इति संप्रवर्तकः, सन्मार्गप्रवर्तकत्वात् / / 213 // "संवत्सरः" 214 इति / सं-सम्यक्प्रकारेण वसन्ति ऋतवोऽत्रेति संवत्सरः, तज्जनकत्वात् / / 214 // "संवत्सरकरः" 215 इति / मेषादिराशिगत्या संवत्सरं करोति-प्रवर्तयतीति सः // 215|| "सुनयः" 216 इति / सुष्टु नयति-परमपंदं प्रापयति जनानिति स: / सुष्टुशोभना: नया:-शास्त्राणि ज्योतिषादीनि यस्माद् वा // 216 / / "सुनेत्रः" 217 इति / सुष्टु-अप्रतिहततेजांसि नेत्राणि यस्मात् स तथा / सुष्टु-वियद्गामी नेत्र:-रथो यस्येति वा / 'नेत्रमर्थे गुणे वस्त्रभेदे मूले द्रुमस्य च / रथे चक्षुषि नद्यां च / / ' इति मेदिनिकारः / / 217 // “सङ्कल्पयोनिः" 218 इति / सङ्कल्पेन-इच्छामात्रेण योनि:-उत्पत्तिर्यस्मात् सः / सङ्कल्प:-समीचीनो व्यवहारः, तस्य योनि:-उत्पत्तिस्थानं वा / / 218|| “सन्तापनः" 219 इति / सम्यक् तापयति नरकभोगादिना पापिन इति स तथा // 219 // "सन्तापकृत्" 220 इति / सन्तापं कृन्ततीति स तथा // 220 / / : "सन्तपन:" 221 इति / सन्तपतीति सन्तपन: केवलज्योतिःस्वरूपत्वात् / सन्तपति शत्रूनिति वा / / 221 // “सुराध्यक्षः". 222 इति / सुराणामध्यक्षः-अधिकारी, * तन्निग्रहाऽनुग्रहकारित्वात्। सुराणामाधि:-मानसी व्यथा, तस्यामक्ष:-चक्रं वा 68
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् तदुच्छेदकत्वात् / 'चक्रे कर्षे पुमानक्षः' इति धरण्युक्तेः / / 222 // “सुरावृतः" 223 इति / सुरैरावृतः सुरावृतः / 'रथस्यैः सुरैः स्तावकैः परिवृतस्तिष्ठति / / ' इति पुराणप्रसिद्धेः // 223 / / / "सुरारिहा" 224 इति / सुराणामरय:-दैत्यास्तान् हन्तीति सः // 224 / / "सुरारिः" 225 इति / सुरा-अविद्या मादकत्वात्। तस्या अरि:-नाशकः। सुराः-प्रतिकूलवर्तिनो देवाः, तेषामरिः तदुच्छेदकत्वाद् वा / / 225 // "सर्वंसहः" 226 इति / सर्वं सहतीनि सर्वसहः, क्रोधाध्यवसायरहितः // 226 // "स्वर्भाणुः" 227 इति / स्व:-स्वर्गे भातीति स्वर्भानुः // 227|| "सर्वदः" 228 इति / सर्वं यथाभिलषितमर्थं ददातीति सः / सर्वान् नन्-पापान् द्यति-खण्डयतीति वा / / 228 / / / “सर्वदर्शी" 229 इति / सर्वं पुरो भवद्-भावि-भूरं वस्तु द्रष्टुं शीलमस्य सः 229 // "सर्वप्रियः' 230 इति / सर्वतोऽपि प्रिय: सर्वप्रियः, आत्मत्वात् स्वरभेदाभावात् / सर्वे प्रिया यस्येति वा / / 230 // “सर्ववेदप्रगीतात्मा" 231 इति / सर्वेषु वेदेषु प्रकृष्टतया गीत:तुतिविषयीकृत: आत्मा-स्वरूपं यस्य स तथा // 23 // "सर्ववेदालयः" 232 इति / सर्ववेदानामालयो यस्मिनिति सः / षाञ्चिन्मते कल्पान्ते तदुच्छेदसम्भवात् / / 232 // "सर्वरत्नमयः" 233 इति / सर्वाणि च तानि रत्नानि च सर्वरत्नानि, न्मय:-तद्रूप इत्यर्थः। 'यद् यद् विभूतिमत् सत्त्वं, तद् रत्नमभिधीयते / ' त्युक्तत्वात् // 233 // "सुरपूजितः" 234 इति / सुरैः पूजितः-पुष्पादिनाऽर्चित इत्यर्थः, कलसुराणां तत्सपर्याविधायकत्वात् / सुरान् पुनन्तीति सुर(वः, विष्णवादयः
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् / तेषां जितं-जयो यस्माद् वा // 234 // “सवलोकप्रकाशक:" 235 इति / सर्वे च ते लोकाश्च सर्वलोकाः, तान् प्रकाशयतीति स तथा / / 235 // "सुरपति:" 236 इति / सुराणां-देवानां पति:-नायकः, तद्रक्षकत्वात् / शोभनानां राणाम्-अग्नीनां गार्हपत्यादीनां पति: यज्ञपुरुषत्वाद् वा / 'रोऽग्नौ तीक्ष्णे ध्वनौ कामे, रा: स्वर्णे जलदे धने / ' इत्येकाक्षरः // 236 / / “सर्वशत्रुनिवारण:" 237 इति / सर्वे च ते शत्रवश्व बाह्याभ्यन्तरभेदभिन्नाः, तेषां निवारण:-तदुत्पत्तौ प्रतिबन्धकीभूत इत्यर्थः // 237 // “सर्वतोमुखः" 238 इति / सर्वतो मुखं यस्य स तथा, दर्शनकारिणां नृणां सर्वतः सम्मुखीभूत इत्यर्थः / 'सर्वतोमुख'नामकयज्ञरूपत्वाद् वा // 238 // “सर्वः" 239 इति / चतुर्दशरज्ज्वात्मकलोकव्यापिस्वरूप इत्यर्थः / 'सर्वस्य सर्वदा ज्ञानात् सर्वमेनं प्रचक्षते / / ' इति भगवद्व्यासवचनात् / / 239 / / “सर्वात्मा" 240 इति / सर्वेषु वस्तुषु आत्मा-अधिष्ठानं यस्य स तथा / 'आत्मा-ऽधिष्ठान-मनसोः / / ' इत्यनेकार्थः // 240 // “सर्वस्वः" 241 इति / सर्वं-स्थावरजङ्गमात्मकं जगत् स्वम्-आत्मीयं यस्य स तथा / सर्वेषां स्व-धनं यस्मादिति वा // 241|| "सर्वस्वी" 242 इति / सर्वं च तत् स्वं च सर्वस्वम् / तद् विद्यते यस्य यस्मिन् वा, सकलद्रव्याधिष्ठातृत्वात् / सर्वविषयिकं स्व:-ज्ञानं यस्येति वा / 'स्व: स्यात् पुंस्यात्मनि ज्ञाने // ' इति मेदिनिः / 'स्वं ज्ञातावात्मधनयोरात्मीये च प्रचक्षते // ' इति विश्वः // 242 / / “सर्वद्योतः" 243 इति / सर्वत्र द्योत:-प्रकाशो यस्य स तथा // 243 / / “सर्वद्युतिकरः" 244 इति / सर्वेषां द्युतिं करोतीति सः, सर्वेषां शोभाजनक .' इत्यर्थः // 244 // ___70
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् "सर्वजितांवरः'' 245 इति / सर्वान् शत्रून् जयन्तीति सर्वजितः, विष्णुप्रभृतयो देवाः / तेषां मध्ये वर:-प्रधानः, सर्वेषां चक्रवर्तिनां वरो यस्माद् वा // 245 // “सर्वोदधिस्थितिकरः" 246 इति / सर्वस्मिन् उदधौ स्थितिं करोतीति सः, विष्णुरूपेण तच्छायित्वात् / सर्वेषामुदधीनां-समुद्राणां पृथ्वीरूपमवलम्ब्य स्थितिं करोतीति वा / ‘स एव सर्वस्थित्यर्थं पृथिवीरूपतां गतः // ' इत्युक्तेः // 246 // “सर्ववृतः" 247 इति / सर्वैरान्माठरादिभिर्वृतः-स्वामित्वेन स्वीकृत इत्यर्थः / / 247|| “सर्वमदनः" 248 इति / सर्वान् मदयति-आनन्दयतीति सः, सर्वाह्लादकत्वात् / / 248 // "सर्वप्रहरणायुधः" 249 इति / सर्वे प्रह्रियन्तेऽनेनेति सर्वप्रहरणम् / एवंविधमायुधं यस्य स तथा, प्रलये सर्वसंहारकारित्वात् / / 249 / / “सर्वप्रकाशक:' 250 इति / सर्वान् पदार्थान् प्रकाशयतीति सः / सर्वेषु वस्तुषु प्रकाशो यस्येति वा / सर्वः-समग्र: प्रकाशो यस्येति वा / / 250 // "सर्वगः" 251 इति / सर्वत्र गच्छतीति सर्वगः, अप्रतिहतगतित्वात् / सर्वान्-वेदान् गायतीति वा, प्रथमवेदाध्यापकत्वात्: / 'स्वयम्भुरेष भगवान् वेदो गीत: पुरा / / ' इत्युक्तत्वात् / / 251 // “सर्वज्ञः'' 252 इति / सर्वम्-अतीताऽनागतभेदभिन्नं वस्तु जानातीति सर्वज्ञः, सर्ववस्तुव्यवस्थाकारित्वात् / सर्वज्ञाः-पण्डिताः यस्येति वा // 252 / / "सर्वकल्याणभाजन:' 253 इति / सर्वेषां कल्याणानां-श्रेयसां भाजनंपात्रम् // 253 / / "सर्वसाक्षी' 254 इति / सर्वेषां साक्षी-कार्योत्पादनावस्थायां निकटवर्ती।
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् सर्वे साक्षिणो यस्येति वा / / 254 // "सर्वशस्त्रभृतांवरः" 255 इति / सर्वेषां शस्त्रभृतां-शस्त्रोपजीविनां वरः पूज्यः, सूर्यप्रसादेन शस्त्राण्यमोघानि भवन्तीत्यर्थः // 255 // "सुरेशः" 256 इति / सुराणां-शोभनदातृणाम्, ईश:-स्वामी / / 256 / / "सर्गः" 257 इति / सृजतीति सर्गः-सृष्टिः, जन्यजनकयोरभेदात् // 257|| "सर्गादिकरः" 258 इति / सर्गस्यादिः-ब्रह्मा, तं करोतीति सः / सर्गादयः सर्ग-स्थिति-प्रलयाः, तान् करोतीति वा / / 258|| “सुरकार्यज्ञः" 259 इति / सुराणां कार्य:-यज्ञः, तं जानातीति सः / सुराणां कार्य-कृत्यं करणीयतया जानातीति वा / / 259 / / "स्वर्गद्वारः" 260 इति / स्वर्यते-सुखहेतुतया कथ्यते इति स्वर्गः / तस्य द्वारमिव द्वारम्, तत्पुरस्कारेण तदुपलब्धेः / स्वर्गस्य द्वारं-गमनोपायो यस्माद् वा, वर्णाश्रमाचारप्रवर्तकमन्वादेरप्युपदेशकत्वात् / / 260 // "स्वर्गप्रतर्दनः" 261 इति / पापिनां स्वर्ग-सुखविशेषं प्रतर्दयतिखण्डयतीति सः / 'तर्द हिंसायाम्' इत्यस्य रूपम् // 26 // "मग्वी' 262 इति / सर्वदा अविनश्वरा स्रग्-माला विद्यते यस्य स तथा // 262 // . .. "सुरमणिः" 263 इति / . सुराणां मध्ये मणिरिव मणि:, तदधिकतेजस्वितया सर्वोत्कृष्टत्वात् / मणि:-नायक इति वा, तन्निग्रहाऽनुग्रहकारित्वात् / / 263 / / “सुरनिभाकृति:" 264 इति / सुराणां निभाः-सुरप्रतिमा आकृतयो यस्मात् स तथा // 26 // “सुरश्रेष्ठः" 265 इति / सुराणां मध्ये श्रेष्ठः-पूज्य: पुराणपुरुषत्वात् / सुराः श्रेष्ठा यस्मादिति वा दैत्यसंहारकारित्वात् / / 265 // 72
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् "सृष्टिः' 266 इति / सर्जनं-सृष्टिः, तदुपादानकारणत्वाद् जन्यजनकयोरभेदोपचाराद् वा / / 266 // "स्रष्टा" 267 इति / ब्रह्मणस्तदंशत्वाद् अभेदोपचारः / कार्योत्पत्ती तांस्तानुपायान् सृजतीति वा // 267 / / "श्रेष्ठात्मा" 268 इति / श्रेष्ठः प्रेक्षावतामात्मा-स्वरूपं यस्य सः त्रिजगत्स्पृहणीयरूपत्वात् / श्रेष्ठ आत्मा-यनो यस्येति वा, सृष्टिविषयकनित्यप्रयत्नवत्त्वात् / 'आत्मा यत्नो धृतिर्बुद्धिः स्वभावो ब्रह्म वर्म (म) वा / / ' इत्यमरः // 268|| . . "सृष्टिकृत्' 269 इति / सृष्टिं कृन्ततीति सृष्टिकृत्, प्रतिसर्गे सृष्टिसंहारकारित्वात् / सृष्टिं-जन्मपरम्परां तद्ध्येतृणां कृन्ततीति वा // 269 / / "सृष्टिकर्ता" 270 इति / सृष्टिः-संसारः, तं करोतीति सः, स्वमायया तत्तत्प्रवृत्तिजनकत्वात् / / 270 / / / “सुरथः" 271 इति / सुष्टु-अविनाशी रथो यस्य स तथा // 271 // “सित:" 272 इति / शुभ्रवर्णत्वात्, उदयाऽ-स्तमनयो रक्तत्वमुपाधि जन्यम् / / 272|| “स्थावरात्मकः" 273 इति / स्थावरा:-पृथिव्यादयः पदार्थाः, त एव आत्मानः-स्वरूपभेदा यस्येति सः / 'सर्वत्र स्थितिमद् ब्रह्म स्थावरादि चराचरः / / ' इति पुराणोक्तेः // 273 / / “स्थानम्" 274 इति / स्थीयत इति स्थानम्, सर्वेषामाधारभूत इत्यर्थः // 274 // "स्थूलग्" 275 इति / स्थूल:-महान्, दृग्-ज्ञानगम्यः, पश्चात् कर्मधारयः / 'ज्ञानगम्ये स्त्रियां नेत्रे दृगिन्द्रिय-समूहयोः // ' इति मेदिनिः / विष्णुरूपत्वे तु स्थूला-बाह्यार्थग्राहिणी दृग्-दृष्टिर्यस्येति वा // 275||
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् "स्थविरः" 276 इति / यौवनमतिक्रम्य तिष्ठतीति स्थविर:-वृद्ध इति यावत्, पुराणपुरुषत्वात् // 276 // "स्थितः" 277 इति / तिष्ठतीति स्थितः, कालत्रयेऽपि वर्तमान इत्यर्थः // 277|| “स्थेयः" 278 इति / स्थातुं योग्यः स्थेयः, सर्वत्रावस्थानयोग्य: अनन्तशक्तिमत्त्वात् / तिष्ठतीति स्था, अविनश्वरा; ई:-लक्ष्मी:; तां यापयतिप्रापयतीति वा / 'अः कृष्ण आ स्वयम्भूरिः काम ई श्रीरुरीश्वरः // ' इत्येकाक्षरः / स्थेय:-सर्वेषां साक्षीभूत इति वा / 'प्रतिभूर्लग्नकः साक्षी स्थेय आधिस्तु बन्धकः // ' इत्युक्तेः // 278 // . "स्थितिमान् 279 इति। स्थिति:-उदया-ऽस्तमनलक्षणा, सा विद्यते यस्य स तथा // 279|| "स्थितिहेतुः" 280 इति / स्थिति:-मर्यादा वर्णानां स्वाचारनिष्ठत्वम्, तत्र हेतु:-कारणम् / / 280 // .. "स्थिरात्मकः" 281 इति / स्थिर आत्मा-स्वभावो यस्य सः, अविचलमर्याद इत्यर्थः // 28 // "स्थितिस्थेयः" 282 इति / देवानाम् अन्तरिक्षावस्थानं स्थितिः, सर्वदा प्रकाशलक्षणा वा / तस्यां स्थेय:-योग्यः, स्थिति-स्थातृ-स्थेयस्वरूप: / अत्र मध्यपदलोपिसमासेन स्थातृपदलोप: ज्ञानज्ञातृज्ञेयवत् / / 282 // - "स्थितिप्रियः'' 283 इति। स्थिति:-स्वाचारनिष्ठता, सा प्रिया यस्येति सः / स्थिति:-जगतोऽवस्थानम्, तत् प्रियं यस्येति वा, विष्णुरूपेण प्रतिपालकत्वात् // 283 / / "सुतपः" 284 इति / सुष्टु तपो यस्य स सुतपः, अकारान्तोऽयम् / यदाह चाणक्यः -... 74 .
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् 'सन्तोषस्त्रिषु कर्तव्यः स्वदारे भोजने धने। त्रिषु चैव न कर्तव्यो दाने चाऽध्ययने तपे॥' इत्यकारान्तश्रवणात् / 'नर-नारायणरूपेण बदरिकश्रमे तपस्तप्तम् // ' इति पुराणोक्तेः // 28 // “सत्त्वः" 285 इति / सत्त्वगुणप्रधानत्वात् सत्त्वः; सर्वप्राणिनां सत्त्वप्रदातृत्वाद् वा // 285 // "स्तोत्रम्" 286 इति / स्तोत्रं-गुणसङ्कीर्तनात्मकं तवेति पुराणोक्तेः / / 286 // “सत्यवान्' 287 इति / सत्यं-नित्यज्ञानम्, तद् विद्यते यस्मिन् स तथा // 287|| “सत्यः" 288 इति / सत् साधुत्वात् सत्यः / सत्यमिति पाठे सर्वेषां विनाशित्वेनायमेव नित्यतया प्रतिभासत इत्यर्थः / / 288 // “सत्यसन्धिः" 289 इति / सत्यः सन्धिः-सचटनं यस्य स तथा, धर्माधर्मघटकत्वात् / / 289 // . // इत्येकसप्तत्यधिकशतं सादिनाम्नाम् // "हुव:" 290 इति / हुव:-यज्ञस्वरूपः / 'हुव: आज्ञाध्वराह्वाने // ' इति धरण्युक्तेः / / 290 // “होमः" 291 इति / हूयत इति होमः, यज्ञादिकार्याणां तदधीनत्वात् / / 291 // “होमान्तकरण:" 292 इति / होमस्यान्त:-परिसमाप्ति: फलप्राप्तिलक्षणा वा क्रियतेऽनेनेति सः॥२९२॥ "होता'' 293 इति / जुहोतीति होता, होतॄणां तत्सानिध्यस्यावश्यकत्वात् // 293 / / "हयग:" 294 इति / पदैकदेशे पदसमुदायोपचाराद् ह्रयैःअश्वमेधादिभिस्तुष्टिं गच्छतीति सः / / 294 / / "हेलि:" 295 इति / भक्तापराधसहिष्णुः / 'आग: सहिष्णौ सूर्ये च हेलि:
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहवयम् स्याज्ज्योतिषि स्त्रियाम् // ' इति मेदिनिः / अन्यमहसां व्रीडाजनक इति वा // 295 // "हिमदः" 296 इति / हिम-शैत्यं द्यतीति हिमदः / / 296 / / "हंसः" 297 इति / हन्ति शत्रून् इति हंसः, सर्वशरीरे गच्छतीति वा // 297 / / "हरः" 298 इति / हरति प्रलयकाले जगदिति हरः / / 298 / / "हरिः" 299 इति / स्मृतिमात्रेण पुंसां पापं हरतीति हरिः / / 299 / / "हरिदश्वः" 300 इति / हरित:-छन्दांसि अश्वा यस्य सः / 'हयरूपधरैर्भूप ! छन्दोभिः किल सप्तभिः / उह्यते भगवान् सूर्यः सर्वलोकप्रदीपनः / ' इति पुराणोक्तेः // हरिद्-नीलम् अर्थात् तम: अश्नातीति हरिदश, तादृशं वा लोचनं तेजोलक्षणं यस्येति वा / 'व: स्वान्ते वरुणे वाते वकार: स्वं प्रकीर्तितः / गत्यर्थे नयने श्रेष्ठे // ' इत्युक्तेः // 300 // // इति पादसाहश्रीअकब्बरसूर्यसहस्रनामाध्यापक श्रीशत्रुञ्जयतीर्थकरमोचनाधनेकसुकृतविधापकमहोपाध्यायश्रीभानुचन्द्रगणिविरचितायां तच्छिष्याष्टोत्तरशतावधानप्रमुदितपादसाहश्रीअकब्बरप्रदत्त'खुस्फहमा पराभिधानमहोपाध्यायश्रीसिद्धिचन्द्रगणिशोधितायां शेखश्रीअबुलफजलकारितायां चातुश्चत्वारिंशदधिक-श्रीसूर्यसहस्रनामटीकायां तृतीयशतविवरणं समाप्तम् / / "हरिप्रियः" 301 इति / हरय:-अश्वाः, त एव प्रिया: रथवोढारो यस्य स: / हरय:-अंशवः, अर्थात् शीतार्तानां प्रिया यस्येति वा / हरि:-विष्णुः प्रिंयो यस्येति वा। 'यमाऽनिलेन्द्रचन्द्रार्कविष्णुसिंहांशु वाजिषु / शुकाऽहिकपिभेकेषु हरि र्श कपिले त्रिषु / / ' इत्यमरः / / 'प्रिय: पुंसि प्रीतिपात्रे वाहके भर्तृवेशयोः // ' इति धरणिः // 301 // 76
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्यम् "हर्यश्वः" 302 इति / हरयः-पिङ्गलाः, अश्वाः यस्य स तथा / / 302|| "हरी" 303 इति / हरे:-विष्णोः ई-लक्ष्मीर्यस्मात् सः / पापान् हरतीत्येवंशीलो हरी // 303 // "हिरण्यगर्भः"३०४ इति / हिरण्यमयमण्डं यद्वीर्यसम्भूतं तदस्य गर्भे // 304 // "हिरण्यरेताः" 305 इति / हिरण्यरेत:-अग्निः, तत्कारणत्वात् तथा / 'हिरण्यरेतसं वहिं, विद्वांसः सम्प्रचक्षते। . सोऽस्मात् सञ्जात इत्येनं तन्नाम्नैव बुधाः जगुः // ' इति पुराणोक्तेः // . हिरण्य:-दैत्यः, तत्र रेत:-वीर्यं यस्य सः // 305 / / . "हरिताश्वः" 306 इति / हरिता-हरिद्वर्णा अश्वा यस्य सः / 'हरित्सवर्णा मिहिरस्य वाजिनः // ' इत्युक्तेः / हरिता:-पक्षिविशेषाः, तान् आ-समन्तात् श्वसयति-जाड्यविध्वंसकत्वेन प्राणान् धारयतीति वा, डप्रत्यये रूपम् // 306 // "हुतः" 307 इति / हूयते,' इति हुत: / ज्योतिष्टोमादिसम्बन्धिनस्तद्धोमोद्देश्य इत्यर्थः // 307 // "हुताहुति:" 308 इति / हुता आहुतयो यस्मै इति सः, स्वर्गसाधनत्वात् // 308 // // इत्येकोनविंशतिर्हकारादीनि नामानि / / "द्यौः" 309 इति / तद्गतिप्रदातृत्वात् / द्यौः-आकाशं वा सर्वदा तत्सम्बन्धत्वात् / / 309 // "दु:स्वप्नाशुभनाशनः" 310 इति / निद्रादोषदुष्टान्त:करणजन्यं ज्ञानं स्वप्नः। दुः-दुष्टः स्वप्नः दुःस्वप्नः, तज्जनितं यदशुभं तस्य नाशन:-विनाशकः, सूर्यदर्शनेन तन्नाशात् / दुःस्वप्नं वाऽशुभं च ते नाशयतीति वा / / 310 // "धाता" 311 इति / दधाति सर्वलोकमिति धाता, सर्वेषां प्राणिनामाधारभूत इत्यर्थः / / 311 / / 77
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहरनामसङ्ग्रहत्रयम् "ध्वान्तापहः" 312 इति / ध्वन्यते सर्वरोगहरतयेति ध्वान्तं, तमः / तमपहन्तीति सः // 312 // "ध्वान्तसूदनः" 313 इति / ध्वान्तम्-अज्ञानम्, तत् सूदयति-नाशयतीति सः // 313 // "ध्वान्तहा" 314 इति / ध्वान्तं-पापं हन्तीति स तथा / 'स्याद् ध्वान्तं तिमिरैनसोः // ' इति विश्वः // 314 / / "ध्वान्तविद्वेषी" 315 इति / ध्वान्तैर्विद्विष्यन्ति इति ध्वान्तविद्वेषाः, किरणाः / तेऽस्य सन्तीति तथा // 315 // "धूमकेतुः" 316 इति / अग्निस्वरूप: / तस्मिन् स्वदीप्त्याधायकत्वात् / 'अन्यं द्वीपं व्रजति दहने स्थापयित्वा स्वतेजः // ' इति पुराणोक्तेः / धूमकेतुरिव धूमकेतुः, सेव्य-सेवकयोः कथञ्चिदभेदात् // 316 / / "धीमान्" 317 इति / धी:-बुद्धिः, सा विद्यते यस्य यस्मिन् वा सः / धीश्व मा च ते अनिति-ददातीति वा / अन्धातोर्दानार्थत्वेन प्रतिपादनात् // 317 // "धीरः" 318 इति / तत्तत्कल्पादिकरणेऽप्यविचलितधैर्याद् धीरः / . संसारप्रवृत्तिभूतां धियं ईरयतीति वा / धी:-सुवर्णं तदिव धी:-बुद्धिः, तस्या र:-अग्निः, तन्मालिन्यनाशकत्वात् / 'प्रज्ञा-हाटकयोः स्याद् धीः // ' इति धरणिः // 318 // . "धीरात्मा" 319 इति / धीर आत्मा-शरीरं यस्य स तथा / 'समुद्रकोटिगाम्भीर्यो हिमवत्कोटिनिश्चलः // ' इत्यैतिह्यप्रामाण्यात् / / 319 / / "धनम्" 320 इति / धनति-शब्दायते इति धनं, द्रव्यम् / तस्य तदधीनत्वात् / धनं वा तद्वत् सर्वोपादेयत्वात् // 320 // "धनाध्यक्षः" 321 इति / धने नियुक्तः, धनस्वामीत्यर्थः / धनस्याधिपीडाम्, अक्षयतीति वा // 321 // 78
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ . श्रीसूर्यसहस्रनामसहत्रयम् . श्रीसूया .. "धनदः" 322 इति / धनं ददातीति सः / वैराग्यवासितान्त:स्वान्तानां धर्म द्यति-खण्डयतीति वा, वैराग्योत्पादकत्वे धनाशाविच्छेदकारित्वात् / 'यस्यानुग्रहमिच्छामि तस्य वित्तं हराम्यहम् / / ' इति भगवदुक्तेः / / 322 // "धन्वन्तरिः" 323 इति / बाह्याऽभ्यन्तरभेदभिन्नामयनिर्वर्तकत्वाद् धन्वन्तरिव धन्वन्तरिः / 'आरोग्यं भास्करादिच्छेत् // ' इत्युक्तेः // 323 // . "धनञ्जयः" 324 इति / धनञ्जय:-शरीरस्थो वायुः, तत्पोषकत्वाद् / 'धनञ्जयोऽर्जुने वह्नि-नागभिद्-देहमारुते // ' इति मेदिनिकारः // 324 // "धन्यः" 325 इति / धनं लब्धा धन्यः, कृतकृत्यत्वात् // 325 / / "धनुर्धरः" 326 इति / धनु:-काण्डं धरतीति सः, तन्मन्त्रोपदेशकत्वात्। 'रामो भूत्वा धारयामास चापम् // ' इत्युक्तेर्वा // 326 / / "धनुष्मान्" 327 इति / धनु:क्रिया विद्यते यस्मिन् स तथा। 'धनु: पिपीलेना न स्त्री राशिभेदे शरासने। क्लीबं वितस्तौ हस्ते च दयायां चन्दनेऽपि च // ' . . इति मेदिनिः / / 327 // "धराधरः" 328 इति / धरां-पृथ्वीं धरतीति सः, वृष्टिकारित्वेन परम्परया तद्धारकत्वात् / धर:-उदयाचलः, स एव अधर:-आधारो यस्येति वा / 'विन्द्यादगारमागारमपगामापगामपि।आराममारमं चापि तयाऽधरमाधारवत् / / ' इति द्विरूपकोशः / / 328|| "ध्रुवः" 329 इति / ध्रुवतीति ध्रुवः, अप्रच्युता-ऽनुत्पन्नस्थिरैकस्वभावत्वात् / / 329 / / "धर्मः" 330 इति / धरति-स्थापयति सुगताविति धर्मः // 330 // . "धर्माऽधर्मप्रवर्तकः" 331 इति / धर्मश्चाधर्मश्च तौ धर्माधर्मों, तयोः प्रवर्तकस्तदुदयादेव तत्प्रवृत्तेः / अधर्मप्रवृत्तिं विना दैत्यानां नाशासम्भवात् / 79
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् तेष्वधर्ममुत्पाद्य तानाशयतीत्यर्थः / / 331 // "धर्माऽधर्मवरप्रदः" 332 इति / गुण-गुणिनोरभेदोपचाराद् अत्र धार्मिकाऽ-धार्मिकयोः स्वानुरूपफलजनकः // 332 / / "धर्मदः" 333 इति / धर्म-यागादिजन्यमपूर्वं तद् ददाति-फलेन योजयति स तथा / / 333 // "धर्मध्वजः" 334 इति / धर्म:-तमोविनाशित्वलक्षणः, स एव ध्वज:चिहं ज्ञापकं यस्य स तथा। धर्म-उदयाऽस्तमनलक्षणं ध्वजति-गच्छतीति वा। 'ध्वजश्चिहे पताकायां, ध्वजः शौण्डिक-शेफयोः // ' इति विश्वः // 334 // "धर्मवृक्षः" 335 इति / वृश्यते-छिद्यत इति वृक्षः / धर्मेषुसदनुष्ठानलक्षणेषु वृक्ष इंव वृक्षः, तत्तत्कार्यप्रतिबन्धकीभूतप्रभूतप्रत्यूहातपनिवारकत्वात् // 335 // .. "धर्मवृतः" 336 इति / धर्मे:-धर्मप्रधानैर्देवैर्वृत:-व्याप्तः // 336 / / "धर्मवत्सलः" 337 इति / धर्मा:-धार्मिकाः, तेषु वत्सलः / धर्म एव वत्सः धर्मवत्सः, तं लातीति वा // 337 // . 'धर्मकेतुः' 338 इति / धर्मस्य केतुः-संस्थापकः / 'केतुः संस्थापके चिहे / / ' इति मेदिनिः / / 338 // . "धर्मकर्ता" 339 इति / लोकशिक्षायै स्वयमेव धर्मानुष्ठातेत्यर्थः // 339 / / “धर्मनित्यः" 340 इति / धर्मो नित्यो यस्मात् स तथा; यनित्यतया धर्मोऽपि नित्यो भवतीत्यर्थः // 340 // "धर्मराजः" 341 इति / धर्मेण राजत इति धर्मराजः, जमजनकत्वाद् वा। 'आतमा वै जायते पुत्रः / / ' इति श्रुतेः / / 341 // "धर्मरत्नः" 342 इति / धर्मकवच इत्यर्थः / 'रत्नं मणिविशेषे स्यात् क्लीबं वर्मणि चोत्तमे // ' इति मेदिनिः // 342 // 80
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् "धर्मरतः" 343 इति / धर्मे-स्वाचारे, रत:-तत्पर इत्यर्थः / पाठोऽयं सार्वत्रिकः // 34 // "धरणीधरः" 344 इति / दिग्गज-कुलाचलादिरूपेण धरणीं धारयतीति स तथा // 344 // "धृतातपत्रप्रतिमः" 345 इति / धृतमातपत्रं यया एवंविधा प्रतिमामूर्तिर्यस्य स तया, राजचिह्नोपेतत्वात् / धृतातपत्रेण पुरुषेण प्रतिमः-सदृशः सर्वदा तज्जनितसौन्दर्यभागित्यर्थः / / 345 / / / "धृतिकरः" 346 इति / धृतिः-धारणम्, अर्थाज्जगत: तत् करोतीति स तथा // 346 / / "धृतिमान्" 347 इति / धृति:-धैर्य सन्तोषो वा, तौ विद्येते यस्य स तथा। 'धृतिर्योगान्तरे धैर्य धारणा-ऽध्वर-तुष्टिषु // ' इति विश्वः // 347 // . "दिवा'' 348 इति / दिवा इत्यव्ययं दिनवाचि, तत्कर्तृत्वाद् भगवानपि तथा॥३४८॥ "द्वादशात्मा" 349 इति / द्वादश आत्मान:-रूपाणि यस्य सः / 'द्वादश आदित्याः // ' इति श्रुतेः / / 349 / / "द्वापरः" 350 इति / द्वौ अपरौ यस्मादिति द्वापरो युगः, तज्जनकत्वात् तद्वयपदेशः / अभक्तानां स्वविषयकसन्देहाधायक इति वा / 'अभक्तानां च भक्तानां सन्देहोऽज्ञानमेव च / / ' इति पुराणेषु दर्शनात् / ‘सन्देहो द्वापरो चाथ // ' इत्यमरः // 350 // "दिवापुष्टः" 351 इति / दिवा-दिवसे पुष्टो दिवापुष्टः, स्फुरत्कान्तिः / भगवत: सर्वदा परिपूर्णत्वेऽपि लोकैर्दिवसे तथा प्रतीयमानत्वात् / / 351|| "दिवापति:" 352 इति / दिवा-दिवसस्य पति:-स्वामी,.दिनाधीशत्वात् // 352 //
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसहवयम् "दिवाकरः" 353 इति / दिवाशब्देन स्वर्गवाचिना दुःखासम्भिन्नं सुखं लक्ष्यते / तस्य आकर:-खनिः तत्प्रदातृत्वात् // 353 / / "दिवाकृत्" 354 इति / दिवा-दिनम्, तत् कृन्ततीति तथा, द्वीपान्तर्गमनेन तदुच्छेदकारित्वात् // 354 // "दिवसपति:" 355 इति / दीव्यत इति दिवौ / एवंविधौ असौ हरि-हरौ तयोः पति:-स्वामी, तयोस्तदधीनत्वात् / दिवसानाम्-अर्थात् तत्पर्वणां पति:-स्वामी, सङ्कान्त्यायधीश इत्यर्थः // 355|| "दिविस्थित:" 356 इति / दिवि-आकाशे स्थितं-स्थानं यस्य स तथा // 356 // "दिव्यवाह:" 357 इति / दिव्या लोकोत्तरा वाहा यस्य स तथा // 357|| "दिव्यवपुः" 358 इति। दिव्यं-मनोहरं वपुर्यस्मात् स तथा। दिव्यं-वैक्रियं वपुर्यस्येति वा // 358|| - "दिव्यरूपः" 359 इति / दिव्यम्-अलौकिकं रूपं-ज्योतिर्यस्य स तथा // 359|| "धुवृक्षः" 360 इति / दिव:-आकाशस्य वृक्षो धुवृक्षः, स्वर्गीयफलदातृत्वात् // 360 // "दयालुः" 361 इति / परमकारुणिकः // 361 // "देहकर्ता" 362 इति / देहः-शरीरम् करोतीति देहकर्ता, सर्वेषां शरीरोत्पत्तौ कारणभूत इत्यर्थः // 362 // - "दीधितिमान्" 363 इति / दीधीते-दीप्यते अस्या इति दीधिति:• कान्तिः, सा विद्यते यस्य स तथा / दीधितय:-किरणाः, तेषां मा-लक्ष्मी:, तामानयति-प्राणयतीति वा // 363 // .. "दीपः" 364 इति / दीप्यते लोकत्रये इति दीपः, 82
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहवयम् अज्ञानान्धकारनाशकत्वात् / / 364|| "दीप्तांशुः" 365 इति / दीप्त:-कान्तिमान् अंशुः-विभवो यस्मात् स तया। 'अंशु विभवे करे // ' इति मेदिनिः / / 365 // . "दीप्तदीधितिः" 366 इति / दीप्ता:-दीधितयो यस्मात् स तथा। 'नक्षत्रेऽनाविन्दावुदरे कनके मणौ दृशि समूहे यत् खलु तेजस्तदधिकमोजायितमब्जमित्रस्य / / ' इति प्रामाणिकवचनात् / / 366 / / "देव:' 367 इति / आदिदेवव्याख्यानावसरे व्याख्यातः // 367 // "देवदेव:' 368 इति / देवानाम्-ईश्वरप्रभृतीनां देव:-पूज्य: / देवयन्तिपीडयन्ति जनान् इति देवाः, असुराः / तेषां देव:-पीडक इति वा // 368 // "द्योतः" 369 इति / द्योत्यते इति द्योतः, प्रकाशः; तत्स्वरूपत्वात् / 'प्रकाशो द्योत आतपः // ' इत्यमरः // 369 // "द्योतनः" 370 इति / द्योतयति विश्वमिति द्योतनः, प्रकाशक इत्यर्थः / द्योतं-प्रकाशं नयति-अन्येषां प्रापयतीति वा / द्यां तनयति-उपतापयति स्वकिरणैरिति वा / 'तनु श्रद्धोपतापयोः / / ' इत्यस्य रूपम् / / 370 // "द्योतित:" 371 इति / द्योत:-अनिर्वचनीयस्वरूपप्रकाशः सञ्जातोऽस्य अस्मिन् वा स तथा // 371 // "द्योतितानल:" 372 इति / द्योतित:-प्रकाशितोऽनलो येन स तथा, रात्रौ सूर्यकिरणप्रवेशेन वहेर्दीप्त्याधिक्यात् / / 372 / / "दिक्पति:" 373 इति / दिशतीति दिक्, तस्याः पति:-ज्योतिः / शास्त्ररीत्या पूर्वदिक्स्वामीत्यर्थः / / 373 // “दिग्वासा:" 374 इति / दिशो वास:-वस्त्रं यस्य स तथा / दिक्षु वास:वसनं येषां ते दिग्वासाः, लोकपालाः / तेषाम् आ-पितामह इति वा, तज्जनकत्वात् / दिक्षु वान्ति-गच्छन्तीति दिग्वाः, अन्धकाराः / तान् 83
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् अस्यति-क्षिपतीति वा // 374 // "दक्षः" 375 इति / दक्षते-आशु गच्छतीति दक्षः / दक्षयति-वर्धयति भक्तानिति वा / दक्ष:-चतुरो वा, तत्तत्कर्तव्यतायां कुशल इत्यर्थः / / 375 / / "दिनाधीशः" 376 इति / दिनस्य अधि-सामस्त्येन ईश:-दिनाधीशः / दिनेषु आधिं इयन्ति-गच्छन्तीति दिनाधयः, दैत्याः / तान् श्यतीतिनाशयतीति सः / दिनोद्भवो य आधिः, तस्य ई:-लक्ष्मीः, तां श्यतिनाशयतीति वा / / 376 // "दिनप्रणी:" 377 इति / दिनं प्रकर्षेण नयति-अवसानं प्रापयतीति स: // 377|| "दिनबन्धुः" 378 इति / द्यति तम इति दिनं, तेजः / तस्य बन्धुरिव बन्धुः, तत्पुष्टिकारित्वात् / / 378 // "दिनकृत्'' 379 इति / दिनं करोतीति दिनकृत्, विशिष्टदिवसकर्तृत्वात् / धति तम इति दिनं, तेजः / अथ दिन्येषां कृन्ततीति वा // 379 // "दिननाथ:" 380 इति / दिने नाथ्यते-याच्यते, अर्थादिसमये स्वसमीहितं जनैरिति सः / दिनस्य नाथ इति वा, तदुपघातकारितमसां विध्वंसकत्वात् / दिने पापान् कृन्ततीति वा // 380 // .. . "दुराराध्यः" 381 इति / दुःखेनाराध्यते इति दुराराध्यः, यमनियमोपवासादिभिर्महत्कष्टेनाराद्धं योग्य इत्यर्थः / / 381 // “पापनाशनः" 382 इति / पापान् नाशयतीति सः, स्मरणमात्रेणैव तनाशकत्वात् // 382 // "पावनः" 383 इति / पावयति-पवित्रयति स्वकिरणैत्रिजगदिति तथा / 'नानाविधदोषदुष्टानां वस्तूनां सूर्यकिरणैरेव पावित्र्यम् // ' इति धर्मशास्त्रोक्तेः // 383 // . 84
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहात्रयम् "भास्वान्' 384 इति / भासत इति भाः क्लिवन्तः / सां विद्यते यस्य स तथा, सदोद्भूतानभिभूतभास्वररूपवत्त्वात् / भानां-नक्षत्राणाम्, असून-दीप्ती:, आ-समन्ताद् अनयति-भक्षयतीति वा / 'प्राण-दीप्त्योरसुः पुंसि / / ' इति मेदिनिः / अत्र 'अन्'धातुर्भक्षणार्थ: स्वरादिः // 38 // "भास्करः" 385 इति / करा इव कराः / भास एव करा आदानोत्सर्गसमर्था यस्य स तथा। भाभिः-किरणैः कं-जलं राति-आदत्ते इति वा / 'कं सुखे सलिले शीर्षे / / " इत्यनेकार्थः / भासा-दीप्त्या केभ्य:ब्रह्मवायुप्रभृतिभ्यो र:-तीक्ष्णः, सर्वाधिकतेजस्कत्वादिति वा / 'र: स्मृतः पावके तीक्ष्णे, राः पुंसि स्वर्ण-वित्तयोः // ' इति मेदिनिः // 385 // "भासन्तः" 386 इति / भासां-दीप्तीनाम् अन्त:-निश्चयो यस्मात् स तथा, अन्यासां दीप्तीनामेतदाधीनत्वात् / भान्यसन्तो जायन्ते यस्मादिति वा / भासां-नक्षत्रादिगतदीप्तीनामन्त:-विनाशो यस्मादिति,वा / भाभि:-किरणैः, अन्तति-बनाति अर्थाद् रात्रिञ्चरानिति वा / 'अति बन्धने' इत्यस्य रूपम्। अत्र सकारस्य विसर्गाकरणमार्षम् // 386 / / "भासतः" 387 इति / अतनम्-अतः। भासा-दीप्त्या अत:-गमनं यस्य सः / सर्वदा तत्सम्बद्धत्वात् / भानि-नक्षत्राणि आसते इति भासः, आकाशम् / तस्य ता-लक्ष्मीर्यस्मादिति वा / 'ता सा श्री: कमलेन्दिरा // ' इति हैमः / / 387 / / "भासितः" 388 इति / भासो जाता अस्य अस्मिन् वा सः / भाभिः सित:-उज्जवल इति वा / भानां-ग्रह-नक्षत्राणामसितं-दीप्तिर्जायते यस्मादिति वा / 'अस् दीप्त्यादानयोः' इत्यस्य रूपम् / 'सूर्येण सहैकत्रावस्थानमस्तगमनं, सूर्यमुक्तानां च पुनरुदयो दीप्त्याधिक्यं च // ' इत्यद्भुतसागरादौ सुप्रसिद्धत्वात् // 38 // "भावितात्मा" 389 इति / भावित आत्मां येन सः, 85
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्घहत्रयम् वैराग्यरसोद्रेकवानित्यर्थः / भावित:-शोधित: आत्मा येनेति वा / 'भूकू शुद्धि-चिन्तयोः' इत्यस्य रूपम् / भया-कान्त्या अवित:-रक्षित आत्मासंसारो येनेति वा। 'आत्मा पुंसि प्रभावे च, प्रयत्न-मनसोरपि / धृतावपि मनीषायां संसार-ब्रह्मणोरपि // ' इति मेदिनिः / / 389 // "भाग्यं' 390 इति / भाग्यम्-अदृष्टम्, तदुत्पादकत्वात् / भ:-शुक्रः अग्य:-कुटिलगतियोग्यो जायते यस्मादिति वा / बुधशुक्रयोस्तादृशसानिध्यस्य वक्रताहेतुत्वात् / 'अग्य वक्रगतौ' इत्यस्य रूपम्। 'भः स्यान्मखेव शुक्रे च, भं नक्षत्रे प्रकीर्तितम् / / ' इति विश्वः / भा:-दीप्तयः, अग्या:-वृक्षहिता यस्येति वा, सूर्यकिरणानां वृक्षवृद्धिहेतुत्वात् / / 390 // "भानुः" 391 इति / भातीति भानुः, भानुस्वरूपत्वाद् वा // 391 // "भानेमिः" 392 इति / भानां-नक्षत्राणां दीप्तीनां वा नेमिः-अवधिः / 'नेमिः कूलेऽवधौ // ' इति मेदिनिः / भा नेमौ-वक्रान्ते यस्येति वा // 392 // 'भानुकेसरः" 393 इति / भानव एव केसराणि यस्य स तथा / / 393 / / "भानुमान्" 394 इति / भानव:-किरणा विद्यन्ते यस्य यस्मिन् वा स तया // 394 // 'भानुरूपः" 395 इति / भानुभि:-किरणैः रूप-सौन्दर्यं यस्य स तथा / भानां-नक्षत्राणां सेव्यतया अनुरूप:-योग्य इति वा / भानूनां रूपं-सौन्दर्य यस्मादिति वा // 395 // "बहुदायकः" 396 इति / बहु-समीहिताधिकं ददातीति स तथा / बहुदाःकर्णादयः, तेषामयः-शोभावहो विधिर्यस्मादिति वा, दातृकल्याणकर्तेत्यर्थः . // 396 // ... 86
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसहवयम् "भूधरः'' 397 इति / जलाप्लुतां भुवं तच्छोषणेन धरतीति यः स तथा / भूधर:-नगः, तदुत्पादकत्वाद् वा / भुवं-स्थितिमर्यादां धरतीति वा / 'भूरुत्पत्तिस्थितिभूमिषु' इत्युक्तेः // 397 // "भवद्योतः" 398 इति / भव:-संसार ईश्वरो वा, तयो?तौ-समुद्भवप्रकाशी यस्मादिति सः / भवं-जन्म तत्तत्कर्मानुसारेण द्योतयति-प्रकाशयतीति वा / 'भव: संसार-सत्ता-नि:श्रेय:-शङ्कर-जन्मसु / ' इति विश्वः / / "भूपति:" 398 इति / भू:-जगतामुत्पत्तिस्थानम्, तस्याः पति:पालयिता, सृष्टि-स्थितिकर्तेत्यर्थः // 398|| "भूष्यः' 399 इति / भूषयितुं योग्यो भूयः, स्वयं भूषितत्वेऽपि तद्भक्तैश्चन्दनादिना तन्मण्डलस्य भूष्यमाणत्वात् / / 399 / / “भोगी" 400 इति / भोग:-सुखानुभव:, सोऽस्यास्तीति भोगी। भोगा:सर्पशरीराणि रथरज्जुतया विद्यन्ते अस्य अस्मिन्निति वा // 400 // // इति पादसाहश्रीअकब्बरसूर्यसहस्रनामाध्यापकश्रीशत्रुञ्जयतीर्थकरमोचनाद्यनेकसुकृतविधापकमहोपाध्यायश्रीभानुचन्द्रगणिविरचितायां तच्छिष्याष्टोत्तरशतावधानसाधनप्रमुदितपादसाहश्रीअकबरप्रदत्त 'खुसफहम' अपराभिधानमहोपाध्यायश्रीसिद्धिचन्द्रगणिशोधितायां सेखश्रीअबुलफलजकारितायां चतुश्चत्वारिंशदधिकश्रीसूर्यसहस्रनामटीकायां चतुःशतविवरणं समाप्तम् / / “भोक्ता" 401 इति / भुनक्तीति भोक्ता / सकलपदार्थोपभोगकारित्वात् / भुङ्क्ते इति भोक्ता सृष्टिविनाशकारी, प्रलये स्वयमेव जगन्नाशकत्वात् / 'सृजत्यवति भुङ्क्ते च सृष्टि-स्थित्यन्तकृद् विभुः / / ' इति पुराणोक्तेः // 401 / / "भुवनपूजित:" 402 इति / भुवनैर्लक्षणया तत्रस्थैर्मनुष्यैः पूजित:चन्दनादिनाऽर्चित इत्यर्थः / भुवनं पुनातीति भुवनपः, एवंविधं जितं-जयो यस्येति वा // 402 //
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् "भुवनेश्वरः".४०३ इति / भुवनानां-चतुर्दशसङ्ग्याकानामीश्वरः-स्वामी, तद्योगक्षेमकारित्वात् // 403 / / "भूष्णुः" 404 इति / भवतीत्येवंशीलो भूष्णुः, कालिकसत्तायोगीत्यर्थः // 404 // "भूतात्मा" 405 इति / भूतानां-प्राणिनामात्मा, तत्सम्बन्धादेव तेषां चैतन्योपपत्तेः // 405|| "भूतादिः" 406 इति / भूताः-प्राणिनः, तेषामादिः-प्रथमः तदुत्पादकत्वात् / भूताः-देवविशेषाः, तेषामादिरिति वा / भूताः आदय:अवयवा यस्येति वा / / 406 // "भूतान्तकरणः" 407 इति / भूतानां-प्राणिनामन्त:-विनाश: क्रियतेऽनेनेति स तथा, संहारकारित्वात् / भूतानामन्तो यस्मात् स भूतान्तः, यमः / तस्य करणं-प्रकृष्टकारणमित्यर्थः // 407 // "भूताश्रयः" 408 इति / भूतानामाश्रय:-जीवनहेतुरित्यर्थः // 408|| "भूतिदः" 409 इति / भूति-सम्पदं ददातीति भूतिदः, सर्वसम्पत्प्रदः / भूति:-संसारे समुत्पत्तिः, तां द्यतीति वा / / 409 // "भूतभव्यः" 410 इति / भूतेषु-प्राणिषु भव्यः-प्रशस्यः, तद्रक्षाकारित्वात् / भूतं-जातं भव्यं-मङ्गलं यस्मादिति वा / / 410 // "भूतप्रभुः" 411 इति / भूतानि प्रभवंते-सर्वकार्येषु प्रगल्भन्ते यस्मादिति सः / भूतेषु प्रभवतीति वा // 411 // "भूतपति:" 412 इति / भूतानां पति:-स्वामी / भूताः पतयो यस्मादिति वा // 412 // "भूतविभुः" 413 इति / प्राणिमात्रेश्वर इत्यर्थः // 413 // * "भूतेशः" 414 इति / भूतानामीष्टे सृष्ट्यादाविति स तथा // 414 // 88
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसत्रयम् "भूषणं" 415 इति / भूष्यतेऽनेन विश्वमिति भूषणम्, त्रिजगच्छिरोऽवतंसायमानत्वात् // 415 // "भूषणोद्भासी" 416 इति / भूषणैः उत्-प्राबल्येन भासत इत्येवंशीलो यः स तथा, सर्वदा नानाविधालङ्कारोपयुक्त इव प्रतिभासमानत्वात् / / 416 // "भयान्तकरण:" 417 इति / भयस्य-भीतेः, अन्तक:-नाशकः, रण:शब्दो यस्य स तथा // 417 // "भीमः" 418 इति / भीम:-अधृष्योऽनाकलनीय इति यावत् // 418 // "भीमतः" 419 इति / भीमान्-मृत्युप्रभृतीन् तस्यति-क्षिपतीति स तथा। 'तस् उत्क्षेपे' इत्यस्य रूपम् / भी:-भयम्, तत्र मत:-सर्वैः स्मृतिगोचरीकृत इति वा // 419 // "भगः" 420 इति / भजन्त्येनमिति भगः / भानि-ग्रहनक्षत्रादीनि गच्छन्ति-अर्थादस्तमस्मादिति वा // 420 // "भगवान्' 421 इति / भगः-ज्ञानवैराग्यैश्वर्यादिः, स विद्यते यस्य स तया। 'ऐश्वर्यस्य समग्रस्य धर्मस्य यशसः श्रियः। ज्ञान-वैराग्ययोश्चैव षण्णां भग इति स्मृतः // ' इत्युक्तेः। 'उत्पत्तिं प्रलयं चैव, भूतानामागतिं गतिम्। वेत्ति विद्यामविद्यां च, स वाच्यो भगवानिति॥' वा // 421 // "भक्तवत्सलः" 422 इति / भक्ताः-तदुपास्तिकारिणो जनाः, तेषु वत्सलः-महाकारुणिक इत्यर्थः // 422 / / "बहुमङ्गलः" 423 इति / बहूनि मङ्गलानि-मालकृत्यानि जायन्ते यस्मात् स तथा, उत्तरायणगते गभस्तिमालिनि नानाविधमाङ्गलिककर्मप्रवृत्तेः // 423 // "बहुरूप:" 424 इति / बहूनि-अनेकानि रूपाणि-आकृतयो यस्य स तथा, सृष्ट्यादिकार्यभेदाद् भिन्नभिन्नाकृतिधारीत्यर्थः // 424 // .
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसहजयम् "भृताहारः" 425 इति / भृताः-सम्भृताः, अर्थात् प्राणिनामाहारा येन स तथा / भृत:-धृतः, आ-समन्ताद् हारो येनेति वा // 425 / / "भिषग्वरः" 426 इति / भिषजां वरः-प्रधानः / 'आरोग्यं भास्करादिच्छेद् // इति श्रुतेः / संसाररूपमहाव्याधिनाशकत्वाद् वा // 426 // "बुद्धः" 427 इति / बुद्ध्यते स्मेति बुद्धः, योगिभिः साक्षात्कृतः इत्यर्थः / धर्मा-ऽधर्मविवकेविचक्षण इति वा / / 427|| "बुद्धिः" 428 इति / बोधनं-बुद्धिः, कथञ्चिद्धर्म-धर्मिणोरभेदात् तद्वति तब्धपदेशः // 428 // "बुद्धिवर्धन:' 429 इति / बुद्धवर्धनो बुद्धिवर्धनः / तदुपास्तिकारिणां सर्वाधिकबुद्धिमत्त्वात् / बुद्धिं वर्धयति- छिनयत्यधार्मिकाणामिति वा // 429 / / "बुद्धिमान्" 430 इति / बुद्धिः-ज्ञानं विद्यते यस्य स तथा, अस्त्यर्थे मतुः / बुद्धिश्च मा च ते अनति-गच्छति प्राप्नोतीति वा // 430 // "बुधः" 431 इति / सर्वेषामादिभूतत्वात् सर्वात्मकत्वाद् रुद्ररूपो वा / 'बुध्नो ना मूल-रुद्रयोः / / ' इति धरणिः // 431 // “पद्महस्त:" 432 इति / पननिधिहस्ते-नियोगे यस्य सः, पद्मप्रभृतिनिधीनां तदायत्तत्वात् / / 432 / / . “पद्मपाणि:" 433 इति / फ्याकारोपलक्षितः पाणिर्यस्य सः, असंख्येयपाणिरिति वा // 433 / / “पद्मबन्धुः" 434 इति / पद्मानां बन्धुरिव बन्धुः, तद्विकाशकारित्वात् / पद्मप्रदानां बन्धुर्वा, मध्यपदलोपीसमासः // 434 // “पद्मयोगी" 435 इति / पद्मम्-अम्बुजम्, तेन सह योग:-सम्बन्धो यस्य स: / पद्मः-निधिः, तेन सह योगो यस्मादिति वा / असंख्येया योगा विद्यन्ते यस्येति वा / . पद्मेषु-हस्तिविशेषेषु योग:-नियोगोऽस्यास्तीति वा; .... 90
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् जगद्व्यवस्थापकतया तन्नियोगेन तेषां पृथिवी धारकत्वात् / पद्मानां-पन्नगानां रज्जुतया स्थितानां योग:-सङ्गतिरस्यास्तीति वा। 'पद्मोऽस्त्री शमके व्यूह-निधि-संख्यान्तरेऽम्बुजे / ना नागे-स्त्री-कंजिका श्री-वारटी-पन्नगेषु च / / ' इति मेदिनिकारः // 435|| “पद्मयोनिः" 436 इति / पद्मयोनि:-ब्रह्मा, तदुत्पादकत्वात् / पद्मानां योनि:-कारणम्, पर्जन्यकरत्वेन तडागादिपूरकत्वात् / / 436 / / “पद्मोदरनिभाननः" 437 इति / पद्मस्य-कमलस्योदरम्-अर्थात् कोशः, तेन सदृशमाननं-मुखं यस्य स तथा / पद्मोदरेषु निभा:-प्रभाः, तास्वाननम्अग्रभागो यस्येति वा / / 437 // “पद्मक्षणः" 438 इति / पद्म-कमलम्, तद्वद् ईक्षणे-लोचने यस्य यस्माद् वा स तथा, सुन्दरनयनप्रदातृत्वात् / पद्मायाः-लक्ष्म्या ईक्षणं-दर्शनं यस्मादिति वा / पद्मानाम् ई:-शोभा, तस्याः क्षण:-उत्सवो येनेति वा // 438 // "पद्ममाली" 439 इति / पञ-कमलं निधिं वा पोषयति धारयतीत्येवंशील: पद्ममाली / पद्मानां मा-शोभा, तस्या आलय:, तासाम् ई:-शोभा यस्मादिति वा / / 439 / / “पद्मनाभः" 440 इति / पद्मं नाभौ यस्य सः, नाभे: पद्माकृतिमत्त्वात् विष्णूत्पादकत्वाद् वा // 440 // “पद्मिनीशः" 441 इति / पद्मिनीनां-कमलिनीनाम्, ईश:-स्वामी, तदुदये तासां विकाशसम्भवात् / पद्मो निधिर्विद्यते येषां ते पद्मिनः, देवाः / तान् नयतिसन्मार्गे प्रवर्तयति यः स पद्मिनी:, इन्द्रः / तस्य शं-सुखं यस्मादिति वा ॥४४क्षा "पूतात्मा" 442 इति / पूतः-पवित्र आत्मा यस्य स तथा, निर्मलान्त:करण: इत्यर्थः // 442 / / 91
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् “पवित्रात्मा' '443 इति / पवित्रः आत्मा-अन्त:करणं जायते यस्मादिति सः। पवे:-वज्रात् त्रायते इति पवित्रः / एवंविध आत्मा-स्वरूपं यस्येति वा / / 443 // "पूषा" 444 इति / पूषति-वर्धते ऋतुभेदाद् रश्मिभिः स तथा / / 444 / / "पीतवासाः" 445 इति / पीतानि वासांसि यस्येति स तथा, पीताम्बर इत्यर्थः / पीत:-गणेशः, व:-वरुणः, अ:-विष्णुः, स:-यमः, एतान् आसयति-स्वस्वाधिकारे स्थापयति इति आः, तत्तदधिकारस्थापक इति वा / 'आस उपवेशने' इत्यस्य आः। 'पीतं पीते हरिद्रायां, स्त्रियां सि विनायके // इति मेदिनिः / 'वकारो वरुणो प्रोक्तः // ' इत्येकाक्षरकोशात् / 'सकारो धर्मराजे स्याद् / / ' इति तत्रैव / अः सुप्रसिद्ध एव / / 445 / / "पक्षः" 446 इति / पवन्ति भूतानि अत्रेति पक्षः पञ्चदशदिनात्मकः, तत्सम्पादकत्वात् // 446 / / "बलदः" 447 इति / बलं-शरीरस्थमोजः, सैन्यं वा ददाति स तथा / दुष्टानां बलं द्यति-खण्डयतीति वा // 447 // "बलभृद्" 448 इति / बलं-त्रैलोक्यरक्षणसामर्थ्य बिभर्तीति स तथा // 448 / / "बलप्रियः" 449 इति / बं-ज्ञानम्, लान्ति-आददते इति बलाः, पंण्डिताः / ते प्रिया यस्य स तथा // 449 / / ."बलवान्" 450 इति / बलं-सर्वाधिकरूपं विद्यते यस्य यस्मिन् वा स तथा / 'बलं. गन्धे रसे रूपे // ' इति मेदिनिः // 450 // "बली" 451 इति / बलीनामा दैत्य:, तद्विदारकत्वात् तदभिधेयता / बलंसैन्यं ग्रहादिरूपं विद्यते यस्य स तथा // 451 / / "बलिनांवरः" 452 इति / बलिनां-हरिहरप्रभृतिदेवानां मध्ये वर:-प्रधानः, सर्वोत्कृष्टत्वात् / / 452|| 92
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसहत्रयम् "पिनाकधूग्" 453 इति / ईश्वररूपेण पिनाकं-धनुर्धर्षतीति स तया // 453 // “विन्दुः" 454 इति / निराकार इत्यर्थः। ___ 'पुंसि वृक्षविशेषे स्याद्, निन्दुर्दण्डक्षतान्तरे / ध्रुवोर्मध्ये निराकारे, कृतौ च पृषतौ तया // ' इति मेदिनिः // 454 // "बन्धुः" 455 इति / बध्नाति प्रीति जनोऽस्मिनिति बन्धुः, सर्वेषां हितकारित्वात् // 455 // . "बन्धहा' 456 इति / बध्नातीति बन्धः, अर्थात् संसारबन्धं हन्तीति स तथा // 456 // . "पुण्डरीकाक्षः" 457 इति / पुण्डरीकं-सिताम्भोजम्, तद्वदक्षिणी यस्य स तथा / पुण्डरीकाणाम् अक्षः-जीवातुरिति वा / 'विभीतकतरौ चक्रे, जीवातौ पाशके पुमान्॥' इति मेदिनिः / पुण्डरीक:-सितो वर्णः, तम् अक्ष्णोतीति वा // 457|| "पुण्यसङ्कीर्तनः" 458 इति / पुण्यं-पवित्रं सकीर्तनं यस्य स तथा, स्मृतिमात्रेणैव सर्वपापप्रणाशकारित्वात् // 458 // "पुण्यहेतुः" 459 इति / पुण्यं-सत्कर्मपुद्गलाः, तस्य हेतु:-कारणम्, धर्मप्रतिबन्धकीभूतप्रत्यूहविनाशकारित्वात् / / 459 // "परः" 460 इति / सर्वोत्कर्षकाष्ठां गतः / प्रपञ्चाद् विभिन्न इति वा // 460 // "प्राप्तयानः" 461 इति / प्राप्तं यानं-एकचक्ररथलक्षणं येन स तथा / प्राप्त यानं-गमनं यस्मादिति वा, तदुदये तत्प्रवृत्तेः // 461 // “परावरः" 462 इति / परान्-लोकान्, आवृणोति-अनुग्रहबुध्द्या गृह्णातीति परावरः / परा:-शत्रवः, तेषाम् अवर:-अनुत्तमः, तदुच्छेदकारित्वाद् वा / परान् अवति-रक्षतीति पराव:, एवंविधो र:-शब्दो 93
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहवयम् यस्येति वा / पर:-परमात्मा, तदपेक्षया अवर:-जीवः, तत्स्वरूप इति वा, परात्मन एव अविद्यावच्छिन्नस्य जीवत्वात् / 'कर्मबद्धो भवेज्जीव:, कर्ममुक्तो भवेच्छिवः / / ' इत्युक्तेः / अवनम्-अव:, परोऽव: पराव:, तं राति-आदत्ते इति वा, सर्वोत्कृष्टपालनवानित्यर्थः // 462 / / "परावरज्ञः" 463 इति / पर:-उत्कृष्टः, आ-ब्रह्मा, तं वरं जानातीति सः / पर:-सज्जनः, तदपेक्षया अवर:-अधमः, तौ जानातीति वा, सदसद्विवेकज्ञातृत्वात् // 463 // “परायणः" 464 इति / जगत्प्रकाशे परायण:-तत्परः / जगतामभीष्टदातृत्वेन परायण:-अभीष्ट इति वा / 'परायणमभीष्टे स्यात् तत्परा-ऽऽश्रययोरपि // ' इति मेदिनिः / परम्-उत्कृष्टम्, अयनं-गमनं यस्येति वा / / 464 // "प्राज्ञः" 465 इति / प्राज्ञः-विद्वान् / प्रगताऽज्ञा यस्मादिति वा / प्रकृष्टा आज्ञा यस्येति वा / प्रकृष्टा आ-समन्ताद् ज्ञा यस्येति वा // 465 / / “पराक्रमः" 466 इति / परान्-शत्रून् आक्रमत इति पराक्रमः / पराप्रातिलौम्येनाक्रमति तम इति पराक्रमः, शक्तिरिति वा; धर्मधर्मिणोरभेदोपचारात् // 466 / / . : "प्राणधारकः" 467 इति / प्राणान् धारयतीति सः / नानाविधव्याधिविनाशकत्वेन प्राणधारक इति वा / प्राण:-सर्वोत्कृष्टबलम्, तद् धारयति भक्तानामिति वा / / 467|| “प्राणवान्' 468 इति / प्रकृष्टमणतीति वेदवक्तृत्वात् / प्राण:-ब्रह्मा, स विद्यते यस्य स तथा / अणनम्-अण: / प्रकृष्टोऽण: प्राण:-वेदध्वनिलक्षण:, स विद्यते यस्येति वा, तत्प्रयोक्तृत्वात् / / 468|| "प्रांशुः" 469 इति / प्रांशुः-उच्च:, गगनावलम्बित्वात् / प्रकृष्टा अंशव: 94
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् किरणा यस्येति वा // 469 // "प्रसन्नात्मा" 470 इति / प्रसन्न:-निर्मल:, आत्मा-स्वरूपं यस्य स तथा, रजस्तमोभ्यां रहितत्वात् / प्रसन्नतामतति-गच्छतीति वा, अवाप्तसर्वकामत्वात् / / 470 // "प्रसन्नवदनः" 471 इति / प्रसन्नं वदनं यस्य स तथा / प्रसन्न वदनम्उक्तिर्यस्मादिति वा / / 471 // "ब्रह्मा" 472 इति / जगनिष्पादकत्वात् बृंहणाद्वा / 'बृंह वृद्धौ' // 472 // "ब्रह्मचर्यवान्' 473 इति / ब्रह्मज्ञानोपलक्षितं सूर्य-चर्या, तदस्यास्तीति सः / ब्रह्मणि-अधिष्ठानभूते चरति-विविधं स्वकार्यमासञ्जयतीति ब्रह्मचरी, अविद्या / ताम् अवानति-नाशयतीति वा / अवपूर्वकस्य अनतेहिँसार्थकस्य रूपम् / / 473 // “प्रद्योतः" 474 इति / प्रकृष्टः-नानाविधो द्योत:-प्रकाशो यस्य स तथा // 474 // “प्रद्योतनः" 475 इति / प्रकर्षेण द्योत्यते-प्रकाश्यते बाह्याभ्यन्तराणि वस्तूनि येनेति सः / प्रकृष्टां-दिवं स्वतेजसा तनोतीति वा / / 476 // "प्रभावनः" 476 इति / प्रभाव्यते-प्राप्यते समीहितमनेनेति स तथा / प्रभावं नयति-प्रापयतीति वा / प्रभावानाम् अवनं-रक्षणं यस्मादिति वा / प्रकृष्टा भावना यस्मादिति वा / / 476 / / “प्रभाकरः" 477 इति / प्रभाणामाकर:-उत्पत्तिस्थानम् / प्रभया-दीप्त्या कं-जलं रातीति वा / प्रभां करोतीति वा / / 477 // "प्रभञ्जनः" 478 इति / प्रकृष्टं भञ्जनं अर्थात् संसारस्य, दैत्यानां वा यस्मादिति सः / प्रभज्यते तमोऽनेनेति वा / प्रभञ्जन:-वायु:, तद्वदिति वा, पापद्रुमाणां समूलोन्मूलकत्वात् / / 478 / /
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् “परप्राण:".४७९ इति / परा:-उत्कृष्टाः प्राणा यस्य स तथा, त्रिजगद्व्यापकत्वात् / परेषां प्राण इव प्राण: सर्वप्रियत्वात् // 479 // "परपुरञ्जयः" 480 इति / परेषां-शत्रूणां पुरं-नगरं जयतीति स तथा // 480 // "प्रजाद्वारः" 481 इति / प्रजाया:-सन्ततेरं-मूलोपायः / / 481|| “प्रजापति:" 482 इति / प्रकर्षेण जायन्ते इति प्रजाः, चतुर्विधानि भूतानि / तेषां पति:-स्वामी, तत्कर्तृत्वात् / / 482 // "प्रजनः" 483 इति / जननं-जन:, प्रकृष्टो जनो यस्मादिति सः, प्रकृष्टजन्मसम्पादकत्वात् / / 483 / / . "पर्जन्यः" 484 इति / पर्जन्य:-मेघः, तद्धेतुत्वात्; आध्यात्मिकादितापत्रयोपशामकत्वाद् वा // 484 // "प्रियः" 485 इति / सर्वेषां प्रेमास्पदीभूत इत्यर्थः // 485 // "प्रियदर्शन:" 486 इति / प्रियं दर्शनं-शास्त्रं यस्य स तथा / प्रियं दर्शनंरूपमिति वा / 'दर्शनं शास्त्र-रूपाक्षी // ' इति विश्वः // 486 / / "प्रियकारी" 487 इति / भक्तानां प्रियं कर्तुं शीलमस्येति स तथा / अरंचक्रम्, तदस्यास्तीति अरी, विष्णुः / प्रिय एव प्रियकः, एवंविध: अरीविष्णुर्यस्येति वा // 487 // . . "प्रियकृद्" 488 इति / प्रियं करोतीति प्रियकृत्, सर्वेषां हितकर्तृत्वात् / प्रियं-दैत्यं कृन्ततीति वा / 'प्रियो हितेऽन्यवत् पुंसि दैत्यनामौषधेषु च // इति मेदिनिः // 488 // "प्रियंवदः' 489 इति / प्रियं-हितं वदतीति प्रियंवदः // 489 // "प्रियङ्करः" 490 इति / प्रियं-मनोज्ञं करोतीति सः, सर्वेषां प्रियकारित्वात् / प्रियाः-मनोहारिण: करा यस्येति वा // 490 // 96
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् "प्रयत:" 491 इति / लोकरक्षायै प्रयततीति प्रयतः, तदुद्देशेनैव तत्प्रवृत्तेः // 49 // "प्रीति:" 492 इति / प्रीति:-सन्तोषः, तद्धेतुत्वात् / / 492 // .... "प्रयतानन्दः" 493 इति / प्रयता:-साधवः, तान् आनन्दयतीति सः, तेषामानन्दो यस्मादिति वा // 493 // "प्रयतात्मा" 494 इति / प्रयतं-सनियमम्, आत्मा-अन्त:करणं जायते. यस्मादिति सः // 494 // "प्रीतात्मा" 495 इति / प्रीत:-सर्वभूतेषु समः, आत्मा यस्य स तथा, सर्वभूतेषु सदृश इत्यर्थः // 495 / / "प्रीतिमनाः" 496 इति / प्रीतौ-सन्तोष मनो यस्य स तथा, सकलतृष्णोच्छेदकत्वात् / / 496 / / "प्रकाशनः" 497 इति / प्रकाशयतीति प्रकाशन:, अखिलपदार्थावभासकत्वात् / / 497 // "प्रकृति:" 498 इति / प्रकृति:-माया, तत्प्रवर्तकत्वात् / / 498 // "प्रकृतस्थित:" 499 इति / प्रकर्षेण कृतं स्थित:-स्थानं भक्तानां येनेति सः // 499 // “प्रलम्बहारः" 500 इति / प्रलम्बो-लम्बो हारो यस्य स तथा / प्रलम्बतेऽस्मिन् पापिन: इति प्रलम्बः, नरकः / तं हरतीति वा / / 500 // // इति पादशाहश्रीअकब्बरसूर्यसहस्रनामाध्यापक-श्रीशत्रुञ्जयतीर्थकरमोचनाद्यनेकसुकृतविधापकमहोपाध्यायश्रीभानुचन्द्रगणिविरचितायां तच्छिष्याष्टोत्तरशतावधानसाधनप्रमुदितपादशाहश्रीअकब्बरप्रदत्त खुस्फहमा पराभिधानमहोपाध्यायश्रीसिद्धिचन्द्रगणिशोधितायां शेखश्रीअबुलफलजकारितायां चतुश्चत्वारिंशदधिकश्रीसूर्यसहस्रनामटीकायां पञ्चमशतविवरणं समाप्तम् / / पाणी 97
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्गहत्रयम् "परमः" 501 इति / परम:-उत्कृष्टः, अनन्याधीनत्वात् केवलचिदानन्दमयस्वरूपत्वाद् वा / परा-उत्कृष्टा मा-माया मा-शक्तिर्ज्ञानं वा यस्येति वा / यदुक्तमन्यत्र 'उत्कृष्टतां व्यनक्तीह, परशब्दः समासगः। ज्ञान-श्री-शक्ति-हिंसार्थवाचि मा ध्वनिना समम् / / ' इति / परेषां जनानां मं-ज्ञानं यस्मादिति वा // 501 // "परमोदारः" 502 इति / परमश्वासावुदारश्च परमोदारः, सर्वेषां समीहितार्थसार्थसम्पादकत्वात् / परेषां मा-लक्ष्मीः , उ:-दीप्तिः, ते दारयतीति वा / 'उ विषादेऽनुकम्पायां दीप्त्यां पुनरनव्ययम् / / ' इति मेदिनीकारः / परमा:-योगिनः, तैरुदीर्यते-गम्यते इति वा // 502 / / "परमेष्ठी" 503 इति / परमे-प्रकृष्टे, स्वे-महिम्नि स्थातुं शीलमस्येति स तथा // 503 // "पुरन्दरः" 504 इति / सुराणां शत्रुभृतं पुरं दारयतीति यः स तथा / पुरं द्यतीति पुरन्दरः, इन्द्रः / तस्य र:-रक्षणं यस्मादिति वा // 504 / / "प्रणतार्तिहा" 505 इति / प्रणतानां-भक्तानां अति-पीडां हन्तीति स तथा / प्रकृष्टं णं-ज्ञानं येषां तें प्रणाः, तेषां ता:-श्रियः, तासाम् अतिः-पीडा विनश्वरत्वलक्षणा, तां हन्तीति वा / / 505 / / "प्रणतार्तिहरः" 506 इति। प्रकर्षेण नता: प्रणताः, विनयवादिनः / तेषामति:-कामजनिता चित्तविप्लुतिः, तस्यां हर इव हरः / प्रणतानां-भक्तानां राज्ञां अर्ती-धनुष्कोटौ स्थित्वा हरः, अर्थात् सर्वशत्रुविनाशक इति वा / 'अर्तिः पीडा-धनु:कोट्योः / / ' इत्यमरः // 506 // "परन्तप:" 507 इति / परम्-अत्यर्थं तपतीति सः / परं-शत्रुवर्गमिति वा, ग्रीष्मौ सर्वेषामधिकतापकारित्वात् / / 507|| 98
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्कहवयम् "प्ररेता:" 508 इति / प्रकृष्टं रेत:-बलं वीर्यं यस्य स तया, सर्वैरप्रतिहतशक्तित्वात् / / 508 // "प्रशान्त:" 509 इति / प्रकर्षण शान्त: प्रशान्तः, द्वेषकालुष्यरहित इत्यर्थः; समाधौ लीन इति वा / / 509 / / "प्रशम:" 510 इति / प्रकर्षेण शमः-शान्तिर्जायते यस्मादिति स तथा // 510 // "प्रतापवान्' 511 इति / कोश:-दण्डजतेजः प्रतापः, स विद्यते यस्य स तथा, राजसु तदंशप्रतीते: सार्वजनीनत्वात् / प्रकृष्टस्ताप: प्रतापः, प्रकाशः। तद्वानिति वा // 511 // "प्रतापनः" 512 इति / प्रतापयति शत्रूनिति सः / प्रगतस्तापो येभ्यस्ते प्रतापाः, मुनयः / तेषां नं-ज्ञानं यस्मादिति वा // 512 // "पृथ्वी" 513 इति / सर्वसहत्वात् पृथुत्वाद्वा पृथ्वीव पृथ्वी / पृथु:अधिका, आ-अनुकम्पा, सा अस्यास्तीति वा // 513 // "प्रथितः" 514 इति / प्रथित:-विख्यातः, त्रिजगज्जनताध्येय नामधेयत्वात् // 514 // "प्रतीतात्मा" 515 इति / प्रतीत:-लोकैर्ज्ञानपथं नीत: आत्मा-यत्नौ यस्य स तथा // 515 // "प्रत्यूहः" 516 इति / प्रतिशब्दस्य सादृश्यार्थपरत्वेन प्रति-सदृशं स्वानुरूपम्, उहः-ज्ञानं यस्य स तथा / प्रत्यूहः-अन्तराय:, पापिनां तज्जनकत्वाद् तदुपचार इति वा / प्रति-प्रत्येकम्, ऊहः-ज्ञानं यस्येति वा, प्रत्येकप्राणिविषयकज्ञानवत्त्वात् / / 516 // "पुरुषः" 517 इति / पुरं-शरीरं शेते इति पुरुषः / 'नवद्वारं पुरं पुण्यमेतैर्भावैः समन्वितम् / . 99
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् प्राप्य शेते महात्मा यत्, तस्मात् पुरुष उच्यते // ' इति महाभारते। पुरुषु-महत्सूत्कर्षशालिषु सर्वेषु सीदतीति वा / पुरूणि-फलानि, सनोतिददातीति वा / पुरूणि-उत्पन्नानि संहारसमये स्यति-नाशयतीति वा / पूरणत्वाद् वा, पुराणत्वाद् वा, सदनाद् वा पुरुषः / 'पूरणात् सदनाच्चैव ततोऽसौ पुरुषो मतः // ' इति // 517 // "पुरुषोत्तमः" 518 इति / पुरुषेषु-त्रिजगद्वर्तिजनेषु उत्तमः-प्रधान:, सर्वाधिकतेजस्कत्वात् / / 518 // "पशुमान्" 519 इति / पशव:-चतुष्पदाः, अर्थादश्वाः / ते विद्यन्ते यस्य स तथा / 'आब्रह्मसम्भवपर्यन्तं पशव: परिकीर्तिताः / / ' इत्युक्तेः / तद्वान् तदधिपतिरिति वा / / 519 // "पिता" 520 इति / सर्वेषां जनकत्वात् / / 520 // "पितामहः" 521 इति / पितामहः-ब्रह्मा, तबारेणैव सृष्टिकर्तृत्वात् // 521 // "पतग:" 522 इति / पतौ-पक्षौ अहोरात्रिलक्षणौ, ताभ्यां गच्छतीति स तथा / पतनं-पतः, 'पतड् ऐश्वर्ये' इत्यस्य रूपम् / तं गच्छति जनो यस्मादिति वा // 522|| .. "पतङ्गः" 523 इति / लोकदृष्ट्या पंतन्निव गगनमार्गे गच्छतीति सः / पतङ्गः इव पतङ्गः सर्वदा व्योमचारित्वात् / / 523 / / "पितृद्वारः" 524 इति / पितॄणां द्वारमिव द्वारम्, पूर्वेषां मुक्तिप्रदातृत्वात् // 524 // "पुष्कलनिभः" 525 इति / पुष्कला निभा-उपमा यस्य स तथा, प्रकृष्टोपम इत्यर्थः / पुष्कल:-सीममर्यादाकृतो भूमिक्षिप्तपाषाणविशेषः, तस्य निभ:सदृशः, जगब्यवस्थापकत्वात् / / 525 // 100
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहवयम् "वषट्कारः" 526 इति / वषट्-आहुतिशब्दविशेषः, तस्य कारः-करणं यदुद्देशेन स तथा // 526 // "ज्यायान्" 527 इति / अतिशयेन ज्येष्ठ: ज्यायान्, सनातनत्वात् / / 526 / / "जामदग्न्यजित्' 528 इति / जमदग्नेरिदं जामदग्न्यं, तस्य प्रतिज्ञावचस्तज्जयतीति तथा / जमदग्निना सूर्यमण्डलभेदे प्रतिज्ञाते वरदानेन तन्निवारणात्। जमदग्नेरयं जामदग्न्यः-परशुरामः, तं रामरूपेण जयतीति वा // 528 // "चारुचरित:" 529 इति / चारु-मनोहारि चरितं-भक्तोद्धरणलक्षणं यस्य स तथा / चारूणि-पुण्यकारीणि कर्माणि चरन्तीति चारुचराः, मुनयः / तैः इत:-प्राप्त: इति वा // 529 // 'जाठरः" 530 इति / ब्रह्माण्डजठरवर्तित्वाद् जाठरः, जाठरोऽग्निभेदस्तद्रूपत्वात् वा / जायन्ते इति जाः, उत्पत्तिभाजः / ठा:शून्याः, तान् राति-आदत्त इति वा, ज्ञानशून्यप्राण्यनुग्राहक इत्यर्थः / / 530 // "जातवेदाः" 531 इति / जातवेदा:-अग्निः, तद्रूपेणैव सर्वे यज्ञांशभोक्तृत्वात् / जाता वेदा यस्मात् स ब्रह्मा, तम् अस्यतीति वा; प्रतिकल्पं ब्रह्मान्तरस्थापनात् // 531|| . "छन्दवाहनः" 532 इति / छन्दानि-स्वाधीनानि वाहनानि यस्य यस्माद्वा स तथा / छन्दा:-अभिप्रायाः, त एव वाहनानि यस्येति वा, स्वाभिप्रायेणैव सर्वत्र गमनात् / 'छन्दो वशेऽप्यभिप्राये // ' इति मेदिनीकारः / छं-निर्मलं ददातीति छन्दः, अर्थात् पानीयम् / तस्य वाहः-मेघ:, तं नयतीति वा। 'छ: सूत्रछेदके ख्यातस्तथा संवरणे भवेत् / छं च छन्दसि तडिति निर्मले च तथा स्मृतः // ' इत्येकाक्षरः // 532 // "योगी' 533 इति / योग:-सकलमूर्तद्रव्यसंयोगः, सोऽस्वास्तीति सः, 101
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्घहत्रयम् त्रिजगद्व्यापकत्वात् / योगा:-ज्योति:शास्त्रप्रसिद्धा विष्कम्भादयः, ते विद्यन्ते यस्येति वा // 533 // "योगीश्वरपति:" 534 इति / योगिन:-योगाभ्यासकारिणः / तेषु ईश्वराः याज्ञवल्क्यादयः, तेषां पति:-पूज्य आराध्य इति यावत् // 534 // "योगनित्य:" 535 इति / योगे नित्य:-स्थिरप्रकृतिक इत्यर्थः / योग:प्राप्तिः, सा नित्या-सर्वदा यस्मादिति वा, व्यापकत्वेन सर्वत्र सन्निहितत्वात् // 535 // “योगतत्परः" 536 इति / योगा:-पर्वविशेषाः, तेषु तत्पर:-अभियुक्तः, पापिनां समुद्धरणाय तादृशयोगनिर्मातृत्वात् / / 536 / / "ज्योतिरीश:" 537 इति / ज्योतिषां-चन्द्रग्रहनक्षत्राणां महसां वा ईश:स्वामी, तत्पुष्टिकारित्वात् / / 537|| "जयः" 538 इति / जीयतेऽनेनेति जयः, तत्प्रदातृत्वात् / सर्वान् जयतीति वा / / 538 // “जीव:" 539 इति / जीवति-प्राणान् धारयतीति जीवः / / 539 // "जीवानन्दः" 540 इति / जीवान् आनन्दयतीति सः / जीवानामानन्द:मोक्षो यस्मादिति वा / “महानन्दोऽमृतं सिद्धिः कैवल्यमपुनर्भवः // " इति हैमः / / 540 // "जीवनः" 541 इति / जीव्यन्ते लोका अनेनेति सः / जीवस्यबृहस्पतेर्जीवानां वा नं-ज्ञानं यस्मादिति वा / 'नो बुद्धिर्ज्ञान-बन्धयोः / अस्मानस्माकमस्मभ्यमेषां स्थाने भवेच्च नः / / ' इत्येकाक्षरः / जीवान् नयति स्वर्गमिति वा // 54 // "जीवनाथ:" 542 इति / जीवानां-प्राणिनाम्, जीवस्य-बृहस्पतेर्वा नाथ::: स्वामी, तेषां स्वस्वकर्मानुसारिफलप्रदातृत्वात् / 'ईश्वरप्रेरितो गच्छेत् स्वर्ग वा 102
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् श्वभ्रमेव च // इति श्रुतेः / जीवैः स्वाभिलषितं नाथ्यते-याच्यत इति वा // 542 // “जीमूतः" 543 इति / जीवनस्य-जलस्य मूतं-पुटबन्धः, पृषोदरादित्वानिपातः, वृष्टावुपादानकारणीभूतत्वात् / भक्तानां धृतिकर इति वा। 'जीमूतोऽद्रौ धृतिकरः // ' इति मेदिनिः / / 543 / / "जयनप्रियः" 544 इति / जयं नयन्ति-प्रापयन्तीति जयनाः, सुभटाः / तेषां प्रिय:-वल्लभ इत्यर्थः / 'यजनप्रियः' इति पाठे यजनं-घृतादीनां वह्नौ निक्षेपः, तदेव प्रियं यस्य सः, सर्वदेवात्मकत्वेन यज्ञांशभोक्तृत्वात् / / 544 / / "जेता" 545 इति / जयतीति जेता, सर्वदैत्योपसंहारकर्तृत्वात् // 545 // "युगं" 546 इति / वत्सरपञ्चात्मकं युगम्, सूर्यपरिस्पन्दजनितत्वेन तस्मिंस्तदुपचारः / 'युगं भवेद् वत्सरपञ्चकेन / / ' इति श्रुतेः / / 546 / / "युगादिकृत्" 547 इति / युगानामादि करोतीति युगादिकृत, तेषां तज्जनितत्वात् // 547 // "युगावर्तः" 548 इति / युगानि कृतादीनि आवर्तयतीति सः, कल्पान्तानन्तरं पुनस्तत्करणात् // 548 // . “जगदाधारः" 549 इति / जगतामाधार:-अधिकरणम्, प्रलयादौ जगतस्तत्रावस्थानात् // 549 // "जगदादिजः" 550 इति / जगत आदि जनयतीति स तथा, प्रतिकल्पं नवीनसृष्टिकर्तृत्वात् / जगत आदिर्यस्मात् स अनाद्यनन्तः कश्चित् पुरुषविशेषस्तस्माज्जायत इति वा तदंशीभूतत्वात् / / 550 // “जगदानन्दः" 551 इति / जगतामानन्दो यस्मात् स तथा // 551|| "जगद्दीप:" 552 इति / जगति-लोके दीप इव दीपः, अज्ञानान्धतमसाक्रान्तजगत्प्रकाशकत्वात् / / 552 // .. 103
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहवयम् "जगज्जेता" 553 इति / जगज्जयतीति जगज्जेता, त्रैलोक्यजयशालीत्यर्थः // 553 // "यज्ञः" 554 इति / यजनं यज्ञ:-वेदोक्तमन्त्रोच्चारणपूर्वकमाहुतिविशेषः, एतदुद्देशेन क्रियमाणत्वात् // 554 // "यज्ञपति:" 555 इति / यज्ञानां-ज्योतिष्टोमप्रभृतीनां पति:-स्वामी, तत्प्रत्यूहकारिणां विनाशकत्वात् // 555 // "चक्रपाणि:" 556 इति / चक्रं पाणावस्येति सः / चक्रं-संसारचक्रं पातीति चक्रपः-विष्णुः, ततोऽपि अणि:-दक्ष इति वा / 'अणिराणवदक्षाने // इति विश्वः // 556 / / "चक्रबन्धुः" 557 इति / चक्राणां-चक्रवाकानां बन्धुरिव बन्धुः, रजनिजनिततद्विरहोच्छेदकारित्वात् / / 557|| "चक्रवर्ती" 558 इप्ति / चक्रे-ज्योतिश्चक्रे वर्तितुं शीलमस्येति स तथा। चक्रवद् वर्तितुं भ्रमिकर्तुं शीलमस्येति वा निरन्तरभ्रमणशीलत्वात् / / 558 // "जनन्नाथः" 559 इति / जगतां नाथा यस्मादिति सः, जगब्यवस्थायै तत्पालकजनोत्पादकत्वात् / जगता नाथ्यते-प्रार्थ्यते स्वसमिहितमिति वा // 559 // "जगत्' 560 इति / जङ्गमीतीति.जगत्, तत्स्वरूपत्वात् / तद्व्यतिरेकेण तदभावात् / / 560 // “जगतामन्तकारण:" 561 इति / जगतामन्त:-विनाशः, तत्र कारणं-हेतु: प्रलये सर्वेषामुच्छेदकत्वात् / जगतामन्तकश्चासौ अरणश्चेति कर्मधारयो वा / सङ्ग्रामव्यतिरेकेण जगत्संहारकर्तेत्यर्थः // 561 / / "जगतांपति:" 562 इति / जगतां-चतुर्दशभुवनानां पति:-स्वामी तद्रक्षाकारित्वात् / / 562 / / 104
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् "जगत्साक्षी' 563 इति / जगतां साक्षीव साक्षी, अन्तर्यामितया सर्वेषां समीपवर्तित्वात् / जगत:-लोकस्य सा-लक्ष्मीः , तस्या अक्ष:-ज्ञानं विद्यते यस्येति वा // 563 // “जगत्प्रियः" 564 इति / जगत् प्रीणातीति सः / 'पृ पालन-पूरणयोः' इत्यस्य रूपम् / जगत्पालकत्वात् समीहितार्थपूरकत्वाद् वा // 564 / "जगत्पति:" 565 इति / जगद्रूपश्चासौ पतिश्चेति कर्मधारयः, तद्व्यतिरेकेण वस्त्वन्तराभावात् / / 565 / / "जगत्पिता" 566 इति / जगतां पिता-जनयिता, आहारसंयोजनादिना तत्पोषकत्वात् / / 566 // “यमः" 567 इति / यमयतीति यमः कालस्वरूपत्वात् / नियम इति वा, तदुद्देशेन क्रियमाणत्वात् / / 567 / / "जनानन्दः" 568 इति / जनानां-पामराणामप्यानन्दो यस्मात् स तथा, तदुदयेनैव तेषां स्व-स्वकर्मणि प्रवृत्तेः / ज:-तेजः, नं-ज्ञानम्, ताभ्यामानन्दो यस्मिन्निति वा / / 568|| "जनार्दन" 569+1 इति / जनानर्थाद् दैत्यादीनर्दयति-हिनस्तीति सः। जनैः समीहितमद्यते-याच्यत इति वा // 569+1|| "चण्डकरः" 569 इति / चण्डा:-तीक्ष्णाः , करा:-किरणा यस्येति सः। चण्डं-साहसिकं भक्तं करोतीति वा / चण्डानां-दुष्टानां कर:-दण्डो यस्मादिति वा / चण्डा एव चण्डकाः, तेजस्विनः; अर्थाद् अग्निप्रभृतयः, तेभ्योऽपि र:तीक्ष्ण इति वा // 569 // "जनेश्वरः" 570 इति / जनानां-लोकानामीश्वरो जनेश्वरः / जना:-पामरा अपि ईश्वरा यस्मादिति वा, यत्सपर्यावशत: प्राकृतजना अपि ईश्वरतां भजन्तीत्यर्थः / 'जनो लोके महल्लोकात्, परलोके च पामरः // ' इति मेदिनिः // 571 // 105
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् "जनयिता" 572 इति / जनयतीति जनयिता, प्रयोजनव्यतिरेकेणैव विश्वजनकस्वभावत्वात् // 572 / / “जङ्गमः" 573 इति / जङ्गमतीति जङ्गमः, निरन्तरगमनशीलत्वात् // 573 / / "चराचरात्मा" 574 इति / चरा:-द्वीन्द्रियादयः, अचराः-पृथिव्यादयः पदार्थाः / तेषु आत्मा-ज्ञानं यस्य स तथा / चरेषु-प्राणिमात्रेषु आ-अनुकम्पा, तामाचरतीति च चराचरः; तादृश आत्मा-स्वभावो यस्येति वा, सकलप्राण्यनुग्राहकत्वात् / चराश्वाचराश्च तान् अतति-सततं गच्छतीति वा // 574|| "यशस्वी" 575 इति / यशोऽस्यास्तीति यशस्वी, जगत्पालकतया सर्वत्र विख्यात इत्यर्थः // 575 // "जिष्णुः" 576 इति / जयनशीलो जिष्णु:; प्रत्यहं सन्देहानां जेतृत्वात् // 576 // "जितावरीश:" 577 इति / जिता: अवरा:-अधमाः कीचकादयस्ते, अर्थात् पाण्डवाः / ते विद्यन्ते यस्यासौ जितावरी, विष्णुः / तस्य ईश:-स्वामी | आवृणोतीत्यावरी माया / जिता आवरी यैस्ते जितावर्यः-मुनयः, तेषामीश:-ध्येय इति वा // 577 // . “जितवपुः" 578 इति / जितं वपुः-संसारप्रवृत्तिहेतुकं येनेति सः॥५७८।। "जितेन्द्रियः" 579 इति / जिंतानि इन्द्रियाणि-ज्ञानकर्मेन्द्रियाणि येन स तथा, केवलज्योति:स्वरूपत्वात् / / 579 / / "चतुर्भुजः" 580 इति / चतसृषु दिक्षु भुजा एव किरणा यस्य स तथा // 580 // "चतुर्वेदः" 581 इति / चत्वारो वेदा यस्य यस्माद् वा स तथा / चतसृषु दिक्षु वान्तीति चतुर्वाः-अन्धकाराः, तेषाम् ई:-लक्ष्मीः, तां द्यति-खण्डयतीति वा / चतुर्षु मासेषु इतस्ततो वान्ति-निर्गच्छन्तीति चतुर्वाः, मेघाः / 106
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् / तेषाम् ई-लक्ष्मी ददातीति वा / चतुर्भिः प्रमाणैर्वेदः-ज्ञानं यस्येति वा / / 581 / / "चतुर्वेदमयः" 582 इति / चत्वारो वेदाः प्रधाना यस्मिन् स तया // 582 // "चतुर्मुखः" 583 इति / चतुर्णां वेदानां मुखं-प्रणवः, तत्स्वरूपत्वात् / चतसूषु दिक्षु मुखं यस्येति वा, सर्वत्र सम्मुख इत्यर्थः / / 582 // "चित्राङ्गदः" 584 इति / चित्राणि-विचात्राणि, अङ्गानि-शरीराणि ददातीति स तथा / चित्रम्-आश्चर्यकृदङ्गं ददातीति वा // 584 // "वासुकिः" 585 इति / वसुकस्यापत्यं वासुकिः, वसुन्धराधारकत्वात् / व:-वरुणः, तस्य असव:-जलानि किरतीति वा / / 585 / / "वासरस्वामी" 586 इति / वासर:-दिवसः, तस्य स्वामी, तत्प्रवृत्तेस्तदधीनत्वात् / वं-वरुणम्, आ-समन्तात् सरतीति वासरः, इन्द्रः। तस्य स्वामी तद्ध्येयत्वात् / / 586 / / . . “वासरप्रभुः" 587 इति / वासराणां-पुण्यवासराणां प्रभु:-देवतेत्यर्थः / वासं रान्तीति वासराः, स्थानाधिष्टारः पुरुषाः / तेषां प्रभुः-समर्थ इति वा // 587 // "वासरप्रियः" 588 इति / वासरे भवा वासराः, जीवविशेषाः / तेषां प्रिय:-इष्टः / / 588 // "वासरेशिता" 589 इति / वास:-गृहम्, तद् रान्ति ते वासराः, गृहस्थाः / तेषां ईशिता-विशेषेणाराध्य इत्यर्थः / / 589|| "वासरेश्वरः" 590 इति / वासं-सौगन्ध्यं रान्ति-आददते इति वासराः, ऋतवः / तेषामीश्वरः तत्प्रवर्तकत्वात् / / 590 // “वाहनार्तिहरः" 591 इति / वाहनानां-स्वकीयाश्वानां निरन्तरं निरालम्बे पथि भ्रमताम्, अति-श्रमं हरतीति स तथा // 591 // "वायु:" 592 इति / वाति-निरन्तरं परिस्पन्दं करोतीति स तथा॥५९२।। "वायुवाहनः" 593 इति / वायुवच्छीघ्रगामी वाहनं यस्य स तथा / / 593 // 107
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् "वायुरत:" 594 इति / वायु:-देवविशेषः, स रत:-अनुरक्तो यस्मिन् स तथा // 594 // "वाग्विशारदः" 595 इति / वाचि-वेदरूपायां विशारदः-प्रथमाध्यापक इत्यर्थः / / 595 // "वाग्मी" 596 इति / वाग्-वाणी ब्रह्ममयी विद्यते यस्य स तथा // 596 / / “वारिदः" 597 इति / वारि-जलं ददातीति स तथा। 'अग्नौ प्राप्ताहुतिः सम्यगादित्यमुपतिष्ठते। आदित्याज्जायते वृष्टिवृष्टेरनं ततः प्रजाः // ' इत्युक्तेः / / 597 // "वारण:" 598 इति / वारयति शत्रूनिति वारण: / वारम्-अर्थाद् जनसमुदायं नयति स्वस्थानमिति वा वारः / 'सूर्यादिदिवसो वारोऽवसरवृन्दयोः // ' इति विश्वः // 598 // "वसुदाता" 599 इति / वसु-द्रव्यं ददातीति सः // 599 / / "वसुप्रदः" 600 इति / वसु-तेज: प्रकृष्टं ददातीति स तथा, तदुपास्तिकृतां सर्वाधिकतेजस्कत्वात् / / 600 // // इति पादसाहश्रीअकब्बरसूर्यसहस्रनामाध्यापकश्रीशत्रुञ्जयतीर्थकरमोचनाद्यनेकसुकृतविधापकमहोपाध्यायश्रीभानुचन्द्रगणिविरचितायां तच्छिष्याष्टोत्तरशतशतावधानसाधनप्रमुदितपादसाहश्रीअकबरप्रदत्त 'खुस्फहमा' ऽपराभिधानमहोपाध्यायश्रीसिद्धिचन्द्रगणिशोधितायां शेखश्रीअबुलफजलकास्तिायां चतुश्चत्वारिंशदधिकश्रीसूर्यसहस्रनामटीकायां षष्ठशतविवरणं समाप्तम् / / “विश्वप्रियः" 601 इति / विश्वेषां-सर्वेषां प्रिय:-वल्लभ: सर्वसाधारणत्वात् / विश्वं प्रियं यस्येति वा स्वकार्यत्वात् // 601 // "वसुमान्' 602 इति / वसु-तेजो द्रव्यं वा विद्यते यस्य स तथा // 602 / / “विसृजः" 603 इति / विशेषेण सृजतीति विसृजः, पृषोदरादित्वादच्, 108
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् समीहितार्थाधिकप्रदातृत्वात् / / 603 / / "विहारी" 604 इति / विहरतीत्येवंशीलो विहारी, अन्यकार्यकारित्वेऽपि प्रायशो भ्रमणशीलत्वात् / / 604 // “विहगः" 605 इति / वीन्-पक्षिणो हन्तीति विहः, व्याधः / तं गमयतिनाशयतीति स तथा / 'वि: श्रेष्ठेऽतीते नानार्थे आकाशे विहगेऽपि च // " इत्येकाक्षरः // 605 // "वहनः" 606 इति / अग्नौ हुतामाहुतिं वहतीति वहन: अभेदोपमायाम्। वहनं-यानपात्रमिति वा, संसारसागरे निमज्ज्जनानामाधारभूतत्वात् // 606 // “विहङ्गः" 607 इति / विहङ्ग इव विहङ्गः, सर्वदा व्योमचारित्वात् / / 607 // "विहङ्गमः" 608 इति / विहायसा-आकाशेन गच्छन्तीति विहङ्गाः, मरीचिप्रभृतयो मुनयः / तान् मन्यते इति सः / विहायसा-आकाशेन गमयति ज्योतिश्चक्रमिति वा, निपातात् साधुः // 608 // , "विहित:" 609 इति / सर्वकर्मस्वाधिष्ठातृत्वेनोचितः / विशेषेण सर्वेषां हित इति वा, सर्वोपकारकत्वात् / / 609 // . "वदान्यः" 610 इति / दानशौण्डः / सर्वसाधारणमिति चेद् ! न, मुक्तिप्रदातृत्वेन सर्वेभ्योऽधिकदातृत्वात् / / 510 // “विधिः" 611 इति / विधिः-कर्तव्यार्थोपदेशः, तदुपदेष्टुत्वात् तन्नामता // 611 // "विधाता" 612 इति / विदधाति-पुष्णातीति विधाता, सृष्टेरनन्तरं त्रिजगत्पालकत्वात् / विशेषेण दधाति भूधरानिति वा / / 612 / / “विधेयः" 613 इति / विधातव्यो विधेयः, सर्वेषामवधारयितुं योग्यत्वात् / विधीयन्ते कर्माण्यस्मिन्निति वा // 613 // “विद्वान्" 614 इति / वेत्तीति विद्वान्, सर्वविषयकज्ञानवानित्यर्थः // 614 / / 109
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहवयम् “विद्या" 615 इति / विद्याश्चतुर्दश प्रसिद्धाः, गुण-गुणिनोरभेदविवक्षया तद्रूप इत्यर्थः / वेत्तीति वित्, बृहस्पति: / तं मित्रबुद्ध्या यातीति वा / / 615 / / “विद्यावान्" 616 इति / विद्याः पूर्वोक्ता विद्यन्ते यस्य यस्मिन् वा स तथा // 616 // “विद्याराजः" 617 इति / विद्यानाम्-अष्टादशविद्यानां राजा-प्रभुः, स्वातन्त्र्येणैवोपदेष्ट्रत्वात् / विद्याभी राजत इति वा / / 617|| “विद्योतनः" 618 इति / विशेषेण द्योतयति जगदिति विद्योतनः / वीनांपक्षिणां द्योतं नयतीति वा // 618 // “विद्युद्वान्' 619 इति / विशिष्टा चासौ धुन्च तद्वान् / / 619 / / “विद्युत्' 620 इति / आकाशे विद्युदिव राजत इत्यभेदोपमायां विद्युत् // 620 // "विदिताशयः" 621 इति / विदिता आशया:-सर्वलोकानां मनोगतभावा येन स तथा // 621 // "विपाप्मा" 622 इति / विगत:-नष्टः पाप्मा-पापं यस्मात् सः // 622 / / "विभावसुः" 623 इति / विभा:-कान्तयः, वसूनि-रत्नानि यस्य स तथा // 623 // "विभवः" 624 इति / विशिष्टं भवति विश्वमस्मादिति सः / विगतो भव:संसारो यस्मादिति वा। विशिष्टः-जगत्संहारकारी भव:-रुद्रो यस्मादिति वा। विभव:-सम्पदिति वा // 624 // “वचसांपति:" 625 इति / वचसां-वाचां पति:-स्वामी, तासां तदुत्पत्तिहेतुकत्वात् // 625 // "विजयः" 626 इति / विशिष्टो जयो जायते यस्मात् स तथा। विजयते ज्ञान-वैराग्यैश्वर्यादिभिर्विश्वमिति वा / / 626 // 110
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् "विजयप्रदः" 627 इति / विजयं प्रददातीति सः, तदुपास्तिकृतां सर्वत्र जयोपपत्तेः / वय:-पक्षिणः, तेषां जयम्-उल्लासं प्रददातीति वा / / 627 // "विजेता" 628 इति / विशेषेण-अपुनर्भावेन जयति कर्मादिशत्रूनिति विजेता // 628 // “विचक्षणः" 629 इति / विशेषेण चष्टे इति विचक्षणः, निपुण: / प्राणिनां स्व-स्वकर्मानुरूपफलजनकत्वात् / / 629 // .. “विचित्ररथ:" 630 इति / विशिष्टानि चित्राणि यस्मिन्, एवंविधो रथों यस्य स तथा / वियद्गामित्वेन विशिष्टं चित्रं जनानां यस्माद्, एवंविधो रथो यस्येति वा / / 630 // “विवस्वान्" 631 इति / विव:-तेजो विद्यते यस्य स तथा। विशेषेण वसुद्रव्यम्, आ-समन्ताद् भक्तेभ्यः अनति-ददातीति वा // 631|| “विविधः" 632 इति / अनेकप्रकार: नानारूपत्वात् / वय:-पक्षिण: .... उलूकादयो विद्यन्ते येनेति वा // 632 // "विविधासनः" 633 इति / विविधानि आसनानि-इन्द्रपदादीनि यस्मात् स तथा // 633 // "वज्रधरः" 634 इति / वज्र-शस्त्रविशेषं धरतीति सः, इन्द्ररूपेण तद्धारकत्वात् / / 634 // “आसः" 635 इति / विशेषेण आसन्ते पदार्था अस्मिन्निति सः, कल्पान्ते सर्वेषां तदुदरान्त:पातित्वात् / / 635|| "व्याधिहा" 636 इति / व्याधिं हन्तीति व्याधिहा, सर्वरोगोपशामकत्वात् / वि:-पक्षी चक्रवाकः, तस्य आधि:-विरहोद्भवा पीडा, तां हन्तीति वा / / 636 / / "व्याधिप्रणाशन:' 637 इति / व्याधिं प्रणयन्तीति व्याधिप्रणाः, असुराः। ते अश्यन्ते येनेति सः / / 637|| 111
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् "वेदाङ्गः" 638 इति / वेदा एव अङ्ग-शरीरं यस्य स तथा, तन्मयशरीरत्वात् / / 638|| "वैद्यः"६३९ इति / वैद्यः-चिकित्सकः तच्छास्त्रोपदेशकत्वात् // 639 / / "वेदपारगः" 640 इति / वेदानां पारम्-अन्तं गच्छतीति सः, सहस्रशाखोपयुक्तवेदोपदेशकत्वात् / वेदपा:-ब्राह्मणाः, तान् रगति-रक्षतीति वा / 'रग-नग् रक्षणे' इत्यस्य रूपम् // 640 // "वेदभुद६४१ इति / वेदं बिभर्तीति सः // 641 / / "वेदवाहनः" 642 इति / वेदं वाहयति-योजयति तत्तत्क्रियास्विति सः छन्दोमयरथगामित्वाद् वा // 642 / / "वेदवैद्यः" 643 इति / वेद एवं वैद्यः, स्वार्थेऽण् / वेदेन वैद्यो वेदवैद्यः, वेदैकप्रमाणगम्य इत्यर्थः / वेदेनैव वैद्य इति वा, तत्तत्कर्मोपदेशनेन संसाररोगविनाशकत्वात् / / 643 // "वेदविद्" 644 इति / वेदान् वेत्ति-विचारयतीति सः // 644 // "वेदकर्ता" 645 इति / वेदान् करोतीति वेदकर्ता, वेदनिर्मातेत्यर्थः / मीमांसकमते वेदस्य नित्यत्वात् प्रथमवेदाध्येता / यदुक्तम्'स्वयम्भूरेष भगवान्, वेदो गीतस्त्वया पुरा। शिवाद्या ऋषिपर्यन्ताः स्मारोऽस्य न कारकाः // ' इति // 645|| "वेदमूर्तिः" 646 इति / वेदा एव मूर्तिः-शरीरान्तरं यस्य स तथा // 646 / / वेदनिलयः" 647 इति / वेदुषु नितरां लय:-चित्तैकाग्ग्रं यस्य स तथा। वेदा एव निलयं-गृहं यस्येति वा / / 647 // . "ज्योमग:" 648 इति / व्योनि-आकाशे गच्छतीति स तथा // 648|| "व्योममणिः" 649 इति / व्योम्न:-आकाशस्य मणिरिव मणिः, तदलकारकारित्वात् / / 649 // 112
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् "वेगवान्' 650 इति / वेग:-जव:, तद् विद्यते यस्य स तथा, शीघ्रगामित्वात् / तदुक्तम्'योजनानां सहस्रे द्वे, द्वे शते द्वे च योजने। . एकेन निमिषार्धेन, क्रममाण ! नमोऽस्तु ते / / ' इति // 650 // "व्यक्ताव्यक्तः" 651 इति / चक्षुर्ग्राह्यमण्डलत्वेन व्यक्तः, . चिदानन्दरूपतया अव्यक्तः; पश्चात् कर्मधारयः / / 651 // "वीरः" 652 इति / विशेषेण ईरयति-कम्पयति शत्रूनिति वीरः, प्रत्यहं / / सन्देहोपघातकारित्वात् // 652 // "वैश्रवण:" 653 इति / वै-निश्चयेन श्रवणं-श्रुतिर्यस्य स तया, सर्वत्र विख्यातत्वात् / वैश्रवण:-धनद इति वा, सकलद्रव्याणामेतदधीनत्वात् // 653 // "विगाही" 654 इति / जगद्विगाहितुं शीलमस्येति स तथा // 654 // "विघ्नशमनः" 655 इति / विघ्नान् शमयतीति सः // 655|| "विघृण:" 656 इति / विशिष्टा घृणा-दया यस्य स तथा, सर्वेषु दयावानित्यर्थः // 656 / / “विग्रहः" 657 इति / विशिष्टो ग्रहः-ग्रहणं यस्य स तथा; विशिष्टा ग्रहा यस्मादिति वा / / 657 // “विकृति:" 658 इति / विविधाः कृतयः-सृष्ट्यादिरूपा यस्य स तथा // 658 // "वक्ता" 659 इति / वक्तीति वक्ता, अनेकशास्त्रप्रणेतृत्वात् // 659 / / “विगतारिष्ट:" 660 इति / विगतमरिष्टं यस्मात् स तथा, 'शुभस्थाने स्थिते सूर्ये सर्वारिष्टं विनश्यति / / ' इति ज्योतिःशास्त्रप्रसिद्ध / विगतमरिष्टं-सूतिकागृहं यस्मादिति वा, तदुपास्तिकृतां भवे पुनर्भावाभावात् / / 660 // “विगतात्मा" 661 इति / विशेषेण विविधै रूपैर्वा गत:-अवगत: आत्मा 113
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् प्रभावो यस्य स तथा // 661 // "विमल:" 662 इति / विगतो मल:-मायालक्षणो यस्य सः // 662 / / "विमलद्युति:" 663 इति / विमला-परतेजोभिरनभिभूता द्युति:-दीप्तिर्यस्य स तथा // 663 // "विमन्युः" 664 इति / विगतो मन्यु:-क्रोधो यस्मात् स तथा। विविधा मन्यवः-यज्ञा यस्मादिति वा, तत्प्रवर्तकत्वात् / 'मन्यु: क्रोधे क्रतौ दैत्ये॥' इति विश्वः // 66 // "विमर्षी " 665 इति / विशेषेण भक्तागसो मर्षितुं-क्षन्तुं शीलमस्य स तथा // 665 // "विनिद्रः" 666 इति / विगता निद्रा यस्मात् स तथा, सर्वदा जागरूकत्वात् // 666 // "विराजः" 667 इति / विशिष्टा राजानो यस्मात् स तथा // 667 / / "विराड्" 668 इति / विशेषेण राजते इति सः // 668 / / "बृहस्पति:" 669 इति / बृहतां-महतां पतिः बृहस्पति:, निपातनात् साधुः // 669 // "बृहत्कीर्तिः" 670 इति / बृहती कीर्तिर्यस्य यस्माद् वा स तथा // 670 // "बृहत्तेजाः" 671 इति / तेजोऽन्तरापेक्षया बृहद्-महत् तेजो यस्य स तथा // 671 // * 'वरदः" 672 इति / वरं-प्रधानं ददातीति वरदः / दुष्टानां वरं-प्रधानं द्यति खण्डयतीति वा / / 672 / / "वरदाता" 673 इति / वरं-प्रसादं ददातीति वरदाता / 'वरोऽभीष्टे देवतादेर्वरो जामातृशिङ्गयोः // ' इति विश्वः / / 673 / / .."वृद्धिः" 674 इति / वर्धनं-वृद्धिः, तद्धेतुत्वात् / / 674 // 114
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहवयम् "वृद्धिदः" 675 इति / वृद्धिं ददातीति सः / तमसां वृद्धि द्यतिखण्डयतीति वा // 675|| “वरप्रदः" 676 इति / वरा:-प्रकृष्टाः प्रदा:-दानशौण्डाः यस्मात् स तथा // 676 // "वर्चसः" 677 इति / वर्च:-तेजः, तदस्यास्तीति सः, अर्शादिभ्यो मत्वर्थेऽच् / / 677 // "विरूपाक्षः" 678 इति / विरूपाणि-जगद्विलक्षणानि अक्षाणिइन्द्रियाणि यस्य स तथा // 678 / "विरोचनः" 679 इति / विशेषेण रोचयति जगदिति स तथा // 679 / / “वरीयान्" 680 इति / अतिशयेन वरो वरीयान् सर्वोत्कृष्ट इत्यर्थः / / 680 / / "वरेण्यः" 681 इति / सर्वेषां देवानां मध्ये वरेण्यः-श्रेष्ठ इत्यर्थः / / 681 // "वरुणः" 682 इति / वृणोतीति वरुणः, सस्योत्पत्तिहेतुत्वात् / / 682 / / "वर्णाध्यक्षः" 683 इति / वर्णानां-वैश्यशूद्रभेदभिन्नानाम्, अध्यक्ष:अधिकारी / तान् अध्यक्ष्णोति-व्याप्नोतीति वा // 683 // "वरनायकः" 684 इति / वरश्वासौ नायकश्चेति सः, जगतो योग्याधिपतिरित्यर्थः / / 684 // "वरुणेश:" 685 इति / वरुणो नाम दिक्पतिः, तस्येश:-स्वामी / उश्च अरुणश्च वरुणौ, तयोरीश इति वा / तावीशौ यस्येति वा / 'उकारः पाकशासने // ' इत्येकाक्षरकोशोक्तेः / / 685|| "वृत्तिः" 686 इति / वर्तनं-वृत्तिः, तत्कारणत्वात् // 686 / / “वृत्तिधरः" 687 इति / वृत्तिं-मर्यादां धरतीति वृत्तिधरः तब्यवस्थाकारित्वात् // 687|| "वृत्तिचारी" 688 इति / वृत्तिं तत्तद्वर्णोक्तजीविकां चारयति 115
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहवयम् सञ्चारयतीति स तथा // 688 // "वृषाकपिः" 689 इति / वृष-धर्म, आ-समन्तात्, कपति-गच्छतीति स तथा / वृषाकपि:-विष्णुर्वा प्रतिकल्पं तदुत्पादकत्वात् // 689 / / "वृषध्वजः" 690 इति / वृष एव ध्वज:-चिह्नं यस्य स तथा // 690 // "वशानुगः" 691 इति / वशा:-आयत्ताः भक्ताः, ताननुगच्छतीति स तथा, भक्तवश्य इत्यर्थः / वशा:-वशवर्तिनः, अनुगा:-सेवका यस्मादिति वा // 691|| "विशाखः" 692 इति / विविधाः शाखा:-माध्यन्दिनीप्रभृतयो यस्मात् स तथा, वेदशाखाप्रवर्तकत्वात् / विगताः शाखा:-पुत्र-पौत्रादिलक्षणा यस्येति वा, संसारातीतस्वरूपत्वात् / / 692 / / “विश्वः" 693 इति / जगद्रूपत्वात् / / 693|| “विश्वामित्रः" 694 इति / विश्वामित्र:-मुनिविशेष:, ध्यातृध्येययोरभेदोपचारः // 694|| "विश्वात्मा" 695 इति / विश्वा-परिपूर्णा आत्मा-बुद्धिर्यस्य स तथा / 'आत्मा यत्नो धृतिर्बुद्धिः / / ' इत्यमरः / / 695 // "विश्वभावनः" 696 इति / विश्वं भावयति-वर्धयतीति स तथा // 696 / / "विश्वयोनिः" 697 इति / विश्वस्य-संसारस्य योनि:-कारणम् / / 697 // "विश्वजिद्" 698 इति / विश्वं जयतीति स तथा // 698 // "विश्वविद्" 699 इति / विश्वं वेत्तीति विश्ववित्, विश्वविषयकज्ञानवानित्यर्थः / / 699|| “विश्वेश्वरः" 700 इति / विश्वानां-देवानाम्, ईश्वरः / / 700 // // इति . पादसाहश्रीअकब्बरजल्लालदीनसूर्यसहस्रनामाध्यापकश्रीशत्रुञ्जयतीर्थ . . 116
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहवयम् करमोचनाद्यनेकसुकृतविधापकमहोपाध्यायश्रीभानुचन्द्रगणिविरचितायां तच्छिष्याष्टोत्तरशतावधानसाधनप्रमुदितपादशाहश्रीअकबरप्रदत्त खुस्फहमा'ऽ पराभिधानमहोपाध्यायश्रीसिद्धिचन्द्रगणिशोधितायां शेखश्रीअबुलफजलकारितायां चतुश्चत्वारिंशदधिकश्रीसूर्यसहस्रनामटीकायां सप्तमशतविवरणं समाप्तम् / / “विशोकः" 701 इति / विगत: शोक:-मनोऽस्वास्थ्यं यस्मात् सः, . सर्वदानन्दमयत्वात् / / 701 // . “विश्वकर्मा" 702 इति / विश्वमेवं कर्म यस्य स तथा / / 702 / / "विश्वम्भरः" 703 इति / विश्वं बिभर्ति-पोषयतीति विश्वम्भरः // 703 / / "विश्वनिलयः" 704 इति / विश्वमेव निलय:-निवासस्थानं यस्य स तथा। विश्वस्य निलयः-आधारः इति वा, परब्रह्मणो जगदाधारत्वात् // 704 // “विश्वरूपी" 705 इति / विश्वमेव रूपं विद्यते यस्य स तथा, तत्कर्तृत्वेन प्रतीयमानत्वात् / / 705 // “विश्वतापनः" 706 इति / विश्वं तापयतीति स तथा, सर्वेषां तप्तिजनकत्वात् / / 706 // “विश्वतोमुखः" 707 इति / विश्वत:-सर्वत: मुखम्-आभिमुख्यं यस्य स तथा / यत्र कुत्रचिदप्युपास्यमानः सन्मुख एव भवतीत्यर्थः / / 707 / / “विशेषविद्" 708 इति / विशेषा:-प्रतिव्यक्तिनियता असाधारणधर्माः, तान् वेत्तीति सः // 708 // "विष्णुः" 709 इति / व्याप्नोति विश्वमिति विष्णु:, विषेर्व्याप्तिविधायिन: ष्णुप्रत्ययान्तस्य रूपम् // 709 / / “विशिष्टः" 710 इति / स्वारसिकवेदप्रामाण्याभ्युपगन्तारः शिष्टाः, तेषां वेदोपदेशकत्वादयमेव विशिष्टः // 710 // 117
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् "विशिष्टात्मा'' 711 इति / विशिष्टः-अधिकः, आत्मा-बुद्धिर्यस्य स तथा, सर्वविषयकाभ्रान्तिबुद्धिमत्त्वात् / / 711 // "विषादः" 712 इति / विषं-पानीयम् अत्तीति विषादः, ग्रीष्मर्ती जलशोषकत्वात् / 'विषं जले वृक्षभेदे भवेत् क्ष्वेडेऽपि न स्त्रियाम् // ' इति मेदिनिः / विषं-पानीयमादत्त इति वा // 712 / / "काकः" 713 इति / केन-ब्रह्मणा अक्यते-ज्ञायते इति सः, गत्यर्थानां ज्ञानार्थकत्वात् / केन-सुखेन अकति-गच्छतीति वा / क:-यमः, तस्य अकंदुखं यस्मादिति वा। 'क: सूर्य-मित्र-वाथग्नि-ब्रह्मा-ऽऽत्म-यम-केकिषु / प्रकाश-वक्त्रयोश्चापि, कं नीर-सुख-मूर्धसु / ' इति सुधाकलशः // 713 / / "कालः" 714 इति / कायति-क्षिपति सर्वभावानिति कालः, अहोरात्राद्युपाधिकजनकत्वात् / क:-ब्रह्मा, अ:-विष्णुः, आ-महादेवः, तेषां द्वन्द्वः; तान् लाति-अनुगृह्णातीति वा // 714 // “कालानलद्युति:" 715 इति / कालस्य-प्रलयकालस्य, योऽनल:-वह्निः, तद्वद् द्युति:-दीप्तिर्यस्य स तथा। काले-अर्थात् सायंकाले वह्नौ द्युतिर्यस्येति वा / 'श्रीसूर्यः स्वतेजो वह्रौ निधायाऽस्तं याति // ' इति श्रुतेः // 715 / / : "कालहा" 716 इति / काल:-असमये मृत्युः, तं हन्तीति स तथा, अपमृत्युनाशक इत्यर्थः // 716 // “कालचक्रः" 717 इति / काल एव चक्रं-चिहं ज्ञापकं यस्य स तथा, कालानुमेय इत्यर्थः / 'चक्र: कोके पुमांश्चिह्ने, व्रजे सैन्य-रथाङ्गयोः / / ' इति मेदिनिः / / 717|| "कालचक्रप्रवर्तकः"७१८ इति / काला-ऽपकालज्ञानाय यच्चक्रंज्योतिश्चक्रं तस्य प्रवर्तकः, स्वकान्तिप्रदानपूर्वकं तेषां प्रवर्तकत्वात् / / 718 / / 118
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् "कालकर्ता" 719 इति / कालं करोतीति स तथा, अहोरात्रादितत्तदुपाधिजनकत्वात् / कालं-यमं करोतीति वा, तज्जनकत्वात् // 719 // "कालनाशनः" 720 इति / कल्यन्ते-क्षिप्यन्ते विषयादिषु साधवो येनेति कालः, अहङ्कारः / तस्य नाशकः, गुण-गुणिनोरभेदात् / कालं-तमः, तं नाशयतीति वा // 720 // "कालत्रयः" 721 इति / अतीतादिकालत्रयसत्तायोगात् कालत्रयः // 721 // "काम:" 722 इति / कामयतेऽनेनेति कामः, विषयादिलक्षण:; : तत्प्रदातृत्वात् / / 722 / / "कामारिः" 723 इति / कामस्यारि:कामारिः / शम्भुरूपेण .. तद्विनाशकत्वात् / / 723 / / “कामदः" 724 इति / काम-यथाभिलषितं ददातीति कामदः / मुनीनां काम-विषयाभिलाष द्यति-खण्डयतीति वा / / 724 // . "कामचारी" 725 इति / कामेन-स्वेच्छया चरितुं शीलमस्य स तथा, अन्यानपेक्षगतित्वात् // 725|| "कालिकः" 726 इति / कासा-आकाङ्का विद्यते येषां ते काङ्गिणः, विशेषफललिप्सवः / तेषां कं-सुखं यस्मात् स तथा / काङ्याजगदुत्पत्त्यादानलक्षणया वा, दीव्यतीति वा, तेन दीव्यति खनति जयति जितमिति ठक् / / 726 // "कान्ति:" 727 इति / कमनं-कान्ति:, गुण-गुणिनोरभेदोपचारः। क:ब्रह्मा, तस्य अन्ति:-बन्धनं यस्मादिति वा, यन्मायया ब्रह्माऽपि बद्धस्तिष्ठतीत्यर्थः // 727 // "कान्तिप्रदः" 728 इति / कान्तिं-शोभां प्रददातीति स तथा / कान्तिम्अर्थाद् ग्रहाणां प्रकर्षण द्यति-खण्डयतीति वा / / 728 // . . . 119
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् "कार्यम्" 729 इति / क्रियते इति कार्यम्, कार्यकारणयोरभेदात्। 'कार्यः' इति पाठे; केन-सुखेन युत: अर्यः-स्वामीति व्याख्या। 'अर्यः स्वामिवैश्ययोः / / ' इत्यमरः / / 729 // "कारणावहः" 730 इति / कारणं-कारणत्वमावहतीति स तथा, जगदुत्पत्तिहेतुत्ववानित्यर्थः // 730 // “कारुणिकः" 731 इति / निरुपधिपरदुःखप्रहाणेच्छा करुणा, सा विद्यते यस्य स तथा; सर्वभूतेषु दयावानित्यर्थः / / 731 / / "कार्तस्वरः" 732 इति / तत्प्रदातृत्वात् तत्सदृशमण्डलत्वाद् वा। कृतयुगस्यायं कार्तः, एवंविधः सुष्टु-शोभन: अर:-मर्यादा यस्मात् स तथा, सर्वदा कृतयुगसम्बधिमर्यादाप्रवर्तकत्वात्। 'मर्यादायामरं शीघ्र शीघ्रगे पुण्यवद् // इति धरण्युक्तेः // केन-अग्निना आर्ता:-पीडिताः, तेषां स्वर:नामाक्षराणि यस्येति वा // 732 / / "काश्यपेयः" 733 इति / कश्यपस्यापत्यं-काश्यपेयो गरुडः, सकलस्थावर-जङ्गमविषविनाशित्वादभेदोपमायां तन्नामता / काश्यपस्यबौद्धस्य ई:-लक्ष्मी: शून्यवादव्यवस्थापनरूपा, तत्र य:-वहिरिति वा, किञ्चिद् नास्तीति वदर्ता भगवद्दर्शनेन तन्मतव्यवच्छेदो भवतीति तात्पर्यार्थः / कश्यं-मद्यं तं पिबन्तीति काश्यपाः, मद्यपाः; तेषां समूहः काश्यपम् / तस्य ई:-शोभा, तस्या य:-यम इतिं वा, तदुदये तच्छोभानिवृत्तेः / 'यस्तु वह्नौ यमेऽपि च / / ' इत्येकाक्षरकोषाः / काश:-ब्रह्म, तस्येदं काश्यं-ब्रह्मज्ञानम्, तेन पेय इति वा // 733 // " काष्ठा' 734 इति / काष्ठा-दिक् तस्यास्तत्परिस्पन्दजनितत्वात्, अष्टादशनिमेषात्मकालोपाधिजनकत्वाद् वा // 734 // “खम्" 735 इति / खम्-आकाशम्, निराकारत्वाद् व्यापकत्वाद् वा। 120
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् 'ख:' इति पाठे खन्यते तमोऽनेनेति व्याख्या / / 735 // .. / "खतिलक:" 736 इति / खे-आकाशे तिलक इव तिलकः, तच्छोभाकारित्वात् / खे-नभसि तिलका:-अश्वविशेषा यस्येति वा। 'तिलकोऽश्व-द्रुमभेदयोः // ' इत्यनेकार्थः / / 736 // “खद्योतः" 737 इति / खे-नभसि द्योतते-प्रकाशत इति सः / खानइन्द्रियाणि प्रकाशत इति वा // 737 // "खोल्का" 738 इति / खाना-नाशकानाम्, उल्का-सन्तापकारी। 'नाशके इन्द्रिये क्लीबं भवेत् खं तु स्त्रियां खनौ // ' इत्येकाक्षरकोशः / / 738|| "खगः" 739 इति / खे-वियति गच्छतीति खगः // 739 // . "खगसत्तमः" 740 इति / खगाः-ग्रहाः, तेषु सत्तमः / खेन गम्यन्ते इति खगा:-पदार्थाः, तेषु सत्तमः, चक्षुर्विषयकपदार्थानामनित्यत्वेऽपि तद्विषयत्वेऽपि तस्य नित्यत्वात् / / 740 // "धर्मांशु" 741 इति / धर्माः-उष्णा अंशवो यस्येति स तथा // 741 // "घृणी" 742 इति / घृणा-दया विद्यते यस्य स तथा / / 742 / / “घृणिमान्" 743 इति / घृणि:-त्यागः, तद् विद्यते यस्य स तथा। 'घृणिर्भा किरणे त्यागे // ' इति धरण्युक्तेः / 'सहस्रगुणमुत्स्रष्टुमादत्ते हि रसं रविः // ' रघुवंशे इत्युक्तेः // 743 // "कपि:" 744 इति / कं-जलं रश्मिभिः पिबतीति कपिः // 744 / / "गभस्तिमाली" 745 इति / गभस्तय:-किरणाः, तेषां माला-परम्परा, साऽस्यास्तीति स तथा / गभस्तयः-स्वाहाः, तद्वान्; स्वाहा-स्वधाद्याहुतीनां तदायत्तत्वात् / ‘गभस्ति: किरणे सूर्ये ना स्वाहायां च योषिति // ' इति .. मेदिनिः / / 745 // "कुबेरः" 746 इति / कुबेर:-धनदः, तदंशीभूतत्वात् तदभिधेयता / कुः 121
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् पृथ्वी, ब:-वरुणः; ई:-लक्ष्मीः , एतान् राति-गृह्णातीति वा / कुवंचन्द्रविकाशि कमलम्, ईर्ते-कम्पयतीति सः, तदुदयेनैव तत्सकोचात् / / 746 / / “कपिल:" 747 इति / कं-जलं पिबतीति / कपय:-रश्मयः, तान् लातीति सः // 747 // “कपर्दी" 748 इति / कपर्दी-ईश्वरः, तद्रूपत्वात् / / 748 / / "कविः" 749 इति / कवते कौति वा कविः, पण्डित इत्यर्थः / / 749 / / "गोपति:" 750 इति / गो:-स्वर्गस्य पति: गोपतिः, तद्गममनस्य तदधीनत्वात् / / 750 // "कवच:" 751 इति / भक्तानामवननिदानभूतत्वेन कवच इव कवचः / / 751 // "कवची" 752 इति / कवचं-तनुत्राणं तेजोलक्षणम्, तदस्यास्तीति कवची, निरन्तरमच्छेद्याभेद्य इत्यर्थः / / 752 / / "गोविन्दः" 753 इति / गां विन्दतीति गोविन्दः, तदुक्तमन्यत्र 'नष्टां वै धरणीं पूर्वमविंदं वै गुहागताम् / . गोविन्द इति तेनाहं देवैर्वाग्भिरभिष्टुतः // ' इति / . गोवेषात् तु तथा वाणी, तां च विन्दयते भवान् / - गोविन्दस्तु ततो देवो मुनिभिः कथ्यते भवान् / / ' इति // 753 / / "गोमान्" 754 इति / गाव:-लोचनानि ज्ञानमयानि विद्यन्ते यस्य स तथा / गोमान्-स्वर्गवानिति वा / / 754 / / "ज्ञानवान्' 755 इति / ज्ञानं विद्यते यस्य स तथा, जगद्विलक्षणनित्यसविषयकज्ञानवानित्यर्थः / / 755 / / "ज्ञानगम्यः" 756 इति / ज्ञानेनैव गम्यते-ज्ञायते इति सः / 'ज्ञानेनैव तु कैवल्यम् // ' इति पुराणोक्तेः / / 756 / / "ज्ञानशोभन:'" 757 इति / ज्ञानं शोभनं यस्मिन् यस्माद् वा स तथा / / 757 / / 122
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् .. "ज्ञेयः" 758 इति / ज्ञातुं योग्यो ज्ञेयः, श्रुति-स्मृति-पुराणादिभिर्बोर्छ योग्य इत्यर्थः / / 758 // "केयूरी" 759 इति / केयूरम्-आभरणविशेषः, तदस्यास्तीति तथा // 759 / / “कीर्तिः" 760 इति / कीर्तिप्रदातृत्वाद् लोकै: कीर्त्यत इति वा . : कीर्तिः।।७६०॥ “कीर्तिवर्धनः" 761 इति / एकदिग्गामिनी कीर्तिः, तां वर्धयति-वृद्धिं नयतीति स तथा / कीर्तिं वर्धयति-नाशयति अर्थाद् दैत्यानामिति वा // 761 // “कीर्तिकरः" 762 इति / कीर्ति:-विस्तारम् अर्थाजगत: करोतीति स तथा / 'कीर्तिर्यशसि विस्तारे प्रसादे कर्दमे / / ' इत्यनेकार्थः // 762 // "केतुमान्" 763 इति / केतु:-ग्रहविशेषः, सोऽस्यास्तीति केतुमान् / / 763 / / "गगनकेतुः" 764 इति / गगनस्य-आकाशस्य केतुरिव केतुः, .. गगनशोभाकारित्वेन चिह्नरूपत्वेन स्थितत्वात् // 764 // "गगनमणिः" 765 इति / गगने मणिरिव मणिः, तदुद्द्योतकत्वात् / / 765 // "कला" 766 इति / षोडशोऽश: कला शशिनः, तद्वृद्धिकारित्वात् / 'द्विसप्तति: कलाः पुंसां, चतुःषष्टिस्तु योषिताम् / / ' तदुपदेष्टुत्वात् / / 766 // "कल्प:"७६७ इति / कल्पहेतुत्वात् सः // 767 // “कल्पान्तः" 768 इति / कल्पस्य अन्त:-अवसानं यस्मात् स तथा। कल्पस्य अन्त:-निश्चयो यस्मादिति वा / / 768 / / "कल्पान्तकः" 769 इति / कल्पे-युगान्ते अन्तक इव अन्तकः, सकलोच्छेदकारित्वात् // 769 / / कल्पान्तकरण:" 770 इति / कल्पस्य-आचारस्य अन्त:-निश्चयः क्रियतेऽनेनेति सः / मधु-कैटभादिनाशार्थं कल्पान्ते के-जले रणो यस्येति वा // 770 // 123
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ . श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् श्रास "कल्पकरः"७७१ इति / कल्पं-देवलोकं करोतीति सः, भक्तानां तद्गतिहेतुत्वात् / कल्प एव कल्पकः, तत्र र:-तीक्ष्ण इति वा / 'तीक्ष्णे वैश्वानरे कामे रो ध्वनौ / / ' इत्येकाक्षरकोषः // 771 // "कल्पकृद्" 772 इति / कल्पनं कल्प:-प्रपञ्चादि, तत् कृन्ततीति सः, तत्साक्षात्कारानन्तरं तन्निवृत्तेः / / 772 / / "कल्पकर्ता" 773 इति / कल्पान्-दक्षान् करोतीति स तथा / कल्पानां प्रवर्तक इति वा / / 773 // "कल्पतां वरः" 774 इति / कल्पतां-नवीननिर्माणकारिणां मध्ये वर:प्रधान: श्रेष्ठ इति यावत् // 774 // "कलिकालज्ञः" 775 इति / कलिकालं-कलियुगं जानातीति सः / कलि:-नाशः सर्वसंहारलक्षणः, तस्य कालम्-अवसरं जानातीति वा।" इति मेदिनिः // 775 // "कल्याण:" 776 इति / कल्या-सत्यवाचम् अणतीति स तथा, श्रेयोरूपत्वाद् वा / / 776 // "कल्याणकरः" 717 इति / कल्याणं-मङ्गलं भक्तानां करोतीति सः // 777|| "कल्याणकृद्" 778 इति / कल्याणं-शुभम्, अर्थाद् दैत्यानां कृन्ततीति सः // 778 // "कल्पवपुः" 779 इति / कल्पं-नीरोगं वपुर्यस्य स तथा // 779 / / "कल्मषापहः" 780 इति / कल्मषं-पापम्, तदपहन्तीति स तथा / 'भगवान् पापनाशकः / / ' इति प्रसिद्धेः / / 780 // . "कमलाकरबोधनः" 781 इति / कमलानामाकरो बोध्यतेऽनेनेति स तथा। कमलाकरं बोधनं यस्येति वा / / 781 / / - "कमलानन्दः" 782 इति / कमलानां-पद्मानामानन्दो यस्मात् स तथा। 124
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहवयम् कमलाया आनन्दो यस्मादिति वा, विष्णुरूपेण तद्भोक्तृत्वात् / / 782 / / "गुणः" 783 इति / सकलगुणाश्रयत्वेन गुण-गुणिनोरभेदोपचारः। सत्त्वरजस्तमोरूपगुणत्रयात्मक इति वा // 783 // "गन्धवहः" 784 इति / गन्धवह:-वायु:, तद्वदिव सर्वत्राप्रतिबद्धत्वात् . // 784 // "कुण्डली' 785 इति / कुण्डलं-कुण्डलाकृतिः, प्रस्तावान्मण्डलं लक्ष्यते, तद्वान् / कुण्डलम्-आभरणम्, तदस्यास्तीति वा केयूरवान् . मकरकुण्डलवानिति ध्येयरूपत्वात् / कुण्डली-सर्पः, शेषरूपेण वसुधाधारकत्वात् / / 785 // 'गणपतिः" 786 इति / गणानां नन्द्यादीनां पति:-स्वामी // 786 / / "कञ्चुकी" 787 इति / कञ्चुकं-वर्म; तदस्यास्तीति स तथा; .. सन्देहविनाशार्थं सर्वदा कवचोपयुक्तत्वात् / / 787 / / "गुणवान्" 788 इति / गुणा:-शौर्यादयः, ते सन्त्यस्मिन्निति स तथा // 788 // "गणेशः" 789 इति / गण:-समूहः, अर्था देवानाम्, तस्य ईश:-स्वामी / गणानाम्-अर्थाद् दैत्यगणानाम् ई-लक्ष्मी श्यतीति वा / / 789 / / "गणेश्वरः" 790 इति / गण:-प्रथमः, अर्थाद् ब्रह्मा; तस्येश्वरस्तस्य तदुत्पाद्यत्वात् / 'गण: प्रथम-संख्ययोः // ' इत्यनेकार्थः / / 790 // 'गणनायकः" 791 इति / गण:-ज्योतिःशास्त्रव्यवहारः, तत्र नायक:प्रभुः समर्थ इति यावत्, तत्प्रणेतृत्वात् / / 791 / / "गुरुः" 792 इति / हिताऽहितोपदेशकत्वात् / / 792 / / "गृहदः" 793 इति / गृहं-स्थानं स्वर्गलक्षणं भक्तानां ददातीति सः // 793 / / "ग्रहपतिः" 794 इति / ग्रहाणां पति:-पालयिता, तेषां हीनतेजसां 125
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् स्वतेजोभिरुपबृंहणकारित्वात् / / 794 / / "ग्रहपुषः'' 795 इति / ग्रहान्-सोमप्रमुखान् पुष्णातीति स तथा // 795 / / "ग्रहेश:" 796 इति / ग्रहाणाम् ई-लक्ष्मी श्यति-खण्डयतीति सः, तदुदये तच्छोभानिवृत्तेः / ग्रहाः प्रवरा ईशा यस्मादिति वा / / 796 / / "ग्रहेश्वरः" 797 इति / ग्रहाणां मध्ये ईश्वर:-प्रधानः, सर्वोत्कृष्टत्वात् / / 797|| "ग्रहनाथ:" 798 इति / ग्रहै थ्यते-प्रार्थ्यत इति स तथा / / 798 // "ग्रह-नक्षत्रमण्डनः" 799 इति / ग्रहाश्च नक्षत्राणि च तानि मण्ड्यन्तेभूष्यन्तेऽनेनेति स तथा // 799 / / // इति पादसाहश्रीअकब्बरजल्लालदीनसूर्यसहस्रनामाध्यापकश्रीशत्रुञ्जयतीर्थकरमोचनाद्यनेकसुकृतविधापकमहोपाध्यायश्रीभानुचन्द्रगणिविरचितायां तच्छिष्याष्टोत्तरशतावधानसाधनप्रमुदितपादशाहश्रीअकब्बरप्रदत्त खुस्फहमा'ऽ पराभिधानमहोपाध्यायश्रीसिद्धिचन्द्रगणिशोधितायां शेखश्रीअबुलफजलकारितायां चतुश्चत्वारिंशदधिकश्रीसूर्यसहस्रनामटीकायामष्टमशतविवरणं समाप्तम् / / "क्रियाहेतुः" 801 इति / क्रिया:-कर्तव्यरूपाः, तासां हेतु:-कारणम्, वेदोक्तयाग-होमादिक्रियाप्रवर्तकत्वात् / / 801 // "क्रियावान्' 802 इति / क्रिया-अवधानम्, तद्वान्; जगद्रक्षणविषये सावधान इत्यर्थः / “क्रिया रूपापवेष्टयोः / आरम्भ-नि:कृतौ पूजा-ऽवधानवसु-कर्मसु / ' इति मेदिनिकारः // 802 / / "गरीयान्" 803 इति / अतिशयेन गुरु: गरीयान्, सर्वदेवेभ्यो विशिष्ट इत्यर्थः / / 803 / / "किरीटी" 804 इति / किरीटं-मुकुटम्, तदस्यास्तीति किरीटी / केयूरवान् मकरकुण्डलवान् किरीटी इत्याकारेण ध्येयरूपत्वात् / / 804 // ___126
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् "कर्मसाक्षी' 805 इति / कर्मणां-शुभाऽशुभकर्मणां साक्षीव साक्षी,. . तद्रष्टेत्यर्थः / / 805|| "करणम्" 806 इति / क्रियतेऽनेनेति शुभा-ऽशुभकर्मेति तत् तथा। वाडवाग्निरिति वा, जलशोषकत्वात्। 'करणं हेतु-कर्मणोः / वाडवाग्नौ हस्तलेपे // इति मेदिनिकारः / केन-सुखेन मुक्तो रण:-शब्दो यस्येति वा / / 806 // "किरणः" 807 इति / किरति तमः इति किरण:, गुणगुणिनोरभेदोपचारः // 807 // . “कर्णसूः" 808 इति / कर्ण्यते-आकर्ण्यते धर्मार्थिभिरिति कर्णः, वेदः / तं सूते-करोतीति सः // 808 // "कृष्णवासाः" 809 इति / कृष्णम्-अर्थात्तद्वर्णमाकाशम्, वास:-वस्त्रं यस्य स तथा / राम इति वा, तदंशत्वेन तद्रूपत्वात् / / 809|| "कृष्णवा" 810 इति / कृष्णवर्मा-अग्निः, तत्स्वरूपत्वात् / कृष्ण:व्याप्त: तस्य वर्त्म-मार्गो यस्मादिति वा // 810 // "कृतम्" 811 इति / कृतं-सत्ययुगम्, तत्प्रवर्तकत्वात् तथा / / 811 / "कर्ता" 812 इति / करणशीलः कर्ता, परानपेक्षकर्तृत्वात् / / 812 / / 'कृताहारः" 813 इति / कृत: प्रलयसमये विश्वस्य आहार:-हरणं येन स तथा // 813 // “कृतान्तसूः" 814 इति / कृतान्तं-सिद्धान्तं सूते इति सः, सर्वसिद्धान्तप्रणेतृत्वात् / कृतान्तं यममिति वा, तज्जनकत्वात् / 'कृतान्तो यम-सिद्धान्तदैवा-ऽकुशलकर्मसु / ' इत्यमरः / / 814 / / "कृतात्मा" 815 इति / कृताः-निष्पादिताः, आत्मान:-जीवा येनेति स तथा / / 815 // “कृतातिथ्य:" 816 इति / कृत आ-समन्तात् तिथ्य:-तिथिव्यवहारो येन 127
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् स तथा / सोमस्य स्वकलाप्रदानेन कृतः प्रतिपदादिव्यवहार इत्यर्थः / / 816 / / “कृतपति:" 817 इति / कृतं-कर्म तस्य पति:-स्वामी, तत्फलजनकत्वात् / कृतयुगस्य पतिर्वा, तत्प्रवर्तकत्वात् / कृता पतयो येनेति वा / / 817|| "कृतविश्वः" 818 इति / कृतं विश्वं-जगद् येन स तथा, सृष्टिकर्तृत्वात् / कृता विश्वा:-देवा येनेति वा / / 818|| "कृती" 819 इति / कृतमस्यास्तीति कृती, सर्वविलक्षणजगनिर्माणकुशल इत्यर्थः / / 819 / / "कृतकृत्यः" 820 इति / कृतं कृत्यं येनेति सः, अवाप्तसकलकामत्वेन कर्तव्यतारहितः / / 820 // “कृतमङ्गलः" 821 इति / कृतानि मङ्गलानि यस्मै येनेति स तथा / कृतो मङ्गल:-कुजो येनेति वा / / 821 // “कृतिनांवरः" 822 इति / कृतिनां-प्रेक्षावतां वरः-श्रेष्ठो मुख्य इति यावत् / / 822 // "क्षान्ति:" 823 इति / शान्ति:-क्षमा, तद्गुणयोगात् / क्षान्तिः, तेजसां हि न वय: समीक्ष्यते इति वत् // 823 // "क्षुधाज:" 824 इति / क्षुधां-विषयवासनाम्, अजति-क्षिपतीति स तथा ||824 // "क्षेम:" 825 इति / क्षीयते क्लेशोऽनेनेति सः // 825 // "क्षेमस्थितिप्रियः" 826 इति / क्षेमा-मङ्गलकारिणी या स्थिति: सा प्रिया यस्य स तथा / क्षेम: (मं)-मर्यादा, तस्यां स्थितिर्येषाम्, ते प्रिया यस्येति वा / 'मर्यादा-शुभयोः क्षेमम् // ' इति विश्वः // 826 / / "क्षमा" 827 इति / अपराधिष्वपि क्षमावानित्यर्थः / / 827 // "कश्मलापहः'' 828 इति / कश्मलं-मालिन्यम्, तदपहन्तीति तथा / / 828 // . 128
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् "गतिमान्" 829 इति / गतिः-ज्ञानम्, तद्वान्; सर्वविषयकज्ञानवानित्यर्थः / मङ्गलारिभ्य: शीघ्रगतिमत्वाद् वा / / 829 // “लोहिताङ्गः" 830 इति / लोहितमङ्गं यस्य स तथा / उदयाऽस्तमनयोस्तथाप्रतिभासमानत्वात् / लोहिताङ्गः-मङ्गलः, तत्कारणत्वाद् वा। 'आरो वक्रो लोहिताङ्गो मङ्गलोऽङ्गारकः कुजः // ' इति हैमः / / "लोकाध्यक्षः" 831 इति / लोकान् अध्यक्ष्णोति-व्याप्नोतीति स तथा। लोकानामध्यक्षः, तद्रक्षायै नियुक्त इति वा / / 831 // "लोका-ऽलोकनमस्कृत:" 832 इति / लोका:-संसारान्तर्वर्तिनो जनाः, तब्यतिरिक्ता:-अलोकास्तैर्नमस्कृत:-प्रणतिविषयीकृत इत्यर्थः / लोकः-ज्ञानं तेनालोको येषां ते लोकालोकाः, परमयोगिनः / तैर्नमस्कृत इति वा / / 832 // "लोकसाक्षी" 833 इति / लोकानामन्तर्यामित्वेन तत्कृतकर्मणां साक्षीप्रतिभूः / / 833 // "लोकबन्धुः" 834 इति / लोकानां बन्धुरिव बन्धुः, परमोपकारकारित्वात् / / 834 // "लोकवत्सलः" 835 इति / लोकानां वत्सलः-हितकारी // 835 / / "लोकेश:" 836 इति / लोका:-चतुर्दश, तेषामीश:-स्वामी / / 836 / / "लोककरः" 837 इति / लोकं-जगत् करोतीति सः / / 837 / / "लोकनाथ:" 838 इति / लोकै थ्यते-याच्यतेऽभीष्टमिति सः / लोकस्य नाथा यस्मादिति वा / / 838 // "लोकत्रयाशयः" 839 इति / लोकत्रये आशय:-अन्तकरणं यस्य स तथा / लोकत्रितयरक्षायां दत्तमानसः / लोकत्रयस्याश्रयो वा, कल्पान्ते सर्वेषां तत्रावस्थितेः / 'आशयः स्यादभिप्रायेऽप्याश्रये पनसद्रुमे।' इति मेदिनिः / / 839 / / "लय:" 840 इति / लीयते कल्पान्तावस्थायां जगदस्मिनिति सः // 840 // 129
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहवयम् "मास:" 841 इति / सूर्यपरिस्पन्दजनित: कालविशेषो मासः, तत्प्रवर्तकत्वात् / / 841|| "मांनिदामा" 842 इति / मानं विद्यते यस्य तन्मानि, एवंविधं दाम यस्य स तथा, शोभनस्रगित्यर्थः / मानं विद्यते येषां ते मानिन:-दैत्याः, तान् द्यन्तिखण्डयन्ति ये ते मानिदाः, सुराः / तेषां मां-लक्ष्मी आनयतिप्राणयतीति वा / / 842 // "मान्धाता" 843 इति / मान्धाता-राजा तत्कारणत्वात् / / 843 / / "मानी" 844 इति / मानं-पूजाविशेषो विद्यते यस्य स तथा / / 844 // "मारुत:" 845 इति / मया-लक्ष्म्या रुत:-अनेकैः प्रकारैः स्तुतः // 845 / / "मार्तण्डः" 846 इति / मृतमण्डं जीवयतीति सः, स्वतेजसा ब्रह्माण्डमनुप्रविश्य तदुपबृंहणात् / / 846 // . "माता" 847 इति / मननशीलो माता, जनयित्री वा; जगनिवासजठरत्वात् पोषकत्वाद् वा // 847 // "मातरः" 848 इति / मया-लक्ष्म्या दरिद्रोपद्रुतान् जनान् तारयतीति स: // 848 // "महास्वेताप्रियः" 849 इति / महास्वे नाम्नी नाडी, तस्याः प्रिय:तदधीशः / ‘महास्वेताया नाड्या: श्रीसूर्यः स्वामी / / ' इति योगशास्त्रे प्रतिपादितत्वात् / औषधिविशेषो वा, तस्याः प्रियः / 'आदित्यवारोद्धृतमहास्वेतामूलस्य बहुषु कार्येषूपयोगः // ' इति रुद्रयामलादौ . कथितत्वात् / / 849 // "महाबाहुः" 850 इति / महान्तो बाहवो यस्मात् स तथा // 850 // "महाबुद्धिः" 851 इति / महती-सकलपदार्थावभासिनी बुद्धिर्यस्य यस्माद्वा सं तथा // 851 // 130
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहवयम् "महाबलः" 852 इति / बलिनामपि बलप्रदातृत्वान्महाबलः / महद् बलं यस्मादिति वा / / 852 // "महायोगी" 853 इति / महान्-अनिर्वचनीयस्वरूपो योग:-मनो-वाक्कायनिरोधलक्षणो विद्यते यस्य स तथा // 853 / / "महायशाः" 854 इति / महद्-इयत्तावच्छिन्नपरिमाणरहितं यशो यस्य स तथा // 854 // "महावैद्यः" 855 इति / महांश्वासौ वैद्यश्च सः, बाह्याऽऽभ्यन्तररोगोपशामकत्वात् / / 856 / / "महावीर्यः" 856 इति / महद् वीर्य-पराक्रमो यस्य स तथा // 856 / / "महावराहः" 857 इति / महांश्चासौ वराहश्चेति स तथा; वसुंधरोद्धरणक्षमत्वात् / / 857|| "महावृत्तिः" 858 इति / महती वृत्ति:-जीवनोपायो यस्मात् स तथा।।८५८॥ "महाकारुणिकोत्तमः" 859 इति / महान्तश्च ते कारुणिकाश्च महाकारुणिकाः, तेषु उत्तमः-प्रशस्यः / / 859 / / "महामाय:" 860 इति / महती माया यस्य स तथा। महत्या मया-लक्ष्म्या अयते-उपजीव्यते इति वा / / 860 // “महामन्त्रः" 861 इति / महांश्वासौ मन्त्रश्चेति स:, गायित्र्यादिमन्त्रोपदेशकत्वात् / महेषु-उत्सवेषु आमन्त्रयत इति वा / 'महश्चोत्सव-तेजसोः / / ' इत्यमरः / सर्वत्र आत्महत: समानाधिकरणजातीययोरिति टेरात्वम् // 861 / / "महान्' 861 इति / मह्यते-पूज्यते सर्वैरिति महान्, सर्वोत्तम इति वा // 861 // "महारथः" 862 इति / महान्-सर्वत्राऽस्खलितगती रथ:-यानं यस्य स तथा // 862 // 131
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् "महाशक्तिः". 863 इति / महती शक्ति:-सामर्थ्यं जगद्रक्षणविषयकमस्येति स तथा / / 863 // "महाशनिः" 864 इति / महांश्चासौ अशनिश्चेति सः, दुष्टानां वज्रतुल्यत्वात् / / 864 // "महातेजाः" 865 इति / महत् तेजो यस्य स तथा / यदुक्तमन्यत्र . 'तेजस्विनो यदीयेन, तेजसा पावकादयः / तत्तेजो महदस्येति, महातेजाः प्रकीर्तितः // ' इति / / 865|| "महात्मा" 866 इति / महान्-सर्वव्यापक आत्मा-स्वरूपं यस्य स तथा // 866 / / "मुहूर्त:" 867 इति / मुहूर्तादिकालोपाधिनिर्मातृत्वात् तन्नामता / / 867 / / "महोत्साहः" 868 इति / महान् उत्साह:-आत्मगुणविशेषो यस्य स तथा, जगदुत्पत्ति-स्थिंति-लयार्थमुद्युक्तत्वात् / / 868|| "महेच्छः" 869 इति / महती-जगनिर्माणलक्षणा इच्छा यस्य स तथा // 869|| “महेन्द्रः" 870 इति / महांश्वासाविन्द्रश्चेति सः, सकलसुरेन्द्रादिभिः पूज्यत्वात् / / 870 // : “महेश्वरः" 871 इति / महांश्चासौ ईश्वरश्चेति सः, अचिन्त्या नन्तैश्वर्ययुक्तत्वात् / / 871 // ... “मिहिरः" 872 इति / मिहति-सिञ्चति स्वतेजोभिर्जगदिति सः / * अतिदयावानिति वा / 'मिहिरो भास्करेऽपि स्यान्मिहिरोऽतिदयावति // ' इति विश्वः / / 872 // "महित:" 873 इति / महित:-पूजितः // 873 // ..."महत्तरः" 874 इति / अतिशयेन महान् महत्तरः, सर्वाधिकते 132
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् जोमयत्वात् / / 874 // "मधुसूदनः" 875 इति / मधो:-दैत्यस्य सूदन:-विनाशकः, कृष्णरूपेण तन्नाशकत्वात् / मधुसूः-पुष्पम्, तस्य उ:-विशेषेण दन:-विकाशो यस्मादिति वा / 'उर्विशेषेऽनुकम्पायाम् // ' इत्युक्तेः / ‘दनुर्दैत्यप्रभेदे स्यात् प्रकाशे स्याद् दनः पुमान् // ' इति मेदिनिः / 875 // "मोक्षः" 876 इति / तत्प्रदातृत्वात् तन्नामता / / 876 / / "मोक्षाधारः" 877 इति / मोक्षम् आ समन्ताद् भक्तानां धारयतिप्रापयतीति स तथा // 877 // “मोक्षहेतुः" 878 इति / संसारपाशान्मोचनं मोक्षः, तस्य हेतु:-कारणं तद्, मोक्षस्य तद्धेतुकत्वात् / / 878 / / "मोक्षदायकः" 879 इति / मोक्षं-मुक्तिं दापयतीति सः / / 879 // "मोक्षद्वारम्' 880 इति / सकलकर्मणां क्षय:-मोक्षा, तस्य द्वारमिव द्वारम्, तत्प्राप्तौ निदानीभूतत्वात् / / 880 // "मौनी" 881 इति / अधार्मिकेषु धर्मानुपदेश:-मौनम्, तद्वान् / / 881 // "मेधा" 882 इति / शब्दा-ऽर्थयोर्धारणवती धीर्मेधा, तदुपायीभूतत्वात् तन्नामता // 882 // "मेधावी" 883 इति / पूर्वोक्ता मेधा विद्यते यस्य स तथा / / 883 / / 'मेध्यः" 884 इति / मेध्य:-पवित्रः / यदुक्तमन्यत्र'यद् भानुभिर्भूमिराप: शोध्यन्तेऽमेध्यगा अपि।। सर्वेभ्योऽप्यधिको मेध्य: श्रीसूर्य इति गीयते / / ' इति ब्रह्मपुराणोक्तेः / / 884|| "मेधिकः" 885 इति / मेधया-पूर्वोक्तया दीव्यतीति मेधिकः / मा- . लक्ष्मीः, इ:-कामः, तयोः धिः-समूहः, तस्मात् कं-सुखं यस्येति वा। 'धिर्धिक्कारे समूहे स्यात्, स्त्रियां धी: स्मरणे मतौ // ' इति धरणिः // 885 / / 133
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् "मेरुमेयः" 886 इति / मेरुणा मीयते, अर्थाद् द्वीपान्तर्गमनं यस्य स तथा / / 886 // "मुकुटी" 887 इति / मुकुटं-शिरोभूषणम्, तदस्यास्तीति सः / मु:मुक्तिः, तस्याः कुट:-वासः, तद्वानिति वा / 'स्त्रियां मुर्मोक्षणे मोक्षः॥' इति मेदिनिः / 'वासः कुटो द्वयोः शाला // ' इत्यमरः / / 887 // "मनुः" 888 इति / मन्यते इति मनुः, कालविशेषः; तज्जनकत्वात् / / 888 // "मुनिः".८८९ इति / मननशील:-मुनिः, सर्वविषयकभावनावानित्यर्थः // 889 // “मन्दारः" 890 इति / मन्दन्ते-मोदन्ते देवा अनेनेति मन्दारः, पारिजातकः / नभस: शोभाकारित्वेन तत्प्रतिम इत्यर्थः / मन्देषु-पापिषु तदुच्छेदकारि अरं-चक्रं यस्येति वा / / 890 // . “मन्देहक्षेपण:" 891 इति / मन्देहा:-राक्षसाः क्षिप्यन्तेऽनेनेति स तथा // 891 // "मनोहरः" 892 इति / मन:-चित्तं हरतीति मनोहरः, रुचिराकारधारित्वात् / / 892 // . "मनोहररूप:" 893 इति / मनोहरं-चित्ताहादजनकं रूपं यस्मात् स तथा / / 893 / / "मङ्गलम्' 894 इति / मङ्गलं-शुभकर्म, तन्मयत्वात् / / 894 // . “मङ्गलालयः" 895 इति / मङ्गलस्य-अङ्गारकस्य, आलय:-स्थानं. यस्मात् स तथा। प्रथमत: श्रीसूर्यादङ्गारको मेषं वृश्चिकं राशिद्वयं प्राप्तवानिति प्रसिद्धेः / / 895 // . "मङ्गलवान्" 896 इति / मङ्गलानि विद्यन्ते यस्य यस्मिन् वा स तथा / / 896 / / "मङ्गली" 897 इति / प्रतिदिनमुदयो मङ्गम्, तदस्यास्तीति स तथा // 897|| 134
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् "मङ्गलकर्ता" 898 इति / मङ्गलानि-श्रेयांसि भक्तानां करोति- .. निष्पादयतीति स तथा / / 898 // “मन्त्रः" 899 इति / मन्त्रयतीति मन्त्रः, नास्तिकैरननुभूतस्वरूपः // 899 / / / / इति पादसाहश्रीअकब्बरसूर्यसहस्रनामाध्यापकश्रीशत्रुञ्जयतीर्थकरमोचनाद्यनेकसुकृतविधापकमहोपाध्यायश्रीभानुचन्द्रगणिविरचितायां तच्छिष्याष्टोत्तरशतावधानसाधनप्रमुदितपादशाहश्रीअकब्बरप्रदत्त खुस्फहमा'ऽपराभिधानमहोपाध्यायश्रीसिद्धिचन्द्रगणिशोधितायां शेखश्रीअबुलफजलकारितायां / चतुश्चत्वारिंशदधिकश्रीसूर्यसहस्रनामटीकायां नवमशतविवरणं समाप्तम् / / "मन्त्रमूर्तिः" 901 इति / मन्त्रा:-वेदमन्त्राः, तन्मयी मूर्तिर्यस्य स तथा। 'मन्त्रमयी देवता // ' इति मीमांसकोक्तेः // 901 // "मरीचिमाली" 902 इति / मरीचिभिर्मालते-शोभते इत्येवंशीलो मरीचिमाली / मरीचीनां मया-शोभया लीयतेऽस्मिन्निति वा // 902 / / "मृत्युः" 903 इति / म्रियतेऽनेनेति मृत्यु:, रुद्ररूपेण संहारकत्वात् / / 903 // "मरुतामीश्वरेश्वरः" 904 इति / मरुतामीश्वराः-इन्द्राः, तेषामपीश्वरः // 904|| "मरुतांपति:" 905 इति / मरुतां-सर्वगायित्रीमन्त्राणां पति:-अधिष्ठाता। 'मरुद् देवे समीरे ना गायित्री-ग्रन्थि-पर्णयोः // ' इति मेदिनिः॥ मिष्टाचारः" 906 इति / मिष्ट:-शुभफलप्रद आचारो यस्य स तथा // 906 // “मति:" 907 इति / मननं-मतिः, तत्प्रदातृत्वात् तन्नामता / / 907|| "मतिमान्" 908 इति / मति:-अनिर्वचनीया धीविद्यते यस्य यस्मिन् वा, स तथा / / 908 // "नाकारः" 909 इति / न विद्यते आकारो यस्य स तथा, नाकारादित्वाद् अनभावः, निरंशत्वाद् / / 909 // 135
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहवयम् "नाकपालिः'' 910 इति / नाकस्य-स्वर्गस्य पालिरिव पालि:, तन्मर्यादीभूतत्वात् / नाकं पान्तीति नाकपाः, इन्द्राः / तेषाम् आलि:-सेतुः। 'अलिः सुरा पुष्पलिहोः पुंस्यालिविंशदाशये। स्त्रियां त्रिषु वयस्यायां सेतौ पक्षे च कीर्तितः // ' इति मेदिनिः / / 910 // “नागराड्" 911 इति / नागा:-पातालवासिनो देवाः, तेषां राट्-राजा। नागा:-तोयदा राजन्ते येनेति वा। "नाग:पुं नाग-मातङ्ग-क्रूराचारिषु तोयदे // " इति मेदिनिकारः // 911 // "नारायण:" 912 इति / नारा:-आपो भूतानि वा, तान् अयते इति सः। यदुक्तमन्यत्र'आपो नारा इति प्रोक्ता आपो वै नरसूनवः / तापदस्यायनं प्रोक्तं तेन नारायणः स्मृतः॥' इति // 912 / / "नाथ:" 913 इति / नाथ्यते-याच्यते लोकैरिति सः / सर्वेश्वर इति वा // 913 // "नभः" 914 इति / नभ्यतीति नभः, आकाशम: अनन्तत्वाद् तदभिधेयता / तद्वद् व्यापक इति वा // 914 // "नभस्वान्' 915 इति / नभस्वान्-वायु:, प्राणरूपत्वेन सकलप्राणिषु वर्तमानत्वात् / / 915 // "नभोविगाहनः" 916 इति / नभ:-आकाशं विगाह्यतेऽनेनेति सः // 916 / / "नभ:केतनः" 917 इति / नभ:-आकाशम् तदेव केतनं-गृहं यस्य स तथा, सर्वदा तत्रावस्थितिकारित्वात् / / 917|| "नूतनः" 918. इति / नूतन:-नवः, प्रतिदिनमुदयशालित्वात्, जरसाऽनभिभूतत्वाद् वा // 918 // ''नोत्तरः" 919 इति / उत्-प्राबल्येन तरति संसारमिति उत्तरः, गुरुः / न 136
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् विद्यते यस्य स तथा, सर्वेषामयमेव गुरुरित्यर्थः / / 919 // . .. “नयः" 920 इति / नयति-प्रापयति, अर्थान्मुक्तिमिति स तथा / नीतिप्रवर्तकत्वाद् वा / / 920 // "नैकरूप:" 921 इति / न विद्यते एकं रूपं यस्य स तथा, अनन्तरूपत्वात् // 921 // "नैकरूपात्मा" 922 इति / न विद्यन्ते एकरूपा आत्मानः-स्वभावा यस्य स तथा, अनेकस्वभावत्वात् / / 922 / / "नीलकण्ठः" 923 इति / नील: कण्ठो यस्य सः नीलकण्ठः, ईश्वरः; एकमूर्तित्वात् / 'एकमूर्तिस्त्रयो देवाः // ' इत्युक्तेः // 923 / / "नीललोहितः” 924 इति / नीलश्चासौ लोहितश्चेति कर्मधारयः, अनेकवर्णोपेतत्वात् / 'श्वेत: कृष्णस्तथा रक्तः सृष्टि-स्थित्यन्तयोगतः // ' इत्युक्तेः / / 924 // "नेता" 925 इति / नयति शुभमार्गे जनानिति नेता // 925|| "नियतात्मा" 926 इति / नियत:-संयतः, आत्मा-अन्त:करणं यस्य स तथा // 926 / / “निकेतनः" 927 इति / निकेतनं-गृहम्, सर्वेषामाश्रयभूत इत्यर्थः / निकेत्यते-निमन्त्र्यते यज्ञेष्वसाविति वा // 927|| “निक्षुभापति:" 928 इति / निर्गता शुभ येषां ते निक्षुभाः, नि:परिग्रहाः। तेषाम् आ-समन्ताद्भावेन पति:-स्वामी / 'शुभ् सञ्चने' इत्यस्य धातोः क्विबन्तस्य रूपम् / / 928|| "नन्दिवर्धनः" 929 इति / सर्वाभिरुपपत्तिभिः समृद्धिः-नन्दिः, तद्वर्धन:तत्पूरकः / / 929 / / "नन्दनः" 930 इति / नन्दयति-आनन्दयति सर्वान् भक्तान् इति स तथा 137
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् ||930 // “नरः" 931 इति / 'न रयतीति नरः प्रोक्तः परमात्मा सनातनः / / ' इति व्यासोक्तेः / स्वस्थानप्रापक इत्यर्थः / नं-ज्ञानं राति-ददातीति वा // 931|| "निराकुल:'" 932 इति / निर्गत: आ-समन्तात् कुल:-बन्धनं यस्मात् सः // 932 // "निरहङ्कारः" 933 इति / निर्गतोऽहङ्कारो यस्मात् स तथा, स्वप्रतिमाभावात् / / 933 / / "निर्बन्धः" 934 इति / निर्गतो बन्ध:-बन्धनं यस्मात् स तथा // 934 // “निर्गुण:" 935 इति / निर्गता गुणा:-सत्त्वरजस्तमांसि यस्मात् स तथा // 935|| "निरञ्जनः" 936 इति / निर्गतमञ्जनम्-उपाधिरूपं यस्मात् स तथा // 936 // “निर्णयः" 937 इति / नि:-निश्चयेन नीयते-प्राप्यते जनैरिति सः निर्णयः, निश्चयः; तद्रूप इति वा / / 937 // “नित्यः" 938 इति / नियतं भावः-नित्य:, त्रैकालिकसत्तावान् इत्यर्थः // 938 // . “नित्योदित:" 939 इति / नित्यं-प्रतिदिनमुदितः, अन्यग्रहवन्न कदाचिदप्यस्ताभिलाषीत्यर्थः / / 939 / / * “नित्यगामी' 940 इति / नित्यं-सर्वदा गन्तुं शीलमस्येति स तथा / / 940 // . “नित्यरथः" 941 इति / नित्य:-अकृत्रिमो रथ:-यानं स्वरूपं वा यस्य स तथा / ‘स्वरूपे स्यन्दने रथे // ' इति मेदिनिः / / 941 // "राजा" 942 इति / राजते-दीप्यते इति राजा, चतुर्णामाश्रमाणां तत्तत्कर्मप्रवर्तकत्वेन तदधिपतिरित्यर्थः / / 942 / / 138
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहवयम् “राज्ञीप्रियः" 943 इति / राज्ञी-चन्द्रस्य स्त्री, तस्याः प्रिय:-इष्टः; स्वपत्युः पुष्टिकारित्वात् / राज्ञी-औषधी, सा प्रिया यस्येति वा / 'आदित्यदिने राज्ञीपत्रैः सूर्ये पूजिते सर्वाणि कार्याणि सिध्यन्ति // ' इति यामलादौ कथितत्वात् / / 943 // “राज्ञीपतिः" 944 इति / इडासुषुष्मणान्तश्चारिणी राज्ञी नाडी, तदधीश इति योगशास्त्रादावुक्तत्वात् / / 944 // . "ऋद्धिः" 945 इति / अर्धनम् ऋद्धिः, महासम्पत्स्वरूपत्वात् // 945 // "रुद्रः" 946 इति / रोदयति संहारकाले प्रजामिति रुद्रः / / 946 / / "रजः" 947 इति / रज्यते-अनुरज्यतेऽस्मिन् जन इति स तथा / सृष्टिसमये रजोगुणात्मकत्वाद् वा / / 947 // "रुचिप्रदः" 948 इति / रुचि:-धर्माभिलाषः, तं प्रददातीति सः // 948 // "रवि:" 949 इति / रूयते-स्तूयते लोकैरिति सः // 949 / / "रोचिष्णुः" 950 इति / रोचनशीलो रोचिष्णु:, निरन्तरं सर्वेषां रुच्यमानत्वात् / / 950 // "रोगहा" 951 इति / रोगं हन्तीति रोगहा, सर्वामयोच्छेदककत्वात् / / 951 // "रेणुः" 952 इति / रीयते-क्षीप्यते हिममिति रेणुः, त्रसरेणुरिति वा; सर्वस्यापि कार्यजातस्यादिभूतत्वात् / / 952 // "रेणवः" 953 इति / र:-वह्निः, ई-काम:, ताभ्यां नव:-स्तवो यस्य स तथा / / 953 // "रेवन्तः" 954 इति / रेवन्त:-सूर्यपुत्रः, अश्वानामधिष्ठाता देव:, तज्जनकत्वात् तथा // 954 // "हृषीकेशः" 955 इति / हृषीकाणाम्-इन्द्रियाणाम्, ईश:-स्वामी / अथवेन्द्रियाणि वशे यस्य वर्तते स परमात्मा हृषीकेशः / जगत्प्रीतिकरा: हृष्टाः 139
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् केशा:-रश्मयो यस्येति वा / तथा चोक्तम् 'सूर्याचन्द्रमसोः शस्वदंशुभिः केशसंज्ञितैः / बोधयन् स्थापयंश्चैव जगदुत्तिष्ठते पृथक् / / बोधनात् स्थापनाच्चैव जगतो हर्षणं भवेत् / अग्नीषोमकृतैरेवं कर्मभिः पाण्डुनन्दनः / / हृषीकेशोऽहमीशानो वरदो लोकभावनः // ' इति // 955 / / "रक्षोघ्नः'' 956 इति / रक्षसो जातुघानान् हन्तीति स तया, यज्ञलोपकारिराक्षसनाशक इत्यर्थः / / 956 / / "रक्ताङ्गः" 957 इति / रक्तं-रक्तवर्णम्, अङ्गम्-मण्डलमधिष्ठानं यस्य स तथा, उदया-ऽस्तमनयोस्तथा दर्शनात् // 957|| "रश्मिमाली" 958 इति / पञ्च भूतानि, षट् ज्ञानेन्द्रियाणि, पञ्च कर्मेन्द्रियाणि, एतानि जगदुत्पत्तौ रश्मिभूतानि, तेषां माला-परम्परा, साऽस्यास्तीति तथा // 958|| "ऋतुः" 959 इति / इयर्तीति ऋतुः, तत्प्रवर्तकत्वात् / / 959 / "रथाधीशः" 960 इति / रथा:-अवयवाः, तेषामीशः, प्राणिनामवयवनिर्मातेत्यर्थः / रथोऽप्यवयवे पुमान् // ' इति मेदिनिः / / 960 // "रथाध्यक्षः" 961 इति / शरीरमेव रथः, तत्राध्यक्षः-प्रभुः, सर्वप्राणिनां शरीराधिष्ठातेत्यर्थः / “रथ: स्यात् स्यन्दने काये वरणे वेतसेऽपि च // " इति विश्वः // 961|| “रथारूढः:" 962 इति / रथे-स्यन्दने आरूढः रथारूढः // 962 // "रथपति:" 963 इति / रथा:-महारथाः कर्णप्रभृतयः, तेषां पति:-पाता // 963 // "रंथी" 964 इति / रथोऽस्यास्तीति स्पष्टम् / / 964|| _140
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् 10 . “रथिनांवरः" 965 इति / परमपदप्रापकतया रथ:-ज्ञानम्, तद्वतां वरःप्रधानः // 965 // "शाश्वत:" 966 इति / शश्वद्-निरन्तरं भवतीति स तथा / / 965 / / "शान्तप्रियः" 967 इति / शान्ताः-योगिनः, तेषां प्रियः, तद्ध्येयत्वात् / शान्ता-विरक्ताः प्रिया यस्येति वा // 967 // "साष्टाक्षरः" 968 इति / अष्टाक्षरेण-अष्टाक्षरात्मकमन्त्रेण सह वर्तते यः स तथा / / 968 // "शुद्धः" 969 इति / शुद्ध्यतीति शुद्धः, अविद्यानास्कन्दितत्वेन सच्चिदानन्दरूपत्वात् / / 969 / / "शुभः" 970 इति / शुभ:-सर्वकार्येषु मङ्गलभूतः / / 970 // "शुभाचारः" 971 इति / शुभ:-शोभन: आचारो यस्मात् स तथा, तत एवाचारप्रवृत्तेः // 971|| "शुभप्रदः" 972 इति / शुभम्-अभ्युदयं प्रकर्षेण ददातीति स तथा // 972 / / "शुभकर्मा" 973 इति / शुभं-लोकोत्तरचमत्कारकारि कर्म यस्य स तथा // 973 / / "शब्दकरः" 974 इति / शब्द-वेदोच्चारलक्षणं करोति स तथा / शब्दंकीर्ति करोतीति वा / 'शब्द: कीर्ती ध्वनावपि // ' इति मेदिनिः / / 974 / / "शुभ्रः" 975 इति / शुभ्रगुणयोगात् सः, विशदमूर्तिरित्यर्थः // 975 / / "शुचिः" 976 इति / शुचिः-निर्लेपो मलादिकालुष्यरहित इति यावत् // 976 / / "शिवः" 977 इति / शेते जगदस्मिन्निति शिव:, मङ्गलहेतुत्वाद् वा / / 977|| "शोभा' 978 इति / शोभा-कान्तिः, तद्धेतुत्वात् तन्नामता // 978|| "शोभन:" 979 इति / जगत् शोभयतीति शोभनः / / 979 // "शूरः" 980 इति / शूरः-विक्रान्त:, सत्त्वगुणोपेतत्वात् / / 980 // 141
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् "शीघ्रगः" 981 इति / शीघ्रं-त्वरितं गच्छतीति स तथा // 981 // "शीघ्रगति:" 982 इति / शीघ्रं गति:-गमनं यस्य स तथा, मङ्गलादिभ्यस्त्वरितगतिमत्त्वात् / / 982 // "शीर्णः" 983 इति / शीर्यते तमोऽनेनेति स तथा / / 983 / / “शेष:" 984 इति / प्रलयानन्तरमेक एक शिष्यत इति शेषः // 984 // "शुक्रः" 985 इति / शुक्र:-अग्निः, तत्स्वरूप इत्यर्थः / 'शुक्रः स्याद् भार्गवे ज्येष्ठमासे वैश्वानरे पुमान् // ' इति मेदिनिकारः // 985 / / "शुक्राङ्गः" 986 इति / शुक्र-वीर्यं अङ्गम्-अवयवं यस्य स तथा / शुक्रमों यस्मादिति वा / / 986 / / "शुक्ररूपः" 987 इति / शुक्र-वीर्यं रूपयति-प्रेरयतीति सः, सूर्यनाडीद्वारात् तत्प्रवेशात् / / 987 // . “शक्तिमान्' 988 इति / शक्तिः-सामर्थ्यम्, तद्वान् / कर्तुमकर्तुमन्यथाकर्तुं समर्थ इत्यर्थः // 988 // "शक्तिमतांश्रेष्ठः" 989 इति / शक्ति:-पराक्रमः, तद्वतां श्रेष्ठःअग्रणीरित्यर्थः // 989 // "शनैश्वरः" 990 इति / शनै:-शीघ्राभावेन चरति-गच्छतीति स तथा / चन्द्रापेक्षया अल्पगतित्वात्, कारणे कार्योपचार इति वा / / 990 // "शनैश्वरपिता" 991 इति / शनैश्चर:-शौरिः, तज्जनकत्वात् सः // 991 // "शम्भुः" 992 इति / शं-सुखं भवत्यस्माद् भक्तानामिति सः / / 992 / / "शर्वः" 993 इति / शुणोति-हिनस्ति पापमिति शर्वः / / 993 / / "श्रीधरः" 994 इंति / श्रियं-शोभां धरतीति सः / / 994 // "श्रीपतिः" 995 इति / श्री:-परा शक्तिः, प्रकृतिरिति यावत् / तस्याः 142
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् पति:-तत्प्रवर्तयितेत्यर्थः / / 995|| "श्रेयस्करः" 996 इति / अनपायसुखावाप्ति श्रेयः करोतीति सः // 996|| "श्रीकण्ठः" 997 इति / दैत्यानां श्रियं कण्ठयतीति तथा / 'कठि-मठि शोषणे' इत्यस्य रूपम् / कण्ठलग्नलक्ष्मीक इति वा / / 997 // "श्रीमान्" 998 इति / नानाविधाः श्रियो विद्यन्ते यस्य स तथा / / 998 // "श्रीमतांवरः" 999 इति / ऋग्-यजुः-सामलक्षणा श्रीविद्यते येषां ते विरञ्च्यादयः, तेषां मध्ये वर:-प्रधानः / / 999 / / "श्रीनिवास:" 1000 इति / श्रियां निवास:-वसतिर्यस्मात् सः // 1000 // / इति पादसाहश्रीअकब्बरजल्लालदीनसूर्यसहस्रनामाध्यापकश्रीशत्रुञ्जयतीर्थकरमोचनाद्यनेकसुकृतविधापकमहोपाध्यायश्रीभानुचन्द्रगणिविरचितायां तच्छिष्याष्टोत्तरशतावधानसाधनप्रमुदितपादशाहश्रीअकब्बरप्रदत्तखुस्फहमा'sपराभिधान-महोपाध्यायश्रीसिद्धिचन्द्रगणिशोधितायां नवाबशेखश्रीअबुलफजलकारितायां चतुश्चत्वारिंशदधिकश्रीसूर्यसहस्रनामटीकायां दशमशतविवरणं समाप्तम् // पूर्वप्रतिपादिताष्टोत्तरशतनामभ्यश्चतुःषष्टिनामान्यत्रैवान्तर्गतानि, चतुश्चत्वारिंशदवशिष्टानि / तानि च श्रीशाहेरादेशाद् नवाबशेखश्रीअबुलफजलाभिधानैः सहस्रनाम्नामुपरि व्यवस्थापितानि / प्रसङ्गतस्तानि व्याख्यायन्ते "श्रीनिकेतनः" 1001 इति / श्रियां-सम्पदां निकेतनं-गृहम्, अर्थात् भक्तो जायते यस्मात् स तथा // 1001 // "श्रेष्ठः" 1002 इति / अतिशयेन प्रशस्य:-श्रेष्ठः, सर्वोत्तम इत्यर्थः॥१००२।। "शरण्यः" 1003 इति / संसारसागरादुत्तितीषूणां भयनाशकत्वात् 143
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसहत्रयम् शरण्यः // 1003 // "शरण्यार्तिहरः" 1004 इति / शरणागतानामति-पीडां हरतीति तथा // 1004 // "श्रुतिमान्" 1005 इति / श्रुतयः-वेदा विद्यन्ते यस्य स तथा // 1005 / / "शतबिन्दुः" 1006 इति / शतं बिन्दवः-प्रभावा यस्य स तथा // 1006 / / "शतमुखः" 1007 इति / एकस्य वस्तुनः शतं मुखानि-उपाया उत्पादनप्रकारा यस्य स तथा / 'मुखमुपाये प्रारम्भे श्रेष्ठे नि:सरणाऽऽस्ययोः // ' इत्यनेकार्थः // 1007 // "तापी" 1008 इति / ताप:-प्रभाव: शत्रुदमनकारी, सोऽस्यास्तीति तथा // 1008 // “तापनः" 1009 इति / तापयति शत्रूनिति स तथा // 1009 // "तारापति:" 1010 इति / ताराणां-नक्षत्राणां पति:-स्वामी // 1010 // "ताय॒वाहनः" 1011 ताय-पद्मं वाहयति-प्रकाशेन युनक्तीति तथा / 'तार्यो ना गरुड़े युद्धे, कमले स्यानपुंसकम् // ' इति धरणिः / तापेणअरुणेन ऊह्यते इति वा / 'तायः खगेश्वरे सूरसूते स्यन्दन-वाजिनोः॥' इति मेदिनिः॥१०१२॥ "तपनः" 1012 इति / तपतीति तपन:, सर्वदा प्रकाशस्वरूप इत्यर्थः // 1012 // "तपतांवरः" 1013 इति / तपतां-ज्योतिष्मतां वरः-श्रेष्ठ इत्यर्थः // 1013 / / "त्वरमाणः" 1014 इति / त्वरयते इति त्वरमाणः // 1014 / / "त्वष्टा' 1015 इति / त्वक्ष्णोतीति त्वष्टा, तत्तत्कर्मोपदेशकत्वात् / / 1015 // "त्विषामीश:" 1016 इति / त्विषां-प्रभाणामीश:-स्वामी // 1016 / / "तेज:" 1017 इति / तेजयतीति तेजः, सर्वदा तद्रूपत्वात् // 1017 // . 144
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्घात्रयम् "तेजसांपति:" 1018 इति / तेजसां-प्रभावाणां पति:-स्वामी॥१०१८॥ "तेजसांनिधिः" 1019 इति / तेजसां-दीप्तीनां निधि:-आधारभूतः / 'सर्वतेजोनिधिः सूर्यः / / ' इति पुराणोक्तेः // 1019 / / "तेजस्वी" 1020 इति / तेज:-प्रकाशो विद्यते यस्य स तथा // 1020 // "तेजोनिधिः", 1021 इति / तेजांसि-वीर्याणि, तेषां निधि:-आकरः। 'तेजो दीप्तौ प्रभावे च स्यात् पराक्रम-रेतसोः / / ' इति मेदिनीकारः॥ .. "तेजोराशिः" 1022 इति / तेजसौं-प्रकाशानां राशि:-समूहो यस्मिन् स तथा // 1022 // "तेजोनिलयः" 1023 इति / तेजसां-पुण्यानां निलय:-गृहम् / "सुकृतेऽपि भवेत् तेजः // " इति मेदिनिः // 1023 / / "तीव्रः" 1024 इति / तीव्र:-दुःसहप्रतापः // 1024 // "तीक्ष्णदीधिति:" 1025 इति / तीक्ष्णा दीधितपः-किरणा यस्य स तथा // 1025 / / "तीर्थम्" 1026 इति / तीर्यते संसारसागरमनेनेति तीर्थम् / सर्वेषां धर्मोपदेशकत्वेन तीर्थं गुरुरिति वा / 'निपाना-ऽऽगमयोस्तीर्थमृषिजुष्टजले गुरौ // ' इत्यमरः // 1026 // “तिग्मांशुः" 1027 इति / तिग्मा:-तीक्ष्णाः अंशव:-किरणा यस्य स तथा // 1027 // “तिमिस्रहा" 1028 इति / तिमिस्रम्-अन्धकारं हन्तीति तथा / / 1028|| "तमः" 1029 इति / विषयवासितान्त:करणानां हृदि तद्रूपतयाऽपरिस्फुरणात् तम: तमोरूप इत्यर्थः // 1029 / / "तमोहरः" 1030 इति / तमः अर्थादज्ञानं हरतीति तथा // 1030 // "तमोनुदः" 1031 इति / तम:-पापं नुदति-प्रेरयति स तथा // 1031|| 145
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसहत्रयम् "तमोऽराति:" 1032 इति / तम:-पैशून्यम्, तस्य अराति:-शत्रुः / 'कौटिल्याज्ञानपैशून्यविषयेषु भवेत् तमः // ' इति मेदिनिः // 1032 // "तमघ्नः" 1033 इति / तम:-राहुं हन्तीति तथा। 'राहो ध्वान्ते गुणे तम: // ' इत्यमरः // 1033 // “तिमिरापहः" 1034 इति / तिमिरं-नेत्ररोगविशेषः, तमपहन्तीति तथा // 1034|| "त्रिविक्रमः" 1035 इति / त्रिषु लोकेषु विक्रम:-सामर्थ्य यस्य स तथा // 1035 // "त्रिविष्टप:". 1036 इति / त्रिविष्टपं-भुवनत्रयम्, तज्जनकत्वात् तथा // 1036 // "त्रयः" 1037 इति / त्रिगुणात्मकत्वेन त्रिरूपत्वात् // 1038 // "त्रेता" 1038 इति / अग्नित्रितयात्मकत्वात् // 1038 // "त्रिकसंस्थित:" 1039 इति / त्रिक:-संस्थानविशेष:, तस्मिन् संस्थितः / त्रिकं-सत्त्वरजस्तमोलक्षणम्, तत्र संस्थित इति वा // 1039 / / "त्र्यक्षरः" 1040 इति / अकारोकारमकारात्मकः / त्रिभिःब्रह्मादिभिरक्षर इति वा // 1040 // "त्रिलोचनः" 1041 इति / त्रिषु सृष्टि-स्थिति-प्रलयेषु लोच्यते-दृश्यते जनैरिति स तथा / त्रिषु लोकेषु लोचनं-ज्ञानं यस्येति वा // 1041 // "त्रिलोकेश:" 1042 इति / त्रयाणां लोकानामीश:-स्वामी / यद्वा लोकते ज्ञानेन सर्वमिति लोकाः, ब्रह्म-विष्णु-महेश्वराः / त्रयश्च ते लोकाश्च तेषामीश्वरः तत्तत्कार्यप्रेरकत्वात् / / 1042 / / “तरणिः" 1043 इति / तीर्यते संसारसागरमिति तथा // 1043 / / . “त्र्यम्बकः" 1044 इति / त्रीणि अम्बकानि-चिह्नानि महदैश्वर्यसूचकानि 146
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्घहत्रयम् नित्यज्ञानेच्छाप्रयत्नरूपाणि यस्य स तथा / 'अम्बकः पुंसि चिहे स्यात् // ' इति धरणिः // 1044 // यत्कान्त्या विरलीकृतं नहि तम: कुत्रापि संलक्ष्यते, यद्धयानामृतचारुसिक्तमनसां नैवापदः कुत्रचित् / जायन्ते यदुपासनात् करगताः सर्वाः सतां सम्पदः,.... स श्रीमान् दिवसप्रभुः प्रतिदिनं पुष्णातु वो वाञ्छितम् // 1 // प्रत्यूषे करिणां कपोलफलके सिन्दूरपूरोपमः, .. . पृथ्ख्याः प्रोन्नतपर्वतस्तनतटे सत्कुडमालेपवत् / कुजेषु प्रतिशाखिपल्लवगणभ्रान्तिं समुत्पादयन्, .. ध्वान्तारण्यधनञ्जयस्य तरणे सां च यो भासते // 2 // . आयामं वियतोऽङ्गुलीभिरतुलं को वा मिमीते जनो ?, गङ्गायाः सिकताकणान् गणयितुं को वा समर्थः पुमान् ? / कः क्षीरोदधिजीवनस्य पृषतां संख्यां समासादयेत् ?, तद्वद् गोत्रपरम्परां भगवतो वक्तुं न कोऽपि क्षमः // 3 // शोभापूरितसूरिहीरविजयस्यासीद् गणे पाठक-, प्रष्ठः श्रीसकलादिचन्द्रचरम: श्रीसूरचन्द्रस्ततः। तच्छिष्योऽस्ति समस्तवाचकपति: श्रीभानुचन्द्राभिधस्-, तेनेदं विवृतं मुदा दिनमणेर्नाम्नां सहस्रं स्फुटम् // 4 // // इति प्रशस्तिः // // इति पादसाहश्रीअकबरसूर्यसहस्रनामाध्यापकश्रीत्रुञ्जयतीर्थकरमोचनाद्य नेकसुकृतविधापकमहोपाध्यायश्रीभानुचन्द्रगणिविरचितायांछष्याष्टोत्तर शतावधानसाधनप्रमुदितपादसाहश्रीअकबरप्रदत्त खुस्फहमा'ऽपराभिधान महोपाध्यायश्रीसिद्धिचन्द्रगणिशोधितायां नवाबशेखश्रीअबुलफजलकारितायां सूर्यसहस्रनामटीकायां चतुश्चत्वारिंशदधिकश्रीसूर्यसहस्रनामटीका समाप्ता / / 147
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीहेमविजयगणिविरचित: श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहः
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
_
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्कहत्रयम् - ॥ऐं नमः॥ सिद्धार्थजातो भगवान् ,जगच्चक्षुः श्रियेऽस्तु वः / पन्थाः प्रकाश्यते दीप्रैर्य गवां निवहैः शिवः // 1 // कलयामासुरुल्लासं, यतः सुमनसां व्रजाः। स समस्तं तमःस्तोमं, हन्तु मित्रोदयः सदा / / 2 / / भास्वान् रविरिन: सूर्यः, सूरः शूरः शुचिः खगः / हेलिहँसो हरिर्भानुश्चित्रभानुरहर्पतिः / / 3 / / तपनस्तरणिस्त्वष्टा, तापन: सविताऽर्यमा। अरुण: किरणसिग्मकिरण: कान्तिमान् भगः // 4 // दिवसेशो दिनाधीशो, दिवामणिरहर्मणिः / दिननाथो दिनस्वामी, दिनेशिता दिनेश्वरः / / 5 / / दिनरत्नं दिवारत्नमभ्ररत्नं नभोमणिः / व्योमरत्नं नभोरत्नं, घस्ररत्नं वियन्मणिः // 6 // विहायोरेनष्णांशुर्विहायोमणिरुष्णभाः। महाधैर्यो महाखेशो, गभस्तिर्गगनध्वजः // 7 // वियत्केतुर्नभ:केतुरंशुमानंशुरंशुराट् / खररश्मिरशीतांशुरशीतार्चिविरोचनः // 8 // तमोरिपुस्तमोध्वंसी, तमःशत्रुस्तमोऽसुहृत् / मित्र-मााण्डि-मार्तण्ड-तमोराति-तमोऽहिताः // 9 // . भानुमाली महोमाली, रश्मिमाली खरद्युतिः / खरार्चिः खररुग् धर्मरश्मिः सहस्रदीधितिः // 10 // दिनबन्धुर्दिवाबन्धुर्दिनमित्रं दिवासुहृत् / 149
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् दिवामित्रमहर्बन्धुरहर्मित्रमशीतगुः // 11 // खरपादः खरज्योति:, खरभानुः खरप्रभः। खररोचि: खरपृश्निः, खरधामा खरच्छविः // 12 // खरदीप्ति: खराभीशुः, खरोस्रः खरदीधितिः। खरकेतुः खरकान्ति:, खरभा भास्करः कपिः // 13 // ॥इति सूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहे प्रथमः प्रकाशः॥ .. आदित्यो दीप्तिमानर्कः, पपी: पीय: सदागतिः।। विभावानुस्रवान् ब्रनः, पादवानहिमद्युतिः // 1 // रोचिष्मान् रूचिमान् पूषा, शोचिष्मानुष्णदीधितिः / / ज्योतिष्मान् शुचिमान् गोमानर्चिष्मानहिमच्छविः / / 2 / / केतुमान् घृणिमान् धर्ममरीचिर्वासरेश्वरः। मरीचिमानुष्णभानुः, प्रग्रहवानभीशुमान् // 3 // रश्मिमान् पृश्निमानुष्णकान्तिर्वासरनायकः / दीधितिमानशीतत्विड्, द्युतिमानहिमत्विषिः // 4 // छविमांस्त्विषिमान् भावान्, प्रभावान् भानुकेसरः। वासराड् वसुमान् गोराड्, गभस्तिमान् मयूखवान् / / 5 / / तीव्रभानुरुष्णदीप्तिरुष्णोपधृतिरुष्णरुक् / उष्णरोचिरुष्णशोचिरुष्णपृश्निः सहस्रभः / / 6 / / शीतेतरांशुरुष्णधुदुष्णकेतु-र्युकेतनः / उष्णच्छविरुष्णधामा, धर्मधामा विभावसुः / / 7 / / भानेमिः कर्णब्रह्मा, धर्मदीधितिरुष्णभः / धर्मरोचिर्घर्मशोचिरहस्करो-ऽम्बुतस्करः // 8 // धर्मोस्रो धर्मकिरणो, धर्मकेतुर्दिवाकरः। 150
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् द्वादशात्मा धर्मघृणिर्घमांशुरहिमप्रभः // 9 // धर्माभीशुधर्मभानुर्धर्मपाद: प्रभाकरः। धर्मच्छविर्घमंदीप्तिधर्मपृश्निर्विभाकरः // 10 // धर्मज्योतिधर्मकान्तिधर्मद्युतिरशीतरुक् / धर्मत्विषिर्घमंतेजाः धर्मार्चिस्तिग्मदीधितिः // 11 // विनतातनुभूसूतो, विनतासुतसारथिः / . विनतागात्रसम्भूतो, विनतात्मजसारथिः / / 12 / / // इति सूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहे द्वितीयः प्रकाशः / / जगच्चक्षुर्जगद्दीपो, जगत्साक्षी विकर्तनः / त्रयीतनुः कर्मसाक्षी, मिहिरोऽरुणसारथिः / / 1 / / खतिलकः सहस्रांशुर्लोकबन्धुर्नभोध्वजः। संवत्सररयो वेदोदयः सूनुः सुरावृतः // 2 // लोकप्रकाशन: पीतुंः, सहस्राङ्कः सहसभाः / प्रत्यूषाण्डं दिवापुष्टो, दृशानो रात्रिनाशनः // 3 // विवस्वान् कालभृद् वाजी, बहुरूपो हरिद्हरिः / हरिदश्वो हरित्सप्तिहरिद्वाजी हरिद्यः // 4 // हरिदर्वा हरिद्वातिर्हरित्ताक्ष्यो दिनाधिपः / तिग्मरोचिस्तिग्मशोचिस्तिग्मभानुर्नभोध्वजः // 5 // तिग्मांशुस्तिग्मरुक् तिग्मज्योतिस्तिग्ममहाअविः / तिग्मोस्रस्तिग्मभास्तिग्मकेतुः कमलबान्धवः / / 6 / / तिग्मार्चिस्तिग्मगुस्तिग्ममयूख: कजबान्धवः / तिग्मपादस्तिग्मरश्मिस्तिग्मत्विट् पद्मबान्धवः // 7|| तिग्मोपधृतिर राट् तिग्माभीशुमेह:पतिः / _151
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहवयम् प्रद्योतन: पतङ्गः कस्तिग्मद्युत् पद्मिनीसुहृत् / / 8 / / तीव्रगुस्तिग्मभस्तिग्मदीप्तिस्तम:परः / तिग्मतेजास्तिग्मधामा, तिग्मपृष्णिस्तमोद्विषन् / / 9 / / तिग्मकरस्तीव्रपादस्तिग्मद्युतिरह:प्रभुः। तिग्मत्विषिस्तिग्मवसुस्तिग्मच्छविरह:प्रियः // 10 // तिग्मप्रभस्तिग्मघृणि: खमणिगंगनाध्वगः / व्योमाध्वगो वियत्पान्यो घुमणिषुपतिर्युराट् // 11 // नभोऽध्वन्यो नभ:पान्थो, व्योमकेतुरहःसखः / अभ्राध्वन्यो-ऽभ्रपथिको, खाध्वनीनो-शुनायकः // 12 // // इति सूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहे तृतीयः प्रकाशः // सहस्रोस्रः सहस्रद्युत्, सहस्रार्चिः सहस्रगुः / अहिमदीधितिरिन्द्रः, सहस्रत्विट् सहस्ररुक् // 1 // धुरत्नं दिसवसपतिर्कोमध्वजो-ऽम्बराध्वगः / व्योमपान्थो-ऽम्बरमणियॊमाध्वन्यो दिनाधिशः // 2 // अभ्रकेतुरभ्रपान्थो; धुराजो-ऽम्बरकेतनः / अभ्रध्वजो-ऽम्बराध्वन्यो, धुनायको वियद्ध्वजः // 3 // नभोध्वनीनो धुस्वामी, खपान्थो-ऽभ्रपथध्वजः। . दिवास्वामी दिवाभर्ता, दिवासूर्यो दिवापतिः // 4 // दिवानेता दिवाराजो दिवाधिपो दिवाप्रभुः / दिवानाथो दिवाधीशो दिवाधिभूर्दिवाविभुः // 5 // वासरेन्द्रो दिनमणिर्वासरेशो दिनप्रभुः / दिनराड् गगनाध्वन्यो दिवाराड् व्योमकेतनः / / 6 / / दिवस्वामी दिवमणिर्दिवनाथो दिवप्रभुः। .. 152
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् दिननेता दिवभर्ता दिवेशोऽभ्रपथाध्वगः // 7 // दिवरत्नं वियद्ररत्नं, घोरत्नं दिवसप्रभुः / द्योपान्थो दिवसस्वामी, द्योकेतुर्दिननायकः // 8 // दिनेन्द्रो दिवसाधीशो, दिवेन्द्रो दिवसाधिपः / द्योमणिर्गगनरत्नं, दिवेनो वियदध्वगः / / 9 / / द्योदेशिको द्योपथिको, द्योध्वजोऽभ्रपथाध्वगः / दिवेशिता द्युपथिको, द्योध्वनीनो दिवेश्वरः // 10 // आकाशकेतुर्घरोशो-ऽम्बररत्नं महर्विभुः / अनन्तकेतुर्घस्रेन्द्रो-ऽम्बरकेतुर्दिनाधिभूः // 11 // घस्रेश्वरो घस्रराजो, घसभर्ता दिवाधिराट् / घस्रनेता घस्रपतिर्घस्रेनो घस्रनायकः // 12 // घरोशिता घस्रविभुर्घस्रस्वामी खकेतनः / घस्राधिपो घस्रमणिर्घस्रनाथो हरीश्वरः // 13 // . सुधाशनपथाध्वन्यो, नक्षत्रसरणिध्वजः / कलिन्दनन्दनातातः, कलिन्दतनयापिता // 14 // / / इति सूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहे चतुर्थः प्रकाशः॥ अगो दशशतज्योतिर्भेशो दशशतद्युतिः / सहस्रधामाऽ-र्चिरीश:, सहस्रकेतुरंशुपः // 1 // प्रजापतिः प्रभामाली, धर्मतातो यमीपिता। धर्मवप्ता विश्वकर्मा, धर्मबप्पो हरिद्विभुः / / 2 / / धर्मबीजी यमीबीजी, हरिबीजी हरिप्रभुः। हरितातो धर्मपिता, हरिसूः सूर्यजापिता // 3 // हरिबप्पो हरिनेता, धर्मसूर्यमुनापिता / 153
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् यमीसूर्हरितांनाथो, हरिद्भर्ता रुचांपतिः // 4 // दण्डयामपतिश्चित्ररथ-पुष्करबान्धवः / वासरत्नं वास्रमणिर्वानराजो-ऽभूपिता / / 5 / / तमोदस्युस्तमोद्वेषी, तमोवैरी तमोन्तकृत् / ध्वान्तारिस्तिमिरारातिर्ध्वान्तध्वंसी तमोऽप्रियः // 6 // ध्वान्तशत्रुस्तमोदुहृत्, ध्वान्तद्विट् तिमिरासुहृत् / ध्वान्तद्वेषी तमिस्रारिर्ध्वान्तदस्युस्तमोन्तकः / / 7 / / ध्वान्तजिद् ध्वान्तमथमस्तमोभित्तिमिरान्तकः / ध्वान्तारातिस्तमोऽमित्रस्तमोद्विट् तिमिराहितः // 8 // ध्वान्तभिद् धर्मजनको, वास्रेशो हरिदीश्वरः। ध्वान्तघाती ध्वान्तदुर्हत्, तमोहत् तिमिरद्विषत् // 9 // दण्डयाममणिर्दण्डिजनको वास्रनायकः। . दण्डयामाधिपो वास्राधिपतिस्तिमिरान्तकृत् // 10 // द्युतिमाली विभामाली, गोर्मालीहरितामिनः / कान्तिमाली केतुमाली, दिनकृद् हरितांप्रभुः // 11 // शुचिमाली दिनकरस्त्विङ्माली हरितांविभुः / घृणिमाली दिवकरो, द्युन्माली हरितांपतिः // 12 // . अंशुमाली पृश्निमाली, रुग्माली दिवबान्धवः। . पृष्णिमाली वृष्णिमाली नलिनीजीवितेश्वरः // 13 // / / इति सूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहे पंचमः प्रकाशः / / ग्रहनाथो ग्रहस्वामी, ग्रहेशो ग्रहनायकः / ग्रहनेता ग्रहपतिर्ग्रहभर्ता ग्रहेशिता // 1 // ग्रहेश्वरो ग्रहविभुर्ग्रहार्यो ग्रहपुङ्गवः / 154
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् ग्रहाधिपो ग्रहपुषो ग्रहाधिभूर्ग्रहप्रभुः // 2 // ग्रहराजो ग्रहाधीशो, ग्रहेन्द्रो दिनबान्धवः / रोचि:पतिः शुचिस्वामी, शोचिरीशोऽर्चिरीश्वरः / / 3 / / उसस्वामी रुचिस्वामी, रुचिभर्ता रुचीश्वरः। रुचिनेता रुचिप्रेयान् रुचिराजो रुचिप्रभुः // 4 // रुचिकान्तो रुचामीशो, रुचांनाथो रुचांविभुः। रुचांभर्ता रुचांनेता, रुचामिन्द्रो रुचामिनः / / 5 / / रुचांस्वामी रुचांप्रेयान्, रुचांकान्तो रुचांप्रभुः / रुचीशिता रुनाराजो, रुप्रेयान् रुचिवल्लभः / 6 / / रुचीशो रुचिरमणो, रुग्भर्ता रुचिनायकः / उप्रेशः शौचिषांनाथः, शुचीशो रोचिषांपतिः // 7 // गोस्वामी गो:पति: कान्तिप्रणयी ज्योतिषांपतिः। ज्योतिरीशो गवामीशो, गवांस्वामी गवांपतिः // 8 // अंशुस्वामी करस्वामी, कराधीशः करप्रभुः। अर्चिनायोऽर्चिषांनाथः, शुचिनाथः शुचिप्रियः / / 9 / / धामेशो महंसामीशो, दीप्तीशो दीप्तिवल्लभः / घृणिप्रेयान् घृणिस्वामी, घृष्णिनाथो घृणिप्रियः // 10 // घृणीशो घृणिरमणस्ििवषीश: प्रग्रहप्रभुः। द्युतीश: प्रग्रहस्वामी, प्रभेश: प्रग्रहाधिपः // 11 // विभेन्द्रः प्रग्रहाधीशो, गवीशः प्रग्रहेश्वरः / गभस्तीशस्त्विषामीशो मरीचीशस्त्विषांपतिः / / 12 / / कलिन्दपुत्री सविता पवमानपथध्वजः / अब्जिनीजीविताधीशः, सरसीरुहबान्धवः / / 13 / / 155
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् // इति सूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहे षष्ठः प्रकाशः / / पृष्ठिमान् हरितामर्यः, पृष्टिराट् पृष्णिवल्लभः। पृष्णीशो हरितांस्वामी पृष्णियो वासबान्धवः // 1 // हेतिमानर्चिषामीशो, हेतिगथोऽर्चिषांपतिः / धर्महेतिर्युतामीशः, खरहेतिर्युतामिनः // 2 // . . उष्णहेतिश्छविस्वामी, हेतिराजोऽर्चिषांप्रभुः। उष्णभासो धर्मभासो, भासेशो भासवल्लभः // 3 // भासांभर्ता त्विषांनेता, भासांनाथो महोऽधिभूः / भासांप्रेयांस्त्विषांप्रेयान्, भासांकान्तत्विषामिनः // 4 // वृष्णिमांस्तेजासामीशो, वृष्णिराट् तेजसांपतिः / वृष्णीशस्तेजसांस्वामी वृष्णीन्द्रस्तेजसांप्रभुः / / 5 / / तेजोधिपश्छविप्रेयांस्तेजोनाथश्छवीशिता। तेजोधीशस्त्विषांकान्तस्तेजोभर्ता छवीश्वरः // 6 // द्युतांस्वामी द्युतांभर्ता, द्युतांप्रेयान् द्युतांपतिः / द्युतांनेता द्युतामर्यो, द्युतांराजो द्युतांविभुः // 7 // रश्मीशो दीधितिस्वामी, रश्मीन्द्रो दीधितिप्रभुः / धामराट् किरणस्वामी, धामार्यः किरणाधिपः // 8 // विभेश: किरणाधीशो, विभाप्रेयान् कराधिपः। विभाभर्ता करकान्तो, विभाकान्त: करेश्वरः / / 9 / / विभानेता विभाराजः, प्रभाप्रेयान् प्रभाप्रियः / प्रभार्यः किरणपतिः, प्रभाकान्त: प्रभापतिः // 10 // प्रभाभर्ता प्रभास्वामी, प्रभाराट् किरणेश्वरः / प्रभानेता प्रभाधीशः, प्रभेन: केतुनायकः // 11 // ___156
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. श्रीसूर्यसहस्रनामसात्रयम् छविकान्तो महःस्वामी, घुतांकान्तो द्युतांप्रभुः। पादाधीश: करभर्ता, करराज: करेशिता // 12 // सरसीरुहिणीप्रेयान्, शिशिरेतरदीधितिः / सुपर्वपदवीपान्यो, नक्षत्रनिगमध्वजः / / 13 / / // इति सूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहे सप्तमः प्रकाशः / / सप्तसप्तिरयुक्सप्तिः, सप्तवाहः कुमुद्रिपुः / सप्तवीतिरयुग्वाजी, सप्तवाजी कुमुत्परः // 1 // सप्ताश्वः कुमुदारातिः, सप्ततायः कुमुद्द्विषत् / सप्तार्वा कुमुदद्वेषी, सप्तहेषी दिवासखः / / 2 / / कुमुच्छत्रुरयुग्वाहः, कुमुद्दस्युरयुग्हयः / कुमुदविट् सप्ततुरगोऽसमाश्वः सप्तपाकलः // 3 // अयुग्हरिरयुक्कुण्डी, शुष्मं सप्तप्रकीर्णकः / सप्तहंसः कुमुद्वैरी, सप्तकिण्वी महःशयः // 4 // अयुग्हंसो दिनस्निग्धो, महेश: सप्तकेशरी। सप्तप्रोथी दिवस्निग्धोऽ-समसप्तिमहोधिपः // 5 // अयुग्वीतिरयुक्प्रोथी, घुसखोऽसमकेसरी। अयुक्केसर्यहरिधोऽसमाऽसमपाकलः // 6 // सप्तकुण्डी दिवास्निग्धोऽ-समकिण्वी महाधिभूः / ... अयुगश्वोऽम्बुरुट्निग्धोऽसमवाहो महेशिता / / 7 / / अयुगर्वा धुवयस्यो समवीतिमहेश्वरः / अयुग्हेषी महाधीशोऽसमहंसो महःशमः // 8 // अयुक्किण्वी दिनसखोऽसमप्रोथी विभाशमः / अयुक्तायो महनेता, समताक्ष्यों महःप्रभुः // 9 // 157
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्घात्रयम् अयुगेकशफः सप्ततुरङ्गो शिशिरद्युतिः / महेन्द्रोऽसमतुरगो समवाजी मह:प्रभुः // 10 // असमैकशफः सप्तहयोऽसमतुरङ्गमः / शोचिःकरः प्रभापाणिरुम्रपाणिप्रूणीश्वरः // 11 // शोचि:पाणिरंशुहस्तो, रोचि:पाणिषुबान्धवः / धामहस्त: प्रभाहस्त: केतुहस्त: पटुप्रभः // 12 // . समेतरहरिः सप्तहरिः सप्ततुरङ्गमः। अद्रिरम्भोजिनीनाथोऽभोजिनीशोऽब्जिनीप्रियः // 13 / / // इति सूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहे अष्टमः प्रकाशः // गोहस्त: किरणकरः, केतुपाणिर्दिवध्वजः / गोपाणि: किरणपाणिरंशुपाणिर्दिवाध्वगः // 1 // ज्योति:करो दिवाध्वन्यो ज्योतिईस्तोऽब्ज़बान्धवः / ज्योतिपाणिर्विभापाणिरहिस्तोऽब्जिनीपतिः / / 2 / / घृणिपाणिणिहस्तः पृश्निपाणिर्मयूखराट् / पृश्निहस्तः पृष्णिकरः, पृष्णिपाणिरह:सुहृत् // 3 // पृष्णिहस्तः पृष्णिकरो, वृष्णिपाणिरशीतनः / वृष्णिहस्तो वृष्णिकरो, रश्मिहस्तोऽजडद्युतिः // 4 // रश्मिपाणी रश्मिकरस्त्विट्करः पद्मिनीप्रियः। द्युतिपाणिर्युतिकरो, द्युतिहस्तो जडत्विषिः / / 5 / / भानुपाणिर्भानुकरो, भानुहस्तो जडप्रभः / चण्डशोचिश्चण्डरोचिश्चण्डोस्रचण्डदीधितिः // 6 // .............. / .............. // 7 // 158
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसहत्रयम् चण्डांशुश्चण्डकिरणचण्डार्चिचण्डभाः। ........................ कोकबान्धवः / / 8 / / चण्डद्युतिश्चण्डकेतुश्चण्डद्युत् पद्मिनीधवः / चण्डत्विषश्चण्डभासचण्डत्विड् नलिनीप्रियः // 9 // चण्डच्छविश्वण्डवसुश्चण्डभोऽम्बुजबान्धवः / चण्डतेजाश्चण्डप्रभोऽब्जिनीधवः // 10 // चण्डहेतिश्चण्डकान्ति:, सुरपद्धतिकेतनः। / बहुकोज्योतिरम्भोजबन्धुरम्भोजिनीधवः // 11 // तीक्ष्णांशुस्तीक्ष्णकिरणस्तिक्ष्णार्चिस्तीक्ष्णदीधितिः / तीक्ष्णधामा, तीक्ष्णतेजास्तीक्ष्णोस्रस्तीक्ष्णप्रग्रहः // 12 // धरणोऽभोजिनीप्रेयान् दिविषत्पदवीमणिः / समीरपदवीरनं, समीरपथकेतनः // 13 // // इति सूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहे नवमः प्रकाशः॥ निर्मोकमणिरम्भोजसवयास्तीव्रदीधितिः / पद्ममित्र-पद्मबन्धुः, सरसीरुहिणीप्रियः // 1 // सरोजमित्रमम्भोजपाणि: पङ्कजिनीप्रियः / सरोरुहकरः पद्मकरः पुष्करिणीप्रियः // 2 // तमोनुत्तिमिरध्वंसी नलिनीप्राणवल्लभः / वरुण: किरणप्रेयान् पद्मिनीहृदयेश्वरः // 3 // निर्मोकरत्नमम्भोज़कर: कमलिनीश्वरः। . कोकबन्धुः सरोजन्मबन्धु: पङ्कजबान्धवः // 4 // चक्रबन्धुः पयोजन्मबन्धुश्चक्राङ्गबान्धवः / आशुग: सरसीजन्ममित्रमम्भोजबान्धवः / / 5 / / 159
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्वसामानवयम् .. भासन्त: पद्मिनीप्राणप्रियः परजिनीपतिः / कोकमित्रं सरोजातमित्रं पायोजिनीप्रियः // 6 // पद्मिनीप्रणयी पद्मसुहृद् वारिजिनीप्रियः / . असुरः सरसीजातमित्रं नीरजिनीवरः // 7 // कञ्जारोम्भोजिनीभर्ता किशोरोम्बुजिनीपतिः / पानीयरुहवयस्यः सुपर्णाग्रजसारथिः // 8 // पद्मिनीरमण: पद्मसवयाः मुमुरेश्वरः। अब्जिनीदयित: कोकवयस्यो बिसिनीप्रियः // 9 // बिसिनीप्रणयी पद्मसख: पाथोजिनीपतिः। . नलिनीप्रणयी चक्रसखस्तोयजबान्धवः // 10 // पद्मिनीशः पयोजन्मबान्धवोम्बोजिनीवरः। अब्जिनीशः सरोजन्मबान्धवोऽम्बुजिनीधवः // 11 // नलिनीशोम्बुजस्रिग्धः कजस्निग्धोऽब्जिनीवरः / राजीवबन्धुरम्भोजसुहृज्जलजबान्धवः // 12 // .. अरविन्दसुहृत् कोकसुहृत् पुष्करिणीधवः। / बिसिनीशोऽब्जिनीजानि: पानीयरुहिणीपतिः // 13 // पानीयरुहिणीप्रेयान् पद्मनिग्धोऽब्जिनीश्वरः / शतपत्रसुहृत् पीथजन्मस्निग्धोऽब्जिनीप्रभुः // 14 // नालीकबन्धुरम्भोजस्वजनोऽम्बुजिनीवरः / शतपत्रसखस्तोयजन्मस्निग्धोऽम्बुरुट्सुहृत् // 15 // अरविन्दसख: पाथोजन्मस्निग्धोऽन्जिनीविभुः। अब्जिनीरमण: कोकसवयाः पिसिनीप्रभुः // 16 // सहस्रपत्रसवयास्तुहिनेतरदीधितिः / 160
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहसकावसान मृणालिनीप्राणनाथः, सरसीरुहिणीश्वरः // 17 // मुनि-युग-नरपतिसक्ये वर्षे श्रीहीरविजयसूरीणां / वचनेन हेमविजयो रविनानां सङ्ग्रहं विदधे // 18 // / / इति सूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहे दशमः प्रकाशः / / पंन्यासहेमविजयगणिविरचिता सूर्यनामकामधेनुः सम्पूर्णा // श्रीरस्तु // कल्याणमस्तु // शुभं भवतु // 161
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
_
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीजिनसेनाचार्यविरचितं श्रीसूर्यसहस्रनामस्तोत्रम्
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
_
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहवयम् // ॐ नमः श्रीसर्वज्ञाय // श्रीजिनसेनाचार्यविरचितं श्रीसूर्यसहस्रनामस्तोत्रम् प्रसिद्धाष्टसहस्रे द्वे, लक्षणा गिरांपतिम् / नाम्नामष्टसहस्रेणाभिष्टुमोऽभीष्टसिद्धये // 1 // श्रीमान् स्वयंभूर्वृषभः, शम्भव: शम्भूरात्मभूः / स्वयंप्रभः प्रभुर्भोक्ता, विश्वभूरपुनर्भवः // 2 // विश्वात्मा विश्वलोकेशो, विश्वतश्चक्षुरक्षरः। विश्वविद् विश्वविद्येशो विश्वयोनिरनश्वरः // 3 // विश्वदृश्वा विभुर्ध्याता, विश्वेशो विश्वलोचनः / विश्वव्यापी विधुर्वेधा.शाश्वतो विश्ववतोमुखः // 4 // विश्वकर्ता जगज्ज्येष्ठो, विश्वमूर्तिर्जिनेश्वरः / विश्वदृग् विश्वभूतेशो, विश्वज्योतिरनीश्वरः // 5 // जिनो जिष्णुर.... विष्णुरीशो जगत्पतिः / अनन्तजिदचिन्त्यात्मा, भव्यबन्धुरबन्धनः // 6 // युगादिपुरुषो ब्रह्मा पञ्चब्रह्ममयः शिवः / परापरतरः सूक्ष्मः, परमेष्ठी सनातनः // 7 // स्वयंज्योतिरजोऽजन्मा, ब्रह्मयोनिरयोनिजः / मोहारिविजयी जेता, धर्मचक्री दयाध्वजः / / 8 / / प्रशान्तारिरनन्तात्मा, योगी योगेभार्चितः / ब्रह्मविद् ब्रह्मतत्त्वज्ञो, ब्रह्मेशो विद्युतीश्वरः // 9 // 162
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसहायम् शुद्धो बुद्धः प्रबुद्धात्मा, सिद्धार्थः सिद्धशासनः। . सिद्धान्तविदुरध्येयो सिद्धसाध्यो जगद्धितः // 10 // सहिष्णुरच्युतोऽनन्तप्रभो विष्णुर्भवोद्भवः / प्रभूष्णुरजरोऽजय्यो, भ्राजिष्णुर्थीश्वरोऽव्ययः // 11 // विभावसुरसम्भूष्णु:, स्वयंभूष्णुः पुरातनः / परमात्मा परंज्योतिस्त्रिजगत्परमेश्वरः // 12 // दिव्यभाषापतिर्दिव्यः, पूतवाक् पूतशासनः / पूतात्मा परमज्योतिधर्माध्यक्षो दमीश्वरः // 13 // श्रीपतिर्भगवानहनरुजो विरजाः शुचिः। तीर्थकृत् केवलीशानः, पूजाईः सातकोऽमलः // 14 // अनन्तदीप्तिर्ज्ञानात्मा, स्वयंबुद्धः प्रजापतिः / मुक्तः शक्तो निराबाधो, नि:कलो भुवनेश्वरः // 15 // निरञ्जनो जगज्ज्योतिर्निरुक्तोक्तिर्निरामयः / अचलस्थितिरक्षोभ्यः, कूटस्थ: स्थाणुरक्षयः / / 16 / / अग्रणीामणीर्नेता, प्रणेता न्यायशास्त्रकृत् / शास्ता धर्मपतिर्धर्यो, धर्मात्मा धर्मतीर्थकृत् / / 17 / / वृषध्वजो वृषाधीशो, वृषकेतुर्वृषायुषः / वृषो वृषपतिर्भर्ता, वृषभाको वृषोद्भवः // 18 // हिरण्यनाभिर्भूतात्मा, भूतभृद् भूतभावनः / प्रभवो विभवो भास्वान्, भवो भव्यो भवान्तकः // 19 // हिरण्यगर्भः श्रीगर्भः, प्रभूतविभवो भवः। स्वयंप्रभुः प्रभूतात्मा, भूतनाथो जगत्प्रभुः // 20 // 163
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् सर्वादिः सर्वदृक् सार्वः, सर्वज्ञः सर्वदर्शनः / सर्वात्मा सर्वलोकेशः, सर्ववित् सर्वलोकजित् // 21 // सुगतिः सुश्रुतः संश्रुत्, सुवाक् सूरिर्वहुश्रुतः / विश्रुतो विश्वतःपादो, विश्वतूर्यः सुविश्रवाः / / 22 / / सहस्रशीर्षः क्षेत्रज्ञः, सहस्राक्षः सहस्रपात् / भूतभव्यभवद्भर्ता, विश्वविद्यो महेश्वरः / / 23 // स्थविष्ठः स्थविरो ज्येष्ठः, प्रष्टः श्रेष्ठो वरिष्ठधीः / स्थेष्ठो गरिष्ठो वन्दिष्ठः, श्रेष्ठो निष्ठो गरिष्ठगीः // 24 // विश्वभूद् विश्वसृड् विश्वेड्, विश्वभूगू विश्वनायकः / विश्वाशीविश्वात्मा विश्वजिद् विजितातकः // 25 // विभवो विभयो वीरो, विशोको विजरो जरन् / विरागो विरतोऽसको, विवक्तो वीतमच्छरः // 26 // विनेयजनताबन्धुर्विलीनाशेषकल्मषः। वियोगे योगविद् विद्वान्, विधाता सुविधिः सुधीः // 27 // शान्तिभाक् पृथिवीमूर्तिः, शान्तिभाक् सलिलात्मकः / वायुमूर्तिरसमात्मा, वहिमूर्तिरधर्मक् // 28 // सुयज्वा यजमानात्मा, सुच्चा सुंत्रामपूजितः / ऋत्विग् यज्ञपतियज्वा, यज्ञाङ्गममृतं हविः // 29 // व्योममूर्तिरमूर्तात्मा निर्लेपो निर्मलोऽचलः / सोममूर्तिः सुसौम्यात्मा सूर्यमूर्तिर्महाप्रभुः / / 30 / / मन्त्रविन्मन्त्रकृन्मन्त्री मन्त्रमूर्तिरनन्तकः / स्वतन्त्रस्तन्त्रकृत् स्वान्तःकृतान्तः कृततान्तकृत् // 31 / / 164
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसाहवयम् कृती कृतार्थः सत्कृत्यः कृतकृत्यः कृतक्रतुः। . नित्यो मृत्युञ्जयोऽमृत्युरमृतात्माऽमृतोद्भवः // 32 // ब्रह्मा निष्ठ; परंब्रह्म, ब्रह्मात्मा ब्रह्मसम्भवः / महाब्रह्मपतिब्रोड् महाब्रह्मपदेश्वरः // 33 // सुप्रसनः प्रसन्नात्मा ज्ञानधर्मदमप्रभुः। प्रशमात्मा प्रशान्तात्मा पुराण: पुरुषोत्तमः // 34 // महाऽशोकध्वजोऽशोकः कुम्रष्टा पद्मविष्टरः। पद्मशः पद्मसम्भूति:, पद्मनाभिरनुत्तरः // 35 // पद्मयोनिर्जगद्योनिरिभ्यस्तुत्यस्तुतीश्वरः। . स्तवनार्हो हृषीकेशो, जितजेयः कृतक्रियः // 36 / / गणाधिपो गणज्येष्ठो, गण्यः पुण्यो गणाग्रणीः / गुणाकरो गुणाम्भोधिर्गुणज्ञो गुणनायकः // 37 // अगण्य: पुण्यधीगुण्यः, पुण्यकृत् पुण्यशासनः / धर्मारामो गुणग्रामः पुण्यापुण्यनिरोधकः // 38 // पापापेतो विपापात्मा, पापात्मा वीतकल्मषः। . निर्बन्धो निर्मदः शान्तो, निर्मोहो निरुपद्रवः // 39 // निर्निमेषो निराहारो, नि:क्रियो निरुपप्लवः / नि:कलको निरास्तेनो, निर्दूतागा निराश्रवः // 40 // विशालो विपुलज्योतिरतुलोऽचिन्त्यवैभवः / सुवृतः सुगुप्तात्मा, सुभुक् सुनयतत्ववित् // 41 // एकविद्यो महाविद्यो, मुनिः परिवृढः पतिः / धीशो विद्यानिधिः साक्षी, विनेताविहतान्तकः // 42 // 165
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसाहवयम् पिता पितामहः पाता, पवित्र: पावनो गतिः / त्राता भिषक्वरो वर्यो, वरदः परमः पुमान् // 43 // कविः पुराणपुरुषो, वर्षीयान् वृषभः परः / प्रतिष्ठाप्रसवो हेतुर्भुवनैकपितामहः // 44 // श्रीवृक्षलक्षण: लक्ष्णो, लक्षण्य: शुभलक्षणः। निरक्षः पुण्डरीकाक्षः, पुष्कलः पुष्कलेक्षणः // 45 // सिद्धिदः सिद्धिसङ्कल्पः, सिद्धात्मा सिद्धसाधनः। बुद्धबोध्यो महाबोधिर्वर्धमानो महर्द्धिकः // 46 // वेदाङ्गो वेदविद् वेद्यो, जागरूको विदांवरः / वेदवेद्यः स्वसंवेद्यौ वेद्यो वदतांवरः // 47 // अनादिनिधनोऽव्यक्तो, व्यक्तवाग् व्यक्तशासनः / युगादिकृत्युगाधारो, युगादिर्जगदादिजः // 48 // अतीन्द्रोऽतीन्द्रियो धीन्द्रो, महेन्द्रोऽतीन्द्रियार्यदृक् / अनिन्द्रियोऽहमिन्द्रार्यो, महेन्द्रमहितो महान् // 49 // उद्भव: कारणं कर्ता, पारगो भवतारकः / अगाह्यो गहनगुह्यं परायः परमेश्वरः // 50 // अनन्तर्द्धिरमेयर्द्धिरचिन्त्वर्द्धिः समग्रधीः / प्राज्ञः प्राज्ञहरोऽभ्यग्रहः प्रत्यग्रोउयोऽग्रिमोऽग्रजः // 51 // महातपा महातेजा महोदर्को महोदयः / महायशा महाधीमान्, महासत्त्वो महाद्युतिः // 52 // महामतिर्महानीतिर्महाक्षान्तिर्महाकृतिः।। महाप्रज्ञो महाभागो, महानन्दो महाकविः // 53 // 166
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसहजयम् महामहो महाकीर्तिमहाकान्तिर्महावपुः / महादानो महाज्ञानो, महायोगो महागुणः // 54 // महामहःपतिः प्राप्तमहाकल्याणपञ्चकः / महाप्रभुर्महाप्रातिहार्याधीशो महेश्वरः // 55|| महामुनिर्महामौनी, महाध्यानी महादमः। महाक्षामा महाशीलो, महायज्ञो महामखः // 56 / / महाव्रतपतिर्मह्यो, महाकान्तिधरोऽधिपः / महामैत्रीमयोऽमेयो, महोपायो महोमयः ||57|| महाकारुण्यको मंता महामन्त्रो महायतिः / महानादो महाघोषो, महेद्यो महसांपतिः // 58|| महाध्वरधरो धुर्यो, महौदार्यों महिष्टवाक् / महात्मा महसांधाम, महर्षिर्महितोदयः / / 59 / / महाक्लेशाङ्कुशः शूरो, महाभूतपतिर्गुरुः / महापराक्रमोऽनन्तो, महाक्रोधरिपुर्वशी // 60 // महाभवाब्धिसंसारो महामोहाद्रिसूदनः / महागुणाकरः क्षान्तो, महायोगीश्वरः शमी // 61 // महाध्यानपतिर्ध्याता, महाधर्मा महाव्रतः / महाकारिहाऽऽत्मज्ञो महादेवो महेशिता / / 62 // सर्वक्लेशापहः साधुः, सर्वदोषहरो हरः / असङ्ख्येयोऽप्रमेयात्मा, शमात्मा प्रशमाकरः // 63 // सर्वयोगीश्वरोऽचिन्त्यः, श्रुतात्मा विष्ठरश्रवाः / दान्तात्मा दमतीर्थेशो, योगात्मा ज्ञानसर्वगः // 64 / / प्रधानमात्मा प्रकृतिः, परमः परमोदयः। .. 167
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्घात्रयम् प्रक्षीणबन्धकारिः, क्रोधकृत् क्षेमशासनः // 65 / / प्रणव: प्रणयः प्राणः, प्राणदः प्राणतेश्वरः / प्रमाणप्रणिधिदक्षो दक्षिणो ध्वर्युरध्वरः // 66 // आनन्दो नन्दनो नन्दो, वन्द्योऽनिन्द्योऽभिनन्दनः / कामहा कामदः काम्यः, कामधेनुररिञ्जयः / / 67 / / असंस्कृतसुसंस्कारो प्राकृतो वै कृतान्तकृत् / अन्तकृत् कान्तगुः कान्तश्चिन्तामणिरभीष्टदः // 68 // अजितो जितकामारिरमितोऽमितशासनः / जितक्रोधो जितामित्रो, जितक्लेशो जितान्तकः / / 69 / / जिनेन्द्रः परमानन्दो, मुनीन्द्रो दुन्दुभिस्वनः / महेन्द्रवन्धो योगीन्द्रो, यतीन्द्रो नाभिनन्दनः / / 7 / / नाभेयो नाभिजो जातः, सुव्रतो मनुरुत्तमः / अभेद्योऽनत्ययो नाश्वानधिकोऽधिगुरुः सुधीः / / 71 / / सुमेधा विक्रमी स्वामी, दुराधर्षों निरुत्सकः / विशिष्टोऽशिष्टभुक् शिष्टः, प्रत्यय: कमनोऽनघः / / 72 / / क्षेमी क्षेमकरोऽक्षय्य:, क्षेमधर्मपति: क्षमी। अग्राह्यो ज्ञाननिग्राह्यो ज्ञानगम्यो निरुत्तारः // 73 // सुकृती धातुरिज्याईः, सुनयश्चतुराननः / श्रीनिवासश्चतुर्वक्त्रश्चतुरास्यश्चतुर्मुखः / / 74 / / . सत्यात्मा सत्यविज्ञान: सत्यवाक् सत्यशासनः / सत्याशीः सत्यसन्धानः, सत्यः सत्यपरायणः / / 75|| स्थेयान् स्थवीयान् नेदीयान्, दवीयान् दूरदर्शनः / अणोरणीयाननणुर्गुरुराद्यो गरीयसाम् / / 76 // 168
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्घहत्रयम् सदायोगः सदाभोगः, सदाश्रेष्ठः सदाशिवः / सदागतिः सदासौख्यः, सदाविद्यः सदोदयः / / 77 // सुघोषः सुमुख: सौम्यः, सुखदः सुहितः सुहृत् / सुगुप्तो गुप्तिभृद् गोप्ता लोकाध्यक्षो दमेश्वरः / / 78|| बृहन् बृहस्पतिर्वाग्मी, वाचस्पतिरुदारधीः / मनीषी धिषणो धीमान्, समुखीशो गिरांपतिः // 79 // नैकरूपो नयोत्तुङ्गो, नैकात्मा नैकधर्मकृत् / अविज्ञेयो प्रतर्कात्मा, कृतज्ञः कृतलक्षणः // 8 // ज्ञानगर्भोदयागर्भो, रत्नगर्भ: प्रभास्वरः / पद्मगर्भो जगद्गर्भो हेमगर्भः सुदर्शनः // 81 // लक्ष्मीवांत्रिदशाध्यक्षो दृढीयातिनईशिता / मनोहरो मनोज्ञाङ्गो, धीरो गम्भीरशासनः // 42 // धर्मयूपो दयायोगो, धर्मनेमिमुनीश्वरः। धर्मचक्रायुधो देवः, कर्महा धर्मघोषणः // 83 // अमोघवागमोघज्ञो, निर्मलामोघशासनः / सुरूपः सुभगस्त्यागी, समयज्ञः समाहितः // 8 // सुस्थितः स्वास्थ्यभाक् सुस्थो नीरजस्को निरुद्धतः। अलेपो नि:कलङ्कात्मा वीतरागो गतस्पृहः / / 85 // वश्येन्द्रियो विमुक्तात्मा, नि:सपनो यतेन्द्रियः / प्रशान्तोऽनन्तधामर्षि मङ्गलं मलहानघः // 86 // अनीदृगुपमाभूतो, तुष्टिर्दैवमगोचरः। अमूर्तो मूर्तिमानेको, नैको नानैकतत्त्वदृक् / / 87 / / 169
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् अध्यात्मगम्यो गम्यात्मा, योगविद्यो योगिवन्दितः / सर्वत्रग: सदाभावी त्रिकालविषयार्थदृक् / / 88 / / शङ्करः शंवदो दान्तो दमी शान्तिपरायणः / अधिप: परमाणन्दः परात्मज्ञः परावरः / / 89 / / त्रिजगद्वल्लभोऽभ्यर्च्यस्त्रिजगन्मङ्गलोदयः। त्रिजगत्पतिपूज्यांह्निखिलोकाग्रशिखामणिः // 10 // त्रिकालदर्शी लोकेशो, लोकधाता दृढव्रतः। सर्वलोकातिग: पूज्य: सर्वलोकैकसारथिः // 11 // पुराणपुरुष: पूर्वः, कृतपूर्वाङ्गविस्तरः। आदिदेवः पुराणाद्यः, पुरादेवोऽधिदेवता // 92 / / युगमुख्यो युगजेठो, युगादिस्थितिदेशकः / कल्याणवर्ण: कल्याणकल्प: कल्याणलक्षण: / / 93 / / कल्याणप्रकृतिर्दीप्रः कल्याणात्मा विकल्मषः / विकलङ्कः कलातीत: कलिविघ्नकलाधरः // 94 // देवदेवो जगन्नाथो, जगद्वन्धुर्जगद्विभुः। जगद्धितैषी लोकज्ञः, सर्वगो जगदग्रगः // 95 // चराचरगुरुर्गोप्यो, गूढात्मा.गूढगोचरः / सद्योजात: प्रकाशात्मा, ज्वलज्ज्वलन: सुप्रभः // 16 // आदित्यवर्णो भर्गाभः, सुप्रभः कनकप्रभः / सुवर्णवर्णो रुक्भाभः, सूर्यकोटिसमप्रभः // 97|| तपनीयनिभस्तुङ्गो, बालार्काभोऽनलप्रभः।। सन्ध्याभूबभूर्तेमाभस्तप्तचामीकरच्छविः / / 98 // 170
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहवयम् ...... कनकच्छायः, कनत्काञ्चनसन्निभः।। हिरण्यवर्णः स्वर्णाभ: शातकुम्भनिभप्रभः / / 19 / / द्युम्नाभो जातरूपाभो, दीप्तजाम्बूनदद्युतिः / सुधौतकलधौतश्री:, प्रदीप्तो हाटकद्युतिः / / 100|| .: शिष्टेष्टः पुष्टिदः पुष्टः, स्पष्टः स्पष्टाक्षरः क्षमः। शत्रुघ्न-प्रतिघोऽमोघः, प्रशास्ता शासितास्वकः // 101 // शान्तिनिष्ट मुनिज्येष्ठः, शिवताति: शिवप्रदः। शान्तिदः शान्तिकृत् शान्तिः, कान्तिमान् कामितप्रदः // 102 / श्रियांनिधिरधिष्टानमप्रतिष्टप्रतिष्ठितः। सुस्थिदः स्थावर: स्थाष्णुः, प्रथीयान् प्रथितप्रथुः // 103 / / दिग्वासा वातर शनो, निर्गन्थेशो दिगम्बरः। निष्कञ्चनो निराशंसो, ज्ञानचक्षुरमोमुहः // 104 / / तेजोराशिरनन्तौजा, ज्ञानाब्धिः शीलसागरः / तेजोमयोऽमितज्योतिर्योतिमूर्तिस्तमोपहः // 105 / / जगच्चूडामणिर्दीप्तः, शंवान् विघ्नविनायकः। . कलिघ्नः कर्मशत्रुघ्नो, लोकालोकप्रकाशकः // 106 // अनिद्रालुरतन्द्रालुर्जागरूकः प्रमामयः। . लक्ष्मीपतिर्जगज्योतिधर्मराजः प्रजाहितः // 107 // मुमुक्षुर्बन्धमोक्षज्ञो, जिताक्षो जितमन्मथः / प्रशान्तरसशीलूषो, भव्यपेटकनायकः // 108|| मूलकर्ता-ऽखिलज्योतिर्मलनो मूलकारणम् / आप्तो वागीश्वराः श्रेयान्, श्रीयसोक्तिनिरुक्तवाक् // 109 // प्रवक्ता वचसामीशो, मारजिद् विश्वभाववित्। 171
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्घहत्रयम् सुतनुसूनुर्निर्मुक्तः, सुगतो हतदुर्णयः / / 110 // श्रीश: श्रीश्रितपादाब्जो, वीतभीरभयङ्करः / उच्छन्नदोषो निर्विघ्नो, निश्चलो लोकवत्सलः // 111 // लोकोत्तारो लोकपतिर्लोकचक्षुरपारधीः / धीरधीबुद्धसन्मार्गः, शुद्धसूनृतपूतवाक् // 112 // प्रजापारमितः प्राज्ञो, यतिर्नियमतेन्द्रियः / भदन्तो भद्रकृद् भद्रः, कल्पवृक्षो वरप्रदः // 113 // समुन्मूलितकारिः, कर्मकाष्ठाशुशुक्षणिः / कर्मण्य: कर्मठः प्रांशुबैयादेयविचक्षणः // 114 // अनन्तशक्तिरच्छेद्यस्त्रिापुरारित्रिलोचनः / त्रिनेत्रस्त्र्यम्बकस्त्र्यक्षः, केवलज्ञानवीक्षणः // 115 / / समन्तभद्र-शान्तारिर्धर्माचार्यो दयानिधिः / सूक्ष्मदर्शी जितानङ्गः, कृपालुर्धर्मदेशकः // 116 / / शुभंयुः सुखसाद्भूतः, पुण्यराशिरनामयः।। धर्मपालो जगत्पालो, धर्मसाम्राज्यनायकः // 117|| नाम्नां पठेत् वाऽमूनि नामान्यागमकोविदैः। समुच्चितान्यनुध्यायपुमान् पूतस्मृतिर्भवेत् / / 118 // गोचरोऽपि गिरामासां, त्वमवागगोचरो मतः / स्तोता तथाप्यसन्दिग्धं त्वतोऽभीष्टफलं भजेत् / / 119 / / त्वमतोऽसि जगद्वन्धुस्त्वमतोऽसि जगद्भिषक् / त्वमतोऽसि जगत्त्राता, त्वमतोऽसि जगद्धितः // 120 // त्वमेकं जगतां ज्योतिस्त्वं विरूपोपयोगभाक् / त्वं त्रिरूपैकमुक्त्यङ्ग, स्वोत्थानन्तचतुष्टयः // 121 // 172
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् त्वं पञ्चब्रह्मतत्त्वात्मा, पञ्चकल्याणनायकः। षट्भेदभावतत्वज्ञस्त्वं सप्तनयसङ्ग्रहः / / 122 / / दिव्याष्टगुणमूर्तिस्त्वं, नवकेवललब्धिकः।। दशावतारनिर्धार्यो, मां पाहि परमेश्वरः / / 123 / / युष्मन्नामावलीदृब्धविलसत्स्तोत्रमालया। भवन्तं वरिवस्यामः, प्रसीदानुगृहाण नः // 124 // इदं स्तोत्रमनुस्मृत्य, पूतो भवति भाक्तिकः / यः सम्पाठं पठत्येनं, स स्यात् कल्याणभाजनम् / / 125 / / तत: सदेहं पुण्याथी, पुमान् पठतु पुण्यधीः / पौरहूतिं श्रियं प्राप्तुं, परमामभिलाषुकः // 126 // // इति श्रीजिनसेनाचार्यकृत: श्रीसूर्यसहस्रनामस्तोत्रम् // 173
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहवयम् श्रीगौतमाय नमः मुद्रित प्रति में एवं हस्तलिखित प्रतियों में उल्लिखित सूर्य के 1044 नाम / नामों के क्रम में कहीं कहीं अंतर पाया जाता है / मैंने मुद्रित प्रति के अनुसार ही नाम लिखे हैं। आदिदेव: 2. आदित्य: 3. आदितेजा: 4. आप: 5. आचारतत्परः 6. आयुः 7. आकारः 8. आकाश: 9. आलोककृत् 10 आमुक्त: 11. ॐकार: 12. आरोग्य: 13. आरोग्यकारणम् 14. आशुग: 15. आतपः 16. आतपी 17. आत्मा 18. आत्रेय: 19. असहः 20. असङ्गगामी 21. असुरान्तकः 22. उम्रपति: 23. अहर्पति: 24. अहिमान् 25. अहिमांशुभृत् 26. अहिमकरः 27. अहिमरुचि: 28. अहिंसकः 29. अहर्मणिः 30. उदारकर्मा 31. अद्वितीयः 32. उदीच्यवेशः 33. अपांपति: 34. अभयप्रदः 35. अभिनन्दितः 36. अभिष्टुतः 37. अब्जहस्त: 38. अब्जबान्धव: 39. अपराजित: 40. अप्रमेयः 41. अजः उच्चैः 42. अच्युतः 43. अजयः 44. अचल: 45. अचिन्त्यः 46. अचिन्त्यात्मा 47. अचरः 48. अजित: 49. अविचिन्त्यवपुः 50. अन्पय: 51. अव्यङ्गधारी 52. ऊर्जितः 53. अयोनिजः 54. ऐन्धन: 55. एक: 56. एकाकी 57, एकचक्ररथ: 58. एकनाथ: 59. ईश: 60 ईश्वरः 61. अक्लिष्टकर्मकृत् 62. उग्ररूप: 63. अग्निः 64. अकिञ्चन: 65. अक्षरः 66. अलङ्कारः 67. अलङ्कृतः 68. अमाय: 69. अमेयात्मा 70. अमरप्रभुः 71. अमरश्रेष्ठः 72. अमित: 73 अमितात्मा 74. अणुः 75. इन: 76. अनाद्यन्तः 77. अन्धकारापहः 78. इन्द्रः 79. अम्भ: 80. अम्भोजबान्धवः 81. अम्बुदः 82. अम्बरभूषण: 83. अनेकः 84. 174
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् अङ्गारकः 85. अङ्गिराः 86. अनलः 87.. अनलप्रभः 88. अनिमित्तागति: 89. अनङ्गः 90. अन्न: 91. अनन्त: 92. अनिर्देश्य: 93. अनिर्देश्यवपुः 94. अंशुः 95. अंशुमान् 96. अंशुमाली 97. अनुत्तमः 98. अरिहा 99. अर्हन् 100. अरविन्दाक्षः 101. अर्यमा 102, अर्कः 103. अरिमर्दनः 104. अरुणसारथिा: 105. अश्वत्थः 106. अशीतरश्मिः 107. उष्णकर: 108. अश्विन: 109. अशिशिरः 110. अतुलद्युति: 111. अतीन्द्रः 112. अतीन्द्रियः 113. उत्तामः 114. उत्तारः 115. साधुः ११६.सावर्णः 117. सावित्रिभाविता 119. सायन: 121. सौख्यः 122. सागरः 123. साम: 124. सामवेदः 125. सारङ्गधन्वा 126. सहस्राक्षः 127. सहस्रांशुः 128. सहस्रधामा 129. सहस्रदीधितिः 130. सहस्रपात् 131. सहस्रचक्षुः 132. सहस्रश्रोत्र: 133. सहस्रकरः 134. सहस्रकिरण: 135. सहस्ररश्मिः 136. सदायोगी 137. सदागति: 138. सुधर्मा 139. सिद्धः 140. सिद्धकार्यः 141. सभाजित् 142. सुप्रभ: 143. सुप्रदीपक: 144. सुप्रभावन: 145. सुप्रभाकरः 146. सुप्रियः 147. सुपर्णः 148. सप्तार्चिः 149. सप्ताश्वः 150. सप्तजिह्वः 151. सप्तलोकनमस्कृत: 152. सप्तमीप्रिय: 153. सप्तिमान् 154. सप्तसप्ति: 155. सप्ततुरङ्गः 156. स्व:स्वाहाकारः 157. सुवाहनः 158. स्वाहाभुक् 159. स्वाचारः 160. सुवाक् 161. सुसंयुक्तः 162. सुस्थितः 163. स्वजन: 164. सुवेशः 165. सूक्ष्मः 166. सूक्ष्मधी: 167. सोमः 168. सूर्यः 169. सुवर्चाः 170. सुवर्णः 171. स्वर्णः 172. स्वर्णरेताः 173. सुविशिष्टः 174. सुवितान: 175. सैंहिकेयरिपुः 176. स्वयंविभुः 177. स्वयंप्रभुः 178. सुखदः 179. सुखप्रदः 180. सुखी 181. सुखसेव्यः 182. सुकेतनः 175
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहवयम् 183. स्कन्दः 184. सुलोचन: 185. समाहितमति: 186. समायुक्तः 187. समाकृति: 188. सुमहाबलः 189. समुद्रः 190. सुमूर्तिः 191. सुमेधाः 192. सुमना: 193. सुमनोहरः 194. सुमङ्गलः 195. सुमतिः 196. सुमित: 197. सुमितिञ्जयः 198. सनातनः 199. संसारार्णवतारकः 200. संसारगतिविच्छेत्ता २०१.संसारतारक: 202. संहर्ता 203. सम्पूर्णः 204. सम्पत्र: 205. सम्प्रकाशकः 206. सम्प्रतापनः 207. सञ्चारी 208. सञ्जीवनः 209. संयमः 210. सम्विभागी 211. संवर्तकः 212. संवत्सरः 213. संवत्सरकर: 214. सुनय: 215. सुनेत्र: 217. सङ्कल्पयोनिः 218. सन्तापन: 219. सन्तानकृत् 220. सन्तपन: 221. सुराध्यक्षः 222. सुरावृतः 223. सुरारिहा 224. सुरारि: 225. सर्वांसहः 226, स्वर्भाणु: 227. सर्वदः 228. सर्वदर्शी 229. सर्वप्रियः 230. सर्ववेदप्रगीतात्मा 231. सर्ववेदालयः 232. सर्वरत्नमय: 233. सुरपूजित: 234. सर्वलोकप्रकाशक: 235. सुरपति: 236. सर्वशत्रुनिवारण: 237. सर्वतोमुख: 238. सर्वः 239. सर्वात्मा 240. सर्वस्व: 241. सर्वस्वी 242. सर्वद्योत: 243. सर्वद्युतिकर: 244. सर्वजितांवरः 245. सर्वोदधिस्थितिकरः 246. सर्ववृतः 247. सर्वमर्दनः 248. सर्वप्रहरणायुधः 249. सर्वप्रकाशक: 250. सर्वग: 251. सर्वज्ञ: 252. सर्वकल्याणभाजन: 253. सर्वसाक्षी 254. सर्वशास्त्रभृतांवर: 255. सुरेशः 256. सर्गः 257. सर्गादिकरः 258. सुरकार्यज्ञः 259. स्वर्गद्वार: 260. स्वर्गप्रतर्दन: 261. स्रग्वी 262. सुरमणि: 263. सुरनिभाकृति: 264. सुरश्रेष्ठ: 265. सृष्टिः 266. स्रष्टा 267. श्रेष्ठात्मा 268. सृष्टिकृत् 269. सृष्टिकर्ता 270. सुरथ: 271. सित: 272. स्थावरात्मक: 273. 176
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् स्थानस्थूलदृक् 274. स्थविरः 275. स्थित: 276. स्थेयः 277. स्थितिमान् 278. स्थितिहेतु: 279. स्थिरात्मा 280. स्थितिस्थेय: 281. स्थितिप्रियः 282. सुतप: 283. सत्व: 284. स्तोत्र: 285. सत्यवान् 286. सत्य: 287. सत्यसन्धिः 288. हुव: 289. होम: 290. होमान्तकरण: 291. होता 292. हयग: 293. हेलि: 294. हिमदः 295. हंसः 298. हर: 299. हरिः 300. हरिदश्वः 301. हरिप्रियः 302. हर्यश्व: 303. हरी 304. हिरण्यगर्भः 305. हिरण्यरेताः 306. हरिताश्वः 307. हुत: 308. हुताहुति: , 309. द्यौः 310. दुःस्वप्नाशुभनाशन: 311. धराधरः 312. धाता 313. ध्वान्तापहः 314. ध्वान्तसूदनः 315. ध्वान्तविद्वेषी 316. ध्वान्तहा 317. धूमकेतु: 318. धीमान् 319. धीरः 320. धीरात्मा 321: धन: 322. धनाध्यक्षः 323. धनदः 324. धनञ्जयः 325. धन्वन्तरिः 326. धन्यः 327. धनुर्धरः 328. धनुष्मान् 329. ध्रुव: 330. धर्मः 331. धर्माधर्मप्रवर्तकः 332. धर्माधर्मवरप्रदः 333. धर्मदः 334. धर्मध्वज: 335. धर्मवृक्षः 336. धर्मवृत: 337. धर्मवत्सलः 338. धर्मकेतुः 339. धर्मकर्ता 340. धर्मनित्यः 341. धर्मरतः 342. धरणीधरः 343. धर्मराजः 344. धृतातपत्राप्रतिमः 345. धृतिकरः 346. धृतिमान् 347. दिवा 348. द्वादशात्मा 349. द्वापर: 350. दिवापुष्टः 351. दिवापति: 352. दिवाकरः 353. दिवाकृत् 354. दिवसपति: 355. दिविस्थितः 356. दिव्यवाह: 357. दिव्यवपुः 358. दिव्यरूप: 359. धुवृक्षः 360. दयालुः 361. देहकर्ता 362. दीधितिमान् 363. दीप्तांशुः 364. दीप्तदीधिति: 365. देव: 366. देवदेव: 367. द्योतः 368. द्योतन: 369. द्योतितानलः 370. दिक्पति: 371. दिग्वासाः 372. दक्षः 177
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् 373. दिनाधीश: 374. दिनबन्धुः 375. दिनमणि: 376. दिनकृत् 377. दिननाथ: 378. दुराराध्यः 379. पापनाशनः 380. पावनः 381. भास्वान् 382, भास्करः 383. भासन्त: 384. भासत 385. भासित: 386. भावितात्मा 387. भाग्य: 388. भानु: 389. भानेमिः 390. भानुकेसरः 391. भानुमान् 392. भानुरूप: 393. बहुदायकः 394. भूधरः 395. भवद्योत: 396. भूपति: 397. भूष्य: 398. भूषणोद्भासी 399. भोगी 400. भोक्ता 401. भुवनपूजित: 402. भुवनेश्वरः 403. भूष्णु: 404. भूतादिः 405. भूतान्तकरण: 406. भूतात्मा 407. भूताश्रयः 408. भूतिदः 409, भूतभव्यः 410. भूतविभुः 411. भूतप्रभुः 412. भूतपति: 413. भूतेश: 414. भूषण: 415. भयान्तकरण: 416. भीमः 417. भीमत 418. भग: 419. भगवान् 420, भक्तवत्सलः 421. बहुमङ्गलः 422. बहुरूप: 423. भूताहारः 424. भिषग्वरः 425. बुद्धः 426. बुद्धिवर्धन: 427. बुद्धिः 428. बुद्धिमान् ४२९.ब्रनः 430. पद्महस्त: 431. पद्मपाणि: 432. पद्मबन्धुः 433. पद्मयोगी 434. पायोनिः 435. पद्मोदरनिभानन: 436. पद्मेक्षण: 437. पद्ममाली 438. पद्मनाभः 439, पद्मिनीशः 440. विभावस: 441. विचित्ररथः 442. पूतात्मा 443. पवित्रात्मा 444. पूषा 445. व्योममणि: 446. पीतवासाः 447. पक्षबलः 448. बलभृत् 449. बलप्रिय: 450. बलवान् 451. बली 452. बलिनांवरः 453. पिनाकधूक् 454. बिन्दुः 455. बन्धु: 456. बन्धहा 457. पुण्डरीकाक्षः 458. पुण्यसङ्कीर्तनः 459. पुण्यहेतु: 460. परः 461. प्राप्तयान: 462. परावर; 463. परावरज्ञः 464. परायण: 465. प्राज्ञः 466. पराक्रमः 467. प्राणधारकः 468. प्राणवान् 469. प्रांशुः 470. प्रसन्नात्मा 471. 178
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् प्रसन्नवदन: 472. ब्रह्मा 473. ब्रह्मचर्यवान् 474. प्रद्योत: 475. प्रद्योतनः 476. प्रभावनः 477. प्रभाकरः 478. प्रभञ्जनः 479. परप्राण: 480. परपुरञ्जयः 481. प्रजाद्वारः 482. प्रजापति: 483. प्रजन: 484. पर्जन्यप्रियः 485. प्रियदर्शन: 486. प्रियकारी 487. प्रियकृत् 488. प्रियंवदः 489. प्रियङ्करः 490. प्रयत: 491. प्रीति: 492. प्रयतात्मा 493. प्रीतात्मा 494. प्रयतानन्दः 495. प्रीतिमनाः 496. प्रकाशन: 497. पुरुषोत्तामः,४९८. प्रकृति: 499. प्रकृतिस्थिति: 500. प्रलम्बहार: 501. परमोदार: 502. परमेष्ठी 503. पुरन्दर: 504. प्रणतार्तिहा 505. प्रणतार्तिहरः 506. परन्तपः 507. प्ररेताः 508. प्रशान्त: 509. प्रशम: 510. प्रतापन: 511. प्रतापवान् 512. पृथिवी 513. प्रथित: 514. प्रत्यूहः 515. वृषाकपिः 516. पुरुष: 517. वृषध्वजः 518. विश्व: 519. विश्वामित्र: 520. विश्वम्भरः 521. पशुमान् 522. विश्वतापन: 523. पिता 524. पितामहः 525. पतगः 536. पतङ्गः 537. पितृद्वारः 538. पुष्कलनिभः 539. वषट्कारः 540. ज्यायान् 543. जामदाम्यजित् 544. चारुचरित: 545. जाठरः 546. जातवेदाः 547. छन्दवाहन: 548. योगी 549. योगीश्वरपति: 550. योगनित्य: 551. योगतत्पर: 552. ज्योतिरिश: 553. जयः 554. जीव: 555. जीवानन्द: 556. जीवन: 557. जीवनाथ: 558. जीमूत: 559. जलप्रिय: 560. जेता-जगत् 561. युगादिकृत् 562. युगः 563. युगातव: 564. जगदाधार: 565. जगदादिज: 566. जगदानन्दः 567. जगद्दीप: 568. जगज्जेता 569. चक्रबन्धु: 570 चक्रवर्ती 571. चक्रपाणि: 572. जगन्नाथ: 573. जगत् 574. जगतामन्तकरण: 575. जगतांपति: 576. जगत्साक्षी 577. जगत्पति: 578. जगत्प्रिय: 579. 179
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् जगत्पिता 580. यम:५८१. जनार्दन: 582. जनानन्द: 583. चण्डकरः 584. जनेश्वर: 585. जङ्गम: 586. जनयिता 587. चराचरात्मा 588. यशस्वी 589. जिष्णु: 590. जितावरीशः 591. जितवपु: 592. जितेन्द्रिय: 593. चतुर्भुजः 594. चतुर्वेदः 595. चतुर्वेदमय: 596. चतुर्मुख: 597. चित्राङ्गदः 598. वासुकि: 599. वासरेशिता 600. वासरस्वामी 601. वासरप्रभुः 602. वासरप्रियः 603. वासरेश्वरः 604. वाहनार्तिहरः 605. वायुः 606. वायुवाहनः 607. वायुरताः 608. वाग्विशारदः 609. वाग्मी 610. वारिधिः 611. वारण: 612. वसुदाता 613. वसुप्रदः 614. वसुप्रियः 615. वसुमान् 616. विसृज: 617. विहारी 618. विहगवाहनः 619. विहङ्गः 620. विहङ्गमः 621. विहित: 622. विधिः 623. विधाता 624. विधेय: 625. वदान्य: 626. विद्वान् 627. विद्योतनः 628. विद्या 629. विद्यावान् 630. विद्याराजः 631. विद्युत् 632. विद्युद्वान् 633. विदिताशयः 634. विपाप्मा 635. विभावसुः 636. विभव: 637. वर्चसांपतिः 638. विजयः 639. विजयप्रदः 640. विजेता 641. विचक्षणः 642. विवस्वान् 643. विविधः 644. विविधासनः 645. वज्रधरः 646. व्याधिहा 647. व्याधिनाशन: 648: व्यास: 649. वेदाङ्गः 650. वेदपारग: 651. वेदभृत् 652. वेदवाहन: 653. वेदवेद्यः 654. विदवित् 655. वैद्यः 656. वेदकर्ता 657. वेदमूर्तिः 658. वेदन्लिय: 659. व्योमग: 660. विचित्ररथ: 661. व्योममणि: 662. वेगवान् 663. विगतात्मा 664, वीरः 665. वैश्रवण: 666. विगाही 667. विघ्नशमन: 668. विघृण: 669: विग्रहः 670. विकृति: 671. वक्ता 672. व्यक्ताव्यक्तः 673. विगतारिष्ट: 674. विमलः 675. विमलद्युति: 676. . 180
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् विमन्युः 677. विमी 678. विनिद्रः 679. विराजः 680. विराट 681. बृहस्पतिः 682. बृहत्कीर्तिः 683. बृहज्जेता 684. बृहत्तेजाः 685. वरदः 686. वरदाता 687. वृद्धिः 688. वृद्धिदः 689. वरप्रदः 690. वर्चस 691. विरूपाक्षः 692. विरोचनः 693. वरीयान् 694. वरुणः 695. वरनायकः 696. वर्णाध्यक्षः 697. वरुणेश: 698. वरेण्यः, वरेण्यवृत्तः 699. वृत्तिधरः 700. वृत्तिचारी 701. विश्वामित्र 702. वृत्तिः 703. वशानुगः 704. विशाख: 705. विश्वेश्वरः 706. विश्वयोनिः 707. विश्वजित् 708. विश्ववित् 709. विशोकः 710. विशेषवित् 711. विष्णु: 712. विश्वात्मा 713. विश्वभावनः 714. विश्वकर्मा 715. विश्वनिलय: 716. विश्वरूपी 717. विश्वतोमुख: 718. विशिष्टः 719. विशिष्टात्मा 720. विपादः 721. यज्ञ: 722. यज्ञपतिः 723. काक: 724. काल: 725. कालानलद्युति: 726. कालहा 727. कालचक्र: 728. कालचक्रप्रवर्तकः 729. कालकर्ता 730. कालनाशनः 731. कालत्रय: 732. कामः 733. कामारिः 734. कामदः 735. कामचारी 736. कासिकः ७३७.कान्तिः 738. कान्तिप्रदः 739. कार्यकारणावहः 740. कारुणिक: 741. कार्तस्वरः 742. काश्यपेयः 737. काष्ठा 738. कपिः 739. कुबेरः 740. कपिलः 741. गभस्तिमान् 742. गभस्तिमाली 743. कपर्दी 744. ख: 745. खतिलक: 746. खद्योतन: 747. खोल्का 748. खग: 749. खगसत्तमः 750. धर्मांशुः 751. घृणि: 752. घृणिमान् 753. कवि: 754. कवच: 755. कवची 756. गोपति: 757. गोविन्दः 758. गोमान् 759. ज्ञानशोभन: 760. ज्ञानवान् 761. ज्ञानगम्य: 762. ज्ञेयः 763. केयूर: 764. कीर्तिः 765. कीर्तिवर्धन: 766. कीर्तिकर: 767. 181
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् केतुमान् 768. गगनकेतु: 769. गगनमणि: 770. कला 771. कल्प: 772. कल्पान्तः 773. कल्पान्तकः 774. कल्पान्तकरण: 775. कल्पकरः 776. कल्पकृत् 777. कल्पकः 778. कल्पकर्ता 779. कल्पिताम्बरः 780. कल्याण: 781. कल्याणकरः 782. कल्याणकृत् 783. कलिकालज्ञः 784. कल्पवपुः 785. कल्मषापहः 786. कमलाकरबोधन: 787. कमलानन्दः 788. गुण: 789. गन्धवहः 790. कुण्डली 791. गणपति: 792. कञ्चुकी 793. गुणवान् 794. गणेश: 795. गणेश्वरः 796. गणनायकः 797. गुरुगृहदः 798. गृहपुष 798. गृहपतिः 799. ग्रहेश: 800. ग्रहेश्वरः 801. ग्रहनादः 802. ग्रहनक्षत्रमण्डन: 803. क्रियाहेतुः 804. क्रियावान् 805. गरीयान् 806. .. किरीटी 807. कर्मसाक्षी 808. करण: 809. किरण: 810. कर्णसूः 811. कृष्णवासाः 812. कृष्णवर्मा 813. कृतकर्मा 814. कृताहारः 815. कृतांतसुः 816. कृतातिथि: 817. कृतात्मा 818. कृतविश्व: 819. कृती 820. कृत्यकृत्यः 821. कृतमङ्गलः 822. कृतिनांवरः 823. शान्तिः 824. क्षुधाजः 825. क्षेमः 826. क्षेमस्थिति: 827. क्षेमप्रियः 828. क्षमा 829. कश्मलापहः 830. गतिमान् 831. लोहिताङ्गः 832. लोकाध्यक्षः 433. लोकालोकनमस्कृत: 834. लोकबन्धुः 835. लोकवत्सलः 836. लोकेश: 837. लोककरः 838. लोकनाथ: 839. लोकसाक्षी 840. लोकत्रयाशय: 841. लयः 842. मासमानिदामा 843. मान्धाता 844. मानी 845. मारुतः 846. मार्तण्डः 847. माता 848. मातरः 849. महाबाहुः 850. महाबुद्धिः 851. महाबलः 852. महायोगी 853. महायशाः 854. महावैद्यः 855. महावीर्यः. 856. महावराहः 857. महावृत्तिः 858. 182
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् महाकारुणिकोत्तमः 859. महामायः 860. महामन्त्रः 861. महान् 862. महारथ: 863. महाश्वेताप्रियः 864. महाशक्तिः 865. महाशनिः 866. महातेजाः 867. महात्मा 868. मुहूर्तः 869. महोत्साहः 870. महेन्द्रः 871. महेच्छ: 872. महेशः 873. महेश्वरः 874. मिहिर: 875. महित: 876. महत्तरः 877. मधुसूदनः 878. मोक्षदायकः 879. मोक्षः 880. मोक्षधरः 881. मोक्षहेतु: 882. मोक्षद्वारः 883. मौनी 884. मेधा 885. मेधावी 886. मेधिकः 887. मेध्य: 888: मेरुमेय: 889. मुकुटी 890. मनुमुनिः 891. मन्दार: 892. मन्देहक्षेपण: 893. मनोहरः 894. मनोहरणरूपः 895. मङ्गलः 896. मङ्गलालयः 897. मङ्गलवान् 898. मङ्गलिः 899. मङ्गलकर्ता 900. मन्त्रः 901. मन्त्रमूर्तिः 902. मरीचिमाली 903. मृत्यु: 904. मरुतामीश्वरेश्वरः 905. मरुतांपति: 906. मिष्टाचारः 907. मति: 908. मतिमान् 909. नाकारः 910. नाकपालि: 911. नागराट् 912. नारायण: 913. नाथ: 914. नग: 915. नभस्वान् 916. नभोविगाहन: 917. नभकेतन: 918. नूतनः 919. नोत्तर: 920. नयनैकरूप: 921. नैकरूपात्मा 922. नीलकण्ठः 923. नीललोहित: 924. नेता 925. नियतात्मा 926. निकेतन: 927. निक्षुभापति: 928. नन्दिवर्धन: 929. नन्दन: 930. नरः 931. निराकुल: 932. निरहङ्कारः 933. निर्बन्धः 934. निर्गुण: 935. निरञ्जन: 936. निर्णय: 937. नित्योदित: 938. नित्य: 939. नित्यगामी 940. निरञ्जन: 941. नित्यरथ: 942. राजा 943. राज्ञीप्रिय: 944. राज्ञीपति: 945. रवि: 946. रविराज: 947. रुचिप्रदः 948. रुद्रः 949, ऋद्धि: 950. रोचिष्णु: 951. रोगहा 952. रेणु: 953. रेणुक: 954. रेवन्त: 955. हृषीकेश: 956. रक्षोनः 957. 183
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् रक्ताङ्गः 958. रश्मिमाली 959. ऋतु: 960. रथाधीश: 961. रथाध्यक्षः 962. रथारूढः 963. रथपति: 964. रथी 965. रथिनांवरः 966. शान्तिप्रिय: 967. शाश्वत: 968. साष्टाक्षरः 969. शुद्धः 970. शुभः 971. शुभाचार: 972. शुभप्रदः 973. शुभकर्मा 974. शब्दकरः 975. शुची 976. शिव: 977. शोभा 978. शोभन: 979. शुभ्रः 980. सुरः 981. शीघ्रग: 982. शीघ्रगति: 983. शीर्णः 985. शेष: 986. शुक्रः 987. शुक्राङ्गः 988. शुक्ररूप: 989. शक्तिमान् 989. शक्तिमतांश्रेष्ठः 990. शम्भुः 991. शनैश्वरः 992. शनैश्चरपिता 993. शर्व 994. श्रीधरः 995. श्रीपति: 996. श्रेयस्कर: 997. श्रीकण्ठः 998. श्रीमान् 999. श्रीमतांवरः 1000. श्रीनिवास: 1001. श्रीनिकेतन: 1002. श्रेष्ठ: 1003. शरण्य: 1004. शरण्यार्तिहरः 1005. श्रुतिमान् 1006. शतबिन्दुः 1007. शतमुखः 1008. तापी 1009. तापनः 1010. तारापति: 1011. तायवाहन: 1012. तपनः 1013. तपनांबरः 1014. त्विषामीश: 1015. त्वरमाण: 1016. त्वष्टा 1017. तीव्र: 1018. तेजः 1019. तेजसांनिधिः 1020. तेजसांपतिः 1021. तेजस्वी 1022. तेजोंनिधिः 1023. तेज़ोराशिः 1024. तेजोनिलयः 1025. तीक्ष्णः 1026. तीक्ष्णदीधिति: 1027. तीर्यः 1028. तिग्मांशुः 1029. तमिस्रहा 1030. तम: 1031. तमोहरः 1032. तमोनुदः 1033. तमोऽराति: 1034. तमोघ्नः 1035. तिमिरापहः 1036. त्रिविष्टप: 1037. त्रिविक्रमः 1038. त्रयः 1039. त्रेता 1040. त्रिकसंस्थितः 1041. त्र्यक्षरः 1042. त्रिलोचनः 1043. तरणि: 1044. त्र्यम्बकः 1045. त्रिलोकेशः। 184
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीसूर्यसहस्रनामसङ्ग्रहत्रयम् यस्त्विदं शृणुयान्नित्यं, पठेद् वा प्रयतो नरः। प्रतापी पूर्णमायुश्च, करस्थास्तस्य सम्पदः // 1 // नृपाग्नितस्करभयं, व्याधिभ्यो न भयं भवेत् / विजयी च भवेनित्यं, स श्रेयः समवाप्नुयात् / / 2 / / कीर्तिमान् सुभगो विद्वान् स सुखी प्रियदर्शनः। भवेद् वर्षशतायुश्च, सर्वबाधाविवर्जितः // 3 // नाम्ना सहस्रमिदमंशुमत: पठेद् यः शुचिनियमवान् सुसमाधियुक्तः / दूरेण तं परिहरन्ति सदैव रोगाः, भीताः सुपर्णमिव सर्वमहोरगेन्द्राः ||4|| // इति श्रीसूर्यनामस्तोत्रं सम्पूर्णम् // अमुं श्रीसूर्यसहस्रनामस्तोत्रं प्रत्यहं प्रणमत्पृथ्वीपति-कोटीरकोटिसङ्घट्टितप दकमल त्रिखण्डाधिपति- दिल्लीपतिपातिसाहि श्रीअकबरसाहि जल्लालदीन: प्रत्यहं शृणोति / सोऽपि प्रतापवान् भवतु / / 185
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ इस ग्रंथ के अध्ययन से आप जान सकेगें - साधना और उपासना के क्षेत्र में सूर्य की उपयोगिता * शारीरिक, मानसिक और आत्मिक संदर्भो में सौरकिरणों की उपयोगिता / * सौरऊर्जा से संबंधित कई नए-नए अन्वेषणीय रहस्यात्मक प्रयोगों के संदर्भ / / - विजय जनकचंद्र सूरि / / स्वर्गीय रमण लाल केसरीमल. अम्बावत जी पुण्य स्मृति में सौजन्य : श्रीमती भीखीबाई केसरीमल जी हीराचंद जी अम्बावत बकसा जी परिवार चामुण्डेरी (राजस्थान)