Shokshaka Prakarana Part 1

Author(s): Haribhadrasuri, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Divya Darshan Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004833/1

Page #1

ભા
ગ
પ્રાશક દિવ્ય દર્શન સ્ટ ૩૯, લિડ સોસાયટી, ધોળક, જિ. અમદાવાદ, પીન-૩૮૮૧૦

Page #2

સૂરિપુરંદર શ્રીહરિભદ્રસૂરીશ્વરચિત મહોપાધ્યાય-યશોવિજયગણીકૃત યોગદીપિકાવ્યાખ્યાવિભૂષિત મુનિયોવિજયરચિત કલ્યાણકંદલી ટીકા-રતિદાયિનીવ્યાખ્યા અલંકૃત
ષોડશક પ્રકરણ
* દિવ્યાશિષ “
સ્વ. વર્ધમાનતપોનિધિ સંઘહિતચિંતક િિબપ્રણેતા ન્યાયવિશાદ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય ભુવનભાનુસૂરીશ્વજી મહારાજા
(ભાગ-૧)
* કૃપાદૃષ્ટિ સિદ્ધાંતદિવાse ગીતાર્થમૂર્ધન્ય ગાધિપતિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય જયઘોષસૂરીશ્વરજી મહાાજ
ૐ કલ્યાણકંદલી ટીકા + રતિદાયિની વ્યાખ્યા + સંપાદન કર્તા છે પદ્મમણતીર્થોદ્ધાs પંન્યાસપ્રવશ્રી વિશ્વકક્લ્યાણવિજયજી મ.સા.ના શિષ્ય મુનિશ્રી યશોવિજયજી
* પ્રકાશક દિવ્યદર્શન ટૂટ
૩૯, કલિકુંડ સોસાયટી, ધોળકા, જી. અમદાવાદ. પીન-૩૮૭૮૧૦.

(૧)
(૨)
१ षोडशकप्रकरणं
* પ્રાપ્તિસ્થાન

પ્રકાશક
શ્રી ધર્મનાથ જૈન સંઘ જૈનનગઢ જૈન આશધના ભવન, ન્યુ શાદા મંદિe ોડ, જૈનનગર, પાલડી, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૭

Page #3

२ षोडशकप्रकरणं
મુખ્ય સંશોધકો
* પૂજ્ય આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય જગચંદ્રભૂરીશ્વરજી મહારાજ * પૂજ્ય આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય પ્રદ્યુમ્નસૂરીશ્વરજી મહારાજ
* પૂજ્ય આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય કુલચંદ્રસૂરીશ્વજી * પૂજ્ય આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય જયંjદસૂરીશ્વજી * પૂજ્ય પંન્યાસપ્રવશ્રી પુણ્યવિજયજી મહાાજ
* પૂજ્ય પંન્યાસપ્રવરશ્રી થશોવિજયજી મહાાજ * પૂજ્ય પંન્યાસપ્રવશ્રી અજીતશેખવિજયજી મહારાજ * પૂજ્ય ગણિવર્યશ્રી કલ્યાણબોધિવિજયજી મહારાજ * પૂજ્ય ગણિવર્યશ્રી મુક્તિવલ્લભવિજયજી મહારાજ * પૂજ્ય મુનિરાજશ્રી હ્રદયવલ્લભવિજયજી મહારાજ
બીજી આવૃત્તિ
Jain Education Intemational
18 વિ.સં.
use
૨૦૫૪
મૂલ્ય ।. ૧૦૦
* કલ્યાણકારી ત્રિપદી
છોડવા જેવી નિંદા
૧.
૨.
3.
૪.
૫.
૬.
9.
૮.
મેળવવા જેવા સદ્ગુણ
ડેળવવા જેવો ગુણાનુરાગ
પ્રથમ ભાગ પરિચય
સમર્પણ
પ્રકાશકીય નિવેદન
પ્રસ્તાવના
સંશોધકીય
સંશોઘકીય ઉર્મિ
વક્તવ્ય
મુદ્રક
શ્રી પાર્શ્વ કોમ્પ્યુટર્સ
૫૮, પટેલ મોટણાથટી, જવાહણ્યોs, મણિનગર, અમદાવાદ-૮.
ફોન : ૫૪૭૫૭૮
કલ્યાણકંદલીકાના હૃદયોદ્ગાર વિષયમાર્ગદર્શિકા
૧ થી ૮ ષોડશક-વ્યાખ્યા
સર્વહક્ક પ્રઙાશકને સ્વાધીન છે.

પૃષ્ઠ
3
୪
S
૧૪
૧૭
૧૮
૨૮
૧૨૦૬

Page #4

षोडशकप्रकरणं 3
સમર્પણ
સદા પ્રસન્ન મુખમુદ્રા કાયમ વાત્સલ્ય વરસાવતી અમીદષ્ટિ નિરંતર શાસન પ્રેમથી નીતરતું હૃદય રોમેરોમમાં વિશુદ્ધ સંયમી પ્રત્યે સદ્ભાવ પ્રત્યેક રકતબિંદુમાં શાસનપ્રભાવના-સેવાની તમન્ના ઘરાવનારા
ઓ ! ભવોદઘિતારક ગુરૂદેવશ્રી
વિશ્વકલ્યાણવિજયજી મહારાજા !
શાસ્ત્રના માત્ર શબ્દાર્થ નહિ પણ તાત્પર્યાઈને પામવાની આપશ્રીએ મને સતત હાર્દિક પ્રેરણાઓ કરી અને તે પ્રેરણા સાકાર બને તે માટે આપશ્રીએ અનેક પ્રખર વિદ્વાન્ સંયમી પાસે મને અધ્યયન કરાવ્યું. મારા અધ્યયન ખાતર આપશ્રીએ આપના મહત્ત્વના કાર્યો ગૌણ કર્યા. માતાની જેમ મારી ભૂલોને ઉદારતાથી માફ કરીને, વાત્સલ્ય-પ્રેમ-ઉષ્મા આપીને મને આપશ્રીએ નિર્મળ સંયમમાર્ગે આગળ વધાર્યો. આપશ્રીની પાવન પ્રેરણાથી જ પ્રફુરિત થનાર કલ્યાણકંદલી + રતિદાયિની વ્યાખ્યાથી વિભૂષિત પ્રસ્તુત પ્રકરણપુષ્પ આપશ્રીના કરકમલમાં સાદર સવિનય સમર્પિત કરતાં ધન્યતા અનુભવું છું.
હવે આપશ્રી એવા આશિષ વરસાવો કે આવા અનોખા અલૌકિક પાવન માર્ગે થાકયા વિના ઉલ્લારાથી આગળ વધતો રહું, શાસનની સાનુબંધ સ્થાયી સેવા પ્રસન્નતાપૂર્વક કરતો રહું.
भवदीयं भवद्भ्यः समर्पयामि
' & 'એજ આપનો શિશુ
યશોવિજય
Jain Education Intemational

Page #5

४ षाडशकप्रकरण
(પ્રકાશકીય નિવેદન)
સકળ શ્રીસંઘ સમક્ષ ષોડશક પ્રકરણ ગ્રંથની બીજી આવૃતિને બે ભાગમાં સટીક પ્રકાશિત કરતાં અને અત્યંત હર્ષની લાગણી અનુભવીએ છીએ.
૧૪૪૪ ગ્રંથના સર્જનહાર સૂરિપુરંદર શ્રી હરિભદ્રસૂરિ મહારાજે ષોડશક પ્રકરણની રચના કરેલ છે. ધર્મની શરૂઆતથી માંડી મોક્ષ પ્રાપ્તિ સુધીનો માર્ગ એટલે કે આત્મા પરમાત્માસ્વરૂપ બને તે પર્યન્તની આત્મસાધના માટે ઉપયોગી ધર્મપરીક્ષા, ધર્મદેશના, ધર્મનું સ્વરૂપ વગેરે ૧૬ વિષયોનું આ ગ્રંથમાં પ્રકરણ તરીકે ઉલ્લેખ કરી નિરૂપણ કરવામાં આવેલ છે. દરેક પ્રકરણ ઉપર ૧૬ શ્લોક દ્વારા તે વિષયની મહત્વપૂર્ણ સમજણ આપતી રચના કરવામાં આવેલ છે. આ મૂળ ગ્રંથ ઉપર, લઘુહરિભદ્ર તરીકે ઓળખાતા વાધવિશારદ, મહોપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજી મહારાજે થગદીપિકા નામની ટીકાની રચના કરી છે. આ સુંદર ટીકા, મૂળ ગ્રંથના રહસ્યોને ખૂલ્લાં કરી ગ્રંથને સ્પષ્ટ કરે છે. તેમ છતાં ટીકાની ગહનતા, શબ્દસંકોચ-સંક્ષેપને કારણે મંદ ક્ષયોપશમવાળા મુમુક્ષને પદાર્થ હૃદયંગમ ન થાય તે સ્વાભાવિક છે. પરંતુ અલ્પ પણ મધુર સ્વાદ માણ્યા પછી પદાર્થને પૂર્ણ રૂપે આરોગવાની ઉત્કંઠા જાગે તે પણ એટલું જ સહજ છે. તેથી વાચક વર્ગને વિસ્તૃત અને વિશદ બંધ થાય તે ધ્યાનમાં રાખી, વર્તમાનકાલીન પરમોપકારી પૂજ્યપાદ, ન્યાવિશારદ આચાર્યભગવંત શ્રીમદ્વિજય ભુવનભાનુસૂરિજી મ.સા.ના પ્રશિષ્ય તથા શાસનપ્રભાવક પૂજ્ય મુનિરાજશ્રી વિશ્વકલ્યાણવિજયજી મહારાજના શિષ્ય મુનિશ્રી વર્ષાવિજયજી મહારાજે કલ્યાણકંદલી નામની સંસ્કૃત ટીકાની રચના કરેલા છે. આ સરળ અને માહિતીપ્રદ છતાં રહસ્યોદ્ઘાટક એવી ટીકાને વાંચ્યા પછી વાસ્તવમાં તે કલ્યાણકંદલી છે એવું જણાયા વગર રહેશે નહિ. મૂળ ગ્રંથ અને ટીકામાં રહેલ ગૂઢ પદાર્થોની સરળતાપૂર્વકની સમજણ, પારિભાષિક શબ્દોની વ્યાખ્યા, દૃષ્ટાંત અને કથાનકોના વર્ણન, સ્વદર્શનના સિદ્ધાંતોને અનુરૂપ ઈતરદર્શનોના વિચારોની સાક્ષીઓ દ્વારા ગ્રંથમાં દર્શાવેલ તત્ત્વનિરૂપણનો સમન્વય, લોકોક્તિ અને ન્યાયની માહિતી વગેરે તેમજ ૫૬૦ થી વધુ અન્ય ગ્રંથમાંથી ઉદ્ધત કરેલ ૩૨૦૦ થી વધુ સાક્ષીપાઠો વગેરેથી આ ટીકા સમૃદ્ધ છે. આ ઉપરાંત મૂળગ્રંથ અને યોગદીપિકા ટીકાનો ગુજરાતીમાં અનુવાદ તેમજ વિશેષાર્થની તેઓશ્રીએ સફળતાપૂર્વકની રચના કરેલ છે.
આ સર્વે શ્રી અંધેરી ગુજરાતી જૈન સંઘ-મુંબઈ દ્વારા પ્રસ્તુત ગ્રન્થના બન્ને ભાગની પ્રથમ આવૃતિ પ્રકાશિત થયેલ હતી. પરંતુ પુસ્તષ્ક્રની નકલ ખલાસ થતાં તેની બીજી આવૃતિ પ્રકાશનનું કરવા માટે આવશ્યકતા જણાતી હતી. શ્રી અંધેરી ગુજરાતી જૈન સંઘ-મુંબઈની સંમતિથી અમારા ટ્રસ્ટને પ્રસ્તુત ગ્રંથરત્નના બન્ને ભાગનું એકી સાથે પ્રકાશન કરવાનો અમૂલ્ય લાભ મળી રહ્યો છે તે બદલ અમે અત્યંત પ્રમોદ ભાવને અનુભવીએ છીએ.
પરમપૂજ્ય સકલશ્રીસંઘહિતચિંતક વર્ધમાનતપોનિધિ ન્યાયવિશારદ સ્વ. ગચ્છાધિપતિ આચાર્યદેવશ્રીમદ્ વિજય ભુવનભાનુસૂરીશ્વરજી મહારાજની દિવ્ય કૃપાથી અને પરમપૂજ્ય સિદ્ધાન્તદિવાકર શાસનપ્રભાવક
Jain Education Intemational

Page #6

५ षोडशकप्रकरणं
ગચ્છાધિપતિ શ્રીમદ્ વિજય જયઘોષસૂરીશ્વરજી મહારાજના મંગલ આશિષથી આવા શાસ્ત્રીય પ્રકાશનનો લાભ મળવા બદલ અમે ગૌરવ અનુભવીએ છીએ.
પ્રસ્તુત પ્રકાશનમાં સંપૂર્ણ આર્થિક સહયોગ શ્રી ધર્મનાથ પો.હે. જૈનનગર સંઘ- પાલડી, અમદાવાદ દ્વારા પ્રાપ્ત થયેલ છે તે બદલ તેમના ટ્રસ્ટીગણને ધન્યવાદ આપીએ છીએ.
પ્રાન્ત, પ્રસ્તુત ષોડશક પ્રકરણના અધ્યયન-પરિશીલન અને પરિણમન દ્વારા સહુ કોઈ પરમપદને વહેલી તકે પ્રાપ્ત કરે એ જ મંગલકામના.
પ્રિ.આ.સુ.૧
જ દિવ્યદર્શન ટ્રસ્ટ વતી,
કુમારપાળ વિ. શાહ
વિ.સં.૨૦૫૭
(સંપૂર્ણ આર્થિક સહયોગદાતા શ્રી ધર્મનાથ પો. હે. જૈનનગર સંઘ-પાલડી,
અમદાવાદ-૭,
આ પુરત જ્ઞાનદ્રવ્ય દ્વારા પ્રકાશિત કરવામાં આવેલ હોવાથી ગૃહસ્થોએ જ્ઞાનખાતામાં રકમ ભરીને પોતાની માલિકીમાં રાખવું.

Page #7

६ षोडशकप्रकरणं
પ્રસ્તાવના |
'भक्त्या नित्यं प्रपद्ये श्रुतमहमखिलं सर्वलोकैकसारम्' ‘સહુ મૂંગા શ્રુત બોલકું' એ પંક્તિ શ્રુતમાહાભ્ય વિશે ઘણું બોલી જાય છે. પરોપકાર૫રાયણ વિશ્વકલ્યાણકર શ્રી જૈનશાસનમાં શ્રુતજ્ઞાનની મહત્તા ગજબની છે. શેષ ચાર જ્ઞાનો સ્વબોધાનુકૂલ છે. એક શ્રુતજ્ઞાન એવું છે કે જે પરબોધાનુકૂલ છે. અતિવિશાળ શ્રુતસંદર્ભોમાંથી બહુ ભાગ તો આજે આપણને મળ્યો પણ નથી. તેમ છતાં જે થોડો ભાગ મળ્યો છે તેનું પાણ સંપૂર્ણ અવગાહન એક ભવમાં દુ:શકય લાગે. લબ્ધ શ્રુતનું અવગાહન ભલભલા જ્ઞાનાથન અલબ્ધ શ્રુત અંગે લુબ્ધ બનાવી મૂકે તેવું છે.
ભગવદ્ પ્રદત્ત ત્રિપદીના આધારે રચાયેલ દ્વાદશાંગી (આગમો) અને તે તે આગમોના આધારે રચાયેલ અન્ય ગ્રન્થો - બન્ને મૃત માન્ય છે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો આગમ એટલે મૂળ બંધારણ (Constitution) અને અન્ય શ્રત એટલે બંધારણીય કલમોના આધારે ઘડાયેલા ધારા (Acts). તેમાં પાણ સૂરિપુરન્દર શ્રી હરિભદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાના ગ્રન્થો ભલભલા વિદ્વાનોને ડોલાવી દે તેવા છે. મહામહોપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજી મહારાજ જેવા પ્રકાંડ વિદ્વાન અને સમર્થ સર્જકને ‘હરિભદ્રલઘુબાંધવ'ના બિરૂદથી નવાજવામાં આવે છે. એ હકીકત પાગ શ્રીહરિભદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજના પરિચયમાં એક પીછું ઉમેરે છે. તેઓની શાસ્ત્રરચનાની પશ્ચાદભૂમિકા પણ રોમાંચક છે.
પોતાના બન્ને શિષ્યો વિધર્મીઓ દ્વારા મોતને ઘાટ ઉતારાયેલા જાણીને તે જૈનાચાર્ય હરિભદ્રસૂરિજી સતત અને સંક્ષુબ્ધ હતા. લમણે હાથ દઈને હતાશાની ઊંડી ગર્તામાં ગરકાવ થયેલા તેમની સામે દેવવાણી થઈ : ‘સૂરિજી ! સમગ્ર સંસાર છોડયા પછી શિવિયોગથી વિચલિત કાં બનો ?' 'ના ! દુ:ખ શિખવિયોગનું નથી' સૂરિજી બોલ્યા, "માત્ર નિર૫ત્યતાના યોગે મારા થકી થનારી નિર્મલ ગુરુકુલની સમાપ્તિના વિચારે મારું હૃદય ભાંગી પડયું છે. શાસનની પેઢીનું સુકાન સંભાળતી સમર્થ ગુરુપરંપરાને માત્ર એક પેઢી આગળ ધકેલવામાં પણ હું ઉગો ઉતરીશ ! આ વિચારવીંછી મને સતત ડંખી રહ્યો છે ! વિશ્વહિતૈષી શ્રી જિનશાસનની સેવા કરવાનું સૌભાગ્ય છિનવાઈ જતું જાણીને દિલ રડી રહ્યું છે !''
‘હરિભદ્રસૂરિજી !' નામગ્રહાણ પૂર્વક શાસનદેવી અંબિકા બોલી - ‘ગુરૂકુલવૃદ્ધિનું પણ તમારા લલાટે ભલે ન હોય! શાસ્ત્રો એ જ તમારા શિષ્યો બનીને તમારા પછી પણ સેંકડો વર્ષો સુધી જિનશાસનની સેવા કરનારા પુરોગામી સંઘને સહાયક બનશે. શિષ્યસંતતિના ઉછેદને રડો નહીં. શાસ્ત્રસંતતિના નિર્માણમાં ઉદ્યમી બનો !' અને... શાસનદેવીના ઉત્સાહવર્ધક વચનોએ હરિભદ્રસૂરિના અંતસ્તલમાં ઘૂઘવાતા જ્ઞાનવારિધિના મોજાઓને વ્હાર ફેંક્યા અને પરિણામે એક વિલક્ષાગ ચમત્કૃતિ સર્જાઈ ! પદાર્થોના એ પારાવારમાં ડૂબી જનારા તરવા લાગ્યા.
ધનાશા પોરવાળે નલિનીંગુલમવિમાનાકારે બંધાવેલ રાણકપુરજીના ભવ્ય જિનપ્રાસાદની બહુજનપ્રસિદ્ધ એક લાક્ષણિકતા એ છે કે તે દેવાલયના ૧૪૪૪ થાંભલામાંથી કોઈ પણ થાંભલા પાસે ઉભા રહો. કોઈને કોઈ એંગલથી તમને પ્રભુજી દેખાશે જ, સૂરિપુરન્દર શ્રી હરિભદ્રસૂરિજીરચિત ૧૪૪૪ ગ્રન્થોની પાણી આવી જ કોઈ લાક્ષણિકતા છે કે તમે કોઈ પણ ગ્રન્થ વાંચો એટલે કોઈ અલગ જ કાટખાગેથી જૈન દર્શનના સિદ્ધાન્તો નજરે ચડે છે. ૦ હારિભદ્રીય આવશ્યક વગેરે વિશાળકાય આગમિક ગ્રન્થો ૦ અનેકાન્તજ્યપતાકા જેવા મૂર્ધન્ય કક્ષાના દાર્શનિક ગ્રન્થો – લલિતવિસ્તરા જેવા દાર્શનિક + ભક્તિ ગ્રન્થો ૦ યોગદષ્ટિસમુચ્ચય જેવા અધ્યાત્મના ઉચ્ચ ગ્રન્થો ૦ પંચવસ્તુ જેવા આચાર ગ્રન્થો, હરિભદ્રવાડમય મહાનગરની આ બધી મનોહર ગલીઓ છે. આ મહાપુરૂષે ઘાણા સંગ્રહગ્રન્થો પાગ રચ્યા છે. જેમ કે : વિંશતિ-વિંશિકા, પંચાલકજી, અટકજી વગેરે. પ્રસ્તુત ગ્રન્થ પાગ તેવા જ પ્રકારનું એક પુષ્પ છે. ૧૬-૧૬ આર્યા શ્લોકોના ૧૬ અધિકારી એટલે શ્રી પોડશક પ્રકરણ.
આ ગ્રન્થ ઉપર આચાદિવ શ્રી યશોભદ્રસૂરીશ્વરજી કૃત ટીકા ઉપરાંત મહોપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજી કૃત યોગદીપિકાવૃત્તિ છે. મહદંશે તો બન્ને ટીકાઓમાં સામ્ય છે. પ્રસ્તુત પ્રકાશનમાં યોગદીપિકાવૃત્તિ ઉપર વિસ્તૃત ટીકા તથા યોગદીપિકાવૃત્તિનું ગુર્જર વિવેચન સમાવિષ્ટ છે. શ્રી ષોડશક પ્રકરાગ એક સંગ્રહ ગ્રન્થરૂપ હોવાથી ઘાણા વિષયો તેમાં આવરી લેવાયા છે. પ્રકરણના વિષય વિભાગ પર થોડો દષ્ટિક્ષેપ કરી લઈએ.
Jain Education Intemational

Page #8

षोडशकप्रकरणं ७ (૧) સદ્ધર્મપરીક્ષા પડશક :- સાગર તરવાના ઉપાયભૂત એવી નૌકા જ જો છિદ્રવાળી નીકળી તો ! મહા અનર્થ ! ભવસાગર તરવાના એકમાત્ર સાધનભૂત ધર્મની પણ જ્ઞાની ભગવંતોએ પરીક્ષા કરવાનું કહ્યું છે. બાલ-મધ્યમ અને પંડિત એવી ત્રાગ કક્ષાઓ આ ૧ લા ષોડશકમાં જગાવી છે. ત્રાગેનું બહુ સચોટ સ્વરૂપ જણાવ્યું છે. અંડબરને જોઈને આકર્ષાય તે બાળ. આચરાગથી આકર્ષાય તે મધ્યમ અને વિચારો-સિદ્ધાંતોથી આકર્ષાય તે પંડિત. જીવોની આવી ત્રણ કક્ષાઓ બતાવી દીધા બાદ દરેકને પોતાની કક્ષાનુરૂપ ધમપદેશ આપવાની વાત જણાવી છે. સ્વસ્થાન દેશનાની મહત્તા અને પરસ્થાન દેશનાની ભયાનકતા જગાવી છે. વ્યવહારમાં પણ દેખાય છે કે માણસની હોજરીને અનુરૂપ ભાણું પીરસાય તે કામનું ! ખેતરની યોગ્યતા અનુસાર વાવણી થાય તે કામની ! નીચાણવાળા વિસ્તારમાં અમુક પાક, તો ઉંચાણના પ્રદેશમાં અલગ પાક ! અલબત્ત, ઉપદેશકના હૃદયમાં મોક્ષ રમતો હોવા છતાં પાગ તે તે જીવની કક્ષાનુસાર દેશના આપવાથી શ્રોતાને અવશ્ય ધર્મપ્રાપ્તિ થાય. વંકચૂલની ‘ઉપદેશ નહીં આપવાની’ શરતને માન્ય રાખીને પાગ કાળ પરિપાક થતાં બહુ જ પ્રાથમિક તબકકાની લાગે તેવી કેટલીક પ્રતિજ્ઞાઓ કરાવીને ય મહાત્માઓએ તેને સદ્ગતિનો મહેમાન બનાવી જ દીધો ને ! આ પરિણામ આપવામાં વંકચૂલની દૃઢપ્રતિજ્ઞવૃત્તિની સાથે પેલા ઉપદેશક મહાત્માઓની શ્રોતાપારખુવૃત્તિનો પણ કંઈ ઓછો અંદાલત આંકી શકાય તેમ નથી.
(૨) સદ્ધર્મદશના પોડશક :- બાલાદિ જીવોને કયા પ્રકારનો ધમપદેશ આપવો ? તેનું સ્પષ્ટ માર્ગદર્શન અપાયું છે. બાલ જીવને તો બાહ્ય સ્થૂલ ધર્માચાર- સદાચારની વાતો કરવી. કદાચ ભવિતવ્યતાના યોગે બાલ જીવ દીક્ષા લેવા તૈયાર થાય કે સાધુધર્મનું સ્વરૂપ જાણવા ઈચ્છે તો પણ તેની સામે સાધુજીવનના લોચ-વિહાર-તપશ્ચર્યા-પિંડવિશુદ્ધિ વગેરે કરાળ એવા બાહ્યાચારોનું વર્ણન કરવાની વાત કરવી. તાત્પર્ય એ છે કે સામો જીવ બાલ છે, વિશિષ્ટવિવેકથી વિકલ છે તેથી ઉતર્ગ-અપવાદાદિની (અવસરે નાવડીમાં ય બેસી શકાય વગેરે) વાતોની ભારે વાનગીઓને પચાવી શકે તેવું મજબુત પાચનતંત્ર તેની પાસે હોતું નથી. હા, મધ્યમકક્ષાના જીવ પાસે કંઈક વિશેષ સમજાગ હોય છે. તેથી તેની પાસે અષ્ટપ્રવચનમાતાના પાલનમાં રાખવાની ત્રિકોટિ-પરિશુદ્ધિ આદિની વાત કરવી. આગળ વધીને વિશુદ્ધ કક્ષાનું ગુરૂપાતંત્ર્ય રાખવું વગેરે વાતો પણ તેની આગળ થઈ શકે. પંડિતકક્ષા પ્રાપ્ત જીવો સમક્ષ તો આગમતત્ત્વના દમ્પયનો રસથાળ જ રન કરવાનું કહ્યું છે. ‘માજ્ઞાSSTદ્ધ વિરાદ્ધ ૧ શિવાય ૧ મવાય ’, ‘વચનસાપેક્ષ વ્યવહાર સાચો કહ્યો, વચનનિરપેક્ષવ્યવહાર જુઠો' વગેરે ભાવની ઉંચી વાતો તેવાની સામે પીરસી શકાય, કારણકે તેવા જીવોને તેની રૂચિ પગ હોય છે અને તેની યોગ્યતા પાગ હોય છે. ત્રાગે કલાના જીવોને આપવાના ઉપદેશનો વિષય જોતાં એ વાત બહુ સ્પષ્ટ થાય છે. (a) બાલ
જીવ સામે આચાર માર્ગની વાત કરવાની છે. (b) મધ્યમ જીવોને આચારની શુદ્ધિની વાત કરવી. (c) પંડિત જીવોને ધર્મમાં આજ્ઞાપ્રધાનતાની વાત કરવી. કક્ષાનુસાર ઉપદેશના વિષયમાં પાગ કેવું સુંદર કમિક ઉત્થાન જોવા મળે છે. સર્વજ્ઞશાસનની આ જ તો બલિહારી છે.
(૩) ધર્મલક્ષણ પડશક :- ધર્મનું સ્વલક્ષણ (= હેતુ-ફળ-સ્વરૂપમુખે તાત્ત્વિક સ્વરૂપ) જણાવાયું છે. જે સર્વદર્શનમત હોય અને સર્વ અવસ્થાઓમાં કલ્યાણકારી હોય તે ધર્મ, કેટલી વ્યાપક અને રોચક વ્યાખ્યા છે ? પ્રણિધાન-પ્રવૃત્તિ-વિના - સિદ્ધિ અને વિનિયોગરૂપ પાંચ શુભ આશયોનું સુંદર નિરૂપણ કર્યું છે. સિદ્ધિ થયા પછી પાગ વિનિયોગની કક્ષા મૂકવા પાછળ જૈનદર્શનની પરાર્થની ઉદાત્ત ભાવના ધ્વનિત થાય છે.
(૪) ધર્મલિંગ પોડશક :- માણસને તાવ આવેલો હોય તો ‘તાવ આવ્યો છે એટલી જ ભૂલ સમજ સામાન્ય માણાને હોય પરંતુ વૈદ્ય તપાસીને કહી શકે કે ‘આ તાવ થાકનો છે, અજીર્ણનો છે, વાઈરરાનો છે, લુનો છે, ટાઈફોઈડનો છે વગેરે...' આવું સચોટ નિદાન કરી શકાય છે તેનું કારણ એ છે કે વૈદ્ય પાસે વૈધકીય શાસ્ત્રો દ્વારા દર્શિત એવા ચિહ્નો (Symptoms) ની જાણકારી હોય છે કે તેના આધારે તે રોગને પિછાણી શકે. આપણે ત્યાં સમ્યકત્વ અંગેની આવી પારાશીશી પાગ આપવામાં આવી છે. શમ-સંવેગાદિ પાંચ લક્ષાગો- એ સમ્યકત્વના અનુમાપક ચિહ્નો છે. ધર્મ આત્મામાં પરિણામ પામતા તેના પણ અમુક ચિહ્નો દેખાય છે. દવાની અસર રોગ ઉપર થાય છે. ધર્મની અસર દોષ ઉપર થાય છે. સ્વાર્થાદિ દોષોના હાસપૂર્વક ઔદાર્ય-દાક્ષિગ્ય-પાપગુણા-નિર્મળબોધ-લોકપ્રિયતા આ પાંચ લિંગો તે આત્મામાં ધર્મના અનુમાપક બને છે. ધર્મી આત્મામાં ધર્મ નામનો એક એવો ચોકીદાર સતત સતર્ક બેઠો હોય છે કે જેથી વિષયતૃષગાદષ્ટિસંમોહ-ધર્મની અરૂચિ અને ક્રોધ જેવા લુંટારૂઓ આતમઘરમાં પેસી શકતા નથી. આ ચારેયને ગ્રન્થકારે પાપવિકારો
Jain Education Intemational

Page #9

८ षोडशकप्रकरणं
કહ્યા છે. સીધી જ વાત છે ને, રોગ હોય તો તેની વિકૃતિરૂપે સોજા, કળતર વગેરે જોવા મળે, રોગ ન હોય તો તમૂલક આવી બાહ્ય વિકૃતિઓ ક્યાંથી દેખાય ? ધર્મ એવું પથ્ય છે કે જે પાપવિકારોને તો દૂર કરે જ છે, સાથે મૈત્રાદિભાવરૂપ આરોગ્ય મેળવવામાં પણ સહાય કરે છે.
(૫) લોકોત્તરતન્યસંપ્રાપ્તિ થોડશક :- ઔદાર્યાદિ પૂર્વોક્ત ધર્મલિંગોથી યુક્ત ધર્મ સિદ્ધ થતાં જીવને લોકોત્તરતત્ત્વની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ પ્રાપ્તિ ચરમ પુદ્ગલપરાવર્તમાં જ થઈ શકે; અને ચરમ પુદ્ગલપરાવર્ત તો કાળક્રમે કાળના પરિપાકથી જ થાય છે. ઘઉંમાંથી જ રોટલી થતી હોવા છતાં લીલા ઘઉંમાંથી રોટલી બની શકતી નથી. અહીં ખુટતું પરિબળ છેઘઉનો પરિપાક, કે જે કાળક્રમે થઈ જતાં રોટલી બની શકે છે. ચરમાવર્ત પૂર્વે આ પ્રાપ્તિ શકય ન હોવાનું કારણ એ છે કે ચરમાવર્ત પૂર્વે આગમવચન સમ્યક રીતે પરિગમતું નથી. અનાદિના ભાવમલાદિના કારણે અચરમાવર્તમાં તો સર્વજ્ઞવચનમાં ય દોષદર્શન રૂપ વિપર્યાસ સંભવે છે. તીખું તમતમતું મરચું શાકની સાથે ચવાઈ જતાં જીભ ઉપર બળતરા થવા માંડે ત્યારે તરત જ ગોળ ચાવી જવાથી એ તીખાશ દૂર થઈ જતી નથી. કિંતુ એ સખત તીખાશન કાળને પસાર થઈ જવા દેવો પડે છે અને પછી ગોળની કાંકરી માત્રથી જ હાશકારો અનુભવાય છે. ગોળમાં પૂર્વે તીખાશ દૂર કરવાની શક્તિ ન્હોતી અને પાછળથી તે શક્તિ આવી ગઈ-એવું હોતું નથી, કિન્તુ સખત તીખાશવાળો કાળ અયોગ્ય હોવાથી ગોળ પોતાનું કાર્ય કરી શકતો ન હતો અને એ તીખાશનો હ્રાસ થતાં ગોળ પોતાનું કાર્ય ઝડપથી કરી દે છે. સખત તીખાશવાળા સમયે લેવાયેલો ગોળ ગળ્યો ન પાગ લાગે અને તેમાં તીખાશનો ભ્રમ થઈ જાય એવો વિપર્યાસ પણ સંભવી શકે છે. આંબા પરથી ઉતારેલા આમ્રફળને તરત ખાવામાં આવે તો તે ખોટું લાગશે. મીઠાશ તેમાં જ પ્રાદુર્ભાવ પામશે પણ તે ફળને બરાબર પાકવા દેવું પડે. હા, તેના પરિપાકને શીધ્ર ઉદિત કરવા આમફળને ઘાસ વગેરેથી ઢાંકવું - વગેરે પ્રકિયા જરૂર આવકાર્ય છે. 'ધીરજનાં ફળ મીઠા’ - ‘ઉતાવળે આંબા ન પાકે' વગેરે કહેવતો પાગ ગર્ભિત રીતે કાળપરિપાક'નો નારો લગાવતી હોય તેવું શું નથી લાગતું ? તાવ આવતા તરત ડામી દેવાથી કાચું કપાઈ જવાની સંભાવના છે. માટે તાવને પાકવા દેવો પડે. પછી લેવાતું ઔષધ ગુણકારી થાય છે. ટૂંકમાં, ચરમાવર્ત એ પરિપકવ કાળ છે. તેથી જીવને સબોધ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે. આ રોબોધ એટલે આત્મપરિણતિવાળું જ્ઞાન - કે જે જ્ઞાનાવરણ કર્મના ક્ષયોપશમથી ઉત્પન્ન થાય, જેનાથી ઉપાદેયત્વાદિ વિષયક બોધ પ્રાપ્ત થાય. આવા સંબોધપૂર્વક કરાતું સદ્અનુકાન સંપૂર્ણ બને છે. તાત્પર્ય એ છે કે સર્વજ્ઞદર્શિત તમામ અનુમાનો સ્વરૂપઃ તો ‘સતુ' જ છે. તેમાં વળી જે અનુષ્ઠાન અસદનુકાનનો ભેદ છે તે સ્વરૂપતઃ નહીં કિન્તુ ફલતઃ છે અથવા હેતુની અપેક્ષાએ છે. સબોધપૂર્વક કરાતા અનુકાનોમાં સંજ્ઞાઓનું જોર હોતું નથી. તેથી તે અનુષ્ઠાનો ‘સત્’ | કહેવાય છે. અનુષ્ઠાનોમાં ન્યૂનતાને લાવનાર તત્વ સંજ્ઞાનું જોર છે. સમ્બોધ આવી જતાં ક્રિયામલ અને અનાદિ ભાવમલ બન્નેનો દ્વારા થાય છે; પછી અનુકાનોમાં સંપૂર્ણતાને રોકનારૂં કોઈ તત્વ જ નથી. ટૂંકમાં, અનુષ્ઠાનરૂપી ચંદ્રનો આવારક સંજ્ઞારૂપી રાહુ નીકળી જતાં અનુષ્ઠાનરૂપી ચંદ્ર પૂર્ણતાએ પ્રકાશે છે. કેમ કે ત્યારે તેનું કોઈ પ્રતિબંધક નથી.
અચરમાવર્ત કાળમાં આગમમાં અપ્રામાણના ભ્રમરૂપ અધ્યારોપ સંભવિત હતો અને તેના કારણે દાનાદિમાં અવિધિ થઈ શકતી હતી. ચરમાવર્ત કાળમાં અધ્યારોપનો અભાવ હોવાથી વિધિસેવન શક્ય છે. આ રીતે વિધિપાલન માટે સબોધને જરૂરી ગણાવ્યા પછી પાગ ગ્રન્થકારશ્રીએ વિધિપાલન માટે અન્ય બે મહત્વના કારણો જણાવ્યા છે. (૧) વડીલજનસંમતિ (૨) દીનાદિવિષયક ઔચિત્ય. આગળ જતા દાન અને મહાદાનની બહુ માર્મિક ભેદરેખા જણાવી છે. ન્યાયપાતિત થોડા પણ ધનને ગુવજ્ઞાપૂર્વક અને દીન-નોકર વર્ગનું શોષાગ કર્યા વિના તપસ્વી-દીન આદિને આપવું તે મહાદાન. અને ન્યાયોપાર્જિત ધન પણ જો ઉક્ત બે શરતોના પાલન વિના અપાતું હોય તો તે દાન કહેવાય. દહેરાસરના પૂજારી વગેરેને અલ્પ પગાર આપી તેની પાસેથી વધુ પડતું કામ કરાવી લેવાની વૃત્તિવાળા ગૃહસ્થો કદાચ લાખો રૂપિયાની ઉછામાણી બોલે તો તે મહાદાન નથી બનતું ! અને તે ધન ન્યાયપાર્જિત ન હોય તો પછી તે પરમાર્થથી દાન પણ નથી બનતું : શું કમાલ વાત કરી છે ? ન્યાયોપાર્જિત ધનની વ્યાખ્યામાં તો ગ્રન્થકારે હજી એક માર્મિક વાત કરી છે. “ચાન = ત્રાધાક્ષત્રિય-વિ-સુદ્રા વિનાવિતિનાપારેખ મા = સ્વીકૃત = ચાવા.” આર્ય દેશમાં વર્ણવ્યવસ્થા પ્રચલિત છે. દરેક વર્ગના પોતપોતાના બાપીકા ધંધાઓ હતા. તે ધંધાના આધારે મેળવેલા ધનને જ ન્યાયાર્જિત કહેવાય-એવું મહોપાધ્યાયજીનું ઉપરોકત વચન સ્પષ્ટ જણાવે છે. બ્રાહ્મણો વિઘાદાનના આધારે પેટિયું રળતા, શુદ્રો પોતાના વાણાટકામ વગેરેથી ગુજરાન ચલાવતા. હવે જો કોઈ શ્રીમંત વણિક (કે જે વૈશ્યવાર્ગનો છે) એ કાપડનો ઉદ્યોગ ચલાવવા માંડે અને પોતાની બુદ્ધિ + મુડીના જોરે ઘારી કમાણી કરે અને એ કમાણી કરતી વેળાએ કરચોરી-વિશ્વાસઘાતાદિ ન કરે તો પણ તે કમાણી

Page #10

षोडशकप्रकरणं ५ ન્યાયાર્તિત કહેવાતી નથી, કારણ કે બીજાના (વણકરાદિના) વ્યવસાયને ધકકો પહોંચાડીને (અર્થાતુ, અન્ય નાના વ્યવસાયને હાથમાં લઇને) મેળવેલું એ ધન છે. કોઈનું પેટિયું છીનવી લઈને ભરેલા બધા જ પટારાઓ પર શાસ્ત્રજ્ઞો અન્યાયાતિનું લેબલ મારી દે છે. જેવા પ્રકારના ધનને ન્યાયપાર્જિત કહ્યું છે તેવા ધનને જ જો ગૃહસ્થો ઉપાડ માનીને વર્તે તો વ્યવસાય-સાંકર્થમૂલક ગરીબી-બેકારી-બિમારી-ભૂખમરો વગેરે અગણિત સામાજિક-આર્થિક-સાંસ્કૃતિક મહાવ્યાધિઓના ઔષધ થઈ શકે. સર્વજ્ઞના સિદ્ધાંતો કયા ક્ષેત્રમાં માર્ગદર્શક નથી બનતા ? એ સવાલ છે.
આવા ન્યાયપાર્જિત ધનને પણ પાછું ઘરના પોષવર્ગના પોષાગને ધકકો લગાડ્યા વિના દીન-તપસ્વી આદિ અનુકંપા ભકિતના પાત્રમાં અપાય તે મહાદાન, મહાદાન પછી ઉત્તમ દેવાર્શન, અવસરે ગુરુસેવાની વાત કરી છે. મહાદાન આદિ બધી કરાણીઓને લોકોત્તરતત્વની સંપ્રાપ્તિ કહી છે. આમ આગમવચનપરિગતિ એ જ લોકોત્તરતત્ત્વસંપ્રાપ્તિ રૂપે અહીં ઈટ છે. તેમ છતાં તે આગમવચનપરિણતિ ઉક્ત ક્રિયાઓમાં વાગાયેલી જણાય છે તેથી તે તે ક્રિયાઓને જ લોકોત્તરતત્ત્વસંપ્રાપ્તિ કહી. આ સંપ્રાપ્તિ સકલકિયાસાપેક હોય છે. બીજા યોગોને સદાવી નાંખે એવા સત્કાર્યને પણ ‘લૌકિક' કહીને ગ્રન્થકારે સર્વ યોગો પ્રત્યેના અબાધ્યબાધકભાવ પર ભાર મૂક્યો છે. માર્ગાનુસાર કક્ષામાં પાગ 'ત્રિવર્ગ અબાધા' જગાવી છે.
(૬) જિનભવન પોડશક :- દહેરાસર બંધાવનાર વ્યક્તિ કેવી હોવી જોઈએ ? દહેરાસર માટે ભૂમિ કેવી હોવી જોઈએ ? દહેરાવાર માટે લાકડું વગેરે સામગ્રી કેવી હોવી જોઈએ ? શિલ્પી-કારીગરો વગેરે પાસે ઓછા પૈસે વધુ કામ ન લેવું, સામગ્રી લાવનારા માણસો પાસે (કે બળદગાડા વગેરેમાં સામગ્રી આવતી હોય તો પશુ પાસે) અધિક ભાર ન ઉપડાવવો, તે સામગ્રી લાવતી વખતે શુકને પણ જોવા વગેરે વાતોનો અહીં અધિકાર છે. દહેરાસરોના કારીગર માટે અહીં 'ધર્મમિત્ર શબ્દ વાપર્યો છે, કે જે ઘણો સૂચક છે. (શ્રીક૯પસૂત્રમાં પણ સેવકવર્ગ માટે કૌટુંબિક પુરુષ' પદનો પ્રયોગ કર્યો છે તેમ.)
‘દરા બંધાવવામાં લાખો- કરોડોના ધૂમાડા થાય છે' - આ આજની સુધારેલી ગાગાતી નવી પેઢીના મસ્તિષ્કમાં રમતું એક સુભાષિત (કે કુભાષિત !) છે. આવા ધાર્મિક કાર્યોમાં લાખો-કરોડો રૂપિયાના ધૂમાડા કરવા કરતાં તો મોટા ઉદ્યોગો ખોલવા જોઈએ, કેટલા બધાને રોજગારી મળી રહે !' આ પેલા સુ (!)ભાષિત ઉપરનું ભાગ્ય એવું કહી શકાય. સૌ પ્રથમ તો એ વાત સમજવાની જરૂર છે, કે સર્વજ્ઞકથિત ધર્મકાર્યો (Spiritual Affairs) કંઈક અંશે સામાજિક કાર્યાત્મક (SemiSocial Affairs) હોય જ છે. એ ડાઈમેન્શનથી જોતા આવડે એવી દષ્ટિ જોઈએ. મંદિર નિર્માણ પાછળ ખર્ચાતા લાખોકરોડો રૂપિયામાંથી લગભગ મોટા ભાગની રકમ તો સલાટ-મજુર-સોમપુરા વર્ગને મળે છે. એક આખી શિલ્પી કોમ આવા દેવાલયોના આધારે પેઢીઓથી નભતી આવી છે. - એ સત્ય 'ઉદ્યોગ’ અને ‘રોજગારી'ની બૂમો મારનારાને નથી વંચાતું અને હજારો-લાખોની રોજગારી છીનવી લીધા પછી જ સ્થાપી શકાતા આજના યંત્રાધારિત ઉદ્યોગોમાં તેવાઓને રોજગારીની ઉજળી તકોના દર્શન થાય છે ! બાઈ તિઃ | !! એક આખી કોમની જીવાદોરી બનતા, દોડતી જીંદગી જીવનારાઓને તમામ ઉચાટમાંથી ઉંચકીને ઘડીક શાંતિ આપતા અને જીવનના ખરા લક્ષ્યને આલંબનરૂપે રજુ કરતા આવા દેરા એ ધનનો ધૂમાડો છે, કે પછી દર વર્ષે અબજોની કિંમતના સાચા મોતી રૂપી ધન મધ્યપૂર્વના દેશોમાં ધકેલી દઈને બદલામાં મેળવેલી ખનિજ સંપત્તિના વાહનો મારફત ધૂમાડો કરવો એને ધનનો ધૂમાડો કહેવો ? દેરા બંધાવવાના અનુમાનને ધનનો ધૂમાડો કહેનારા વર્ગને જ્યારે દેરા બંધાવવાના અનુષ્ઠાનને 'ભાવયજ્ઞ’ અને ‘વંશતરકાંડ' = ‘આખા વંશને ઉદ્ધારનાર' જેવા શબ્દથી નવાડનારા શાસ્ત્રકાર વર્ગ સામે બેસાડીએ ત્યારે વહેંતિયા અને વિરાટ વચ્ચેનો વૈચારિક તફાવત અનાયાસે દષ્ટિગોચર થઈ ! જાય છે. એકનું જગતું આર્થિક પરિધ વચ્ચે સમાયેલું છે જ્યારે બીજાનું જગતું આધ્યાત્મિક પરિઘ વચ્ચેનું છે.
(૭) જિનબિંબ પડશક :- ‘વિષમકાળ જિનબિંબ જિનાગમ ભવિયણનું આધારા'... આ કાળ તરવાના મુખ્ય બે ૧૪ સાધનો (૧) હિનબિંબ અને (૨) કિતનાગમ. સ્થાપનાનિસેપની આપણે ત્યાં જ આટલી બધી મહત્તા છે એવું નથી. વ્યવહારમાં પાણ ગેરહાજર વ્યક્તિ પરત્વેની લાગણીઓને ઠાલવવાનું મુખ્ય સાધન તેની આકૃતિ-પ્રતિકૃતિ-છબી જ બને છે. એકના એક દિકરાના આકસ્મિક મૃત્યુ બાદ તેના વિરહની આગમાં શેકાતી ‘મા’ ને મન થોડુંક પાગ આશ્વાસન મળે છે તે સદગતની છબી દ્વારા, હૃદયના ઓપરેશન કરવામાં નિષગાત ગણાતા ડોકટર્સ પણ હૃદયના ચિત્રાંકન (Diagrams) ઉપર ૧૮ ભાગીને તૈયાર થયેલા હોય છે. ખેતરની વચ્ચે રહેલો ‘ચાડિયો' એ આકૃતિમાનવ હોવા છતાં ભાવમાનવનું કંઈક કાર્ય તો કરે જ છે. ટૂંકમાં, વ્યકિતથી થનારું કાર્ય તેની આકૃતિથી પાગ થઈ શકે છે. બિભત્સ તસ્વીરો-આકૃતિઓ જો વ્યક્તિની અંદર રહેલી મલિન વારાનાઓને ઉદિત કરી શકતી હોય તો પ્રશમરસપૂર્ણ પરમાત્માનું બિંબ અંતસ્તલમાં સમતવીતરાગત્વ વગેરે રસદગુણોને ખીલવવાનું કાર્ય કેમ ન કરી શકે ? ટેલિવિઝનના માધ્યમના કારણે અશ્લીલ દર્શન જયારે

Page #11

१० षोडशकप्रकरणं
મર્યાદાઓની દીવાલ તોડી નાંખતું હોય ત્યારે જન સામાન્યના માનસપટ પર ફરી શુદ્ધિનું રેખાંકન કરે છે જિનબિંબદર્શન. સતત કુસંસ્કારોના વાઈરસ વચ્ચે જીવન ગાળતા નિમિત્તવાસી માનવ માટે એન્ટીવાઈરસ ઈન્જેક્શનનું કામ કરે છે જિનબિંબ-દર્શન ! સુવર્ણાદિ ઉત્તમ દ્રવ્યની પ્રતિમા ભરાવવી એ શ્રાવકનું કર્તવ્ય છે. આ પ્રકરણમાં નિબિંબ ભરાવવાની વિધિ, ફળ વગેરે બાબતો પર પ્રકાશ પાથર્યો છે. સૌપ્રથમ તો બિંબના ઘડવૈયા શિલ્પી વ્યસનમુક્ત હોવા જોઇએ. આવા શિલ્પીનું અત્યંત સુંદર બહુમાન-સમર્પણ આદિ કરવાનું કહ્યું છે. એટલી હદ સુધી કે શિલ્પી વિષે અપ્રીતિ કરવી એ તત્ત્વતઃ પ્રભુ પ્રત્યેની અપ્રીતિ કહી. પ્રતિમા ભરાવવાનું ફળ જગાવતી વખતે મનોભાવને પ્રાધાન્ય અપાયું છે. જેટલા ઉંચા દ્રવ્યમાંથી પ્રતિમા ભરાવી તેટલું ઉંચું પુણ્ય-આવું ઉપલકિયું ગણિત નથી. 'જેટલા પ્રમાણમાં ભાવ ભળે તેટલા પ્રમાણમાં ફળ મળે' નું સમીકરણ અપાયું છે. અને આ ભાવધારામાં વચ્ચે ક્યાંય વિક્ષેપ-વિચ્છેદ ન થાય તેની ખાસ તકેદારી રાખવાની ટકોર કરાઈ છે; જેથી ફળ પણ સાનુબંધ મળે. ખરી પ્રામાણિકતા તો એ છે કે બિંબ તૈયાર થયા પછી પણ એવો ખુલાસો કરવાનું વિધાન છે કે ‘આ બિંબના નિર્માણમાં મારા સિવાય અન્યનું જે કંઈ પણ થોડું ધન અનાભોગથી પણ વપરાયું હોય તો તેનું તેટલું પુણ્ય તેને મળો !' - બિંબ નિર્માણ કરાવતી વખતે જેવો ભાવ (આશયવિશેષ) રાખવાનું કહ્યું છે તેની ત્રણ ઓળખાણ આપી છે. (૧) આગમાનુસારી આશય હોય (૨) આગમવેત્તાઓની ભક્તિ વગેરેથી તેની આગમાનુસારિતા જણાઇ જતી હોય (૩) બિંબનિર્માણ વગેરે પ્રવૃત્તિ કરતી વખતે આગમનું સ્મરણ જેમાં ભળેલું હોય. તેવા આશયવિશેષથી વિશેષ લાભ થાય. અહીં 3જી કલમ બહુ માર્મિક અને મનોવૈજ્ઞાનિક છે. સામાન્યથી આપણી સમજ એવી હોય છે કે શ્રવણ પછીનો તબક્કો એટલે આચરણ. પણ અહીં શ્રવણ અને આચરણ વચ્ચે ‘સ્મરણ’ નો તબક્કો જરૂરી જણાવ્યો છે. શ્રવણના વિષયને આચરણનો વિષય બનાવતી વખતે તેને સ્મરણનો વિષય બનાવી લેવો. આ રીતે આગમસ્મૃતિપૂર્વક પ્રવૃત્તિ થતાં આગમબહુમાન સતત જળવાઈ રહેવાથી તે અનુષ્ઠાન અત્યંત પાવરધુ બને છે.
(૮) પ્રતિષ્ઠા ષોડશક :- જિનપ્રતિમાની થતી પ્રતિષ્ઠાનું સ્વરૂપ, પ્રકારો, હેતુ આદિની પ્રરૂપણા કરી છે. પ્રથમ જ શ્લોકમાં જણાવ્યું છે કે દશ જ દિવસમાં પ્રતિષ્ઠા થઈ જવી જોઈએ. મૂળકારશ્રીએ પ્રતિષ્ઠાના- વ્યક્તિપ્રતિષ્ઠા, ક્ષેત્રપ્રતિષ્ઠા અને મહાપ્રતિષ્ઠા એવા ત્રણ ભેદ લક્ષણપૂર્વક જણાવ્યા છે. અહીં એક તાત્ત્વિક વાતની ખૂબ માર્મિક ચર્ચા છે કે પારમાર્થિક પ્રતિષ્ઠા કઇ ? તેની રસપ્રદ ચર્ચા કર્યા બાદ સ્વાત્મામાં આત્મગુણો (વીતરાગત્વાદિ) ની સ્થાપનાને જ તાત્ત્વિક પ્રતિષ્ઠા કહી છે. (૯) પૂજા પોડશક અહીં ન્યાયાર્જિત ધન દ્વારા વિધિપૂર્વક પરમાત્માની પૂજા કરવાની વાત કરી છે. પૂજાના પંચોપચાર, અષ્ટોપચાર વગેરે અનેક પ્રકારો જણાવ્યા છે. પ્રભુના શરીર, આચાર અને ગુણોથી ગર્ભિત ઉત્તમ સ્તોત્રો દ્વારા સ્તોત્રપૂજા કરવાની વાત જણાવી છે. ત્રિષત્રિશલાકાપુરુષચરિત્રના પ્રથમ પર્વમાં ગ્રન્થકારે શ્રી આદિનાથ ભગવાનના શરીરનું અદ્ભુત વર્ણન કરતા આશરે ચાલીસ કરતા પણ વધુ લોકો મૂક્યા છે. તાત્પર્ય એ છે કે લોકોત્તર પુરુષોનું બધુ જે લોકોત્તર હોય છે. શરીર પણ લોકોત્તર, આચાર પણ લોકોત્તર અને ગુણો પણ લોકોત્તર. મહો, વિનયવિયજી રચિત ‘શ્રીજિનસહસ્રનામસ્તોત્ર' જેવા પદલલિત કાવ્યકુસુમોથી થતી સ્તોત્રપૂજા ભક્તને કેવો ગદિત કરી મૂકે છે ? તે શબ્દન્ય અભિવ્યક્તિ કરતાં સ્વઅનુભૂતિથી જે વધુ સમજાય તેમ છે. મૂળકારશ્રીએ પૂજાના અન્ય ત્રણ પ્રકારો પણ જણાવ્યા છે. (૧) કાયયોગપ્રધાન પૂજા, (૨) વચનયોગપ્રધાન પૂજા અને (૩) મનોયોગપ્રધાન પૂજા. ત્રણેય પૂજાના ફળ યથાક્રમ વર્ધમાન ભાવે જણાવ્યા છે. (૧) વિઘ્નોપશમન, (૨) અભ્યુદય, (૩) નિર્વાણ. એક જ કંપનીમાં કામ કરવા છતાં પણ કાયયોગપ્રધાન વ્યાપારવાળા મજૂર કરતા વચનયોગપ્રધાન વ્યાપારવાળા રોલ્સમેનને - અને તેના કરતા પણ મનોયોગપ્રધાન વ્યાપારવાળા મેનેજરને વધુ પગાર મળતો હોય છે.
-
યોગની પ્રાપ્તિના આધારે વિચારીયે તો પણ ગાય છે કે કાયા, વચન અને મનના યોગો ઉત્તરોત્તર અધિક પુણ્યથી પ્રાપ્ય છે. ‘વનસ્પતિમાં જે જીવ છે તો પૂજામાં પુષ્પ વગેરેનો ઉપયોગ શી રીતે થઈ શકે ?' સદીપુરાણી આવી દલીલો સાથે જિનપૂજામાં સ્વરૂપહિંસા જગાવીને ગૃહસ્થની કક્ષામાં તેને ઉપાદેય જણાવી છે. હા, સાધુકક્ષામાં તે ઉપાદેય નથી. સ્વયં બીજો ખોરાક લઇ શકવા અસમર્થ નવજાત શિશુ સ્તનપાન કરે પણ એ જ શિશુ થોડી વિકસિત અવસ્થાને પામે પછી સ્તનપાન તેને માટે જરૂરી નથી. આથી વ્યસ્તવ માટે શ્રમણો અધિકારી નથી તેમાં તેઓની વિકસિત કક્ષા કારણ છે. અંતે યથોચિત નિપૂત્તને સદનુષ્ઠાનનું કારણ કહીને પ્રસ્તુત અધિકારનું સમાપન કર્યું છે.
(૧૦) સદનુષ્ઠાન પોશક :- અહીં પ્રીતિ, ભક્તિ, વચન અને અસંગ એ ચાર પ્રકારના સદનુષ્ઠાનની વાત કરી છે. આ અનુષ્ઠાનની ક્રમશઃ ચઢિયાતી અવસ્થાઓ છે. શરૂઆત પ્રીતિથી થાય. યોગીરાજ શ્રી આનંદઘનજી કૃત ચોવીશીનું
.

Page #12

ખોરાર. ૧૧ પ્રથમ સ્વતન જુઓ - 'ઋષભ જિનેશ્વર પ્રીતમ માહરી રે, ઔર ન ચાહું ૨ કત.' પ્રીતિ અનુષ્ઠાનથી શરૂઆત કરીને એ | ચોવીશીમાં ચડતા ક્રમે છેલ્લે અસંગ અનુષ્ઠાન સુધીની વાત ગર્ભિત રીતે કરાઈ છે.
માનવમનની પ્રકૃતિ જોતાં એમ લાગે છે કે આ ચારે અનુકાનોનો કમ ખૂબ વૈજ્ઞાનિક છે. અનાદિની પુદગલપ્રીત એમ કાંઇ ૧૮૯દી છૂટી ન શકે : તેથી અદભુત ચતુરાઈથી શાસ્ત્રજ્ઞોએ પ્રીત રહેવા દઈને તેના પાત્ર-પરિવર્તનનો ઉપાય બતાવ્યો. પુદગલમાંથી ખરતીને મન હવે પ્રભુમાં પ્રીતિ કરતું થયું. પ્રીતિમાંથી ભક્તિ જામે છે. પ્રીતિઅનુમાનમાં પ્રભુ પ્રિય લાગે : પછી ભકિતઅનુકાનમાં પ્રભુ પૂજ્ય લાગે. પ્રાથમિક બે અનુષ્ઠાનો વચ્ચેની પાતળી ભેદરેખાને ગ્રન્થકારશ્રીએ પત્ની અને માતાના ઉદાહરાણથી સમજાવી છે. પત્ની પ્રત્યે (પતિને) પ્રેમ હોય, માતા પ્રત્યે ભક્તિ હોય. આ બન્ને અનુમાનો વચ્ચે પણ આવી જ પાતળી ભેદરેખા છે. આગામસ્મરાગપૂર્વક થાય તે વચન-અનુષ્ઠાન અને આગમવચન-સ્મરાગથી પડેલા સંસ્કાર માત્રથી (સ્મરણ વિના ૧૪) જે થાય તે અસંગ અનુષ્ઠાન, વચન-અનુષ્ઠાનની અભ્યસ્ત દશા = અસંગ અનુમાન. સાયકલસવાર પગથી પેડલ મારે ત્યારે ગતિ થાય પછી પેડલ ન મારવા છતાં પણ ગતિ ચાલુ રહે છે. આધગતિ એ વચનાનુષ્ઠાન, ઉત્તરકાલીન ગતિ તે અસંગાનુમાન, આ ચાર અનુષ્ઠાનોની કમિક પ્રાપ્તિ એટલે - પ્રીતિથી શરૂઆત કરીને સહભાવસ્થા સુધીની યાત્રા. રસપ્રસંગ મૂલકારશ્રીએ ચાર અનુકાનોમાં પાંચ પ્રકારની સમાની સંગતિ બતાવી છે. ઉપકારક્ષમા, અપકારકામા, વિપાકક્ષમા, વચન-સમાં અને સ્વભાવ (ધર્મી-ક્ષમા. ત્યાર બાદ શ્રુતજ્ઞાન, ચિંતાજ્ઞાન અને ભાવનાજ્ઞાનના અધિકારીની પ્રરૂપણા કરી છે. અયોગ્યને વાંચના-માંડલીમાં પ્રવેશ આપનાર ગુરુને વધુ ગુન્હેગાર કહ્યા છે. છેલ્લા ચાર પૂર્વના વિચ્છેદની સંભાવના છતાં શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામીએ શ્રીસ્થૂલિભદ્રસ્વામીજીને તે શ્રુત(અર્થથી) ન જ આપ્યું તેનું રહસ્ય આ તથ્યમાં પડયું છે. સિંહાગના દૂધ જેવા રાર્વજ્ઞકથિત સિદ્ધાંતો સુવાપાત્ર સમાન યોગ્ય જીવો જ ઝીલી શકે, બીજાનું અહીં ગજુ નહીં.
અગ્યારમાં પોડશકમાં શ્રુતજ્ઞાનનું લિંગ-શુક્રૂષા, શ્રુત-ચિંતા-ભાવનાજ્ઞાનનું સ્વરૂપ, તેનો વિષયવિભાગ વગેરે બાબતો પર પ્રકાશ પથરાયો છે.
બારમા પડશકમાં દીક્ષાના અધિકારી, નામન્યાસ એ જ મુખ્ય દીક્ષા છે, નામનો ઉદ્દેશ શું વગેરે બાબતો વાગી લેવામાં આવી છે. તેરમા પડશકમાં ગુરૂવિનયાદિ સ્વરૂપ સાધુકિયાઓની વાત કરી છે. તેના ઉપસંહારમાં મૈત્રાદિ ભાવનાઓના ચારચાર ભેદો, ચાર પ્રકારની યોગીની વ્યાખ્યા વગેરે જણાવેલ છે. ચૌદમાં પોડશકમાં સાલંબન-નિરાલંબન ધ્યાન યોગની વાત કરી છે. ધ્યાનના અધિકારી તરીકે પ્રવૃત્તચકયોગીને જણાવ્યા છે. દિવસ-રાત અનુષ્ઠાનસમૂહમાં (= યોગચક્રમાં) પ્રવૃત્ત હોય, ઈછાયમ અને પ્રવૃત્તિયમને સાધનારા હોય અને સ્વૈર્થયમ-સિદ્ધિયમની તીવ્ર ઈચ્છાવાળા હોય, તેવાઓને પ્રવૃત્તચયોગી કહ્યા છે. અને તેવાઓના જ ધ્યાનયોગને અધિકૃત ગાણી પ્રશસ્ત મનાયો છે. ક્રિયામાર્ગમાં પ્રવૃત્ત થયા વિના આજકાલ સીધા ૧૪ ધ્યાનયોગી બની જવાની પ્રવૃત્તિ કેટલીક જગ્યાએ પ્રવર્તમાન થતી દેખાય છે તેના ઔચિત્ય-અનૌચિત્યનું પર્યાલોચન કરવા જેવું છે. આ ઉપરાંત યોગમાં ટાળવા યોગ્ય ખેદ-ઉગાદિ આઠ દોષોની માહિતી આપી છે. મૂળકારશ્રીએ સ્વરચિત શ્રી યોગદષ્ટિસમુચ્ચય ગ્રન્થમાં પાગ આની ઉપર આંશિક પ્રકાશ પાથર્યો છે. પંદરમા જોડશકમાં ધ્યેયનું સ્વરૂપ જગાવ્યું છે. સાલંબન ધ્યાનના વિષયરૂપે ભગવાનના સ્વરૂપની ચિંતના થઈ શકે તેથી ૨૧ વિશેષાગોથી તેનું સ્વરૂપ જણાવ્યું છે. નિરાલંબન ધ્યાનયોગમાં જેની ચિંતના થઈ શકે તેવા શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપનો ૨૩ વિશેષાગોથી સુંદર પરિચય કરાવ્યો છે. અંતિમ સોળમા પડશકમાં યોગના ફળની પ્રરૂપણામાં મૂલકારશ્રીએ દાર્શનિક વિષયોને આવરી લીધા છે. મોક્ષ, પરિણામી આત્મા, કર્મનો વિચાર કરતાં અદ્વૈતવાદ વગેરેની સમીક્ષા કરવામાં આવેલ છે. ઉપસંહારમાં અન્ય દર્શનીના આગમો પર પાગ દ્વેષ ન કરવાની પ્રેરણા કરાઈ છે. કારણ કે અન્યદર્શનીના આગમોમાં રહેલ સારા વચનો ભગવદ્રવચન રૂપ જ છે. અંતે તત્વ અંગે અષ વગેરે અષ્ટાંગની પ્રવૃત્તિ જગાવીને ગ્રન્થલોપદેશ તથા ગ્રન્થરચનાનું પ્રયોજન બતાવીને મૂળ ગ્રન્થ પૂર્ણ કર્યો છે.
રસપ્રદ ભોજન પતી ગયા પછી પીરસાતા સ્વાદ તાંબોલની જેમ ગ્રન્થકારશ્રીએ ગ્રન્થાન્ત બહુશ્રુત વ્યક્તિ પાસે (= ગુરૂગમથી) ધર્મ શ્રવણ કરવાની પ્રેરણા કરી છે. બાલ-મધ્યમ ને પંડિત કક્ષાના જીવોથી શરૂ થયેલો ગ્રન્થનો વિષયવિભાગ અંતે નિરાલંબન ધ્યાનયોગ અને તલરૂપ મોક્ષમાં પર્યવસિત થાય છે.
શ્રી ષોડશક પ્રકરણના વિષયો અટકજી, ધર્મબિંદુ, પંચાશજી, લલિતવિસ્તરા, યોગદષ્ટિસમુચ્ચય, યોગબિંદુ, યોગશતક વિંશતિવિંશિકા, ચૈત્યવંદન મહાભાષ્ય, ઉપદેશપદ, ઉપદેશરહસ્ય, વાઢિંશ કાવિંશિકા, ધર્મસંગ્રહ, અધ્યાત્મસાર, અધ્યાત્મ ઉપનિષતુ, પ્રતિમાશતક વગેરે અનેક ગ્રન્થોમાં પાગ ગુંથાયેલા છે.
Jain Education Intemational

Private & Personal Use Only

Page #13

१२ षोडशकप्रकरणं
યુતરક્ષા- એક મહત્ત્વનું કર્તવ્ય જૂના કાળમાં આગમાદિ શ્રુતવારસો મૌખિક રીતે જ અપાતો પાગ કાળક્રમે ઘટતી જતી સ્મૃતિ-વૃતિશક્તિને ધ્યાનમાં લઈને શ્રી દેવર્ધ્વિગણિ ક્ષમાશ્રમાગના વખતથી શ્રુતનું ગ્રન્થસ્થીકરાણ શરૂ થયું. લહિયાઓ દ્વારા ટકાઉ તાડપત્રો ઉપર આ કાર્ય થતું.
શ્રુતલેખન એ શ્રુતભક્તિનું એક મહત્ત્વનું પાસુ બની ગયું. “મુલ્યવરિ' ને શ્રાવકના કર્તવ્યરૂપે નિર્દિષ્ટ કરવામાં આવ્યું. સ્વયં શ્રી હરિભદ્રસૂરિ મ. એ સ્વરચિત શ્રી યોગદષ્ટિસમુચ્ચય ગ્રન્થમાં યોગબીજો જાગાવ્યા છે, જેમાં શ્રુતલેખનનો પગ સમાવેશ છે. આજે પણ ૩૦૦-૪૦૦ વર્ષો જૂની હસ્તપ્રતો (મહો.જી. લિખિત હસ્તપ્રતો વગેરે) મળે છે. જેસલમેરપાટણ-ખંભાત વગેરે સ્થળોએ આના અલગ વિશાળ જ્ઞાનભંડારો છે. પછી આવ્યો યંત્રયુગ... પ્રેયુગ... લહિયા પાસે કેટલા સમયમાં એક પ્રત તૈયાર થાય તેના કરતા અલ્પતમ સમયમાં જ હારી પ્રતો છપાઈને તૈયાર થઈ જાય ! અધ્યયનાર્થીઓને બધા ગ્રન્થો બધે સુલભ બની શકે, વ્યુતરાના ઉદ્દેશથી આજે કદાચ આને એક અનિવાર્ય અનિટ માની લઈએ તો પાગ જર્જરિત બની રહેલી લેખનકળાને પુનર્જીવિત કરવાની દિશામાં પાગ પ્રયાસો હાથ ધરાય એ ખૂબ જરૂરી છે, કારણ કે સગવડતાવાદી વિજ્ઞાનનો એક મોટો અભિશાપ એ છે કે, તે ઘણી બધી કળાઓનો નાશ કરી દે છે. પ્રેયુગ એ શ્રુતલેખન અને લહિયાઓ માટે મૃત્યુઘંટ પૂરવાર ન થાય એ જોવું કર્તવ્ય બની રહે છે. હા, હસ્તપ્રતો અને છપાયેલા ગ્રન્થોનાં આયખામાં ય ઘાનું અંતર છે. હસ્તપ્રતો સૈકાઓમાં જીવે છે, જ્યારે છપાયેલા ગ્રન્થો દાયકાઓમાં ! આવરદાનો આ તફાવત પણ શ્રુતરક્ષાર્થે હસ્તલેખનને ફરી ધબકતું કરવા પ્રેરણાદાયી બની રહેશે.
કલ્યાણકન્ટલી અને કલ્યાણકદલીકા૨
નવનિર્મિત ટીકામાં ઉડીને આંખે વળગે એવી ત્રાગ વિશેષતાઓ મને જાગાઈ. (૧) ભરચક (૫૦૦ થી વધુ શાસ્ત્રોના ૩૨૦૦ થી વધુ શાસ્ત્રપાઠો) શાસ્ત્ર સંદભ ટાંકવાપૂર્વક સ્વકીયવક્તવ્ય પ્રતિપાદન (૨) ભરપૂર પદાર્થગ્રહણ (૩) ખૂબ જ રસાળ, પ્રૌઢ અને તર્કપુરસ્કાર રજુઆત શૈલી. કેટલાક સ્થાનોએ મહોપાધ્યાયજીના ભાષાસંક્ષેપના તાળા ખોલીને અસંક્ષિપ્ત પદાર્થો વ્હાર કાઢયા છે તો કેટલાક સ્થાને મૂળની એકાદ પંક્તિના આધારે સ્વકીય મીમાંસા પાગ કરી છે. કેટલાક સ્થાનવિશેષોના અતિદેશ કરી દઉં :
: બાલ-મધ્યમ-બુધ જીવોના, ૩-૩ લક્ષણો, ૦ કુશીલનું સ્વરૂપ, ૦ દેશકાલાનુરૂપ દેશના પ્રદાનની છણાવટ, ૦ સમરસપત્તિનું વિસ્તૃત નિરૂપાગ, ૦ ૧૪નપ્રિયત્વ ગુણનું સુંદર મૂલ્યાંકન, ૦ દષ્ટિસંમોહ દોષની રાંમોહક રામજોગ, કાલ સ્વતંત્ર દ્રવ્ય છે કે નહીં તેની વિચારાગા, ૦ શ્રમાગોની પ્રાચીન વસતિ-વ્યવસ્થાની વિચારણા ૦ કાર અને મત્વનું સ્વરૂપ,
દ્રવ્યપૂજામાં નિરવધતાની સ્થાપના, ૦ અયોગ્ય દીક્ષાને વસન્તરાજની જે ઉપમા અપાઈ છે તેનું સુંદર સ્પષ્ટીકરાગ, ૦ થાનસ્વરૂપની મીમાંસા, ૦ યોગભ્રષ્ટત્વનું સ્વરૂપ, ૯ સંવિગ્નપાક્ષિક વ્યવસ્થાનું રહસ્ય, ૦ સ્વાભાવિક સુખસ્વરૂપનું પ્રકાશન, દ તથાભવ્યત્વમીમાંસા – જ્ઞાન-ક્રિયાનયમતનો વિચાર,
ગ્રન્થવિષયનો વાસ્તવિક પરિચય વિસ્તૃત વિષયમાર્ગદર્શિકા દ્વારા થઈ શકશે. તીવ્ર ક્ષયોપશમ, વિશાળ વાંચન, અપૂર્વ ગુરૂકૃપા અને સખત પુરૂષાર્થ, બધા જ પરિબળો કેટલા પાવરધા હશે કે પૂ. મુનિરાજ શ્રી યશોવિજયજી મ.સા. દ્વારા પોતાના દીકરા જીવનની માત્ર ૧૨ મે વર્ષે જ આવી દળદાર રચના થઈ રહી છે. આ પૂર્વે પાણ ભાષારહસ્ય-ચાદરહસ્યવાદમાલા-ન્યાયાલોક જેવા કઠિન ગ્રન્થો ઉપર હજારો શ્લોક પ્રમાણ ટીકાઓનું નિર્માણ તેઓ કરી ચૂક્યા છે. "History repeats itself" (ઈતિહાસ સ્વતઃ પુનરાવર્તનશીલ છે) આ ઉક્તિને સાચી માની લઈએ તો ‘નાગ સૈકા બાદ એક નવા મહોપાધ્યાયજી જૈન સંઘને મળી રહ્યા છે'- એવું માની શકાય ખરૂં. તેમની દીક્ષા વખતે નામન્યારત કરનાર દીક્ષાગુરૂ અત્યંત પુરોદર્શી હતા કે પછી થયેલા નામન્યાસની નીપજ રૂપે આવા ગ્રન્થો એક પછી એક સર્જાતા જાય છે ? એ બાબતમાં વિનિગમનાવિરહ ગાવાથી ઉભયને કારાગ માની લેવામાં જ સલામતિ છે. અત્યંત બહુશ્રુત વિદ્વાનોની પંક્તિમાં બહુ નાની ઉંમરમાં બેસી શકે તેવી કક્ષાને પ્રાપ્ત કરી ચૂકેલા આ મુનિરાજશ્રી દ્વારા હજી આવા અનેક ગ્રન્થરત્નો આલેખાશે એવી ૧. જુઓ ભાગ-૨, પરિશિષ્ટ-૪ | ૨. જુઓ ભાગ-૨, પરિશિષ્ટ-૬

Page #14

षोडशकप्रकरणं १२
આગાહી, વગર જ્યોતિષ ભાગે માત્ર તેમની અપ્રમત્ત જ્ઞાનસાધનાનો કંઈક અંશે સાક્ષી બન્યા પછી, કરું છું. નૂતન ટીકાકારનો કંઈક પરિચય આપ્યા બાદ મુનિરાજ શ્રી યશોવિજયજી મ.સા. મારા-અમારા ખાસ નિકટના વર્ષો જુના કલ્યાણમિત્ર છે’ એવું કહેવાથી મારી જાતને પાગ ગૌરવાન્વિત થયેલી જોઉં છું.
અને હા ! રતિદાયિની ગુર્જર વિવેચનામાં પણ પદાર્થોની બહુ સારી સ્પષ્ટતા તેઓશ્રીએ કરી છે, જે દરેક ગાથાના ‘વિશેષાર્થ' ને વાંચતા જણાઈ આવશે. મનોયત્ન કરવાથી પદાર્થો ઉપસ્થિત રહે એવા શુભાશયથી દરેક છોડશકનો સ્વાધ્યાય (Exercise) અને કલ્યાણકન્દલીની અનુપ્રેક્ષા પણ તેમણે સાથે રજુ કરેલ છે. સંસ્કૃત ભાષાના અનભિજ્ઞ છતાં વ્યુત્પન્ન શ્રાવકવર્ગ પણ આ પ્રકાશનથી ખૂબ ખૂબ લાભાન્વિત થશે.
જૈનદર્શનના એક પ્રચલિત ગ્રન્થને અને તગત પદાર્થોને હજારો નવી આંખો અને કાનો સુધી પહોંચાડવાનું પુણ્ય કાર્ય આ સર્જન કરશે જ એવો આત્મવિશ્વાસ છે.
પરમ પવિત્ર શ્રીજિનાજ્ઞા વિરુદ્ધ કંઈ પણ લખાયું હોય તો અંતઃકરણપૂર્વક મિચ્છામિ દુકકડમ્ !
૪ મુનિ ઉદયવલ્લભવિજય વિ.સં. - ૨૦૫ર કાર્તિકી પૂર્ણિમા શ્રી કરમચંદ જૈન પૌષધશાળા
ઈલ (મુંબઈ)
Jain Education Intemational

Page #15

१४ षोडशकप्रकरणं
संशोधकीय वक्तव्य
समतिपवित्तिसव्वा आणाबज्झत्ति भवफला चेव ।
तित्थगरुडेसेण वि ण तत्तओ सा तद्देसा ।। पंचाशक ८/१३।। ग्रन्थकार :- स्वबुद्धि से कल्पित ज्ञान-दर्शन-चारित्र की आराधना, शासनप्रभावना आदि सभी प्रवृत्ति भगवान् की आज्ञा के विरुद्ध होने से संसारवर्धक ही है । तारक तीर्थकर के उद्देश्य से भी कोई प्रवृत्ति अपनी बुद्धि के अनुसार की जाए तो वह भी संसारवर्धक ही होती है, क्योंकि तत्त्वतः वह तीर्थंकर के उद्देश्यवाली प्रवृत्ति ही नहीं कहलाती है। | इसका तात्पर्य यह है कि शास्त्रसापेक्ष रह कर स्वअधिकार के अनुसार जो प्रवृत्ति है वह ही वास्तव में रत्नत्रयी की आराधना है ।
सूरिपुरंदर श्रीहरिभद्रसूरिजी म. का उपर्युक्त कथन बहुत ही मार्मिक है। यह उपदेश बुधविषयक है, क्योंकि सूरिपुरंदर ने बुध को आज्ञावचन की प्रधानता का उपदेश देना ऐसा बताया है। भगवान् का वचन अगर ह्रदय में है तो स्वयं भगवान् ही ह्रदय में है । देखिए - अस्मिन् हृदयस्थे सति हृदयस्थस्तत्त्वतो मुनीन्द्र इति ।।
हृदयस्थिते च तस्मिनियमात्सर्वार्थसंसिद्धिः ॥२/१४।। जब कि मध्यम को आचारसूक्ष्मता, गुरुकुलवास, गुरुपारतन्त्र्य आदि का उपदेश देना है, क्योंकि बुध की अपेक्षा मध्यम का क्षयोपशम न्यून होता है । इसलिए आज्ञा की सूक्ष्मता को वह आत्मसात् नहीं कर पाएगा (देखिए दूसरा षोडशक)। जब कि आचारसूक्ष्मता एवं गुरुपारतन्त्र्य आदि के उपदेश से योग्यतानुसार मध्यम जीव भी आज्ञा की सूक्ष्मता को ग्रहण करने लायक बन पाएगा । अर्थात् - कालक्रम से बुध हो पाएगा । सूरिपुरंदर के उपर्युक्त पंचाशक के पाठ का संवादक पाठ दर्शनशुद्धि प्रकरण में मिलता है ।
मोत्तूणं भावत्थयं जो दब्वत्थाए पवट्टए मूढो ।
सो साहवत्तत्थो गोयम अजओ अविरओ य ॥ दर्शनशुद्धिप्र. मार्गतत्त्व . १५ ।। __ जो साधु भावस्तव (संयम) का विचार किए बिना द्रव्यस्तव में प्रवृत्ति करता है वह अविरत (गृहस्थ) कहलाता है । इस ग्रंथ में इस बात को महनिशीथ का पाठ दे कर समर्थन किया गया है एवं गाथा १० में बताया है कि जिनबिम्ब जिनचैत्य, प्रतिष्ठा, बरघोडा, अट्ठाईमहोत्सव, संगीत, नृत्य आदि द्रव्यस्तब कहलाता है । इसलिए साधु को उत्सर्ग से इनमें प्रवृत्ति करना निषिद्ध है । ऐसे साधु को 'बाल' कहा जाता है । अपवाद से प्रवृत्ति संविग्न गीतार्थाधीन है । देखिए इसी ग्रंथ में
इय चइऊणारंभं परववएसा कुणइ बालो ।।१६।। इसी प्रकरण में यह भी बताया है कि तीर्थंकर के उद्देश्य से भी ऐसी सावद्य प्रवृत्ति में पड़ कर साधु को मोक्षदायक संयम को शिथिल नहीं करना चाहिए । देखिए -
तित्थयरुहेसेण वि सिढिलिज न संजमं सुगइमूलं ||१७|| इस बात को आगे इसी प्रकरण में और स्पष्ट की है। उसे वहीं से देखे । विस्तार के भय से इतना ही लिखा है । कल्याणकंदलीकार ने चैत्यनिर्माण आदि में प्रवृत्ति करनेवाले साधु को 'बाल' बताया है (पृ.६) उसकी इस पाठ से पुष्टि होती है ।
वर्तमान के विषम युग में सूरिपुरंदर के ग्रन्थों का पठन-पाठन बहुत ही आवश्यक है, क्योंकि उनके ग्रन्थ ऐसे मार्मिक वचनों से भरे हुए हैं । उपर्युक्त कथन तो एक नमूना है । उनके योगदृष्टिसमुच्चय ग्रन्थ में भी ऐसी मार्मिक बात दृष्टिगोचर होती हैं । देखिए :
गुरुभक्तिप्रभावन तीर्थकृद्दर्शनं मतम् । समापत्त्यादिभेदेन निर्वाणैकनिबन्धनम् ।। (यो.स.६४) गुरुभक्ति के प्रभाव से तीर्थंकर के दर्शन होते हैं । यही बात दूसरे षोडशक में भी है । ऐसे ही मार्मिक वचन उनके ग्रन्थों में उपलब्ध हैं। स्थानाभावादि के कारण २ ही नमूने बताए हैं ।

Jain Education Intemational

Page #16

षोडशकप्रकरणं १॥
सूरिपुरंदर सुप्रसिद्ध हैं । उसका कारण उन्होंने ज्ञानसरिता तो क्या ज्ञानसागर ही खड़ा कर दिया है । जब उनका । स्मरण होता है एवं उनके साहित्य का विचार करता हूँ तो मैं गद्गद हो जाता हूँ ।
हम पामरों पर कितना उपकार किया सूरिपुरंदर ने ! उनका एक एक ग्रंथ बहुमूल्य खजाना हैं । छोटा सा बालक समुद्र का क्या नाप बतावे ? फिर भी मैं इतना ही कहता हूं कि उनका एकावतारीपना ही उनकी महानता एवं प्रामाणिकता का गवाह है । उनका विशेष परिचय प्रस्तुत ग्रन्थ के पठन से हो सकेगा । यह ग्रन्थ अनेक विशिष्टता से भरा हुआ है।
टीकाकार :- महामहोपाध्याय श्रीयशोविजयजी म. ने षोडशक पर टीका लिखी हैं। उनका परिचय मेरे ‘भाषा रहस्यप्रकरण' के संशोधकीय वक्तव्य' से कर सकते हैं । नजदीक के अप्रतिम विद्वान हैं, जिनसे विद्वद्वर्ग सुपरिचित है ।
कल्याणकन्दलीकार :- शासनमंडन मुनिपुंगवश्री यशोविजयजी म. का विशेष परिचय मैंने भाषारहस्यप्रकरण के 'संशोधकीय वक्तव्य' में दिया ही है फिर भी जैसे नदी में बाढ आती है तब नदी के बहार जाते पानी को कोई रोक नहीं सकता वैसे ही उनकी वर्तमान में बढती हुई अतुल प्रतिभा से प्रभावित होने से में अपनी लेखनी को रोक नहीं सकता हूँ ।
जब इनके बारे में, इनके ग्रंथो के बारे में सोचता हूँ, तब आँखे भर जाती हैं । इतने छोटे पर्याय में इतना विराट सृजन । वह भी पूर्वमहर्षियों के ग्रन्थ पर ! वर्तमान में अत्यन्त मोहक एवं स्वअहंकारपोषक बाह्यप्रभावना, जो तुरंत फलदायी (?) लगती है, उसका छोड कर ऐसे कार्य में डूबकी लगानी आसान नहीं है । शासनराग सीने में भरा हुआ हो तो ही यह संभव है । ऐसे संयमी ही शासन की शान हैं और वे ही महामूल्य रत्नों के जौहरी कहलाने लायक हैं ।
इनके ग्रंथो के अवलोकन से पता चलता है कि ये स्वपरदर्शन के एक तलस्पर्शी विद्वान हैं। केवल न्याय, व्याकरण साहित्य आदि का ही तलरूपी ज्ञान नहीं अपितु आगमसिद्धान्त का भी ऐसा ही तलस्पर्शी ज्ञान दिखाई देता है । उनके ग्रन्थों को देख कर वास्तव में ऐसा ही लगता हैं कि ये वास्तव में इस काल के महामहोपाध्यायजी ही हैं । यह अतिशयोक्ति नहीं है, क्योंकि इनके ग्रन्थों के अवलोकन के बाद तटस्थ वाचक को ऐसा ही प्रतीत होगा । ऐसे तो मेरा इनके प्रत्यक्ष परिचय नहीं है फिर भी उनके प्रत्यक्ष परिचयवाले अनेक संयमियों के इसी प्रकार के उद्गार हैं ।
मैं ज्यादा तो क्या लिखू... कल्याणकन्दली को पढते किसी भी अपरिचित वाचक को तो ऐसा ही प्रतीत होगा कि यह टीका किसी प्राचीन महर्षि की कृति हैं । इस कृति के लेखक का नाम पढ़ कर ही पता चलेगा की यह कृति तो नूतन है । बस इससे ही इनके ज्ञान की गरिमा का ख्याल आ जाएगा । अतुल ज्ञान के साथ वर्धमान आयंबिल
ओली आदि का तप इनकी मुख्य विशेषता हैं । इनकी ग्रन्थसृजन की गति आश्चर्यकारी है । इतना विशालकाय सृजन इतने अल्प समय में इनकी गति के साक्षी हैं । इस अवसर्पिणी काल में इतना तीव्र क्षयोपशम इनकी पूर्व भव की विशिष्ट ज्ञानोपासना का ही फल प्रतीत होता है ।
ऐसे ही उत्तम ग्रंथरत्नों की रचना में ये लग रहेंगे ऐसी मैं कामना करता हूँ, जिससे शासन को बहुत ही लाभ होगा । वर्तमान में पुरुषार्थ आदि के अभाव के कारण केवल संस्कृत-प्राकृत ग्रंथों को पढने की क्षमता में बहुत ही न्यूनता दिखाई देती है, जिससे जिज्ञासु वाचक इनके साहित्य से वश्चित न रह जाए इसलिए इनके ग्रन्थों में हिन्दी या गुजराती विवचन भी शामिल हैं । श्रावक वर्ग भी लाभ ले सकते हैं। प्रस्तुत ग्रंथ में भी विशेषार्थयुक्त रतिदायिनी गुजराती व्याख्या दी गई है ।
इन्होंने आत्मीयता के कारण अत्यंत अनुनयपूर्वक मेरे पू. गुरुदेव विद्वद्वर्य मुनिपुङ्गव पुण्यरत्न वि.म. एवं मुझे पूरे षोडशक के संशोधन हेतु पत्र लिखा था । परंतु विहारादि के कारण समयाभाव होने से हम दोनों स्वीकृति दे नहीं पाए। इसमें हम हमारा कमभाग्य ही समझते हैं । ऐसे उत्तम लाभ से वंचित रहना पडा । केवल प्रथम एवं द्वितीय षोडशक का संपूर्णरूप से संशोधन का लाभ प्राप्त हो सका ।
कल्याणकन्दली/रतिदायिनी :- संस्कृत टीका को देखते ही लगता है कि इसमें शास्त्र पाठों की नदी बह रही है। कहाँ-कहाँ से शास्त्रपाठ लाए, वाचक वर्ग पढने से आश्चर्य चकित हो जाएंगे । शास्त्र पाठों से कथित वस्तु विश्वसनीय बनती हैं। जीव ने द्रव्यालङ्ग अनन्त बार ग्रहण कीए हैं, ऐसे महोपाध्यायजी के टीकांश (१/६) के समर्थन में प्रज्ञापना, व्याख्याप्रज्ञप्ति, जीवाजीबाभिगम, पुष्पमाला, धर्मबिन्दु, पश्चाशक, उपदेशपद, पञ्चवस्तु, उपदेशमाला आदि ग्रन्था के पाठ दिए हैं । इसी प्रकार २/१० में पञ्चाशकादि के पाठों से गुरुपारतन्त्र्य आदि पर अच्छा प्रकाश डाला है ।
Jain Education Intemational

Page #17

१६ षाडशकप्रकरणं
शास्त्र पाठों से मूलांश एवं टीकांश को विशद भी किया हैं । जैसे - १/९ मूल एवं टीका में बताया कि गुरुदोष | (प्रवचनोपघातादि) में तत्पर परंतु सूक्ष्म दोषों (समितिभंगादि) से बचनेवाले एवं साधु और श्रावक आदि की निन्दा करने वाले का अनुष्ठान 'अपरिशुद्धानुष्ठान' कहलाता है । कल्याणकंदली में इसके ऊपर अच्छा प्रकाश डाला है । उसमें बताया है कि शासन अपभ्राजना से घोर कर्मबंध होता है। उसके लिए अष्टक एवं पञ्चाशक के पाठ दीए हैं और दुसरी भी अच्छी चर्चा की हैं । शासन अपभ्राजना के अच्छे उदाहरण रितिदायिनी व्याख्या' में दीए हैं ।
साधु निन्दा की भयंकरता बताने हेतु पुष्पमाला, निशीथभाष्य, निशीथचूर्णि, आचारांगटीका, उपदेशमाला आदि के पाठ देकर के बताया हैं कि साधुनिन्दा करने वाले सम्यक्त्व से भी भ्रष्ट होते हैं एवं उसकी पुष्टि हेतु कलिकाल सर्वज्ञ की साक्षी दी हैं । इसके बारे में और भी चर्चा की हैं । यह तो एक नमूना बताया है । बाकी इस ग्रंथ में इस प्रकार से तात्त्विक विशदीकरण बहुत हैं। जिससे मूल ग्रन्थ एवं टीका के रहस्य उद्घाटित होते हैं और मूलकार, टीकाकार और कल्याणकन्दलीकार के प्रति बहुमान जागृत होता है ।
प्रथम षोडशक की कल्याणकन्दली टीका में बाल, मध्यम, बुध का विशद विवेचन किया है । साथ में तीनों की उचित दशना पर भी अच्छा प्रकाश डाला हैं ।।
द्वितीय षोडशक में उनके योग्य देशनापद्धति का अनूठे ढंग से विवेचन किया है । इस प्रकार बाल-मध्यम-बुध का स्वरूप, उनके योग्य देशना एवं देशनापद्धति को कल्याणकन्दली में अतिसुस्पष्ट किया है, जिसका ज्ञान वर्तमान के उपदेशकों को बहुत ही जरूरी हैं। इसलिए सभी को मैं विनंति करता हूँ कि पूरे ग्रंथ को पढे तो अच्छा ही हैं । नहीं तो कम से कम पहले, दूसरे षोडशक का मूल-टीका-कल्याणकंदली-रतिदायिनी साद्यंत पढना जरूरी हैं। जिससे उपदेशक शास्त्रसापक्ष हो कर श्रोता के अनुसार देशना दे सके । अगर उपदेशक विपरीत रूप से देशना दे तो वह पापदशना है। प्रथम षोडशक की १४ वीं गाथा में परस्थान देशना को पापदेशना बताई हैं। इसके बारे में विवेचन, ग्रंथ से ही जान लेना चाहिए । विस्तार के भय से यहाँ पर विशेष विवेचन नहीं कर रहा हूँ ।
उसका सार यह है कि उपदेशक को हमेशा मोक्ष के आशय से ही उपदेश देना चाहिए । श्रोता भी किस प्रकार मोक्ष मार्ग पर आवे इसका ख्याल रखना चाहिए, परंतु उपदेश देते समय श्रोता को समझ कर, वह किस कक्षा का है ? यह जान कर उसके अनुरूप ही देशना देनी चाहिए, जिससे वह स्वयोग्यता के अनुसार मोक्षमार्ग में आगे बढ़ सके । दखिए इस विषयक सूरिपुरंदर के वचन -
बालादिभावमेवं सम्यग्विज्ञाय देहिनां गुरुणा ।
सद्धर्मदेशनाऽपि हि कर्तव्या तदनुसारेण ॥१/१३|| कल्याणकन्दली में आचारांग सूत्र आदि के भी पाठ देकर के इस वस्तु पर अच्छा प्रकाश डाला हैं ।
यह ख्याल रखना है कि षोडशक में देशना की जो बात बताई है वह बाल, मध्यम, बुध इन व्यक्तियों के आश्रित हैं अर्थात व्यक्तिगत देशना हैं । जहाँ समुदाय हो वहाँ गीतार्थ को समुदाय की अपेक्षा से यथोचित देशना देनी चाहिए । जिससे यथासंभव सभी को लाभ हो सके । कैसी देशना अमोघ बनती हैं ? इस विषय के विशदबोध के लिए दूसरे षोडशक के अन्तिम श्लोक का विवेचन विशेषतः मननीय है ।
के संशोधन का लाभ प.प. दादागरुदेव मेवाडदेशोदधारक आ.म. श्री जितेन्द्रसरिश्वरजी म.सा. की पावन निश्रा में वि.सं. २०५१ के अनुपमजिनबिम्बालकृत सेवाडीग्राम के चातुर्मास में प्राप्त हुआ एवं प्रस्तुत वक्तव्य प.पू. प्रगुरुदेव युवकजागृतिप्रेरक आ.म. श्री गुणरत्नसूरिश्वरजी म.सा. की पावन निश्रा में लिखा गया । उन्होंने ही अपना अमूल्य समय देकर षोडशक ६/१५ के विषय में विशेष विचारणा कर के हमें अनुग्रहीत कीए हैं ।
विद्वान मुनिराज श्री उदयवल्लभविजयजी की प्रस्तावना का अवलोकन किया । मुनिश्री ने १६ षोडशकों को भी संक्षेप में स्पष्ट की है । संशोधन एवं वक्तव्य में अनाभोगादि से शास्त्रविरुद्ध कुछ भी लिखा गया हो तो मिच्छामि दुक्कडं ।
श्री जितेन्द्रसूरिश्वरजाप.
प्रकटप्रभावी श्रीजीरावला तीर्थ समीपस्थ निम्बज ग्राम. वि.सं. २०५२. महा बद १०
- मुनि यशोरत्नविजय.

Jain Education Intemational

Page #18

षोडशकप्रकरणं १७
સંશોધકીય ઉર્મિ
* પંન્યાસ પ્રારશ્રી કુલચંદ્ર વિજયજી ગણિવર્ય
પં. કુલચંદ્ર વિજયગણી તરફથી શાસનમંડન મુનિપુંગવશ્રી યશોવિજયજી યોગ્ય
અનુવંદના - સુખશાતા આ સાથે આઠમા ષોડશકનું લખાણ તપાસીને મોકલેલ છે.
તમારી કૃતિને વાંચતા પૂર્વધર મહાત્માઓનું સહેજે સ્મરાણ થયું. તમારા જ્ઞાનાવરાગના કાયોપશમનો ખૂબ જ સુંદર ઉપયોગ કર્યો છે. પ્રતિકાસ્વરૂપ, પ્રતિકાકારક વગેરે વિશે તમે ખૂબ જ સચોટ છણાવટ કરી છે. હજુ આવા પ્રયત્નો દ્વારા સુંદર શાસન સેવા કરશો.
* મુનિરાજશ્રી અજિતશેખરવિજયજી મ.સા. વિદ્રય મુનિશ્રી થશોવિજયજી જોગ સાદર અનુવંદના. શાતામાં હશો. આ સાથે મેં મારા મયોપશમ મુજબ તપાસેલી ત્રીજી ષોડશિકા મોકલી રહ્યો છું.
જુદા-જુદા ગ્રંથોની જુદી-જુદી વ્યાખ્યાઓને સંગત કરવાનો તમારો પ્રયાસ સ્તુત્ય છે અને ઉપયોગી છે. જેમ કે હેતુ-સ્વરૂપ અને ફળરૂપે મલનું નિરૂપણ.
ટીકાકારના બે શબ્દો વચ્ચે સંભવિત પોલાણમાં શું ભરવાથી એ બે શબ્દોનો સંબંધ સુસંગત બને તે માટે પણ તમે ઘણો સારો ઉન્મેશ બતાવ્યો છે. જેમ કે ત્રીજા શ્લોકમાં ‘સમ્યફપરિચ્છેદ’ અને ‘તેન સવ્યાપાર’ આ બન્નેને તમારી વ્યાખ્યાથી સરળતાથી જોડી શકાય છે.
એ જ પ્રમાણે મૂળ ગાથાનો ટીકાકારે કરેલો અર્થ કેવી રીતે સુસંગત છે અને મૂળકાર-ટીકાકારના એ શબ્દો અથ કેવી રીતે સંગત છે ? તે દર્શાવવા ઠેર ઠેર ઊભી કરેલી શંકાઓ પણ આખી ટીકાને પ્રવાહી-અખંડરૂપતા બક્ષે છે. પ્રતાનુપ્રસકત ઉપાડેલી ચર્ચાઓ-જેમ કે મોક્ષપ્રાપ્તિ માટે પ્રવર્ધમાનપુગ્યયોગાત્મક પુષ્ટિની શી જરૂર છે ? વાચક જિજ્ઞાસુવર્ણને ઘણું જ્ઞાન પૂરું પાડે છે.
એક ૧૪ પ્રકારની વાતને અન્ય ગ્રંથોમાં શી રીતે દર્શાવી છે અને સંગતતા કેવી રીતે બેસે છે ? તે માટે આપેલા અનેક ગ્રંથોના ઉદ્ધરાણો પણ ગ્રંથની ઉપાદેયતામાં જબ્બર વધારો કરે છે જેમ કે “ઔસુક્ય' પદના અર્થ માટે ઉત્કૃત કરેલા ઉદાહરણો. | ‘વસ્તુતતુ' આદિ દ્વારા સ્વભેક્ષાઉન્મેષથી તમામ ચર્ચાનો સાર બતાવવાનો કસબ પણ કમનીય છે. જેમ કે ‘વસ્તુતતુ આમિર્જાક્ષTદ્ધનિશ્ચયનન વિતાવિ ધર્મ ...' ઈત્યાદિ નિરૂપાગ.
ગુજરાતી અનુવાદ પાંગ વાચકવર્ગ સાથે વાર્તાલાપમય અને પ્રવાહી - સરળ બનાવવાનો ઉત્તમ પ્રયત્ન થયો છે. એકંદરે એક શ્રેષ્ઠ મૂળ-ટીકા-વિવરાગ-અનુવાદનો સ્વાધ્યાય કરવાનો મને મોકો આપવા બદલ ધન્યવાદ.
દ.અજિતશેખરના અનુવંદન આસો વદ-૪ વિ.સં.૨૦૫૧
કોલ્હાપુર
Jain Education Intemational

Page #19

૧૮ પોડા પ્રરનું
કલ્યાણકંદલીકારના હૃદયોદ્ગાર
અહીં સુધી આવતા પહેલાં વિજ્ઞ વાચકવર્ગને પ્રકાશકીય નિવેદન, પ્રસ્તાવના, સંશોધકીય વકતવ્ય, સંશોધકીય ઉર્મિ વગેરેના માધ્યમથી પ્રસ્તુત ગ્રંથના ઉપોદ્ઘાત/પશ્ચાત્ ભૂમિકા વિશે વિસ્તૃત જાણકારી મળી ચૂકેલ છે જ. તેમ છતાં અકથિતના અનોખા કથન માટે, ગુપ્ત વાર્તાના રસપ્રદ ઉદ્ઘાટન માટે સુજ્ઞ પાઠકવૃંદ સમક્ષ ઉપસ્થિત થવું મને આવશ્યક જણાય છે. મૂળ ગ્રંથ સુધી પહોંચવામાં અધિકૃત મુમુક્ષુવર્ગને વિલંબ ન થાય તે માટે મારા વક્તવ્યને સંક્ષેપમાં આઠ મુદ્દાઓમાં સમાવી લઉં છું. ચાલો, એક-એક મુદ્દાઓને જાણીએ, માણીએ.
શ્રી હરિભદ્રસૂરિજી મહારાજના સાહિત્યની વ્યાપકતા
૧૪૪૪ ગ્રંથના સર્જનહાર તરીકે જેમની ખ્યાતિ જિનશાસનમાં ફેલાયેલી છે. સૂરિપુરંદર શ્રીહરિભદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાના વર્તમાન કાળમાં લગભગ ૬૫ જેટલા મુદ્રિત ગ્રંથો ઉપલબ્ધ થાય છે. આ સાહિત્યમાં આગમિક પદાર્થો, દાર્શનિક પદાર્થો, કાર્યગ્રન્થિક પદાર્થો, પૌરાણિક પદાર્થો, આધ્યાત્મિક પદાર્થો, જ્યોતિષવિષયક પદાર્થો, વૈરાગ્યદ્યોતક પદાર્થો, કાવ્ય-છંદ-અલંકારદિગોચર પદાર્થો વગેરે વિષયવૈવિધ્ય તેમની સર્વતોમુખી પ્રતિભાનો અવિચલ વિશ્વાસ પેદા કરાવે છે. અતિજટિલ તાર્કિક મીમાંસાથી ભરપુર અનેકાંત જયપતાકા, શાસ્ત્રવાર્તાસમુચ્ચય વગેરે ગ્રંથોમાં વાચકની બુદ્ધિને સ્ખલિત કરતી તેમની કલમ વેગવંતી છે, તો સમરાદિત્યકથા વગેરે વૈરાગ્યભરપૂર ચરિત્રગ્રંથોમાં પણ તેઓની લેખની રસાળતાને ધારણ કરે છે. યોગષ્ટિ સમુચ્ચય, યોગબિંદુ, યોગશતક વગેરે ગ્રંથોમાં યોગદર્શનના જૈનદર્શનને માન્ય પદાર્થોનો સચોટ સમન્વય કરવાની કળા તેમની માર્ગસ્થ અને મધ્યસ્થ એવી મૌલિક પ્રતિભાને વરેલી છે.-એવી પ્રતીતિ કરાવે છે. નંદીટીકા, પદ્મવગાટિપ્પણી, આવશ્યકનિર્યુક્તિ ટીકા વગેરેમાં આગમ જેવા ગહન ગ્રન્થરત્નો ઉપર તેમની અનોખી પ્રેક્ષાશક્તિનો પરિચય થાય છે. તત્ત્વાર્થટીકા વગેરેમાં તેમની દ્રવ્યાનુયોગાદિવિષયક માર્મિક મતિનો આવિષ્કાર પ્રગટ જ છે. દશવૈકાલિક ટીકા, પંચાશક, પંચવસ્તુ, શ્રાવકપ્રજ્ઞમિટીકા શ્રાધર્મવિધિ આદિ ગ્રંથોમાં સાધુ અને શ્રાવકના આચારો વિશે તેઓનો સૂક્ષ્મ અને સુવિશુદ્ધ બોધ છલકાય છે. ધૂર્તઆખ્યાનક જેવા ગ્રંથોમાં તેઓશ્રીએ પુરાણ, ઉપનિષદ્, ઈતિહાસ આદિનું કેટલું સૂક્ષ્મ અવગાહન કર્યું છે ? તે આંખે ઉડીને વળગે છે. સમરાદિત્ય કથા જેવા વૈરાગ્યભરપૂર ગ્રંથમાં પણ છંદ, અલંકાર, કાવ્ય વગેરેનું સાહિત્ય પીરસવાની તેમની કળા દાદ માંગી લે તેવી છે. લગ્નશુદ્ધિ વગેરે ગ્રંથોમાં તેમનું જ્યોતિષવિષયક વિશિષ્ટ વિજ્ઞાન પણ છૂપાયા વિના રહેતું નથી. આ તો એક દિગ્દર્શનમાત્ર છે. બાકી એમની એક-એક કૃતિઓનો ઊંડાણથી પરિચય કરીએ તેમ તેમ તેમની સર્વવ્યાપી સૂક્ષ્મ પ્રજ્ઞા ઉપર અહોભાવ, આદરભાવ વધતો જ જાય. એમના સાહિત્યની પ્રામાણિકતા સર્વ વિદ્વાનોના હૃદયોમાં પ્રતિષ્ઠિત થયેલ હોવાથી જ તેઓશ્રીના વચનો ટંકશાળી કહેવાય છે. આથી જ યોગદષ્ટિસમુચ્ચય, યોગબિંદુ વગેરે ગ્રંથોની ગાથામાં માત્ર થોડો શાબ્દિક ફેરફાર કરીને ૩૦ થી વધુ ગાથા દિગંબર આચાર્ય અમિતગતિએ સ્વરચિત યોગસારપ્રાભૂત ગ્રંથમાં સમાવેલી છે. આના ઉપરથી એક હકકીત સ્પષ્ટ થાય છે કે દિગંબરસંપ્રદાય પણ તેઓશ્રીના સાહિત્યથી લાભાન્વિત થયેલ છે. શ્રીયાકિનીમહત્તરાસૂનુના તે તે ગ્રંથના વૃત્તિકારોએ તેઓના જ ગ્રંથોની વૃત્તિમાં ઉપયોગ કરેલો છે. તે વાત તો અતિસુપ્રસિદ્ધ છે. પરંતુ નવાંગીટીકાકારશ્રી પણ આગમની ટીકામાં પૂજ્યશ્રીના વચનોને આગમિક વાતોના સમર્થનમાં બતાવે છે. આ વાત સૂરિપુરંદર શ્રીહરિભદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાના સાહિત્યની વિશ્વસનીયતામાં જબ્બર વધારો કરે છે.
ષોડશંક પ્રકરણની વ્યાપકતા
પ્રસ્તુત ષોડશક પ્રકરણના વિષયો ઘણા જ વ્યાપક, ઉપયોગી અને આવશ્યક હોવાથી જ અનેક અર્વાચીન-પ્રાચીન શાસ્ત્રકારો પોતાના સ્વતંત્ર ગ્રંથો કે ટીકાગ્રંથોમાં ષોડશક પ્રકરણના વચનોનો સાક્ષીપાદરૂપે છૂટથી ઉપયોગ કરે છે. આની જાણકારી માટે એમ કહી શકાય કે આગમગ્રંથોમાં ઠાણાંગજી વગેરેની ટીકામાં ષોડશકનો હવાલો મળે છે. ગદગુરૂશિષ્ય ઉપાધ્યાયશ્રી કીર્તિવિજયજી મ.સા. વિચારરત્નાકર જેવા માત્ર આગમિક પદાર્થોનું સ્પષ્ટીકરણ કરતા ગ્રંથમાં પણ ષોડશકની સાક્ષી આપે છે. ષોડશકના પદાર્થોનું સ્વકીય ગ્રંથોમાં નિરૂપણ પણ અનેક ગ્રંથકારે અને ટીકાકારોએ કરેલ છે, તેમ જ

Page #20

षोडशकप्रकरणं १८
અનેક ગ્રંથકારોએ પોતાની વાતની પુષ્ટિ માટે પાગ પ્રસ્તુત પ્રકારનો નિર્દેશ કરેલ છે. ઉદાહરણ તરીકે શ્રીદેવસૂરિજી મહારાજ સ્વકીય ઇવાનુશાસન પ્રકરાગની ટીકામાં, શાંતિસૂરિજી મહારાજા સ્વકીય ધર્મરત્નપ્રકરાગની ટીકામાં, શ્રીરત્નશેખરસૂરિજી મહારાજ સ્વકીય શ્રાદ્ધવિધિગ્રંથની વ્યાખ્યામાં, શ્રીમાનવિજયજી ઉપાધ્યાય સ્વકીય ધર્મસંગ્રહની વૃત્તિમાં, શ્રીનેમિચંદ્રજી સ્વકીય ષષ્ટિશતક ગ્રંથની ટીકામાં પ્રસ્તુત પ્રકારના શ્લોકોનો સાક્ષીપાકરૂપે છૂટથી નિર્દેશ કરે છે. દ્રવ્યમતિકામાં પણ પ્રસ્તુત ગ્રંથના લોકોને સંવાદરૂપે બતાવેલ છે. શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી મહારાજના વિંશિકા પ્રકરાગ, પંચાશક, ઉપદેશપદ, શ્રાવકધર્મવિધિ, યોગદષ્ટિ રસમુચ્ચય, યોગબિંદુ, ધર્મબિંદુ, અટકજી વગેરે ગ્રંથોની ટીકામાં પણ પ્રસ્તુત પ્રકરણનો સાક્ષીપાઠ તરીકે ઉલ્લેખ ઠેર-ઠેર મળે છે. ઉપાધ્યાય શ્રીયશોવિજયજી મહારાજ પાગ પોતાના સ્વતંત્ર ગ્રંથો કે ટીકાગ્રંથોમાં પ્રસ્તુત ગ્રંથરત્નનો ઉલ્લેખ કર્યા વિના રહેતા નથી. યોગવિંશિકાવૃત્તિ, વાઢિંશત્ વાવિંશિકાવૃત્તિ, યોગસૂત્રટિપ્પા, અધ્યાત્મસાર, ઉપદેશરહસ્યવૃત્તિ, કૂપદષ્ટાંતવિશદીકરાદવિવરાગ, સામાચારીપ્રકરાગટીકા, પ્રતિમાશતકવિવૃતિ વગેરેમાં પ્રસ્તુત ગ્રંથના સાક્ષી વચનો દષ્ટિગોચર થાય છે. ૧૨. ગાથાના અને ૩૫૦ ગાથાના સીમંધરસ્વામીજીવનના ટિપ્પણમાં પાગ ષોડશકના વચનો સાક્ષીપાઠ તરીકે મળે છે. નજીકના કાળમાં થઈ ગયેલા શ્રી સાગરાનંદસૂરીશ્વરજી મહારાજ અધિકારવિંશિકા, લોકવિંશિકા વગેરેની ટીકામાં તથા શ્રી ભદ્રંકરસૂરીશ્વરજી મહારાજ અધ્યાત્મોપનિષત્ ટીકામાં ષોડશકના વચનો સંવાદરૂપે બતાવે છે. આ સિવાય પણ અન્યત્ર પ્રસ્તુત પ્રકારના વચનો સાતીરૂપે પ્રાપ્ત થાય છે. આના પરથી પ્રસ્તુત ગ્રંથ કેટલો વ્યાપક, માન, સન્માન, સ્વીકાર્ય, આદરાગીય અને આચરાગીય છે ? એનો વાચકવર્ગને સહજતાથી ખ્યાલ આવી શકશે. નીચેનો કોઠો જોવાથી ઉપરોકત હકીકત સ્પષ્ટ થશે.
નીચેના ગ્રંથોમાં
પડશકની ઉદ્ધત થયેલી ગાથાઓ ૧ ૧૧, ૪૯, ૧૨ /૩ (પ્રથમ આંકડો પાડશકનો છે, બીજો આંકડો ગાથાનો છે)
(૧) અષ્ટક પ્રકરાણવૃત્તિ (૨) અધ્યાત્મકપદ્રુમ (૩) અધ્યાત્મસાર (૪) અધ્યાત્મોપનિષતુ ટીકા (૫) અધિકારવિંશિકાવૃત્તિ
૧૨/૧૩ ૧/૨, ૧/૧૪, ૨૧૨, ૩/૨, ૪/૩, ૪/૬, ૪,૧૫, ૫, ૩, ૫/૮, ૫ ૧૧, ૫૧૨, ૫ ૧૩, ૬/૧૪, ૬/૧૬, ૯/૧, ૯/૧૩, ૯/૧૪, ૯/૧૫, ૧૨ ૩, ૧૬ /૧૪ ૨ ૧૨, ૨૧૪, ૭૨, ૧૧, ૩, ૧૧, ૮, ૧૧૯ ૨ / ૧૨, ૨૧૪, ૪/૧૧, ૬ / ૩, ૭/૨, ૧૧/૩, ૧૧, ૭, ૧૧ ૮,
(૬) ઉપદેશપદવૃત્તિ (૩) ઉપદેશરહસ્યવૃત્તિ
(૮) કૂપદષ્ટાંતવિશદીકરણવૃત્તિ (૯) જીવાનુશાસનવૃત્તિ (૧૦) દ્રવ્યમતિકાવૃત્તિ (૧૧) દીક્ષાદાવિંશિકાવૃત્તિ (૧૨) ધર્મબિંદુવૃત્તિ (૧૩) ધર્મસંગ્રહવૃત્તિ
૩/ ૭, ૩/૮, ૩/૯, ૩/૧૦, ૩/૧૧, ૩/૧૨, ૬ / ૧૬, ૧૦૦ ૮(૨-૩-૮-૯ , ૧૩/૧૩ ૧૦-૨-૩-૪-૫-૬-૭-૮-૧૦-૧૧, ૧૨/૨-૭-૮-૯ ૨ / ૧૪, ૪/૧૫, ૧૧૭-૮-૯ ૧/૩, ૩/૨-૩-૪, ૬ / ૨-૪-૭-૮-૯-૧૦-૧૧, ૭ ૧-૨-૩-૧૦-૧૧, ૮ ૧-૨-૩-૧૬, ૧૧૩ ૧/૨, ૨૨-૩-૪-૫-૬-૭-૮-૯-૧૦-૧૧-૧૨-૧૩-૧૪, ૪/૭-૧૧-૧૫ ૧ ૧૩, ૨/૧૩, ૫૧૩-૧૫, ૬, ૭, ૮/૧, ૧૦૩-૪-૫, ૧૧/૩, ૧૨ ૩-૪, ૧૩ ૧૩
(૧૪) ધર્મરત્નપ્રકરણવૃત્તિ (૧) પંચાશકવૃત્તિ
Jain Education Intemational

Page #21

२० षोडशकप्रकरणं
નીચેના ગ્રંથોમાં
(૧૬) પ્રતિમાશતકવૃત્તિ
(૧૭) ભક્તિદ્દાત્રિંશિકાવૃત્તિ
(૧૮) મોક્ષરત્ના(ભાષારહસ્યવિવરણટીકા)૨/૧૨
(૧૯) યોગસૂત્રટિપ્પણ
(૨૦) યોગબિંદુવૃત્તિ
(૨૧) યોગદષ્ટિસમુચ્ચયવૃત્તિ (૨૨) યોગલક્ષગદ્વાત્રિંશિકાવૃત્તિ
(૨૩) યોગભેદદ્વાત્રિંશિકાવૃત્તિ
(૨૪) યોગવિંશિકાવૃત્તિ
(૨૫) લોકવિશિકાવૃત્તિ
(૨૬) વિચારરત્નાકર
(૨૭) શ્રાદ્ધવિધિવૃત્તિ (૨૮) શ્રાવકધર્મવિધિવૃત્તિ (૨૯) ષષ્ઠિશતકપ્રકરણવૃત્તિ (૩૦) સામાચારીપ્રકરણવૃત્તિ
(૩૧) ૧૨૫ ગાથાના
સ્તવનનું ટિપ્પણ
(૩૨) ૩૫૦ ગાથાના
સ્તવનનું ટિપ્પણ (૩૩) સ્થાનાંગ ટીકા
ષોડશકની ઉદ્ધૃત થયેલી ગાથાઓ
૨/૧૪૧૫, ૩/૨, ૫/૧૪, ૬/૬-૭-૧૧-૧૪-૧૫-૧૬, ૭/૧૧-૧૪-૧૫-૧૬, ૮/૧૨, ૧૫/૧-૨-૩-૪-૧૦ ૬/૧૪, ૭/૭-૮-૯-૧૦-૧૧-૧૨-૧૩-૧૪-૧૫,
Jain Education Intemational.
૮/૧-૨-૩-૪-૫-૬-૭-૮-૯, ૯/૯-૧૦-૧૧-૧૨-૧૩-૧૪-૧૫
૨/૧૪, ૪/૧૫, ૧૩ ૧૦, ૧૩/૧૧ |૧/૧૨, ૪/૭
૧૪/૩, ૧૬/૧૪
૪/૭
૧૩/૧૦, ૧૪/૩-૪-૫-૬-૭-૮-૯-૧૦-૧૧
|૩/૭-૮-૯-૧૦-૧૧, ૧૦/૩-૪-૫-૬-૭-૮-૧૪-૧૫, ૧૩/૪, ૧૪/૧, ૧૫/૮-૯-૧૦
૧/૧૪, ૩/૧૫-૧૬, ૧૨/૩-૪, ૧૩/૧૧-૧૩,
૬/૧૪
૬/૨, ૭/૧-૧૦, ૮/૧-૨-૩-૧૬, ૯/૫
૫/૨-૩-૪, ૧૧/૧-૨-૩-૫,
૧/૧૨, ૨/૧૨, ૩/૧૪, ૫/૮, ૬/૫-૧૧-૧૬, ૧૧/૩-૫, ૧૩૯ ૧/૨
|૩/૧૨
૧/૨, ૩/૭, ૧૪/૩ ૬/૧૪
ગ્રંથ રચના પતિ
૧૬ અર્થાધિકારને ૧૬ ગાથાપ્રમાણ ૧૬ વિભાગમાં પીરસવાના લીધે આ પ્રકરણનું નામ ષોડશક છે. (અપવાદ૧૬મ! ષોડશકમાં ૧૭ ગાથા છે.) મૂલકારશ્રી હરિભદ્રસૂરિ મહારાજે આર્યાછંદમાં પ્રસ્તુત ગ્રંથ રચેલ છે. મૂળ આગમમાં સંક્ષેપમાં કે નિર્દેશરૂપે મળતી મહત્ત્વની બાબતોનું સંકલન કરવું તેમ જ આગમાદિમાં જોવા ન મળતા એવા અન્યદર્શનીય પદાર્થોનો જૈનાગમને વિરોધ ન આવે તેમ સમન્વય સમવતાર કરવો - આ બે મુદ્દાઓને લક્ષમાં રાખીને મૂલકારશ્રીએ ગ્રંથરચના કરેલ છે. ૧૬ અધિકારના નામ વાંચવાથી ગ્રંથના વિષયોનો બોધ થઈ શકે તેમ છે. મૂળકારશ્રીએ પ્રત્યેક અધિકારનું કોઈ નામ સૂચિત કરેલ ન હોવાથી અલગ-અલગ મુદ્રિત પ્રતોમાં થોડા યા વધુ ફેરફાર સાથે ૧૬ અધિકારના નામો ઉપલબ્ધ થાય છે. કયાંક માત્ર પ્રથમ ગાથાના આધારે જ તે પ્રકરણનું નામ પાડવામાં આવેલ છે. પરંતુ તે તે પ્રકરણને સંપૂર્ણતયા અનુરૂપ નામ પૂર્વપ્રકાશકોએ મુદ્રિત કરેલ નથી. ચૈત્યવંદન મહાભાષ્ય, પ્રતિમાશતકવૃત્તિ વગેરે અન્ય ગ્રંથોમાં ષોડશકના તે તે અધિકારનો નિર્દેશ પણ મુદ્રિતપ્રતમાં હાલ મળતાં નામ કરતાં અલગ-અલગ રીતે મળે છે. યોગદીપિકામાં પણ (પૃષ્ઠ-૩૬૦) પ્રસ્તુત અધિકારોનો નામોલ્લેખ અલગ મળે છે. આ બધી હકીકતોને નજર સામે રાખીને પ્રસ્તુત પ્રકાશનમાં

gainelibrary.org

Page #22

षोडशकप्रकरणं २१
છે તે અધિકારોના નામની પસંદગી કરવામાં આવેલ છે. મુદ્રિતપ્રતમાં ઉપલબ્ધ નામોનો અને અન્ય ગ્રંથ વગેરેમાં પ્રાપ્ત પામોનો નિર્દેશ નીચે મુજબ છે. તેમ જ પ્રસ્તુત પ્રકાશનમાં નિર્દિષ્ટ નામોની યાદી પણ અહીં પ્રસ્તુત છે.
દેવચંદ લાલભાઈ સંસ્થા તરફથી | અલગ-અલગ ગ્રંથો અને ષોડશકની પ્રાચીન ગ્રંથોમાં મળતા ઉલ્લેખને મુદ્રિત પ્રતમાં ઉપલબ્ધ નામ 1અન્ય મુદ્રિત તથા હસ્તલિખિત પ્રતમાં અનુસાર તેમ જ યોગદીપિકા
પ્રાપ્ત ફેરફાર યુક્ત નામ ટીકાકારના વકતવ્ય મુજબ પ્રસ્તુત
પ્રકાશનમાં નિર્દિષ્ટ ફેરફાર યુકત નામ (૧) ધર્મપરીક્ષા ષોડશક
રાદ્ધર્મપરીક્ષા ષોડશક (૨) દેશના ષોડશક ધર્મદશના ધોડશક
સદ્ધર્મદશના ષોડશક (૩) ધર્મલક્ષણ ષોડશક ધર્મસ્વરૂપ ષોડશક ધર્મસિદ્ધિલક્ષાગ | ધર્મલક્ષણ ષોડશક (૪) ધર્મચ્છલિંગ ષોડશક ધર્મસિદ્ધિલક્ષણ ષોડશક
ધર્મલિંગ થોડશક લોકોત્તરતત્ત્વ પ્રાપ્તિ ષોડશક
લોકોત્તરતત્ત્વસંપ્રાપ્તિ ષોડશક (૬) જિનમંદિર ષોડશક જિનગૃહ ષોડશક
જિનભવન ષોડશક (૩) જિનબિંબ છોડશક
જિનબિંબ થોડશક (૮) પ્રતિષ્ઠાવિધિ ષોડશક
પ્રતિષ્ઠા ષોડશક પૂજાસ્વરૂપ ષોડશક પૂજા ષોડશક (ચૈત્યવંદનમહાભાર્થ)| પૂજા ષોડશક (૧૦) પૂજાલ ષોડશક
અનુષ્ઠાનપ્રકાર ષોડશક
સદનુષ્ઠાન ષોડશક (૧૧) શ્રુતજ્ઞાનલિંગ ષોડશક
જ્ઞાન ષોડશક (૧૨) દીક્ષાધિકાર ષોડશક દીક્ષાધિકારી પડશક
દીક્ષા ષોડશક (૧૩) ગુરૂવિનય ષોડશક
સાધુસચ્ચે થોડશક
સાધુસચ્ચેષ્ટા ષોડશક (૧૪) યોગભેદ ષોડશક
યોગિચિત્ત ષોડશક
યોગભેદ ષોડશક (૧૫) શ્રેયસ્વરૂપ ષોડશક
શ્રેયસ્વરૂપષોડશક (૧૬) સમરસ ષોડશક
સમરસ ષોડશક
(૯)
પાવર
આચારમાર્ગ દ્વારા આત્મવિકાસના માર્ગે જીવ કેવી રીતે પ્રવેશ કરે અને આગળ વધે ? લૌકિક તત્ત્વથી આગળ વધી લોકોત્તર વલાગ કેળવી, કેવી રીતે લોકોત્તર આચારને (જિનાલય નિર્માણ, જિનબિંબનિષ્પાદન, પ્રતિષ્ઠા, પૂજા આદિને) અપનાવે ? આ રીતે ક્રમશ: આત્મવિકાસયાત્રાને સાધીને સદનુષ્ઠાન-શ્રુતજ્ઞાનમાં મસ્ત બની સાધક દેશવિરતિને પ્રાયોગ્ય યોપશમ - સામગ્રી મેળવી દેશવિરતિ દીક્ષા પામે (૧૨/૭), ભાવોલ્લાસ વધતાં સર્વવિરતિદીક્ષા પામી સાધ્વાચારને વ્યવસ્થિત રીતે પાળીને મનની મલિનતાને (આઠ દોષ) ટાળી ધ્યાનના શિખરે આરૂઢ થઈ બેયમય બને, પરમાનંદને પામે. આ રીતે જીવની ગુણવિકાસ યાત્રાનું આરંભથી માંડીને અંત સુધીનું સર્તક-સચોટ-સુબદ્ધ નિરૂપાગ ગ્રંથકારશ્રીએ કરેલ છે. દરેક ષોડશકના વિષયનો પરિચય પ્રસ્તુત પ્રકાશનની પ્રસ્તાવના વાંચવાથી મળી શકશે.
(મહોપાધ્યાયજીએ ઢીકા રોલ કે હિપણ ?)
ષોડશક પ્રકરાગ ઉપર પ્રાય: વિક્રમના ૧૨મા સૈકામાં થયેલ શ્રીયશોભદ્રસૂરિજીએ ‘સુગમાર્થકલ્પના' નામની ૧૫૦ શ્લોક પ્રમાણ ટીકા રચેલ, વિ.સં. ૧૯૯૨માં ઋષભદેવ કેશરીમલ સંસ્થા તરફથી પ્રસ્તુત ટીકાયુકત ષોડશક પ્રકાશન કરવામાં આવેલ અને તેમાં મહનીય મહોપાધ્યાય શ્રીયશોવિજયજી મહારાજનું લખાણ ટિપાગ તરીકે મૂકવામાં આવેલ છે. આના આધારે કેટલાક વિદ્વાનોનું મંતવ્ય એવું છે કે – “ઉપાધ્યાયજી મહારાજે ષોડશકની શ્રીયશોભદ્રસૂરિજીની ટીકા ઉપર
Jain Education Intemational

Page #23

२२. षाडशकप्रकरणं
માત્ર ટિપ્પણ રચેલ છે, ટીકા (વ્યાખ્યાત્મક ગ્રંથ) નહિ. અન્ય પ્રકાશનોમાં આ ટિપ્પાને શ્રીયશોભદ્રસૂરિજીની ટીકામાં ઉમેરીને ઉપાધ્યાયજીની ટીકા તરીકે મુદ્રિત કરવામાં આવેલ છે. બન્ને ટીકામાં અક્ષરશ: ઘણું સામ્ય મળે છે. તેનાથી પાગ ઉપાધ્યાયજી મ.ની સ્વતંત્ર ટીકા માની ન શકાય.'' – પરંતુ આ વાત બરાબર નથી. આના અનેક કારણો છે. (૧) પ્રાચીન હસ્તલિખિત પ્રતોમાં કયાંય પણ ષોડશક ઉપર ઉપાધ્યાયજી મ.નું ટિપ્પણ નહિ પણ સંપૂર્ણ ટીકા જ પ્રાપ્ત થાય છે. (૨) મહોપાધ્યાયજી મ.ના લખાણમાં પ્રારંભમાં અને અંતમાં “સંતાવાદિની ચાચા' આવો ઉલ્લેખ મળે છે તેમ છેલ્લે ‘ વિના-રિરિતી રીપિકાનાની પરવૃત્તિઃ સપૂ' આવો હસ્તલિખિત પ્રતમાં ઉલ્લેખ પ્રાપ્ત થાય છે. (૩) કેટલાક સ્થળે તો (૩ ૨ વગેરે) ઉપાધ્યાયજી મહારાજ અને શ્રીયશોભદ્રસૂરિજીની ટીકામાં ઘણો જ તફાવત પાણ પ્રાપ્ત થાય છે. (૪) કેટલાક સ્થળે (૪ ૧૬ વગેરે) પોતાનો અભિપ્રાય બતાવ્યા બાદ શ્રીયશોભદ્રસૂરિજીનો મત પગ ઉપાધ્યાયજી મહારાજ બતાવે છે. (૫) કેટલાક (૧૩/૪, ૧૪ ૭ વગેરે) સ્થળે સુગમાર્થક૫નાવૃત્તિ કરતાં અલગ વ્યાખ્યા કરીને પોતાનો અભિપ્રાય બતાવ્યા બાદ શ્રીયશોભદ્રસૂરિજીના વચનની સંગતિ પાંગ યોગદીપિકા ટીકામાં ઉપાધ્યાયજી મહારાજે કરેલ છે. આવા અનેક મુદ્દાઓને નજરમાં રાખીએ તો ‘ઉપાધ્યાયજી મહારાજે ષોડશક ઉપર માત્ર ટિપ્પાગ રચેલ છે અથવા તે ટિપ્પાનને શ્રીયશોભદ્રસૂરિજીની ટીકામાં ઉમેરવામાં આવેલ છે' આવું કહેવાનું દુ:સાહરા ન થાય, હા, એમ જરૂર કહી શકાય કે ૧૭મા સૈકામાં થનાર મહોપાધ્યાય યશોવિજયજી મહારાજે ૧૨મા સૈકામાં થનાર શ્રીયશોભદ્રસૂરિજીની ‘સુગમાર્થક૯પના' ટીકાને નજર સામે રાખીને તેમાં અવસરોચિત અનેક પરિષ્કાર કરીને તથા તક અને આગમનું સંતુલન જાળવી અનેક નવી ચર્ચાઓથી સમૃદ્ધ એવી ‘યોગદીપિકા' નામની સ્વતંત્ર ટીકા જ રચેલી છે. 'યોગદીપિકા'ના વિષયોનો પરિચય પ્રસ્તાવનામાં જ કરવામાં આવેલ છે.
પોડશકની વિવિઘ ઢીકાઓ અને વિવેચનો
પૂર્વે પોડશક ગ્રંથ ઉપર (૧) શ્રીયશોભદ્રસૂરિકૃત સુગમાર્થક૫ના ટીકા (૨) મહોપાધ્યાય શ્રીયશોવિજયગણિવરરચિત ‘યોગદપિકા' ટીકા (૩) ઉપાધ્યાય શ્રીધર્મસાગરગગિકૃત ટીકા' (1) 'અજ્ઞાતકક ટીકા. (૫) બાલાવબોધિની વ્યાખ્યા રચાયેલ છે. આમાંથી ૩ અને ૪ વર્તમાનમાં અપ્રાપ્ય છે. ઈતિહાસ સ્વયં પુનરાવર્તન પામે છે.' એમ ઉકિત બાલાવબોધિની વ્યાખ્યામાં પ્રતિબિંબિત થાય છે. જેમ ‘દ્રવ્યગુગપર્યાયનો રાસ' આ ગુજરાતી કૃતિના આધારે ‘દ્રવ્યાનુયોગતકાગા' નામનો સંસ્કૃત ગ્રંથ રચાયો છે તેમ છે.રા. ૧૯૩૬માં કેશવલાલ જૈન તરફથી પ્રકાશિત થયેલ છોડશકના ગુજરાતી વિવેચનના આધારે ઈ.સ. ૧૯૫૨માં અમદાવાદ-લુહારપોળ તરફથી પ્રકાશિત થયેલ પડશક-બાલાવબોધિની સંસ્કૃત વ્યાખ્યા રચાઈ - તેવું પ્રાય: કહી શકાય. કેશવલાલ જૈન તરફથી માત્ર પ્રથમ આઠ ષોડશકનું ગુજરાતી વિવેચન પ્રકાશિત થયેલ અને બાલાવબોધિની વ્યાખ્યા પણ માત્ર પ્રથમ આ ષોડશક ઉપર જ પ્રકાશિત થયેલ છે. ગુજરાતી ભાષામાં (૧) પૂજ્યપાદ શ્રી સાગરાનંદસૂરિજી મ.ના ષોડશક ઉપર પ્રવચનો નામ – ‘ષોડશ પ્રકરણદર્શન' (૨) પૂજ્યપાદ દાદાગુરૂદેવશ્રી વિજય ભુવનભાનુસૂરીશ્વરજી મહારાજનું જૈન ધર્મનો સરળ પરિચય'' પુસ્તક-ભાગ.૨માં દરેક ષોડશકના પદાર્થોનું સંક્ષેપમાં સ્પષ્ટીકરણ અને વર્ગીકરણ (૩) પૂ.પ્રવર્તકશ્રી ધર્મગુમવિજયજી મ.સા.નું ષોડશક પ્રવચનો’ પુસ્તક (૪) કેશવલાલ જૈન પ્રકાશિત ‘પડશક ગ્રંથ-વિવરાગ’ (૫) પૂ. મુનિરાજશ્રી અમીતયશવિજયજી મ. તરફથી અનુવાદિત થયેલ ષોડશક મૂળગ્રંથ અને તેનો ભાવાનુવાદ (બેંગ્લોરગાંધીનગરથી છપાયેલ છે.) (૬) પૂ.મુનિરાજશ્રી રત્નજ્યોતવિજયજી તરફથી અનુવાદ થયેલ ષોડશકનું ગુજરાતી વિવરાગ, મારા જાણવા મુજબ પોડશક ઉપર આટલી સંસ્કૃત-ગુજરાતી રચનાઓ-વ્યાખ્યાઓ છે.
(પ્રત પ્રકાશનમાં આધારભૂત સામગ્રી)
ઈ.સ. ૧૯૧૧માં દેવચંદ લાલભાઈ જૈન પુસ્તક ફંડ તરફથી પ્રકાશિત થયેલ વોડશક પ્રકરણ-પ્રત (સુગમાર્થકલ્પનાવૃત્તિ + યોગદીપિકા ટીકાયુકત) ના આધારે પૂજ્ય વિચક્ષણસૂરિજીની પ્રેરણાથી ઓફસેટ પ્રિન્ટ કરેલી પ્રત મારી પાસે પ્રારંભમાં આધારભૂત હતી. પરંતુ તેમાં ૫૦થી વધુ અશુદ્ધિઓ હતી. તેમાં અમુક સ્થળે સામાન્ય અશુદ્ધિ હતી. (જૂઓ પૃક ૮, 13, ૧૫, ૧૩, ૬૭, ૩૪, ૭૫, ૮, ૯૩, ૧૯૨, ૧૩૯, ૧૪૫, ૧૭૮, ૧૯૮૫, ૨૩૭, ૨૩૮, ૨૫૨, ૨૫૮, ૨૬૪,
૧. હિરાલાલ કાપડીયાના ‘આચાર્ય હરિભદ્રસૂરિ' લેખના આધારે,

Page #24

षोडशकप्रकरणं २3
૨૬૬, ૨૯૨, ૨૯૬, ૩૦૭, ૩૨૩, ૩૩૩, ૩૪૮, ૩૪૯, ૩૫૮, ૩૬૩, ૩૬૬ વગેરેનું ટિપ્પા) કયાંક તો વધુ પડતી અશુદ્ધિઓ હતી. (જુઓ પૃષ્ઠ ૩૫, ૪૩, ૧૫૪, ૧૪૩, ૧૮૫, ૨૬૨, ૨૯૬, ૩૦૨, ૩૮૯, ૩૨૭ વગેરેનું ટિપ્પાગ) અશુદ્ધિ રામાન્ય હોય કે વિશેષ હોય પણ વાચકવર્ગના મનમાં અવશ્ય વિપર્યાસ ઉભો કરે છે, પરંતુ કયાંક તો સામાન્ય અશુદ્ધિ પાણ એકદમ વિપર્યાલ પણ ઉભો કરી દે છે. (જુઓ પૃષ્ઠ ૬૮, ૧૮૩ વગેરેમાં) આનું એક ઉદાહરાગ બીજા ષોડશકની બીજી ગાથાની ટીકામાં આપણે જોઈએ. ઉપરોકત પ્રતમાં બાલ જીવને અપાતી દેશના - ‘વહ્યાવરમુદ્રા ' હોય તેમ જણાવેલ છે. તેનો મતલબ એ થાય કે બાલ જીવને દેશના આપવાની પાછળ વકતાનો મુખ્ય ઉદ્દેશ એ હોય કે ‘બાલ જીવ બાહ્ય ધર્માચાર પ્રત્યે આકર્ષિત થઈને બાહ્ય આચાર પાળે.' પરંતુ આ વાત ગેરવ્યાજબી છે, વસ્તુસ્થિતિ એ છે કે બાલ જીવને અપાતી દેશનાની પાછળ “આ ધર્મદશનાને સાંભળવાથી બાલ જીવ મોક્ષમાર્ગે આગળ વધે, મોક્ષલલીતા કેળવે, મોક્ષસુખ પામે....' ઈત્યાદિ આશય જ વિકતાને હોય. છતાં પણ બાલ જીવની અવિકસિત અવસ્થાને લીધે વકતા તેને મુખ્યતયા બાહ્ય આચારનો જ ઉપદેશ આપે. અવસરે બાલ જીવને પગ મોક્ષની વાત કરવામાં વાંધો નથી. પરંતુ તેને અપાતા ઉપદેશનો મુખ્ય વિષય (=ઉપદેશ્ય) તો બાહ્ય ધર્માચાર જ હોય. આ વાતને દર્શાવતો શુદ્ધ પાર્ટ ‘માધવારમુથા ' હસ્તલિખિત પ્રતમાંથી પ્રાપ્ત થયો. તે શુદ્ધ પાઠ આ પ્રકાશનમાં મૂકવામાં આવેલ છે. આનો અર્થ એ થયો કે બાલ ઇવને અપાતી દેશનામાં વકતાનો મુખ્ય આશય ‘બાલ જીવ મોક્ષ પામે' તેમ હોય અને બાલદેશનાનો મુખ્ય વિષય બાહ્ય ધર્માચાર હોય. પૂર્વોક્ત અશુદ્ધ પાઠ માન્ય કરવામાં આવે તો બાલદેશનામાં વકતાનો મુખ્ય આશય ‘બાલ જીવ બાહ્ય ધર્માચાર પાળે' આવો જ ફલિત થાય. આના કરતાં પણ વધુ ગંભીર અશુદ્ધિઓ તે પ્રતમાં છે. તે ઉપરાંત તે મુદ્રિત પતમાં અનેક સ્થળે પોર્ટ ટૂટી ગયેલ છે. (જુઓ પૃષ્ઠ ૪૪, ૯૬, ૧૩૭, ૧૬૮, ૧૯, ૧૩૨, ૧૩૬, ૧૮૫, ૧૯૧૧, ૧૯૨, ૧૯૩, ૧૯૪, ૧૯૬, ૧૯૯, ૨૨૩, ૨૩૬, ૨૮૩, ૩૬૬, ૩૧૪, ૩૨૧, ૩૪૨, ૩૪૩, ૧૪૯, ૩૫૨, ૩૨૩, ૩૩૧ વગેરેનું ટિપાગ.) કેટલાક સ્થળે તો વધુ પડતા શબ્દો ઉપર સેન્સરશીપ થયેલ હોય તેવું પાગ છે. (૧( ૨૫૬, ૩૩૨, ૩૪૬ વગેરેનું ટિપ્પણ) ત્રુટક પાટના લીધે અર્થભ્રમ તો અનેક સ્થળે થાય તેવું છે ૧૪ પરંતુ કયાંક તો ગુટક પાટના લીધ અર્થમાં તદ્દન મોટો વિપર્યાલ પાર થાય છે. (જુઓ પુક ૧૮૫, ૨૮૫, ૩૫૮નું ટિપ્પાગ) કયાંક અર્થથી પાઠ શુદ્ધ હોવા છતાં સંદર્ભથી અશુદ્ધ છે. (જુઓ પૃષ્ઠ ૧૦૦, ૧૩૧, ૧૩૮નું ટિપ્પા) કયાંક કમભંગના કારણે પાઠ અશુદ્ધ બન્યા છે. (જુઓ પૃષ્ઠ ૩૨, ૮૫ વગેરેનું ટિપ્પા) કયાંક અધિક પાઠથી અશુદ્ધિ ૧૪ન્મેલી છે. (જુઓ પૃમ ૧૦૫ વગેરેનું ટિપાણ) તો કયાંક ટીકાને અનુસાર મૂળ ગ્રંથનો પાઠ બદલવો ૧૮રૂરી બનેલ છે. (જુઓ ૧/૪ વગેરે) આવું બધું જોયા-જાણ્યા-અનુભવ્યા પછી કહેવાનું મન થઈ જાય કે પુણ્યવંતા પ્રકાશકો જ સંપાદનમાં ઉદ્યમવંતા બને તો યથાર્થ વ્યુતભકિત થાય અને શ્રુતની આશાતના ન થાય.
(૨) દિવ્યદર્શન ટ્રસ્ટ તરફથી પૂજ્ય મુનિરાજશ્રી જયસુંદરવિજય મ.સા. (હાલમાં પંન્યાસ) દ્વારા ધાગા સુધારારિા સાથે પુસ્તકાકારે ષોડશક પ્રકાર પ્રકાશિત થયેલ. તે પ્રકાશન પણ મારી પાસે ઉપસ્થિત હતું. (૩) પૂજ્ય મુનિરાજશ્રી કલ્યાબાધિવિજયજી મ.સા. દ્વારા પાટાગની હસ્તલિખિત પ્રત તેમ ૧૪ ૫.૫ કાંતિવિજયજી ગણિવર દ્વારા સંશોધિત થયેલ મુદ્રિત પ્રત પણ મને પ્રાપ્ત થઈ હતી. (૪) ત્યાર બાદ પૂ.પં. મુનિચંદ્રવિજયજી ગણિવરશ્રી દ્વારા પણ મને પૂ.પં, કાંતિવિજયજી ગણિવર કરેલા સુધારાઓની એક નોંધપોથી પ્રાપ્ત થઈ.
હસ્તલિખિત પ્રતમાં પણ અનેક ઠેકાણે અશુદ્ધિઓ હતી. (જુઓ પૃષ્ઠ ૧૯, ૨૩, ૧૪૩, ૧૪૭, ૩૮, ૧૩૬, ૧૪૮, ૧૫૪, ૨૪૩, ૨૭૯, ૩૦૭, ૩૩૮ વગેરેનું ટિપાણ). તેમ ૧૪ ઘાણા સ્થાને હસ્તલિખિત પ્રત ત્રુટક પાગ હતી. (જુઓ પૃષ્ઠ ૩૯, ૧૦, ૧૩૮, ૧૪૩, ૧૪, ૧૫, ૧૬૬, ૧૮૨, ૨૪૫, ૨૮૬ વગેરેનું ટિપ્પણ) જ્યાં હસ્તલિખિત પ્રત અશુદ્ધ હોય ત્યાં મુદ્રિતપ્રત અથવા સંશોધિત પ્રતના આધારે અને જ્યાં મુદ્રિતપ્રત અશુદ્ધ હોય ત્યાં હસ્તલિખિત પ્રત કે રાંશોધિત પ્રતના આધારે શુદ્ધ પાઠ આ પ્રકાશનમાં લેવામાં આવેલ છે. પરંતુ અમુક સ્થળે તો હસ્તલિખિત + સંશોધિત પ્રત + મુદ્રિત પ્રત આ ત્રણેય અશુદ્ધ હતી તેવા સ્થાનોમાં કયાંક (૧૧૫) મૂળગ્રંથના આધારે તો કયાંક (પ્રમ ૨૮૪, ૩૪૭) રાંદર્ભના આધારે તો કયાંક (પૃષ્ઠ ૧૧૬, ૨૮) અન્ય ગ્રંથના આધારે અપેક્ષિત શુદ્ધ પાઠ લેવામાં આવેલ છે. કોઈક સ્થળે (પૃ. ૨૮૨) દરેક પ્રતમાં લાંબો પાટ છાપવાનો રહી ગયો હતો ત્યાં સુગમાર્થકલ્પના ટીકા મુજબ આવશ્યક પાટનો પ્રાપ કરવામાં આવેલ છે. આ રીતે પોડશક અને યોગદપિકાનું પ્રસ્તુત પ્રકાશનમાં સંશોધન-સંપાદન થયેલ છે.
Jain Education Intemational

Page #25

પ્રસ્તુત પ્રકાશન વિશે
પ્રસ્તુત ગ્રંથના અધ્યયન-અધ્યાપનના અનેક વાર પ્રસંગો ઉપસ્થિત થયા ત્યારે અંતરમાં એવી એક કામના ઉદ્ભવી કે વ્યાપક વિષયોથી ભરેલ ‘ષોડશક’ અને તેની ‘યોગદીપિકા' વ્યાખ્યામાં રહેલા તાત્પર્યાર્થોને કાઢીને જૈન સંઘ સમક્ષ મૂકવામાં આવે અને તેનો પૂરેપરી શક્તિ લગાવીને જો અમલ કરવામાં આવે તો ખરેખર વર્તમાન જૈનશાસનમાં એક જબ્બર ક્રાંતિ આવે, બાહ્ય-આંતર વિશુદ્ધિ અને પુણ્યનો પ્રવાહ વેગથી વહેવા લાગે, તારક તીર્થંકરોએ જે અર્થમાં શાસનપ્રભાવના જગાવેલી છે તે રીતે જિનશાસનની શાન વધે, બાહ્ય-આંતર આક્રમણોથી શાસન મુકત બને. એટલું ૬૮ નહિ, રાજ્યવ્યવસ્થા, અર્થવ્યવસ્થા, કુટુંબવ્યવસ્થા, સમાજવ્યવસ્થા પણ સુયોગ્ય અને સુંદર થાય - એવું નિ:સંદિગ્ધપણે કહી શકાય. શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી મહારાજ અને હરિભદ્રલઘુબાંધવ - આ બન્નેનું એક સામ્ય એ છે કે તેઓ શબ્દથી જેટલું પ્રગટ કરે છે તેના કરતાં પોતાના શબ્દમાં છૂપાવેલું ઘણું રાખે છે. તે છૂપાયેલ ગૂઢાર્થને વિચારતો ગયો તેમ તેમ દિવ્ય આનંદની અનુભૂતિ થતી ગઈ. તેથી ગુરૂકૃપાથી મળેલ ક્ષયોપશમના આધારે ષોડશકના ગૂઢાર્થોને બહાર કાઢવાની અને ભાવાર્થોને સ્પષ્ટ કરવાની મારી ભાવના સંકલ્પસ્વરૂપ બની.
પ્રસ્તુત ગ્રંથમાં નોંધપાત્ર એક બાબત એ છે કે સમરસાપત્તિ (૨/૧૫) પ્રણિધાન-પ્રવૃત્તિ વગેરે પાંચ આશય (૩′ ષોડશક), વિઘ્નોપશમની વગેરે ૩ પૂજા (૯મું ષોડશક), પ્રીતિ-ભક્તિ વગેરે ચાર અનુષ્ઠાન (૧૦મું ષોડશક), શ્રુત-ચિંતાભાવના એમ ૩ પ્રકારના જ્ઞાન (૧૧મું ષોડશક), સ્પર્શ (૧૨/૧૫), ખેદાદિ આઠ ચિત્તદોષ (૧૪મું ષોડશક), લાપંચકયોગ (૧૫/૬) વગેરે અન્યદર્શનીય પદાર્થોનું પ્રસ્તુત ગ્રંથમાં સમવતારરૂપે નિરૂપણ શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી મહારાજે કરેલ છે. યોગદીપિકામાં આ બધા પદાર્થોનું સ્પષ્ટીકરણ છે જ. તદુપરાંત અન્ય દર્શનના શાસ્ત્રમાંથી જૈન શાસ્ત્રોમાં શ્રીહરિભદ્રસૂરિમહારારે જ સમવતારરૂપે લીધેલા વિષયપ્રતિભાસાદિ ત્રણ જ્ઞાન (યો. ૫/૯), કુલયોગી વગેરે ચાર પ્રકારના યોગીઓ (ષોડ. ૧૩/૧૩), સમન્તભદ્રા વગેરે ૩ પ્રકારની પૂજા (૯/૧૦), સદ્યોગાવંચક વગેરે ૩ પ્રકારના યોગ (૮/૧૩) વગેરે પદાર્થોનું મહોપાધ્યાય શ્રીયશોવિજયજી મહારાજે ષોડશકની યોગીપિકા ટીકામાં પ્રસંગોપાત્ત નિરૂપણ કરેલું છે. મોક્ષમાર્ગાનુસારી પ્રકૃષ્ટ વિશુદ્ધ સોપશમની સાથે ગંભીરતા, ભાવનાજ્ઞાન વગેરે ગુણોનો વૈભવ હોય તો જ પરદર્શનના યોગ્ય પદાર્થોનો જૈનાગમને બાધ ન આવે તે રીતે જૈન ગ્રંથોમાં સમવતાર કરવાની ઉદારતા આવે. આનાથી એમનામાં સત્યાગ્રહ નહિ
પણ સત્યનિષ્ઠા, દષ્ટિરાગ નહિ પણ ગુણાનુરાગ, દષ્ટિસંમોહ નહિ પણ દૃષ્ટિનિર્મલતા, પક્ષપાત નહિ પણ નિષ્પક્ષતામધ્યસ્થતા સૂચિત થાય છે.
અન્યદર્શનશાસ્ત્રમાં આવતું સત્યપદાર્થનું પ્રરૂપક વચન એ જૈનાગમથી ભિન્ન નથી. આથી જ અન્ય દર્શનના સત્યપદાર્થો ઉપર દ્વેષ એ વાસ્તવમાં દ્વાદશાંગી ઉપરના જ દ્વેષરૂપ છે, દષ્ટિસંમોહરૂપ છે (સમ્મતિતર્ક ૧/૨૮, ઉપદેશપદ-૬૯૩, ૬૯૪; ષોડશક ૪૧૧, ૧૧ ૧૦, ૧૬ ૧૩). આ વાત પ્રસ્તુત ગ્રંથમાં મૂલકારશ્રીએ જણાવેલ છે. સમ્મતિતર્ક, ઉપદેશપદ, લોકતત્ત્વનિર્ણય વગેરે ગ્રંથોમાં પણ આ જ વાત બતાવવામાં આવી છે. ‘‘મારી વાડીમાં ઉગે તે ગુલાબ અને બીજાની વાડીમાં ઉગે તે બધા જ ધતુરાના ફ્લુ. મારી માં તે માં, બીજાની માં તે ડાકણ.' આવી નાદિરશાહી તીર્થંકર ભગવંતોને માન્ય નથી, કારણ કે તે વિષતુલ્ય મિથ્યાત્વના ઓડકાર સમાન છે.
બીજી એક નોંધપાત્ર વિશિષ્ટતા એ છે કે મૂળ ગ્રંથમાં રજા ષોડશકમાં (શ્લોક-૧૫), ૮મા ષોડશકમાં (બ્લોક૫), ૯મા ષોડશકમાં (બ્લોક-૮), ૧૧મા ષોડશકમાં (શ્લોક-૧૧) અને ૧૬મા ષોડશકમાં (બ્લોક-૧) ‘સમરસાપત્તિ’ શબ્દ આવે છે. શબ્દ એક જ હોવા છતાં પ્રકરણ-સદર્ભ મુજબ યોગદીપિકા-ટીકામાં મહોપાધ્યાયજી મહારાજે તદ્દન અલગઅલગ રીતે અર્થઘટન ૪ સ્થાને કરેલ છે. આ તેઓશ્રીની એક નોંધપાત્ર વિશિષ્ટતા કહેવાય. આનાથી સૂચિત થાય છે કે શાસ્ત્રના ભાવાર્થને-તાત્પર્યાર્થને પામવા હોય, પચાવવા હોય તો જડતાથી માત્ર શબ્દને શબ્દાર્થને વળગી ન રહેતાં સંદર્ભદિને અનુસારે ગ્રંથકારના તાત્પર્ય સુધી તટસ્થતાથી પહોંચવું જોઈએ. તે માટે કોઈ પણ જાતના પૂર્વગ્રહો કે હઠાગ્રહોથી તદ્દન વેળગા રહેવું જોઈએ. આજ વિશ્વકલ્યાણકર શ્રીજિનશાસનની જૈન શાસ્ત્રકાર-વ્યાખ્યાકાર મહર્ષિઓની પવિત્ર પ્રાચીન વ્યાખ્યાપદ્ધતિ છે. સહુ કોઈ મુમુક્ષુને માટે સન્માન્ય અને આદરણીય એવી પ્રસ્તુત - વ્યાખ્યાપદ્ધતિને પ્રવચન, અધ્યયન આદિ ક્ષેત્રે પણ અપનાવવમાં આવે તો જ શાસ્ત્રકારોને આપણે ન્યાય આપ્યો ગણાય, અને તો જ સ્વ-પરનું તાત્ત્વિક કલ્યાણ સંભવે.
ઉપરોકત બન્ને હકીકતને નજર સામે રાખીને ષોડશક અને યોગીપિકા ઉપર સમન્વયાત્મક ટીકા લખવાનું નિશ્ચિત
Jain Education Intemational,

Page #26

કરીને વિ.સં. ૨૦૫૦ મહા સુદ-૫ના શુભ દિવસે મારા ગુરૂદેવશ્રીના આશિષ લઈને લખાણ શરૂ કર્યું. મારા ભવોદધિતારક ગુરૂદેવશ્રી વિશ્વકલ્યાણવિજયજી મ.સા.ના ઉપકારોની સ્મૃતિમાં પ્રસ્તુત સંસ્કૃત ટીકાનું કલ્યાગકંદલી' નામ નિશ્ચિત કર્યું. અન્ય ધર્મો પ્રત્યેનો દ્વેષભાવ-ધિકારભાવ વાચકવર્ગના મનમાંથી દૂર થાય અને જિનોકત મધ્યસ્થભાવ કેળવાય- આ આશયથી દરેક નાનામાં નાના વિષય સંબંધી સ્વદર્શન અને પરદર્શનના શકય તેટલા વધુમાં વધુ સાક્ષી પાઠો મેં કલ્યાણકંદલીમાં રજુ કર્યા છે. કયારેક તો સ્વદર્શન કરતાં પરદર્શનની રાંવાદો વધુ બતાવેલા છે. જેથી સત્યાગ્રહ નહિ પણ સત્યનિકાસ્વરૂપ મધ્યસ્થતા આત્મસાતુ થાય. ભક્તિ, વૈરાગ્ય આદિના માધ્યમથી મિથ્યાત્વ જ્યારે અત્યંત મંદ બને છે ત્યારે માર્થાનુસારી કરાયોપશમના પ્રભાવથી અન્યદર્શનીના અંત:સ્થલમાંથી ઉદ્ભવતા તટસ્થ વચનો કેવા અર્થત: જિનવચનસમાન જ હોય છે ? એ જાણ્યા પછી પરદર્શનષ તો રવાના થાય જ છે. પરંતુ સાથે સાથે તીર્થકરકથિત ત્રિકાલાબાધિત તત્ત્વો પ્રત્યેની આસ્થા અસ્થિમજાવતું બને છે. અનુભૂતિના સ્તરથી આ તારક સત્ય સમજાયું. તથા આ અબાધ્ય સત્ય વધુ વ્યાપક રીતે નિશાનના સભ્યો સુધી પહોંચે - એવું વર્તમાન કાળમાં અતિઆવશ્યક જગાવાથી પરદર્શનસંવાદો કલ્યાણકંદલીમાં દરર રન કર્યા છે. મૂળકારશ્રી સમક્ષ ઉપસ્થિત સ્વ-પરદર્શનના પ્રાચીન ગ્રંથોમાં અને ત્યાર બાદ રચાયેલ ગ્રંથોમાં આ ૧૪ પ્રકરણના પદાર્થો કઈ રીતે રજુ કરવામાં આવેલ છે ? તેમાં પ્રસ્તુત પ્રકારની કેટલી છાયા રહેલી છે ? આ વાતોની સ્પષ્ટ સમહત મળે તે આશયથી એકસરખાં ભાવવાળા અનેક ગ્રંથોના સાક્ષીપાટો કલ્યાણકંદલીમાં રજુ કરેલ છે. આ પ્રકારના શાસ્ત્ર સંદભથી ઈતિહારારરિક વિદ્વાનોને પણ એક નવો જ પ્રકાશ પ્રાપ્ત થશે. જેમ જેમ સર્જનયાત્રા આગળ ચાલી તેમ તેમ હુરાગાઓમાં દેવ-ગુરૂની કૃપા જીવંત પ્રતિબિંબિત થવા લાગી અને ૯ મહિનાના ગાળામાં સ્વદર્શનના અનેક આગમ ગ્રંથો- કરાગ ગ્રંથો અને પરદર્શનના વેદ, ૩૫થી વધુ ઉપનિષતુ, સ્મૃતિ, પુરાણ આદિ ગ્રંથો, બૌદ્ધ, યોગ, સાંખ્ય આદિ ૬ દર્શનના ગ્રંથો, અલગ અલગ દર્શનોની ૧૦ ગીતા, તથા કાલીદાસ-બાણભટ્ટ વગેરેના વચનોનો સમન્વય કરતી ‘કલ્યાણકંદલી' ટીકા ગુરૂકૃપાથી સંપૂર્ણ થઈ. પરિશિષ્ટ-૪માં તે તે ગ્રંથોનો નિર્દેશ કરેલ છે, તેના આધારે વાચકવર્ગ તે તે સ્થાનોનું અવલોકન કરીને પોતાની જ્ઞાન પિપાસાનું શમન કરી શકશે.
ગુજરાતી - રતિદાયિની વ્યાખ્યામાં ગાથાર્થ - ટીકાર્ય - વિશેષાર્થનો કમ જાળવીને, વર્તમાન દેશ-કાળ વગેરેને ખ્યાલમાં રાખીને, મૂળ અને યોગદીપિકાનું વિવેચન ગુરૂકૃપાથી થયેલ છે. જિનશાસનની સાનુબંધ પ્રકૃષ્ટ સેવા કરવાની નિર્મલ ભાવનામાંથી ઉદભવેલ આ એક નમ્ર પ્રયાસ છે, તેનાથી મારા હૃદયમાં ભગવબહુમાનની પરાકાષ્ઠાનો અપૂર્વ અનુભવ પ્રાપ્ત થયો છે. કલ્યાણકંદલીમાં જે તાત્પર્યાથનું સફરાગ થયું તેના કરતાં અલગ પ્રકારના ભાવાર્થોનું અફરાગ અનેક સ્થળે રતિદાયિની-ગુજરાતી વ્યાખ્યામાં થયું. વિભિન્ન દષ્ટિકોણથી ઉદભવેલા તે તે તાત્પર્યા-ભાવાર્થોને સંસ્કૃત-ગુજરાતી વિવરાગમાં મૂકેલાં છે. માટે માત્ર કલ્યાાણકંદલી ટીકા કે માત્ર રતિદાયિની વ્યાખ્યાના અવલોકનથી નહિ પાગ તે બન્નેના અવગાહનથી ૧૪ મારા વકતવ્યને વિશદરૂપે વાચકવર્ગ રામજી શકશે - એવું હું માનું છું. તથા એવું થશે તો જ વિજ્ઞ વાચકવૃંદે મને ન્યાય આપ્યો ગણાશે. પ્રસ્તુત પ્રથમ ભાગમાં રતિદાયિની વ્યાખ્યામાં આવતા કેટલાક વિશિષ્ટ ઉપયોગી વાક્યોની નોંધ નીચે આપવામાં આવેલ છે, - ત્રિકાલઅબાધિત સૈદ્ધાંતિક તારક તત્ત્વ એ જ ધર્મ છે અને તેને સારી રીતે આત્મસાત્ કરનાર જ વાસ્તવમાં ધર્મ છે. (પૃ.૫) - આગાઢ અપવાદના સ્થાનમાં ઉત્રાર્ગને વળગી રહેવું તે આચારની મધ્યમકક્ષા છે. (ઉત્કૃષ્ટ કક્ષા નહિ.) (પૃ.૭) - અંદર ભાવ ચારિત્ર પ્રગટ થયું હોય તો અવશ્ય જીવનમાં સદાચાર જ હોય, અસત્ આરંભ-સમારંભ ન હોય. (પૃ.૧૪)
x-ray જેવી વેધક વિવેકટિના પ્રભાવે જ પંડિત જીવો અનુમાનના આંતરિક સ્વરૂપને પારખી શકે છે. (પૃ.૧૬) - વિના સંકોચે જાહેરમાં સાધુ-શ્રાવક વગેરેની નિંદા કરનારના ઉગ્ર ચારિત્રાચાર અશુદ્ધ જ જાગવા. (પૃ.૧૮) - શબ્દોની સંગ્રહાગી અને વિચારોની કબજીયાતવાળા વાક્યોથી સમૃદ્ધ શાસ્ત્રને આગમતત્ત્વ માની ન શકાય. (પૃ.૨૦)
ધર્મપુરુષાર્થને હય બતાવી મોક્ષ જ એક ઉપાદેય હોવાની વાત બાલ જીવને કરવામાં જોખમ છે. (પૃ.૩૮) - વિશુદ્ધ ગુરુપરતંત્ર્ય પરમગુરુપ્રાપ્તિનું બીજ છે. (પૃ.૪૯) - ગુંદરપાક પચાવી શકે તેવા મહાન અતિથિને માત્ર મગનું પાણી આપીને રવાના કરવા તે હકીકતમાં તેનું અપમાન છે. (પૃ.૫૨) - ધર્મના કેન્દ્રસ્થાનમાં જિનાજ્ઞાની આરાધના છે અને અધર્મના કેન્દ્રસ્થાનમાં જિનાજ્ઞાની વિરાધના છે. (પૃ. 3)
- જ્યાં શાસ્ત્ર ત્યાં સર્વજ્ઞ, (પૃ.૫૬). || - શાસ્ત્ર સિવાયનું એટલું બધું વાંચન થાય છે કે શાસ્ત્ર વાંચવાની રુચિ જ મોટા ભાગે મરી પરવારે છે. (પૃ.૫૩)
- કર્મસત્તાને ઉધારધંધા માન્ય નથી. (પૃ.૩૧).
--
--
-
Jain Education Intemational

Page #27

२६ षाडशकप्रकरणं
- ગ્રંથિભેદ + નિર્મળ બોધ + પ્રણિધાનાદિનું સંવેદન = સાનુબંધ પુષ્ટિ-શુદ્ધિ, (પૃ.૭૨). - સ્વાર્થવૃત્તિ એ સાધના અને સાધ્ય પ્રત્યેનો આદરભાવ નષ્ટ કરે છે. (પૃ.૭૪) - અધિકાગસંપન્ન પ્રત્યે ઉદ્ધતાઈ, સમાન ગુરગવાળાની ઈર્ષા-નિંદા અને હીનગાગવાળા પ્રત્યે ધિકકાર હોય તો ધર્મસિદ્ધિ નકલી
સમજવી. (પૃ.૩૯) - બહારની ક્રિયા ખોખાના સ્થાને છે. જ્યારે ભાવ એ ખોખાની અંદર રહેલ સુવર્ણહારના સ્થાને છે. (પૃ.૮૨) - અવિરતિધરના નિર્મલ સમ્યગ્દર્શનનું અવશ્યભાવી કાર્ય છે પાપપ્રવૃત્તિમાં બળાપો, હૈયાનો વલોપાત, કાળો કલ્પાંત. (પૃ.૮૭) - ઉદારતામાં ઔચિત્ય કેળવવું કદાગ છે, કેમ કે તે માટે માર્ગાનુસારી પ્રકૃટ ક્ષયોપશમની આવશ્યકતા છે. (પૃ.૯૧) - પશુ કરતાં માનવની વિશેષતા એ જ છે કે માણસ પોતાનો સ્વાર્થ ગૌણ કરીને બીજાની સેવા કરી શકે છે. (પૃ.૯૨) - સમકિતની પરિણતિમાં મન મોક્ષમાં, તન સંસારમાં, જ્વલંત રુચિ ધર્મમાં. (પૃ.૯૩). - મુમુક્ષ માટે સૌ પ્રથમ બુદ્ધિની નિર્મળતા અતિઆવશ્યક છે, ત્યાર બાદ બુદ્ધિની તીણતા પણ જરૂર આવકાર્ય છે. (પૃ.૯૪) - જે તાત્પર્યાર્થિને ઉદ્દેશીને પ્રભુએ ધર્મ ભાખેલો છે તેને બાધ આવે તે રીતે ધર્મશ્રવાણ થાય તો તે ધર્મની અરુચિ જાગવી. (પૃ.૧૦) - મિથ્યાત્વથી મોહિત મતિવાળા લોકો જે પરમાર્થને કર્તવ્યરૂપે ન જાણી શકે તે લોકોત્તર તત્વ કહેવાય. (પૃ. ૧૧૫) - ગુરુપરતંત્રતાને છોડી સ્વતંત્ર રીતે થતી આરાધના = મડદાના સોનેરી શણગાર, (પૃ. ૧૨૭) - કાર્યસિદ્ધિનો અદ્વિતીય વિશ્વાસ પુરુષાર્થને બળવાન + અપ્રમત્ત બનાવી કાર્યસિદ્ધિ લાવે છે. (પૃ.૧૪૫). - શાસ્ત્રવિહિત સર્વ અનુકાનો પોતપોતાની મર્યાદામાં બળવાન જ છે. (પૃ.૧૭) - સ્વામીકૃત અને સ્વરૂપકૃત બન્ને શુદ્ધિ જે પ્રયત્નમાં ભળે તે પ્રયત્ન થતના સ્વરૂપ બને, (પૃ.૧૫૮)
સંશોઘન અને પ્રણવીકાર
પરમાવ્યપાદ વર્ધમાનતપોનિધિ સંઘહિતચિંતક ગચ્છાધિપતિ સ્વ. દાદાગુરૂદેવશ્રી ભુવનભાનુસૂરીશ્વરજી મહારાજની અનરાધાર દિવ્ય કૃપાથી કલ્યાણકંદલી અને રતિદાયિની વ્યાખ્યાનું સર્જન થઈ શકયું છે. મારા સંયમ ઉધાનને નવપલ્લવિત બનાવવામાં અદ્વિતીય ભાગ ભજવનાર પૂજ્યપાદ પરમોપકારી સિદ્ધાંતદિવાકર ગચ્છાધિપતિ શ્રીમદ વિજય જયઘોષસૂરીશ્વરજી મહારાજના આશિષ આ સર્જનમાં મુખ્ય ચાલકબળ છે. તેઓશ્રીએ આ ગ્રંથના અમુક ભાગનું સંશોધન કરી આપવાની પણ ઉદારતા દાખવેલ છે. ભાષહસ્થની મોકારત્ના ટીકાનું સંશોધન કરીને મારા ઉપર ઉપકારવર્ષ કરનાર દર્શન પરિકિર્મિતમતિ પૂજ્યપાદ જગચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજને વ્યાખ્યાયયુ કત ૯માં થોડશકનું સંશોધન કરીને ઉપકારશૃંખલાને લંબાવી છે તે પણ
અવિસ્મરણ રહેશે. પર દકા જોડશકના ૧૫ બ્લોકના સંશોધનમાં શાસનપ્રભાવક પૂજ્યશ્રી ગુણરત્નસૂરિજી મહારાજે તથા વિધેશ્ય પૂજ્ય
શ્રીરાજશેખરસૂરિજી મહારાજે પાગ જે રસ બતાવેલ તે બદલ તેઓશ્રીનો પાગ હું ઋણી છું. : પ્રજ્ઞાશીલ પૂજય શ્રી પ્રદ્યુમ્નસૂરિજી મહારાજે ટીકાદ્રયયુકત ૧૧ મા ષોડશકનું સંશોધન કરવાની ઉદારતા બતાવી તે
બદલ તેઓશ્રીના પાગ હું ખૂબ આભારી છું. પ્રશાંતસ્વભાવવિભૂષિત પૂજ્ય પંન્યાસપ્રવરશ્રી મુનિચંદ્રવિજયજી ગણિવરે સામે ચાલીને પૂ.પં.કાંતિવિજયજી ગણિવરે સંશોધિત કરેલ પડશક-યોગદીપિકાના સુધારેલા પાકોની નોંધ મોકલીને મને ઉપકૃત કરેલ છે, તે લાગણી ભૂલી નહિ શકાય. ગંભીરસ્વભાવવાળા પૂજ્ય પંન્યાસપ્રવરશ્રી કુલચંદ્રવિજયજી ગણિવરે બન્ને નવ્યવ્યાખ્યાયુકત આઠમા પોડશકનું સંશોધન
કરીને જમ્બર શ્રુતભક્તિ કરી છે, તે સદા હૃદયાંકિત જ રહેશે. જિક તત્વચિંતામણિ વગેરે ગહન ગ્રંથોનું મને નિઃસ્વાર્થભાવે અધ્યયન કરાવનાર પરમોપકારી વિદ્યાગુરૂદેવ પંન્યાસપ્રવરશ્રી
જયસુંદરવિજયજી ગણિવરના ઉપકારો કઈ રીતે ભૂલાય ? આ ગ્રંથમાં પણ અનેક સ્થળે સંશોધન + મહત્ત્વનું માર્ગદર્શન આપવાની ઉદારતા તેઓશ્રીએ દાખવેલ છે.
જના જમીન ની વિભાગોના નામની
Jain Education Intemational

Page #28

षोडशकप्रकरणं २७
:: અનેક કાર્યોમાં વ્યસ્ત હોવા છતાં મોક્ષરત્ના, જયલતા વગેરે ટીકાનું સંશોધન કરી આપનાર સૂક્ષ્મપ્રજ્ઞાસંપન્ન ગણિવરશ્રી
પુષ્યરત્નવિજયજી મહારાજ અને તીવ્રમેધાવી મુનિરાજ યશોરત્નવિજયજી મહારાજે વ્યાખ્યાયયુક્ત પ્રથમ અને દ્વિતીય ષોડશક ઉપરાંત દહા ષોડશકની ૧૫ મી ગાથાનું સંશોધન કરીને પરોપકારરસિકતાની પરાકાષ્ઠા દેખાડેલ છે. તે ઉપરાંત આત્મીયભાવે સંશોધકીય વક્તવ્ય લખવાની ઉદારતા કરીને પ્રસ્તુત પ્રકાશનની ઉપાદેયતામાં જમ્બર વધારો કયાં છે, અને કયારેય નહિ વિસરાય. શારાનપ્રભાવક ભવોદધિનારક પૂજ્ય ગુરૂદેવશ્રી વિશ્વકલ્યાણવિજયજી મહારાજનો ઉપકાર કયારેય નહિ ભૂલાય. તેઓશ્રીની પાવનનિશ્રા વ્યાખ્યાયિસર્જનના પ્રારંભથી પૂર્ણાહૂતિ સુધી મળી. તેને પણ મારું એક સૌભાગ્ય + સદ્ભાગ્ય
રામાનું છું. વમાર્ગસ્થ વિશદાયોપશમશાલી પૂજ્ય મુનિરાજશ્રી અજિતશેખરવિજયજી મહારાજે ૩જા ષોડશકનું સૂક્ષ્મ બુદ્ધિથી
રાંશાધન કરીને તેમ જ ‘સંશોધકીય ઉમિ' (જુઓ પૃ.૧૭) મોકલીને મારા ઉપર અજોડ ઉપકાર કર્યો છે. : રજોહરાગનું દાન કરીને મને સંસારમાંથી ઉગારવાની હિંમત અને ઉદારતા બતાવનાર વૈરાગ્યદેશનાદ પૂજ્યપાદ
શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજના શિષ્યરત્ન મુનિરાજશ્રી કલ્યાણબોધિવિજયજી મહારાજે ૭મા જોડશકનું લખાણ તપાસીને તેમ હતું પોડશકની હસ્તલિખિતપ્રત તથા પૂ. પં. કાંતિવિજયસંશોધિતપ્રત મોકલીને જીવંત કલ્યાણમિત્રતાને
મજબૂત બનાવી છે. : ' મારા સુધી હોસ્પીટલમાં રાત-દિવસ સાથે રહીને મન મૂકીને સેવા કરવા દ્વારા મને સ્વાધ્ય + સમાધિને આપનાર
મધુરવક્તા પૂજ્ય મુનિરાજશ્રી મુકિતવલ્લભવિજયજી મહારાજને દકા વોડશકની બન્ને અભિનવ વ્યાખ્યાનું સંશોધન
પરિમાઇન કરીને ઉપકારશ્રેણિને બર લંબાવી છે. : માંદગીમાં ૩/૪ મારા સુધી જેમની પ્રેમાળ સેવા ન મળી હોત તો આ પ્રકાશન અશક્ય બની ગયું હોત તે આત્મીય
મુનિરાજશ્રી મેઘવલ્લભવિજયજી મહારાજ પણ આ અવસરે અવશ્ય સ્મરણીય છે. : પ્રસ્તુત ગ્રંથની પ્રસ્તાવના લખવાની ઉદારતા દાખવનાર વિદ્વાન મુનિરાજશ્રી ઉદયવલ્લભવિજયજી મહારાજ તેમ ૧૮.
ચોથા-પાંચમાં ષોડશકની બન્ને નવ્ય વ્યાખ્યાનું પરિમાર્જન કરી આપનાર કલ્યાણમિત્ર મુનિરાજશ્રી હૃદયવલ્લભવિજયજી મહારાજ - આ બન્ને બંધુબેલડી પોતાની લેખન-સંશોધન-સંપાદનશકિતના માધ્યમથી ચિરસ્થાયી શારાનરસેવામાં હરણફાળ ભરે તેવી કામના રાખું છું.
પ્રસ્તુત પ્રકાશનની ઉપાદેયતામાં ૧૪મ્બર વધારો કરનાર તથા સાક્ષાત્ યા પરંપરાએ આ કાર્યમાં સહયોગ આપવાની રાહદયતા બતાવનાર ઉપરોકત સંયમીઓની કૃપાના/સહાયતાના આધારસ્તંભ વિના આ ભગીરથ કાર્ય કરવું મારા માટે અશક્ય પ્રાયઃ ૧૪ હતું. માત્ર મસ્તક નહિ, હૃદય પાગ ઝૂકી પડે છે આ ઉપકારીઓના ચરણારવિંદમાં, આવા રૂડા ઉપકારીઓનું મરણ પણ આ અવસરે આનંદનું મોજું ફેલાવે છે, કૃતજ્ઞભાવને ખેંચી લાવે છે.
અનેક વિદ્વાન સંયમીઓની સૂક્ષ્મ નજરથી પ્રસ્તુત પ્રકાશનના અલગ-અલગ વિભાગોનું પરિમાન-રસંશોધન-સંવર્ધન થવાથી પ્રસ્તુત બન્ને વ્યાખ્યા અચૂક વિશ્વસનીય બનશે - એવો દૃઢ વિશ્વાસ છે. તદુપરાંત પફરીડીંગ આદિમાં પણ મેં પૂરતી કાળજી રાખી છે. છતાં છમસ્થતામૂલક કોઈ ત્રુટિ ટિગોચર થાય તો વિજ્ઞ વાચકવર્ગ સ્વયં તેનું પરિમાઇન કરે તેવી અભ્યર્થના.
મયાત્રામાં મોમિયા, પાથેય, વાહન, આરામગૃહ, વૃક્ષ, કૂવા, સહયાત્રી આદિનું કાર્ય બજાવનાર પ્રસ્તુત પ્રકાશન દ્વારા રાહુ કોઈ મુમુક્ષુ પઠન-પાન-મનન-ચિંતન-નિદિધ્યાસનના માધ્યમથી વહેલી તકે પરમ અને ચરમ શાશ્વતવિશ્રાન્તિસ્થાનને પામે એ ૧૪ એક મંગલ અભિલાષા.
ગુરૂપાદપમરચું | મુનિ યશોવિજય વિ.સં.૨૦૫ર ચૈત્ર વદ-૧૩
સાયન, મુંબઈ.
Jain Education Intemational

Page #29

२८ षोडशकप्रकरणं
विषयमार्गदर्शिका
१४
.........
विषय
विषय प्रथमं सद्धर्मपरीक्षकपोडशकम्
१-३२ । परिणामस्वरूपप्रकाशनम् ... 'राजमार्तण्डकाराक्षेपपरिहारः
उत्सर्गादिसूत्रपटकविद्योतनम् ...... उपधेयसायेऽप्युपाध्यसायम् .
ઔદંપર્યશુદ્ધિને સમજીએ विवेकस्य तृतीयलोचनत्वम् ..
आगमवाद-हेतुवादव्यवस्थोपदर्शनम् ...... 'स' इत्यस्य काव्यप्रकाशानुसारेणानपेक्षणम्
दुर्गमशास्रवचनानां श्रद्धेयत्वसमर्थनम् ....... .......... जिनशासने तात्त्विकप्रवेशविचारः
आक्षेपण्यादिकथाचतुष्कनिरूपणम् ....... द्रव्यसम्यक्त्वविचारः
परिणतादित्रितयस्वरूपद्योतनम् ........ पासवनी मोशन..........
पापशनाने सोनी बो.... मध्यममुद्धिनी मोगन..........
विपरीतदेशनातो दारुणविपाकः ilsत अपने माया............
कुशीलस्वरूपमीमांसा .. यण पाय वेश असार.................
विकारानुरूपः प्रतिकारः गुणशून्यस्य साधुवेशग्रहणमकिश्चित्करम् ....
विपरीत देशना भोपांतथा सहो५................. लिङ्गस्य नमस्कार्यतायामुपयोगविचारः
दोपभयादधिकारिणा धर्मदेशना नैव त्याज्या ...... तरंग परियर छोटो .........
देशकालानुरूपा तीर्थकरदेशना . कश्रुकत्यागविमर्शः ...........
यथोथित धर्मशिना नियमा प्रालिलेत ......... मिथ्याचारनिरूपणे मधुसूदनव्याख्या
बोधिस्वरूपविचारः.... अनन्तशो ग्रेवेयकाप्तिविचारः............
द्वितीयं सद्धर्म देशनापोडशकम् ............. ...... माटे अनंता मोधा निजया ..
मोक्षाशयमुख्योपदेश्यकेतरदेशनायाः पापदेशनात्वसहनुमान उपया२थी शारित्र छ.......
निराकरणम् वाललक्षणत्रैविध्योपदर्शनम् .........
બાલદેશના મુખ્ય તથા બાહ્યાચારલક્ષી, नयभेदेन चारित्रस्वरूपप्रकाशनम् ..
बाल-मध्यमयोनिश्चयनयदेशनाश्रवणानधिकारित्वम् ......... शुभ जाने अशुभ अनु४ानने वी शत ना ? ....... १५ बालताया नानाविधस्वरूपोपदर्शनम् ... यतनायुक्तव्यापारस्य ध्यानाऽविरोधिता ....
धर्मोपदेशायोग्यजीवस्वरूपप्रकाशनम् ...................... बुधानां हंसकल्पत्वसमर्थनम् ..................
साध्वाचारोपदेशप्रयोजनप्रकाशनम् ...................... शासनमालिन्यकारिणो मिथ्यात्ववर्धकत्वम् ...........
सोय, ना, ५, रात्र मय निद्रा वगैरे साध्याय .. 3 वर्तमान ना अशुद्ध अनुहानने मागी............... तपःचतुष्कस्वरूपविद्योतनम् .............. सायो साधु निह न ३ .............
आधाकर्म-द्रव्याद्यभिग्रहादिस्वरूपविद्योतनम् ...... साधुनिन्दायां संविग्नपाक्षिकत्वप्रच्यवः .....
नवकल्पविहार-कायोत्सर्गादिविमर्शः......... दृष्टबाधितस्य सदागमत्वाऽसम्भवः .......
માધુકરી ભિક્ષાથી નિદપ ગોચરી, અભિગ્રહ, मागमतत्यने ओणमो............
विजपरिवार-साध्यायार..................... कपछेदतापपरीक्षाप्रतिपादनम्
અપ્રતિબદ્ધ વિહાર, કાઉસગ્ગ, પડિલેહાણ
આદિ સાધ્યાચાર .. १. Bold Type यी संस्कृतना विषय माटे छे. २. Normal Type पोश-२तिहायिनी-गुजराती व्यायाना विषय माटे.
.....१६
Jain Education Intemational

Page #30

ॐ विषयमार्गदर्शिका 0
षोडशकप्रकरणं २८
विपय
पृष्ट
मध्यममुन्दिने माया योग्य पशना .... पश्चतन्त्रविषयव्यवस्थापनम् ......... चारित्ररक्षणायैव द्रव्यानुयोगायुपदेशः ... अएप्रवचनमातृपरिज्ञानं विना साधुत्वाऽसम्भवः .......... ત્રાય અવસ્થામાં સાધુધર્મ હિતકારી आर प्रययन भाताने साधुझे सारेय न छोडवा ......... अष्टप्रवचनमातृप्रतिपादनम् ......... साधूनां भवान्तरनिर्णयः ......... प्रवचनभातासंपन्नने (भवमय न छोय........ વિધિયુક્ત અધિકારિકતું આગમગ્રહાગ જ વિશિષ્ટફલદાયી ૪૮ आगमग्रहणविधिप्ररूपणम् ..........
............४८ गुरुकुलवासस्य प्रकृष्टाद्वारूपता .......... ............... विशुद्ध गुरपारत-यो ५२मगुराभिमुंजीर............ गुरुभक्तिप्रभावन तीर्धकृद्दर्शनम् .......................... गीतार्थपरतन्त्रस्य प्रतिक्षणविलक्षणपरिणामः .. .......... परमार्थवान भागमतत्व पशिवि५५ ................. ॥५ जिनाज्ञास्वरूपद्योतनम् .. निययनारापना - म - सुन उपहेश... [नाशाविराना 5.६५ पाय ..... आज्ञापालने दोपप्राप्तावपि निर्दोपतेव ...... नयभेदेन हिंसानिरूपणम् .. प्रवर्तकादिस्वरूपद्योतनम् ............. भागमर्नु पयन । प्रवर्त:-निवत:......... शास्त्रादरस्य वीतरागादराविनाभावित्वम् ....
hi शास या सर्व .......... हृदयस्थितभगवन्माहात्म्यम् ................ मी शासान्यास भ मंद ना ? ...... सभ२सापत्ति योनीमाता .................. ............ भगवत्स्वरूपोपयुक्तस्य भगवदूपता समापत्तिस्वरूपमीमांसा ................ पातञ्जलयोगदर्शनसम्मतप्रक्रियाप्रदर्शनम् .... અરિહંતના બાને અરિહંત બની જશો
भो। प शनाना उपाय ............. द्रव्य-गुण-पर्यायद्वाराऽर्हद्ध्यानस्य मोहनाशकता..........
विषय धर्मदेशनाया अवन्ध्यधर्मबीजवपनसामर्थ्यम् . तृतीयं धर्मलक्षणपोडशकम् ................. ६५. लक्षणव्युत्पत्तिविचारः ......... धभनु त AAIL खोय ? ......... पुष्टि-शुद्धियुत वित्त = धर्म .......... निश्चयस्य हेतु-स्वरूपानुबन्धपूर्णता ....... नयभेदेन धर्मस्वरूपद्योतनम् . .... ॥ (न ४२शो भरविणमधी पुष्टि भने शुद्धि................ भजविराम सकिया-५२५ पा खेवाय ........ हेतु-स्वरूप-फलमुखेन मलनिरूपणम् . मोक्षे शुद्धिप्राधान्यस्थापनम् .... ..... तो मोक्ष भणे..
................ पुटि भने शुद्धिमाथी उनी पार पेक्षा न यार....... मोक्षं प्रति पुष्टेरावश्यकतास्थापनम् ......... वेद्यसंवेद्यपदप्रज्ञापनम् .......... .... तो अन्थिले ४२यो । २.यो........... प्रगिवानस्१२५मीमांसा ......... .............. स्वरूपमुखेन प्रणिधानव्याख्या ......... अभव्यादिक्रियायां तात्त्विकपरार्थकरणोद्देशविरहः .......... प्रवृत्तिस्य३५विया|गा ............ विभिन्नव्याख्यात्रितयविरोधपरिहारः ... प्रवृत्तेराशयरूपतोपपादनम् .... વિનયવિમર્શ. विघ्नजयनिरूपणे योगविंशिकावृत्तिसंवादः . अन्तरङ्गबहिरङ्गविषयविभागेन विघ्नत्रितयोदाहरणोपदर्शनम् .. सिद्धिनिपार ..........
भसिलिना माथी दू२ २९ो ........ सिद्धेः स्थैर्ययमेऽन्तर्भावः ....... सुवर्णघटन्यायविचारः .......... विनियोग स्व२५ प्रतिपाइन......... विनियोगे विचारविशेषः .............. क्रियायाः सत्त्वशुद्धिकारणताद्योतनम् ......... .... तो दियामां मायने उभेरता र .......
मामा ...........................
......
Jain Education Intemational

Page #31

उपाशकप्रकरण
88 विषयमार्गदर्शिका 88
विषय
पृष्ठ
विषय
.......
.. 110
०
. ७
. . . . . . . . 11४
प
A.
विमुक्तिरसपदनिर्वचनम् .........
.......८३ क्रोधप्रकारप्रकाशनम् .... अमृतस्य स्वतः काम्यत्वविमर्शः......................... क्रोधस्य सर्वनाशकता.. અમૃતને માણનારો ખરાબ ભોજનને તુરત છોડી દે .... भैत्री वगैरे. १८३०॥ छे.................. .... तो सभ[त ................
मैत्र्यादिमीमांसा ............. भवबहुमान-पापबहुमानाभावविचारः ....
ब्राह्मणस्वरूपद्योतनम् ................... सम्यग्दृष्टेः पापप्रवृत्तिविचारः ........
माध्यस्थ्यस्य सावच्छिन्नत्व-निरवच्छिन्नता ४०पना तो शे ! .............
नानाशास्त्रानुसारेण मैत्र्यादिस्वरूपयोतनम् . सम्यग्दृष्टे: पापसेवनेऽप्यसेवनम् .
चत्वारः पुण्योपायाः .............. चतुर्थं धर्मेच्छुलिङ्गपोडशकम् ...........
९०-१११ લક્ષણ પાણ ધર્મનિષત્તિયુકત બને... धर्मेच्छुलिङ्गोपदर्शनम् ............
पञ्चमं लोकोत्तरतत्त्वप्राप्तिपोडशकम् ...... ११५-१३५ 3तामा गोविन्य यो ...........
सामान्यधर्मसाधकस्यैव विशेषधर्मसाधनयोग्यत्वम् ......... औचित्यस्य केवलिपर्यन्तस्थायित्वम् .
લોકોત્તર તત્વ સંપ્રાપ્તિ धैर्यस्वरूपमीमांसा ..........
बीजदाहेऽङ्कराद्यभावः ............................... यिन तायि ५५३५ .........
अभ्युच्चयपक्षाङ्गीकारः ............ विधाबानुगत पा(प्या..........
कालस्य प्राधान्येऽपि पश्चकारणसमवायस्थापनम् .........११७ अर्थसमाजसिद्धस्यापि कार्यतावच्छेदकता ................ यभारत यारे जावे ? ......... ..............113 ... तो शान निर्भब भने ..........
अणे न पा ........
....... ११८ नजियनी प्रशंसास्पद भने........
कालस्वरूपमीमांसा . जनप्रियत्वमाहात्म्यम् .........
भयरभावतणे नागममा पास होपशन...... श्रीजयघोपसूरीश्वराभिप्रायप्रकाशनम्
मारामग्राम॥२५वाही अविविधा ६२ २२. ....... क्रोधस्य कण्ट्रत्युपमासमर्थनम् .........
स्तोकस्यापि विध्यादियुक्तानुष्ठानस्योपादेयता .............. भी न पाविजारी देशन न २......
विधेरावश्यकताविमर्शः ............ भु पापविजारों यार ..........
बोडोत्तरतत्यप्रालिन। मधिलाशने जोणारे............. गम्यागम्यविवेकस्यावश्यकता ........
भागमययनपशिगति अमोघ मी५५ ........ महोय इसिमोड ...........
...........
त्रिविधज्ञानमीमांसा .................. चैत्यकार्ये ऽपवादतो यतिप्रवृत्तिः .......
दशविध-पञ्चदशविधसंज्ञानिर्देशः ......... चैत्यद्रव्यनाशापेक्षणेऽनन्तसंसारः ....
| .... तो संपारी सहनशान संमये .... यज्ञस्थलीयहिंसाविचारः ..
| चेतसि भगवदप्रवेशहेतुविचारः ............ सदसदभिनिवेशविचारः
... तो संज्ञानियंत्रा पार स२॥ ॐ .................... १२५ देवादिगोचरकदाग्रहस्य त्याज्यता
सर्वज्ञसिद्धिः सर्वप्रवादमूलं द्वादशाङ्गम् .....
विविधाबनना रागने यानवी पीजीको ......... न धर्मो धार्मिकैर्विना........... .......... गुरुपारतन्त्र्यस्वरूपोपदर्शनम् ... धर्मना सथिने भोगनीमे ..........
भलाहान भने छाननी हरे। पाराये ............... १२८ प्रशस्त-प्रशस्त धनी मह .......
न्यायस्वरूपप्रदर्शनम् .......
कालस्वरूपमामासा
....................
AALMAN
V ००४
१२७
........
१०॥
....... १२८
---
Jain Education Intemational

Page #32

ॐ विषयमार्गदर्शिका *
षोडशकप्रकरणं 31
विषय
पृष्ट
विषय
www
.............
व्यवस्थादिकृते जिनभवनं साधुभ्यो न समर्पणीयम् ......१५० जिनालये साध्ववस्थानविचारः प्राचीनकालीनसाधुवसतिव्यवस्थोपदर्शनम् ... चैत्यायतनपदलक्षणाविचारः .
...........१.३ धर्मप्रारम्भबीजोपदर्शनम् ................ यतनाया हिंसानिवृत्तिफलकत्वम् .................... यतनागर्भप्रवृत्ती धर्मपरिणामस्फुरणम् ................ यतनावैकल्ये दोपः ..... દેરાસર બનાવવામાં થતી હિંસા નિદૉષ કઈ રીતે ? .... ૧૫૦ सामायिकादिना जिनपूजाया अनन्यथासिद्धता...........१५७ जिनपूजायाः प्रत्यहं कर्तव्यता .........
......... यतनाने मोजाये...........
.............. 11/ सप्तमं जिनविम्वपोडशकम् .............. लक्षणोपेतस्य वस्तुनो देवताधिष्टितत्वम् .................१६१ देशसभा निप्रतिमा तरत ५५२।१वी ................. निप्रतिमा तयार ४२वाना विधि ......................
• १३६
. १५८
............
१४०
..........
महादानस्वरूपमीमांसा. षड्विधातिदेशप्रकाशनम् ... तो देवार्थन खेवाय.
............ ગુરૂસેવા કઈ રીતે કરવી ? सेवाधर्मः परमगहनः .............. गुरुपूजनस्वरूपमीमांसा........... मि पा। सा११।६. सन्मान्य .......... दोपस्याऽप्युपादेयता गुणस्याऽपि च त्याज्यता........... १३३ षष्ठं जिनभवनपोडशकम्
...... १३५-१५८ जिनभवनसूत्रधारलक्षणम् .......... निमयनरापाहन ............
रास२ जनारथाना अघिमाराने मोगलीये .............. अन्यादेशन धर्मानुष्ठानस्य त्रिविधत्वम् ...... प्रकारान्तरेण जिनभवनाधिकारिद्योतनम् .....
१३८ हेरासरनी (भूमि को ? ..........
१3८ तारित मनाचा शरत ........... परपीडापरित्यागोपदेशः ............ कुशलाशयस्य बोधिलाभहेतुता ...........
१४१ 'ack ! यो जनमुन न धर्म !' ....... ६वानि३पा .... जिनभवनोपयोगिकाष्ठादिग्रहणविधिः ........ शकुनस्वरूपोपदर्शनम् ..........
१४४ દલગ્રહાગવિધિમાં શુકનનું મહત્ત્વ
.१४४ કાર્યસિદ્ધિના ત્રણ લિંગ ..
1४॥ त्रिविधप्रत्ययोपदर्शनम् ..............
रासरना जारीगरो साथे उचित व्यवहार राज्यो......... १४॥ जिनभवनभृतकानां सन्तोप्यतोपपादनम् ....
१४६ भृतकातिसन्धानस्य हेयता ........... देशसना सोमयूरा वगेरे मित्र' .......... .१४७ શુભ આશય નિરૂપણ . जिनभवनस्य कृताकृतप्रत्युपेक्षणम् ........ ........१४८ દેરાાનિમગ (ભાવયજ્ઞ બને
१४८ भावयज्ञविचारः ............... रासरचा विशे५ १५ ......... ............. 110
शिल्पिपूजनावथि: ......................
१४१ १४२
.........
__urur
अनघशिल्पिनः स्वसम्पदनुसारिमूल्यार्पणम् ............... १६३ धनातिक्रमद्वैविध्यम् ........... अपवादतः सव्यसनशिल्पिग्रहणविधिः .............. चित्तभेदस्य त्याज्यता ...................... श्राव भने शिल्पानो भन २ ........... फलस्य भावानुसारित्वोपपादनम् परिणामात् बन्ध-मोक्षो ... कार्यारुचिमूला कारणाऽरुचिः .......................... शियानी अग्रीति = (भगवाननी अधोति ............... १६८ जिनबिम्बलक्षणम् ............... श्राप छोडवाओवी संपन्न आननि २२ ............. दोहृदविचारः .............. शिल्पिनो भगवद्रूपतासमर्थनम् .......... न्यायार्जितधनस्य भावशुद्धिकरणोपदेशः ..... मावशुद्धिने ओणमा...... निनिसमा भवन्यास .........
............ ॐकारस्वरूपविचारः ..
........
..................१६८
१४७
पास
न...........
Jain Education Intemational

Page #33

विषय
मन्त्रस्वरूपविचार:
१७३
નિક વ્યવહારનો સમન્વય નિહાળીએ
193
त्रिविधशुद्धिविचारः
१७५
વિશેષ
१७॥
હેતુ-સ્વરૂપ અનુબંધથી શુદ્ધ श्री-झोत्तर अनुष्ठानी मेहरेमा खोणी.......... १७
पूजाफलोपदर्शनम्.
१७७
विपरिणतान्ययविचारः
१७७
૧૭૭
નિબિંબ કરાવવાના ગૌણ-મુખ્ય ફળ गौणप्रधानभावविचारः
१७८
अष्टमं प्रतिष्ठापोडशकम्
जिनविस्वप्रतिष्प्रभावः
નિષ્પન્ન જિનપ્રતિમાની પ્રતિષ્ઠા તુત કરાવવી.
આગ પ્રકારની પ્રતિમા
ત્રણેય પ્રતિષ્ઠા ગુણનિષ્પન્ન નામવાળી सीमन्धरादिप्रतिष्ठापरामर्शः
प्रतिष्ठास्वरूपविचारः
परमात्मसमापत्तिद्वैविध्यविचारः
પોતાનો વિશિષ્ટ પરિણામ એ જ પ્રાણપ્રતિષ્ઠા प्रतिपादविध्यविचारः
પ્રતિષ્ઠા મીમાંમતની મીમાંસા
अतिरिक्तशक्तिविचारः
ચિંતામણિકારમત નિરાકરણ गणेश जयदेवमिश्रप्रभृतिमतनिरासः પ્રતિષ્ઠાના કર્તા વિશે મીમાંસા....
ॐ विषयमार्गदर्शिका
पृष्ठ

१८१-२०४
१८१
161
१८२
143
१८२
१८३
१८४
१८४
१८५
१८६
१८७
766
१८८
946
आचार्यस्यैव प्राणप्रतिष्ठाकर्तृत्वस्थापनम् विविधप्रतिविचारविमर्शः
नानाविधप्रतिष्ठास्थले सम्यगनेकान्तवादप्रदर्शनम्
प्रतिष्ठा
=
विषय
समरसापत्तिबीजम्
शिष्टाचारप्रामाण्यविचारः
नानाशास्त्रानुसारेण प्रतिष्ठाविधिः न्यासकालीनविधिविमर्शः
अवभकत्रयविचारः
તાત્ત્વિક પ્રતિષ્ઠા બીજન્યાસ છે.
૩ અવક યોગને ઓળખીએ अवञ्चकत्रयसामग्रीविमर्शः प्रतिप्रागतभावेऽधियोगसमर्धनम् પ્રતિમાગને ભાવ સંવર્ધનીય છે પ્રતિષ્ઠાસંબંધી ભાવના અનેક સ્વક્ષો
प्रतिष्ठा पछीनी विधि......
सत्यां शक्ती शासनप्रभावनायाः कर्तव्यम् .

पृष्ठ
१९२
वीतरागस्याधितानाऽसम्भवः
१९३
मुक्त वीतरागनुं प्रतिभामां आगमन न धाय............. १५३ वीतरागस्यैव मुख्यदेवतात्वम् . सरागदेवे बालक्रीडातुल्यतादोषः
१९४
१९५
પૂજાથી વીતરાગને કોઈ ફાયદો નથી
134
1223
મુખ્ય પ્રતિષ્ઠા એ એન્ડ્રુ છે. रसानुवेधविचारः
१९६
769
શાસ્ત્રપ્રવૃત્તિ પણ નિશ્ચયી અપેક્ષિત છે.. सिद्धकाञ्चनत्वे आदेशत्रितयोपदर्शनम् .
१९७
१९७
१९८
१९९
२००
१८९
१९०
...१९१
२००
२००
२०१
२०२
२०२
२०२
२०३
२०४

Page #34

श्रीशङ्गेश्वरपार्श्वनाथाय नमः ।
याकिनीमहत्तरासूनु-सूरिपुरन्दर-श्रीहरिभद्रसूरीश्वरप्रणीतम् न्यायविशारद-ज्यायाचार्य-महोपाध्याय-श्रीयशोविजयगणिवरविरचित-योगदीपिकावृत्तिसमेतम्
मुनि-यशोविजयकृत-कल्याणकन्दली-रतिदायिनीव्याख्याभ्यां विभूषितम्
षोडशकप्रकरणम् )
श्रीहरिभद्रसूरिकृत:
मूलगन्थ: ।
प्रथमं सदर्मपरीक्षाषोडशकम प्रणिपत्य जिनं वीरं, सद्धर्मपरीक्षकादिभावानाम् । लिङ्गादिभेदतः खलु, वक्ष्ये किञ्चित्समासेन ॥१/१॥
महोपाध्याय-यशोविजयरचिता
योगदीपिका
ऐन्द्रणिनतं वीरं नत्वाऽस्माभिर्विधीयते । व्याख्या षोडशकग्रन्थे संक्षिप्तार्थावगाहिनी ॥शा
मुनियशोविजयकृता कल्याणकन्दली
प्रणम्यैकादशे वर्षे श्रीसम्भवजिनं मया । कल्याणकन्दली घोडेगाँवे प्रतन्यते भृशम् ॥१॥ यस्यां षोडशको ग्रन्थः श्रीयोगदीपिका तथा । विव्रियते गुरूणां श्रीभारत्याश्च प्रसादतः ।।२।। कल्याणकन्दली प्रायो मुक्त्वा खण्डनपद्धतिम् । समन्वयात्मिका नानातन्त्राणां रच्यते मया ॥३॥
इह हि दःखपङ्कनिमग्नजन्तुजातसमद्धारकते तदात्यन्तिकैकान्तिकसदपायसमल्लासनबद्धकक्षाश्चतश्चत्वारिंशदधिकचतुर्दश शतशास्त्रप्रणेतारो याकिनीमहत्तरासूनश्रीहरिभद्रसूरिपुरन्दराः सद्धर्मपरीक्षा-देशनादिषोडशाधिकारगर्भितं पञ्चवस्तुकाष्टक-विंशिकापञ्चाशकादिसजातीयं श्रीषोडशकप्रकरणं विरचितवन्तः तदन्तर्निहिततात्पर्यार्थाविष्कारकृते च न्यायविशारद-न्यायाचार्य-श्रीहरिभद्रलघुबान्धवप्रभृतिबिरुदविभूषितैर्महोपाध्याययशोविजयगणिवरैः योगदीपिकानाम्नी व्याख्या विरचिता । तत्र मूलग्रन्थप्रारम्भस्तु प्रणिपत्येत्यादिना । मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् → वीरं जिनं प्रणिपत्य लिङ्गादिभेदतः सद्धर्मपरीक्षकादिभावानां किश्चित् खलु समासेन वक्ष्ये ॥१/२॥ कारिकाया आद्यपादेन विघ्नविनायकोपशान्तये शिष्टसमयपरिपालनाय च मङ्गलमभिहितम् । अवशिष्ट-पादैरभिधेयादिकमुपदर्शितमित्यायूहनीयमवहितमानसः ।।
कामितपूरणसुरतरु-सिद्ध-स्वप्रिय-वाग्मन्त्रस्मरणादिकृते न्यायविशारदीयमङ्गलकारिका चैवम् - ऐन्द्रश्रेणिनतमित्यादि । 'षोडशकग्रन्थेऽस्माभिः संक्षिप्तार्थावगाहिनी व्याख्या विधीयत' इत्यनेन स्वप्रतिज्ञा प्रदर्शिता। सा च तदर्थनामवधानफलिका ।
* २तिहायिनी (गुती व्याया) * સુવિહિતશિરોમણિ સૂરિપુરંદર શ્રીહરિભદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજે રચેલ પડશક ગ્રંથ અને તેના ઉપર ન્યાયવિશારદ મહોપાધ્યાય શ્રીયશોવિજયજી ગણિવરે રચેલ યોગદીપિકા વૃત્તિનો ગુર્જર અનુવાદ + ભાવાનુવાદ પ્રસ્તુત થાય છે.
सरस्वती भाता पा रो, हो सशुद्धि श्रीगुराक,
पोऽशनी टीडा Gधर, लावानुवाद स्थाय छे मान. ગાથાર્થ :- વીર જિનને નમસ્કાર કરીને લિંગાદિભેદથી સદ્ધર્મપરીક્ષક આદિ ભાવોના અભ્યસ્વરૂપ)ને સંક્ષેપથી હું =શ્રી मिसू२] sile. [५/१]
મૂલ ગ્રંથની યોગદીપિકા ટીકા રચતાં મહોપાધ્યાય શ્રીયશોવિજ જી ગણિવર મંગલાચરણ કરે છે. તે આ મુજબ છે. ઈંદ્રસંબંધી |ગિથી નમસ્કૃત થયેલ શ્રીવીર ભગવંતને વંદન કરીને અમારા દ્વારા [શ્રીન્યાયવિશારદ દ્વારા થોડશક ગ્રંથ ઉપર સંક્ષિપ્ત અર્થનું
Jain Education Intemational

Page #35

२ प्रथम-षोडशकम्
राजमार्तण्डकाराऽऽक्षेपपरिहार: 8 तत्रादाविदमार्यासूत्रं -> 'प्रणिप्रत्ये'त्यादि । प्रणिपत्य = जमस्कृत्य, जिनं = जितरागादिदोष, वीरं = वर्धमानस्वामिनं. सद्धर्मपरीक्षको बालादिभेदेन त्रिविधः तदादयो ये भावास्तेषां, लिङ्गादिभेदतः = लिङ्गादिभेदमाश्रित्य, किश्चित् = अल्पं 'स्वरूपमिति शेषः, समासेन = मितशब्देन, वक्ष्ये = अभिधास्यामि ॥१/१||
- कल्याणकन्दली षोडशसख्योपेताधिकारपरिमितो ग्रन्थः = षोडशकग्रन्थ इत्यर्थे 'तदस्य परिमाणं' (पा.सू.५/१/५७] इति पाणिनिसूत्राधिकारे 'सख्याया: संज्ञा-सङ्घ' (पा.सू.५/१/५८] इत्यनेन संज्ञार्थे कन्प्रत्यये सति षोडशक इति रूपम्। सिद्धहेमशब्दानुशासनानुसारेण तु --> 'मानम्' (६/४/१६९) इतिसूत्राधिकारे 'नाम्नि' (६/४/१७२) इत्यनेन संज्ञाऽर्थे कप्रत्यये सति षोडशक'। इति रूपम् । प्रकरणञ्चेदमार्याषोडशकमानषोडशषोडशकमानमित्यस्याभिघानं यथार्थं 'षोडशकमि'ति । व्याख्यालक्षणश्च तत्समानार्थकपदान्तरेण तदर्थकथनस्वरूपमत्र हुल्येनानुसतं योगदीपिकाकृता । इत्थश्च मूलग्रन्थव्याख्ययोर्मङ्गलादिप्रतिपादिके आये कारिके लेशतो निरूपिते ।
यद्यपि मूलग्रन्धः प्रायः योगदीपिकायां स्पष्टीकृतस्तथापि मूलग्रन्थस्थानां केषाश्चित् पदानां योगदीपिकायामनिरूपितार्थत्वात बहुषु स्थलेष्वन्वयस्याऽस्पष्टत्वाच्च प्रतिश्लोकमस्माभिर्दण्डान्वयो दर्शयिष्यते । मूलग्रन्थे चेत्वचिदस्माकमधिकप्रतिपिपादयिषा दण्डान्वयप्रदर्शनोत्तरं तदाविष्करिष्यामः । एवमेव योगदीपिकायामपि न प्रतिपदमस्माभिर्निरूपयिष्यते, श्रोतृणां बाहुल्येन वैरस्याऽपादकत्वात, कृतकरणन्यायेन नैरर्धक्याच किन्तु यत्रैवास्माकमधिकजिज्ञापयिषा यत्र च गूढतात्पर्यकपदकदम्बकं तत्रैवास्मदीययत्न इत्यवधातव्यं विज्ञवाचकवृन्देन । अत एव --> ‘दुर्बोधं यदतीव तद्धि जहति स्पष्टार्थमित्युक्तिभिः. स्पष्टार्थेष्वतिविस्तृतिं विदधति व्यर्थैः समासादिकैः । अस्थानेऽनुपयोगिभिश्च बहभिर्जलपैभ्रंमं तन्वते, श्रोतृणामिति वस्तु विप्लवकतः सर्वेऽपि टीकाकृतः ॥ [भो.व.लो.६] <--- इति राजमार्तण्डकार- भोजप्रभृतिवचनैर्न वयमुपालम्भमर्हामः । एवं क्वचित्सङ्क्षेपतः क्वचिच्च नानाशास्रसन्दर्भादिना व्यासतो वक्ष्यामः, विदुषां तथैवेष्टत्वात्, यदुक्तं महाभारतेऽपि --> इष्टं हि विदुषां लोके समासव्यासधारणम् <-- [आदिपर्व १/'. १] । प्रतीतिदायाऽन्यांशप्राधान्यप्रदर्शनादिकृते क्वचित्पुनःपुनर्वक्ष्याम इति न दूषणतया पुनरुक्तिरुद्भावनीयेति दिक । प्रणिपत्य = नमस्कार्याऽवधिक-स्वनिष्ठापकर्षबोधानुकूल-करयोजनादिव्यापारविशेषं कृत्वा, अनेन मङ्गलमभिहितम् । जितरागादिदोपमित्यनेनेष्टदेवस्याऽपायाऽपगमाऽतिशयो द्योतितः, अन्त्यदीपकन्यायेन च तदविनाभाविनो ज्ञानातिशय-वचनातिशयपूजातिशया अपि सूचिताः । अल्पमिति विशेषणस्य विशेष्यं मलग्रन्थेऽनभिहितमिति 'स्वरूपमि' ति शेषः = अध्याहारः । समासेन इत्यत्र मा भूत् कस्यचित् द्वयादिपदानामेकपदतासम्पादको वृत्तिविशेषलक्षणः समास इति बोधः । अतो व्याख्यानयति -> मितशब्देन इति । अनेनाऽर्थसड़क्षेपव्यवच्छेदः कृतः । अस्य प्रकरणरूपत्वेन सड़क्षेपकथनमभिमतं. विस्तरतस्तु योगग्रन्धादिषु અવગાહન કરનારી વ્યાખ્યા રચાય છે. [૧]
મૂળ ગ્રંથ ષોડશકમાં ૧૬ અધિકાર બતાવવામાં આવેલ છે. તેમાંથી પ્રથમ પોડશકમાં સધર્મપરીક્ષક નામનો અધિકાર છે. પ્રથમ દશકની પ્રથમ ગાથાનું વિવરણ કરતાં મહોપાધ્યાય શ્રીમદ્ યશોવિજયજી મહારાજ જાણાવે છે કે –
ટીકાર્ય :- રાગાદિ દોષોને જિતનાર શ્રીવર્ધમાનસ્વામીને નમસ્કાર કરીને, બાલ વગેરે ભેદથી ત્રણ પ્રકારના સદ્ધર્મપરીક્ષક વગેરે ભાવો પદાર્થોના અલ્પ સ્વરૂપને લિંગ વગેરે ભેદને આવીને પરિમિત શબ્દથી હું [= શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી] કહીશ. મૂલ आयामां 'किश्चित्'
व छ तेनो मर्थ 'अल्प' छे. परंतु ते ओन विशेषास छ ? तेन विशेष्य औग छ ? नेनो उप भूणायामा २१ नथी. तेना विशेष्य३पे ‘स्वरूपं' मेवा नो यातार ४२वो मापश्य छ - ओम श्रीन्यायविशा२६ मे aswi गावेल. [4/1]
વિશેપાર્ગ :- મૂળ ગ્રંથ અને ટીકાના પ્રથમ શ્લોકના પ્રથમ પાદ દ્વારા શ્રી વર્ધમાન સ્વામીને નમસ્કાર કરવા સ્વરૂપ મંગલનું પ્રતિપાદન કરેલ છે. કલ્યાણકારી કાર્યમાં પ્રવૃત્તિ કરનારને પ્રાયઃ વિન આવવાની સંભાવના રહે છે. ચિંતન-મનન-યથોચિત પ્રવૃત્તિ દ્વારા પ્રસ્તુત પ્રકરણ કર્મનિર્જરા-મોક્ષ આદિનું સાધક હોવાથી કલ્યાણકારી છે. તેથી પ્રસ્તુત પ્રકરણના અને તેની ટીકાના સર્જન-પ્રકાશનમાં અડચાગ કરનાર સંભવિત વિગ્નના નિરાકરણ માટે ઈદેવનમસ્કારસ્વરૂ૫ મંગલ મૂલકારશ્રીએ અને ટીકાકારશ્રીએ કરેલ છે. વાચકવર્ગને પણ ગ્રંથારંભમાં આનુષગિકરૂપે મંગલ થઈ જાય તે માટે મંગલાચરણ ગ્રંથનિબદ્ધ કર્યું છે. શાસ્ત્રકારોની આ જ પરાર્થલક્ષી ઉચિત પદ્ધતિ 9. 'महाजनो येन गतः स पन्थाः' या न्यायथी अमे पाय प्रस्तुत भावान-04141ना प्रारममा मंगलायशा १२ ७.
પોડશક ગ્રંથના સધર્મપરીક્ષક, સધર્મદેશના વગેરે ૧૬ અધિકાર પ્રસ્તુતમાં અભિધેય છે તથા પ્રસ્તુત પ્રકરણ તેનું પ્રતિપાદક હોવાથી પ્રકરણ અને તેના ૧૬ અધિકારો વચ્ચે પ્રતિપાદક-પ્રતિપાધભાવ સંબંધ છે. પૂર્વાચાર્યોએ આ ૧૬ અધિકારોને વિસ્તારથી

Jain Education Intemational

Page #36

___ उपधेयसाङ्कर्येऽप्युपाध्यसाङ्कर्यम् / सद्धर्मपरीक्षकस्य बालादिभेदत्रयव्यापारद्धारा (स्वरूपं) निरूपयन्नाह -> बाल इत्यादि । बालः पश्यति लिङ्ग, मध्यमबुद्धिर्विचारयति वृत्तम् । आगमतत्त्वं तु बुधः, परीक्षते सर्वयत्नेन ॥१/२॥
बालः = विवेकविकलो धर्मेच्छुरपि, लिङ्ग = बाह्य वेशं, पश्यति प्राधाज्येन । मध्यमबुद्धिः = मध्यमविवेकसम्पन्नो वृत्तं : आचारं विचारयति = 'यदि अयमाचारवान् स्यात् तदा वन्धः स्यादिति वितर्कारूढं करोति ।
- कल्याणकन्दली । प्रतिपादितत्वात् । शायैकदेशसम्बद्धार्थप्रतिपादकस्य ग्रन्थांशस्य प्रकरणरूपत्वात् । तदुक्तं पराशरपुराणे -> शास्त्रैकदेशसम्बद्धं शास्त्रकार्यान्तरे स्थितम् । आहःप्रकरणं नाम ग्रन्थभेदं विपश्चितः ।। - [प.पु.] इति ।।१/१।।
सद्धर्मपरीक्षकस्य स्वरूपं बालादिभेदत्रयव्यापारद्वारा = बालादित्रिककर्तृक-धर्मकर्मक-परीक्षणव्यापारद्वारा निरूपयन् आह बाल इत्यादि । मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् --> बालो लिङ्गं पश्यति । मध्यमबुद्धिः वृत्तं विचारयति । बुधस्तु सर्वयत्नेन आगमतत्त्वं परीक्षते ॥१/२।। इयञ्च कारिका अधिकारविंशिकावृत्ति-धर्मरत्नप्रकरणवृत्ति-पष्ठिशतक-सामाचारीप्रकरणवृत्त्यध्यात्मसारसार्धशतत्रयगाथागर्भितसीमन्धरस्वामिस्तवनटिप्पणकादावप्युद्भुता वर्तत इति ध्येयम् [अ.वि.१७६ ध.र.प्र.गा.९६ ष.श.१३७| सा.प्र.८७ अ.सा.२०/३७ सीम.स्त.टि.१४/१२] । विवेकविकलः = हेयोपादेय-सारासार-गौणप्रधानभावादिगोचरविज्ञानविशेषशक्तिशून्यः | -> बालः = अज्ञः - [६/४/१८९] इति आचाराङ्गवृत्ती ! -> अज्ञो वै भवति बाल: <- [२/१५३] इति मनुस्मृती प्रोक्तम् । धर्मेच्छुपि, आस्तां धर्मकर्तव्यपराङ्मुखः लिङ्गं = बाह्यं रजोहरण-पिच्छिका-त्रिदण्ड-त्रिशूल-जटाभस्म-रक्तवस्त्र-पीताम्बरादिलक्षणं वेशं एव धर्मतया केवलं पश्यति प्राधान्येन; न तु न्यूनाधिकं किञ्चिद्विशेषं विचारपदवीमारोह्यति प्रायशः । अत एव स तादृशवेशधारिणः सर्वानेव समानतया वन्दते पर्युपास्ते च । अग्रेतनधर्मप्रवृत्तिदशायाञ्च स स्वयमपि तादृक्षवेशग्रहणे एव केवलमुत्सहते, तत्रैव कृत्स्नधर्मपरिसमाप्तिप्रेक्षणात्, न तु तादग्वेदशोपादानोत्तरकालं तथाविधाचारादिगोचराऽविकलविध्यादिसम्पादनेऽपि समुद्यतते किमुत सूक्ष्मसिद्धान्तसारसमालोकनादी, बालसीमानतिक्रमात् । इदमेवाभिप्रेत्योक्तं समयसारे कुन्दकुन्दस्वामिना -> पासंडीलिंगाणि व गिहिलिंगाणि व बहुप्पयाराणि । चित्तुं वदंति मूढा लिंगमिणं मोक्खमग्गोत्ति ।। -[४०८] इति । । भवितव्यतापरिपाकादिनियोगेन कल्याणमित्रादिप्राप्तेः तथाविधसदपदेशादितो वा कदाचित् प्रज्ञापनीयतादिगुणसमेतः स एव अन्यो वा मध्यमबुद्धिर्भवेदिति तन्निरूपयति-मध्यमबुद्धिः = मध्यमविवेकसम्पन्नः = साराऽसार-गौणप्रधानभावादिविषयकमध्यमविवेकदृष्टिसमन्वितः । विवेकदृष्टिनिष्ठं मध्यमत्वञ्च बालगतबुद्धिशक्त्यतिक्रान्तत्वे सति वक्ष्यमाणपण्डितवृत्तिपण्डाशक्त्यप्राप्तत्वस्वरूपमवगन्तव्यम् । न च बालस्यैव कालान्तरे मध्यमबुद्धित्वोपगमे तयोःसाङ्कर्यमिति शङ्कनीयम्, उपधेयसाङ्कर्येऽप्युपाध्यसार्यात् । इत्यञ्च -> सुत्तत्थो खलु पढमो बीओ निजुत्तिमीसिओ भणिओ । तइओ य निरवसेसो एस विही होइ अणुओगे । <-[श.२५] इति व्याख्याप्रज्ञप्तिवचनं मुनीनामपि पदार्थाद्यवगमापेक्षया बालादिभूमिकात्रितयमाश्रित्य सङ्गच्छते । प्रकृते मध्यमबुद्धिसम्बन्धिी धर्मपरीक्षामावेदयति- आचारं = शास्त्रविहितसदाचारं वितर्कारूढं करोतीति । बाह्यवेशविलोकनेऽपि विहिताचारान्वेषणे विकासशीलविवेकदृष्टेरेव हेतुत्वम् । अत एव स सर्वानेव सदृशबाह्यलिङ्गिनोऽविशेषेण न वन्दते; तद्धिया धर्मस्य
કહેલા છે. તેથી સંક્ષિસરૂચિ જીવોના લાભ માટે તે ૧૬ અધિકારોને સંક્ષેપમાં કહેવા તે મૂલકાર અને ટીકાકારથીનું સાક્ષાનું પ્રયોજન છે. માટે શ્રેતાનું પાણ સાક્ષાત્ પ્રયોજન થશે તેની વિશદ જાણકારી. પરંપરાએ પરમ પ્રયોજન તો સર્વેનું સર્વકર્મમુકિત-શાશ્વત સુખપ્રાપ્તિ જ છે. આથી તેવી કામનાવાળા ભવભીરુ મુમુક્ષુ જીવો જ પ્રસ્તુત ગ્રંથ-ટીકા-ભાવાનુવાદના પઠન-પાઠનના અધિકારી છે. માટે બિનઅધિકારી કદાગ્રહી વાચક પ્રસ્તુત ગ્રંથાદિમાં ચંચુપાત કરી તેની વિડંબના આદિ કરવા દ્વારા જે ગાઢ કર્મબંધ કરે તેમાં ગ્રંથકારથી વગેરે લેશ પણ દોષના ભાગી નથી. આ વિશેષાર્થ સામર્થ્યગમ્ય છે. [૧/૧]
બાલાદિ ત્રાણ ભેદથી ભિન્ન વ્યકિતના વ્યાપાર [= પ્રવૃત્તિ = ધર્મપરીક્ષા કરવાની પદ્ધતિ) દ્વારા સદ્ધર્મપરીક્ષકનું સ્વરૂપ બતાવતાં મૂલકાર શ્રીમદ્જી જણાવે છે કે –
માથાર્ગ :- બાલ જીવ લિંગને જુએ છે. મધ્યમબુદ્ધિવાળો જીવ આચારને વિચારે છે. બુધ = પંડિત જીવ તો સર્વ પ્રયત્ન ५ो मागम तपने विचारे छ. [१/२]
ટીડાર્ગ :- જેની પાસે સાર-અસાર, ગૌ-પ્રધાન, ઉત્સર્ગ-અપવાદમાર્ગ આદિને સમજવાની વિવેકદ્રષ્ટિ નથી તે બાલ જીવ. કહેવાય છે. તેને ધર્મની ઈચ્છા હોવા છતાં પણ પ્રધાનતયા બાહ્ય વેશ રિહરણ, મોરપીંછ, ત્રિશૂલ, જટા, ભગવા વસ્ત્ર, ચીપિયો, કમંડલ વગેરે) ને જ ધર્મસ્વરૂપે જુએ છે. તિથી જ ધર્મરૂપે જણાવેલ બાહ્ય વેશ જેની પાસે હોય તે બધામાં સમાનરૂપે વંદનીયતાનું ભાન બાલ જીવ કરે છે અને તે બધાની સમાનરૂપે ભકિત વગેરે ધર્માર્થી બાલ જીવ કરે છે.] જેની પાસે સાર-અસાર, હેય-ઉપાદેયને સમજવાની મધ્યમકક્ષાવાળી વિવેકદ્રષ્ટિ છે પરંતુ ઉત્સર્ગ-અપવાદમાર્ગને વિશે નિર્ણય કરવાની શકિત વિકાસ પામી હોતી નથી તે
Jain Education Intemational

Page #37

४ प्रथम - षोडशकम्
8 विवेकस्य तृतीयलोचनत्वम्
बुधः = विशिष्टविवेकसम्पन्नः तु सर्वयत्नेन = सर्वादरेण, आगमतत्त्वं = सिद्धान्तपरमार्थं परीक्षते पुरस्कृत्याऽऽद्रियते । बालादीनां बाह्यदृष्ट्यादौ च ' स्वरूपभेद एव हेतुः ॥१/२ ॥
कल्याणकन्दली
बाह्यलिङ्गमात्रेऽपर्याप्तत्वात् । स्वयमपि धर्मार्थी सन् लब्धबाह्यवेशमात्रेऽपरितुष्यन् विहिताऽऽचारसम्पादनायोत्सहते, विहिताचारावच्छेदेन धर्मविज्ञानात् । ग्लानाद्यवस्थायां यथोक्ताचारभङ्गादौ ' हा ! विराधकोऽहमिति सन्त्रस्यति, उत्सर्गैकरुचित्वात् । अत एव परकीयाऽपवादाऽऽचारं प्रत्यप्यस्याऽसहिष्णुत्वं बाहुल्येन वर्तते, अपरिणतत्वात् । पार्श्वस्थादिभिर्भावयितुमशक्योऽयम्, विध्यादिपरिकलितानुष्ठानपरत्वात् । एतेनास्य लुब्धकदृष्टान्ताऽविषयत्वमपि प्रदर्शितम् । धर्मगोचरछेदपरीक्षाछेकत्वेऽपि राद्धान्तरहस्यार्थप्रेक्षणादावप्रत्यलोऽयं, मध्यममर्यादावर्त्तित्वेन तथाविधज्ञानावरणादिक्षयोपशमाऽभाजनत्वात् । न च तथापि धर्म-तत्साधनयोरभेदग्राहित्वाद्वालमध्यमबुद्धयोरविशेष इत्याशङ्कनीयम्, तथापि विवेकाऽप्राप्ति प्राप्तिकृतविशेषस्याऽनपलपनीयत्वात्, ताभ्यां धर्मत्वेन प्रतिपन्ने धर्मसाधने लिङ्गादौ धर्माऽप्रत्यासन्नत्व - प्रत्यासन्नत्वयोरपि विशेषाच्चेत्यादिकं विभावनीयं विद्वद्भिरवहितमानसैः ।
-->
तृतीयं धर्मपरीक्षकमाह-बुधः = विशिष्टविवेकसम्पन्नः = विशिष्टविवेकदृष्टिसम्पन्नः, तथाविधोत्कृष्टक्षयोपशमसमन्वितत्वात् । 'विशिष्टविवेकश्च न प्राप्ताशेषातिशयकलापाप्तोपदेशमन्तरेण' [१ / १ / १ पृ. १] इति आचाराङ्गवृत्तौ श्रीशीलाङ्काचार्य: । युक्तचैतत्, तादृशासोपदेशो हि तथाक्षयोपशमाधानद्वारा विशिष्टविवेकमुपधाति । तृतीयलोचनकल्पविशदतरविवेकस्यैव यथावस्थितवस्तुतत्त्वप्रकाशकत्वम्, तदुक्तं साम्यशतके श्रीजयसिंहसूरिवरेण • बहिरन्तर्वस्तुतत्त्वं प्रथयन्तमनश्वरम् | विवेकमेकं कलयेत्तार्त्तीयिकं विलोचनम् ||२५|| - इति । अत एवायं लब्धबाह्यलिङ्ग-विहितसदाचारयोरपरितुष्यन् सर्वादरेण = निजप्रेक्षाशक्त्यगोपनेन सिद्धान्तपरमार्थं = तदीयधर्मशास्त्रप्रतिपाद्यहेयोपादेयादिविभागव्यवस्थां पुरस्कृत्य मनसिकृत्य आद्रियते । सिद्धान्तो नाम स यः परीक्षकैः बहुविधं परीक्ष्य हेतुभिश्च साधयित्वा स्थाप्यते निर्णय: <- [३/८/३७] इति चरकसंहिताकृत् । वस्तुतः कष-छेद-तापपरीक्षापरिशुद्ध-यथावस्थित-हेयोपादेयादिविभागगोचराऽऽत्मपरिणतेरेव धर्मत्वेऽपि स्वप्रतिपादकतासम्बन्धेन तस्याः सिद्धान्तशास्त्रवृत्तितया धर्मपरीक्षाप्रस्तावे सिद्धान्तपरमार्थपरीक्षणमस्य बुधस्य न्याय्यमेव । परिणतत्वादेवास्य विहितापवादिकप्रवृत्तिं प्रत्यपि नाऽसहिष्णुत्वम् । अत एव ग्लानाद्यवस्थायां राजाभियोगादौ वा परकीयौत्सर्गिकाचारभङ्गादावपि तत्र धर्मित्वाभ्युपगन्तृत्वमस्याऽनाविलमेव, यथोक्तक्रियाकलापाऽकलितत्वेऽपि तथाविधराद्भान्तरहस्यार्थगोचराभ्युपगमाऽस्खलनावगमात् । न हि धर्मो बाह्यकर्मनिष्ठः, अपि त्वच्छान्तः परिणा मैकवृत्तिर्वस्तुगत्येति दिक् ।
ननु तत्त्वतो धर्मस्यैकत्वे बालादीनां तत्परीक्षाया नानात्वं वैचित्र्यगर्भितं कुतः ? लक्ष्यस्य समानत्वे मिथो विलक्षणलक्षणपरीक्षणाऽयोगादिति चेत् ? अत्रोच्यते, प्रकृते धर्मपरीक्षणे प्रस्तुतेऽपि बालादीनां बाह्यदृष्ट्यादौ च = बहिर्लिङ्गदर्शनान्वेषणादिप्रवृत्तिवैचित्र्ये हि स्वरूपभेदः स्वयोग्यताविशेषः एव अन्तरङ्गो हेतुः । प्रत्यन्तरे च ' स्वरुचिभेदः' इति पाठः । तत्र
=

મધ્યમબુદ્ધિ કહેવાય છે. તે [માત્ર બાહ્ય લિંગને = વેશને જ પ્રધાનતયા ધર્મરૂપે જોતો નથી પરંતુ] સામેની વ્યક્તિના આચારને વિચારે છે. મતલબ કે લિંગ હોવા ઉપરાંત જો તે આચારસંપન્ન હોય તો વંદનીય બને. આવી રીતે સદાચારને વિતર્ક = વિચારરૂપી કસોટી પત્થર ઉપર ચઢાવે છે. પંડિત જીવ તેને કહેવાય કે જે વિશિષ્ટ વિવેકદ્રષ્ટિથી યુક્ત હોય. તે તો સંપૂર્ણ આદરથી [સામેની વ્યક્તિ પાસે બાહ્ય વેશ હોય અને સદાચાર હોય તો પણ તેના] સિદ્ધાંતના પરમાર્થને = તાત્પર્યાર્થને આગળ કરીને = પ્રધાન કરીને ધર્મ તત્ત્વને આદરે છે. બાલ વગેરે જીવોની બાહ્ય દ્રષ્ટિ વગેરેમાં તેઓની પોતાની અલગ-અલગ રુચિઓ જ કારણભૂત છે. [૧/૨]
विशेषार्थ :- भूग अंथम जात वगेरे वगेय धर्मपरीक्षोना व्यापारने पश्यति, विचारयति, परीक्षते आया द्वियापह द्वारा શ્રીહરિભદ્રસૂરિજીએ બતાવેલ છે. તે વિશેષતઃ ઉલ્લેખનીય વાત છે. બાલ જીવ ધર્મની પરીક્ષા કરવા માટે પ્રયત્ન કરે તો તે સામેની વ્યક્તિના માત્ર બાહ્ય વેશને જ ધર્મરૂપે જુએ છે. વિશેષ રીતે તેના આચાર વગેરે સંબંધી વિશિષ્ટ ઉહાપોહ કરવાનું તેનું ગજું નથી, કેમ કે તેની દ્રષ્ટિ અવિકસિત છે, મુગ્ધ છે, વિવેક વગરની છે. અખાના છપ્પાની ‘પત્થર તેટલા પૂજે દેવ' આ ઉક્તિને બાલ ધર્મપરીક્ષક ચરિતાર્થ કરે છે. તેથી પોતાના માનીતા વેશના જે જે વ્યક્તિમાં દર્શન થશે તે બધાને તે બીજો કશો વિશેષ વિચાર કર્યા વિના સમાન રીતે વંદન કરવા માંડશે. કોઈ પણ ભેદભાવ વિના તે બધાની બાલ જીવ ઉપાસના કરશે, જો તેને ધર્મારાધનાની અભિલાષા હશે તો. મતલબ કે બાલ જીવની દ્રષ્ટિએ બાહ્ય વેશ એ જ ધર્મીનું સર્ટીફિકેટ બને છે. માટે બાલ જીવની ધર્મક્રિયા પણ લોચા-લાપશીવાળી જ પ્રાયઃ હોય, તેની અપેક્ષાએ મધ્યમબુદ્ધિ ધર્મપરીક્ષક અલ્પવિકસિત વિવેકવાળો હોવાના લીધે વેશ ઉપરાંત સામેની વ્યક્તિના આચારને પણ વિચારશે. બાહ્ય વેશને અનુરૂપ શાસ્ત્રોક્ત આચરણ હોય તો સામેની વ્યક્તિને ते पंहनीय मानथे 'मुख में राम बगल में छूरी', 'वेश संत का, वर्तन सेतान का' जे लागे तो मध्यममुद्धि धर्मपरीक्ष સામેની વ્યકિત પાસે વેશ હોય તો પણ તેને વંદનીય માનવા તૈયાર થઈ નહિ જાય. એટલું જ નહિ, તેની દ્રષ્ટિ વિકાસશીલ १. मुद्रितप्रती 'स्वरुचिभेद' इति पाठः ।
=

Page #38

88 'स' इत्यस्य काव्यप्रकाशानुसारेणाऽनपेक्षणम् 488 आचारद्धारैः तन्निरूपयन्नाह -> 'बालो ही त्यादि । बालो ह्यसदारम्भो मध्यमबुद्धिस्तु मध्यमाचारः । ज्ञेय इह तत्त्वमार्गे बुधस्तु मार्गानुसारी यः ॥१/३॥ बालो हि = निश्चितं असदारम्भः = निषिद्धकार्यकारी ।
। कल्याणकन्दली - 'धर्मगोचरस्वकीयाभिप्रायविशेष' इत्यर्थः । यथा चैतत्तत्त्वं तथाऽनुपदमेव विभावितमिति न पुनस्तन्यते । एतत्कारिकानुसारेणैव टीकाकृताऽपि देशनाद्वात्रिंशिकायां -> तत्र बालो रतो लिङ्गे, वृत्तान्वेषी तु मध्यमः । पंडित: सर्वयत्नेन शास्त्रतत्त्वं परीक्षते ।। द्वा.द्वा.२/६] <- इत्युक्तम् ॥१/२॥
आचारद्वारैः तन्निरूपणं = बालादित्रितयव्याख्यानं आह-बाल इति । यद्यपि निरूपणस्य कथनागोचरत्वं तथापि निरूप्य-निरूपणयोरभेदोपचारादेतत्प्रयोगस्य समीचीनत्वं यद्वा 'वाचमुच्चरती'त्यादिवत् प्रकृते 'आहे'ति कृतिसामान्यपरम् । ततश्च तन्निरूपणमाहे त्यस्य ‘तन्निरूपणं करोती'त्यर्थ इति न कोऽपि दोष इति दृश्यम् । मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> इह तत्त्वमार्गे बालो हि असदारम्भो ज्ञेयः । मध्यमबुद्धिस्तु मध्यमाचारः [ज्ञेयः] । बुधस्तु यो मार्गानुसारी [ज्ञेयः] ॥१/३॥ इयञ्च कारिका धर्मसङ्ग्रहवृत्ती [गा.१९ वृ.] समुद्भुता वर्तते । 'य' इत्यस्योत्तरवाक्योपात्तत्वेन 'स' इत्यस्य शब्दस्य नापेक्षा । तदुक्तं काव्यप्रकाशे मम्मटेन -> यच्छब्दस्तूत्तरवाक्यानुगतत्वेनोपान: सामर्थ्यात् पूर्ववाक्यानुगतस्य तच्छब्दस्योपादानं नापेक्षते । यथा - 'साधु चन्द्रमसि पुष्करैः कृतं मिलितं यदभिरामताधिके - [का.प्र.सू. ७४/का. ५२/१८८] इति । यथा चैतत्तत्त्वं तथा व्युत्पादितमस्माभिर्जयलतायामिति ततोऽवसेयम् [दृश्यतां मध्यमस्याद्वादरहस्यटीकायां जयलताभिधानायां दिव्यदर्शनट्रस्टप्रकाशितायां द्वितीये खण्डे ४५१ तमे पृष्ठे । एवं मूलग्रन्थे असदारम्भोक्त्या पूजादिकृते यतनादिपरिकलित-परिमितजलस्नानाद्यारम्भवतो देशविरतस्य बालबहिर्भावः प्रदर्शितः, प्रत्युत तदकरणे तस्य विराधकत्वापत्तेः । तदुक्तं मूलकारैरेव पञ्चाशके -> अन्नत्थारंभवओ, धम्मेणारंभओ अणाभोगो । लोए पवयणखिंसा, अबोहिबीयं ति दोसा य ।।४/१२।। - इति । अत एवं योगदीपिकायां - असदारम्भः = निपिद्धकार्यकारी इत्युक्तं, न तु 'हिंसादिप्रवृत्त' इति, अन्यथा पुलाकादिलब्धिसमन्विते शासनप्रत्यनिकचक्रवांदिचूरके बुधत्वेन सम्मते साध्वादावष्यतिव्याप्त्यापत्तेः । प्रकृते निषिद्धकार्यकारित्वं धर्मपराङ्मुखदशायां अगम्यगमनाऽपेयपानादिकर्तृत्वस्वरूपमवगन्तव्यम् । धर्मार्थितायाञ्च वन्दनादिकार्येऽविध्ययतनादिकर्तृत्वस्वरूपमबसेयम् । न चागमनिषिद्भकार्याकरणदशायामव्याप्तिरिति शनीयम्, अप्रतिहताप्रत्याख्यातपापकर्मत्वेन मिथ्यात्वाद्यनुगतत्वेन चावसरापेक्षिवधकदृष्टान्तेन तदानीહોવાથી સામેની વ્યક્તિના આચારમાં પણ વિધિ વગેરેની તપાસ કરશે. બાહ્ય સદાચારની જેટલી સૂક્ષ્મતા સામેની વ્યક્તિમાં ઉપલબ્ધ થાય તેમ તેના પ્રત્યે મધ્યમબુદ્ધિ ધર્મપરીક્ષકનો આદર-બહુમાનભાવ વધતો જાય. મતલબ કે આચાર કે આચારની સૂક્ષ્મતા એ મધ્યમબુદ્ધિ ધર્મપરીક્ષક માટે ધર્મને માપવાનું થર્મોમીટર બને છે. જ્યારે પંડિત જીવની પાસે વિશિષ્ટ પ્રકારની વિકસિત વિવેકદ્રષ્ટિ હોવાના લીધે અર્થાત્ તે સિદ્ધાંતના ઔદંપર્યાર્થ સુધી દષ્ટિ દોડાવવાને શકિતમાન હોવાના કારણે તે સામેની વ્યક્તિમાં બાહ્ય વેશ કિ વ્યવસ્થિત બાહ્ય સદાચાર દેખવા માત્રથી બીજે કશોય વિશેષ વિચારવિમર્શ કર્યા વિના તેને તાત્વિક ધર્મી માની લેવાની ઉતાવળ નહિ કરે. તે સામેની વ્યકિત જે ધર્મશાસ્ત્રને પ્રમાણભૂત માને છે તેના સિદ્ધાંતના રહસ્થાને-પરમાર્થોને દરેક રીતે સમજવા માટે કમર કસશે. પંડિતની દ્રષ્ટિમાં કેવલ બાહ્ય વેશ કે બાહ્ય સદાચારમાત્ર ધર્મ નથી. પરંતુ ત્રિકાલઅબાધિત સૈદ્ધાંતિક તારક તત્વ એ જ ધર્મ છે અને જેણે તેને સારી રીતે આત્મસાત કરેલ છે તે જ વાસ્તવમાં ધર્મ છે. બાહ્ય આડંબર-ફટાટોપ કે ધામધૂમનો ધર્મની સાથે સાક્ષાત્ સંબંધ જોડવાની ગંભીર ભૂલ વિશિષ્ટ વિકસિત વિવેકદ્રષ્ટિસંપન્ન ધર્મપરીક્ષક કદાપિ કરી ન શકે. મતલબ કે પંડિતની દ્રષ્ટિએ ધર્મની પારાશીશી અબાધિત સૈદ્ધાંતિક તારક તત્ત્વો જ છે. તેની જીવંત વિશુદ્ધ પરિણતિ એ જ ધર્મ છે. તથા તેના સ્વામી બનેલ છવો એ જ ધર્મ છે. બાહ્ય ક્રિયામાં ધર્મ સમાયેલ નથી પરંતુ તે આગમસંપાદિત તાવિક આત્મપરિગતિમાં |રહેલો છે; છૂપાયેલો છે. તેને શોધી કાઢવો તે જ પંડિતની ધર્મપરીક્ષા છે. ‘જેવી દ્રષ્ટિ તેવી સૃષ્ટિ' એ ન્યાયથી બાલ, મધ્યમ અને પંડિત જીવની દ્રષ્ટિ = રુચિ અલગ અલગ હોવાથી તેઓની ધર્મસૃષ્ટિમાં = ધર્મશોધનપ્રક્રિયામાં ભેદભાવ સર્જાય છે. અંતરંગ હતુ બદલાતાં બાહ્ય સમીકરાણ પણ બદલાઈ જવા સ્વાભાવિક છે. [૧/૨].
શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી આચાર દ્વારા બાલાદિ ધર્મપરીક્ષકોનું સ્વરૂપ બતાવતાં કહે છે કે –
ગાથાર્ગ :- પ્રસ્તુતમાં તમાર્ગને વિશે અશુભ આરંભવાળો બાલ જીવ, જ્યારે મધ્યમ આચારસંપન્ન મધ્યમબુદ્ધિ જાણવો. ils तो तिने] यो मार्गानुसारी डोय. [१/3]
ટીડાઈ :- [આગમમાં તે તે ભૂમિકાની અપેક્ષાએ નિષિદ્ધ કાર્યને કરનાર પ્રસ્તુતમાં મોક્ષમાર્ગને વિશે નિયમો બાલ જીવ જાગવો.
Jain Education Interational

Page #39

२ 471-11राकम
28 जिनशासने तात्विकप्रवेशविचार: de मध्यमबुद्धिस्तु गुरुलाघवज्ञानसाध्यकार्याजाचरण-सूत्रदृष्टमात्रकार्याऽऽचरणाभ्यां मध्यमाचारः । ज्ञेय इह || प्रक्रमे तत्त्वमार्गे = मोक्षाध्वनि, बुधस्तु स एव यो मार्गानुसारी = ज्ञानादित्रयानुसारी ॥१/३||
= कल्याणकन्दली - मपि निषिद्धकार्यकरणस्वभावस्याडव्याहतत्वात् । इत्यमेव 'सूत्रकृताङ्गद्वितीयश्रुतस्कन्धादावैकेन्द्रियादीनां कर्मबन्धकत्वोक्तिः सङ्गच्छते। । वस्तुतस्तु प्रकृते 'निषिद्धकार्यकारी निश्चितं बालो ज्ञेय' इत्येवान्वयोऽभिप्रेतः, न तु 'निश्चितं निषिद्धकार्यकारी बालो ज्ञेय' इत्यन्वयः । ततश्च काकतालीयन्यायेन कदाचिद्विहितकार्यकरणेऽपि न तस्मिन्नव्याप्तिः, निषिद्धकार्यकरणयोग्यत्वस्य तदानीमपि निरपायत्वात् । अत एव तस्यैव कालान्तरे विशिष्टविवेकसम्प्राप्तौ न बालत्वापत्तिः तदानीं निरुक्तयोग्यत्वप्रच्यवात् । निषिद्धकार्यकरणमप्याभोगेनैव ज्ञेयम् । ततो नानाभोग-सहसाकारादिना निषिद्भकार्यकारिणि बुधेऽतिव्याप्तिः । निषिद्धत्वमपि तत्तद्भुमिकापेक्षयाऽवगन्तव्यम् । अनेन चैत्यनिर्मापणादौ स्वयमुद्यतस्य मुनेरपि बालत्वमुपदर्शितम्, अनधिकृतप्रवृत्तिपरायणत्वात्, गृहस्थस्यैव तत्कर्तव्यतोक्तेः । तदुक्तं मूलकारैरेव पञ्चाशके -> अकसिणपवत्तगाणं विरयाविरयाण एस खलु जुत्तो <- [पंचा.६/४२] इति । यथा चैतत्तत्त्वं तथा षष्ठे षोडशके स्पष्टीभविष्यति । अधुना मोत्कण्ठीभव । धम्मपदाभिधाने बौद्धग्रन्थेऽपि -> चरन्ति । बाला दुम्मेधा अमित्तेनेव अत्तना । करोन्ता पापकं कम्मं यं होति कटुकप्फलं || <- [५/७] इत्युक्तमत्रानुसन्धेयम् ।
गुरुलाघवज्ञानसाध्यकार्यानाचरण-सूत्रदृष्टमात्रकार्याचरणाभ्यां मध्यमाचार इति । विधि-यतनादिपरिकलितोत्सर्गिकोत्कृष्टाचारस्यापि बलवदपवादस्थाने प्रयोगे मध्यमत्वमिति भावः । श्रेणिककथानकप्रसिद्भवेश्यान्वितत्रिलोचनालयवर्त्तिसाधुवेशरजोहरणादिज्वालनप्रवृत्त-वाचंयमवरेण्यवत् विशिष्टतरविकसितविवेकदृष्टिमात्रोपधेयकर्तव्यसम्पादनेऽस्य प्रत्यलत्वं नास्ति, किंकर्तव्यमूढतयैवाभिभूतत्वमस्य तथाविधावस्थायां स्यात् । न हि गौरव-लाघवमविदक्षः प्रावचनिककार्यकारित्वं सम्पनीपद्यते अत एव बाह्यचरण-करणोद्यतत्वेऽपि निश्चयतो नैवास्य जिनशासनप्रवेशोऽपि सम्मतः । तदुक्तं सम्मतितर्के श्रीसिद्धसेनदिवाकरेण -> चरणकरणपहाणा ससमय-परसमयमुक्कवावारा । चरणकरणस्स सारं णिन्छयसुद्धं न याणंति ।। - [सं.त.कां-३/का.६७] इति । तद्भक्तिमात्रेण श्रद्धानुसारितया द्रव्यसम्यग्दृष्टिस्तु स्यात् । अनेन मतिमता गौरव-लाघवज्ञानप्राप्त्युद्यमः कर्तव्य इति दर्शितम् । धर्मरत्नप्रकरणेऽपि श्रावकस्य दीर्घदर्शित्वगुणवर्णने -> आढवइ दीहदंसी सयलं परिणामसुंदरं कजं । बहुलाभमणकेसं सलाहणिज्ज बहुजणाणं ।।<- [२२] इत्युक्तम् । एतावता गुरुलाघवचिन्तयैवाऽनुबन्धप्रधानमनुष्ठानमभिहितम् । तदुक्तं योगविन्दी
> एतद्भयग्रफलदं गुरुलायवचिन्तया । अतः प्रवृत्तिः सर्वैव सदेव हि महोदया ।।२२०|| - इति । अन्यत्रापि -> अप्पेण बहुमेसज्जा, एयं पंडियलक्षणं । सञ्चासु पडिसेवासु. एयं अट्ठपयं विऊ ।।<- [व्यवहारभाष्यवृत्ती द्वितीयोद्देशे उद्धृता] इत्युक्तम् । अत एव सम्मतितांद्यध्ययनादावविशोधिकोटिदोषदृष्टपिण्डोपभोगादेरपि गत्यन्तरविरहेऽनुज्ञा संयमिनामुपदर्शिता । तदक्तं निशीथपीठिकाचूर्णी -> दंसणपभावगाणि सत्याणि सिद्धिविणिच्छय-सम्मतिमादि गेण्हंतो असंधरमाणो जं अकप्पियं पडिसेवति । जयणाए, तत्थ सो सुद्धो अपायच्छित्ती भवतीत्यर्थः -- [गा.४८६ पृ.१६२] । आय-व्ययतुलनातत्परवणिग्जनदृष्टान्तमपि समये सुप्रसिद्धमेतद्वोधनाय । तदुक्तं निशीथभाष्योपदेशमालादो -> तम्हा सब्याणुन्ना सञ्चनिसेहो य पवयणे नत्थि । आयं वयं तल्लिज्जा. लाहाकाञ्च वाणियओ || -२०६७/३९२]। एतदनुवादरूपेणैव टीकाकताऽपि मार्गद्वात्रिंशिकायां → निषेधः सर्वथा नास्ति विधिर्वा सर्वधागमे । आयं व्ययञ्च तुलयेल्लाभाकांक्षी बणिग्यथा ।। -[३/५] इत्युक्तम् । शिवभूत्यादेस्तु ।
→ आरंभइ किर असकमवि किंचि, सिवभूइन्च न एसो सम्मारंभो महामोहो <- [११९] इति धर्मरत्नप्रकरणवचनात अशक्यनिषिद्धकार्यकारित्वेन मोहोदयापेक्षया बालत्वमेव, न तु सूत्रदृष्टमात्रकार्याऽऽचरणेन मध्यमबुद्धित्वम, बहुतरव्ययाविनाभाविनः । सूत्रद्रष्टमात्रकार्यस्य मध्यमबुद्धिकर्तकाचारगोचरत्वेनाउनभिमतत्वात. तादशव्ययस्य मध्यमविवेकदष्टिविषयतया तज्ज्ञाने तदाचरणायोगादिति विभावनीयं पर्युपासितगुरुकुलैः ।
ज्ञेय इति पदमन्त्यदीपकन्यायेनाग्रेप्युभयत्र योज्यम् । एवमेव 'तत्त्वमार्गे = मोक्षाध्वनि' इत्यपि तेनैव न्यायेनाग्रे । उभयत्रान्वेयम् । ततश्चातिवयोवृद्धस्याऽपि विवेकविज्ञानविकलस्य बालत्वं अल्पवयस्कस्यापि बज्रस्वाम्यादेविशिष्टतरविवेकविज्ञानान्विततया बुधत्वं न दर्घटम । मार्गानुसारी = ज्ञानादित्रयानुसारी = स्वभूमिकोचिततत्तत्सम्यग्ज्ञान-दर्शन-चारित्रत्रितयलक्षणમધ્યમબુદ્ધિ તેને જાણવો કે જેના આચાર મધ્યમ કક્ષાના છે. મધ્યમબુદ્ધિના આચારની મધ્યમકક્ષા બતાવવાનો મતલબ એ છે કે ગૌરવલાઘવજ્ઞાનથી અર્થાત્ લાભ-નુકશાનના વિચારથી સાધી શકાય તેવા કાર્યનું આચરણ-અમલ કરવા માટે મધ્યમબુદ્ધિ અસમર્થ છે. તે તો આગમમાં જે બતાવ્યું હોય તે જ કાર્યનો અમલ કરશે. માટે મોક્ષમાર્ગને વિશે મધ્યમ આચારવાળા એવા તેને મધ્યમબુદ્ધિ તરીકે વાગવો. १. दृश्यतां सूत्रकृताङ्ग-द्वितीय श्रुतस्कन्ध चतुर्थाध्ययनम ।

Page #40

8 द्रव्यसम्यक्त्वविचारः
कल्याणकन्दली
मोक्षमार्गानुयायी । न चैवं चरण- करणोद्यते बालादावतिव्याप्तिरिति पुनरपि शङ्कनीयम्, गुरुलाघवविज्ञानसहकृत-ज्ञानादित्रिकानुगामित्वस्यैव बुधलक्षणत्वेनाभिमतत्वात्, व्याख्यानतो विशेषप्रतिपत्तेः । यथावस्थितप्रवचनपरिणतावस्थायामुत्सर्गस्थाने विधियतनादिसमाकलितोत्सर्गप्रयो नृत्वमपवादस्थाने च स्वशक्त्यनिगूहनेनाऽपवादप्रयोक्तृत्वमेव ज्ञानादित्रयानुसारित्वमिति यावत् तात्पर्यम् । तेन यथावस्थितोत्सर्गापवादौ प्रयुआनस्य गीतार्थनिश्रितस्याऽगीतार्थस्य न मुख्यं बुधत्वमापद्यते, तदीयज्ञानादित्रयानुसारित्वस्यान्यौपाधिकत्वात्, द्रव्यत एव च तेषां 'भगवतैवमुक्तमि' ति जिनवचनरुचिस्वभावत्वेन सम्यग्दृष्टित्वात् । तदुक्तं श्रीसिद्धसेनदिवाकरेण सम्मतितर्के --> नियमेण सदहंतो छक्काये भावओ ण सदह । हंदी अपज्जवेसु वि सदहणा होइ अविभत्ता | <- — [F.ત. ૨/૨૮] રૂતિ નિશ્ચયનયાપેક્ષયાન્દ્વાન્તત્ત્વમ્ । ગત વ‘ગત્તાિાિાં ત્તમિં ચૈવ જાયવ્યું [મહાનિ. વપ્રાર્યદૃષ્ટાન્ત] | इति महानिशीथवचनमनुसन्धायाऽविकलदशपूर्वरस्याऽनिष्पादितगणचिन्तकस्य वा साधिकनवपूर्वविदो जिनकल्पग्रहणेऽपि विराधकत्वं समयप्रसिद्धम्, विहितस्वकर्तव्यपराङ्मुखत्वात्, जो जेण गुणेणाऽहिओ जेण विणा वा न सिज्झए जंतुं । सो तेण तम्मि कज्जे सव्वत्थामं न हावेइ ।। - [ १७१८] इति बृहत्कल्पभाष्यादिवचनातिक्रमाच्च । अत एव श्रीभद्रवाहुस्वामिविष्णुकुमारादिभिरण्यन्याऽसाध्य-स्वमात्रसाध्य-सङ्घकार्यादौ स्वकीयाऽऽराधनाऽऽग्रहः सन्त्यक्तः । वस्तुतस्तु तथाविधपरार्थसम्पादने विशिष्टतरः स्वोपकारः सम्पनीपद्यत एव । अत एव व्याख्याप्रज्ञप्तौ -> ગાયરિય-વા નું મંતે ! સવિસયંતિ નાં અનિહા संगिण्हमाणे अगिलाए उवगिण्हमाणे कतिहिं भवग्गहणेहिं सिज्झति जाव अंतं करेति ? गोयमा ! अत्थेगइए तेणेव भवरगहणेणं सिज्झति, अत्थेगइए दोचेणं भवग्गहणेणं सिज्झति तचं पुण भवग्गहणं णातिक्कमति <- [५/६/२११- पृ.२३१] इत्युक्तम् । तदुक्तं टीकाकृताऽपि उपदेशरहस्यवृत्ती --> परोपकारस्य स्वोपकारानुबन्धप्रधानत्वात् [3.ર૬.૧, ૨૬૬] કૃતિ । ત્યગ્ર પ્રસ્તુત મોક્ષમાર્ગને વિશે પંડિત તો તેને જ જાણવો કે જે સમ્યજ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રરૂપી મોક્ષમાર્ગને અનુસરવાવાળો હોય. [૧/૩] વિશેષાર્થ :- બાલ જીવ વિવેકશૂન્ય હોવાના લીધે અને મોહગ્રસ્ત હોવાના લીધે જે જે કાર્યનો આગમમાં નિષેધ કરેલ હોય તે તે કાર્યો કરે છે. જેમ કે પરસ્ત્રીંગમન, મદ્યપાન આદિ. કદાચ બાલ જીવ ધર્મની અભિલાષાવાળો થાય તો પણ તે ધર્મની ક્રિયામાં નિષિદ્ધ અવિધિ, અયતના વગેરેને કરતો રહે છે. તેનાથી પાછા વળવાનો પરિણામ તેનામાં જાગતો નથી. તેમ જ પોતે જે ભૂમિકામાં રહેલો છે તે ભૂમિકાની અપેક્ષાએ જે કાર્યો કરવાનો શાસ્ત્રમાં સદંતર નિષેધ કર્યો હોય, તેવા કાર્ય પણ બાલ જીવ વિના સંકોચે કરતો હોય છે. જેમ કે સામાયિકમાં પરમાત્માની કેશરપૂજા કરવી, સાધુ બન્યા પછી સ્વયં દેરાસર બનાવવા પ્રયત્નશીલ રહેવું... વગેરે કાર્ય કરનાર શાસ્રકારની પરિભાષામાં બાલ જીવ જાણવા.
# મધ્યમબુદ્ધિની ઑળખાણ
મધ્યમબુદ્ધિની પાસે અલ્પવિકસિત વિવેકદ્રષ્ટિ હોવાના લીધે લાભ-નુકશાનની વિચારણા કરીને અપવાદના સ્થાનમાં આપવાદિક પ્રવૃત્તિ કરવાનું સામર્થ્ય નથી. આગાઢ અપવાદના સ્થાનમાં પણ ઉત્સર્ગને વળગી રહેવું- તે મધ્યમબુદ્ધિના આચારની મધ્યમકક્ષા છે. સાધુ ભગવંત વિહાર કરીને આવ્યા હોય, શ્રમિત હોય, ઉપાશ્રયની આસપાસ ભક્તિવાળા ઘર હોય, છતાં સુપાત્રદાનનો લાભ મેળવવા પોતાના અતિદૂરસ્થ ઘરે સાધુ ભગવંતને આગ્રહપૂર્વક લઈ જઈને ગોચરી વહોરાવવી, ગ્લાન સાધુ ભગવંતને મીઠાઈ વગેરે ઉત્તમ દ્રવ્ય વહોરાવવાનો આગ્રહ રાખવો; પર્યુષણના દિવસોમાં પરિવારમાં બધા માંદા હોય અને તેમની સેવા-ભક્તિ કરવાનો અવસર હોય ત્યારે સ્વયં અઠ્ઠાઈ સહિત ચોસઠ પહોરી પૌષધ લઈને ઉપાશ્રયમાં બેસી જાય... વગેરે મધ્યમ આચારના દ્રષ્ટાંતો છે. વિધિ, યતના વગેરેથી યુક્ત એવો પણ ઔત્સર્ગિક આચાર જો બળવાન અપવાદના સ્થાનમાં આવે તો તે મધ્યમાચાર બની જાય છે; ભલે તે સ્વસ્થાનમાં ઉત્કૃષ્ટ કહેવાતો હોય. તથા બે ઉત્સર્ગ ક્રિયામાંથી એક જ ક્રિયા જે સમયે થઈ શકતી હોય તે સમયે લાભાનુલાભવિષયક વિશિષ્ટ વિવેકદૃષ્ટિ ન હોવાથી થતી ઔત્સર્ગિક ક્રિયા પણ મધ્યમ આચાર બને. દા.ત. જિનવાણીશ્રવણના સમયે જ અષ્ટપ્રકારી પૂજા કરવી. / પંડિત જીવને જાણી લો
<
પંડિત = માર્ગાનુસારી = જ્ઞાનાદિત્રિતયાનુસારી અર્થાત્ પ્રધાન વ્યાજ્ઞાસ્વરૂપ તે તે કક્ષાએ જ્ઞાનાદિત્રિતયને અનુસરનાર આવા પ્રકારના પંડિતપણાનો સંભવ પ્રાયઃ વિશુદ્ધ અપુનર્બંધક અવસ્થાથી શરૂ થાય. ૪-૫ ગુણઠાણે મોટા ભાગના જીવોને હોય. તથા ૬-૭ ગુણસ્થાનકે આવ-જાવ કરી રહેલા મહામુનિઓમાં નિયમા હોય. આગમોક્ત રીતે ઉત્સર્ગસ્થાનમાં વિધિ, યતના આદિથી યુક્ત ઉત્સર્ગાચાર અને અપવાદના સ્થાનમાં પોતાની શક્તિ છૂપાવ્યા વિના આવશ્યક આપવાદિક પ્રવૃત્તિ દ્વારા રત્નત્રયની આરાધના કરનાર પરિણત [અતિપરિણત કે અપરિણત નહિ] જીવને જ વાસ્તવમાં પંડિત જીવ જાણવો. ગ્લાન સાધુની સેવાના અવસરે પોતાના સ્વાધ્યાયને ગૌણ કરવો, પર્યુષણા વગેરેમાં સંઘની આરાધનામાં સહાય કરવા માટે પોતાની અક્રમની આરાધના આગળપાછળ કરવી, બીજાને વિશિષ્ટ પ્રકારના ગ્રંથો ભણાવવાનો અવસર હોય ત્યારે પોતાના સ્વાધ્યાય-તપ-જપ વગેરે યોગોને ગૌણ કરવા, સ્વયં વિશિષ્ટ પ્રકારના દુર્લભગ્રંથાધ્યયન અવસરે ઉત્કૃષ્ટ તપ વગેરે યોગોને ગૌણ કરવા, પોતાના આશ્રિત વર્ગને તાત્ત્વિક માર્ગબોધ કરવાની પ્રવૃત્તિને મુખ્ય રાખી અવાર નવાર થતા મહોત્સવ પ્રસંગો વગેરેને ગૌણ કરવા, પારિષ્ઠાપનિકા સમિતિનું પાલન

Page #41

८ प्रथम - षोडशकम्
ॐ गुणशून्यस्य साधुवेशग्रहणमकिञ्चित्करम्
बाह्यलिङ्गप्राधान्यदर्शिनो बालत्वे हेतुमाह -> 'बाह्यमित्यादि ।
बाह्यं = बहिर्हश्यं, लिङ्गं न अस्ति । यस्माच्च कार्यवशतः
बाह्यं लिङ्गमसारं तत्प्रतिवद्धा न धर्मनिष्पत्तिः । धारयति कार्यवशतो यस्माच्च विडम्बकोऽप्येतत् ॥ १/४॥ वेशादिचिह्न, असारं अफलं यतः तत्प्रतिबद्धा = तदविजाभाविनी धर्मनिष्पत्तिः स्वप्रयोजनाभिलाषात् विडम्बकोऽपि एतत् = लिङ्गं धारयति ।
=
कल्याणकन्दली
तथाविधगहन विषयाऽध्यापनादिकुशलस्याऽसहिष्णोः नमस्कारसहितादिकरणेऽपि मोक्षमार्गानुसारित्वमनाविलमेव, अन्याऽसाध्यविशिष्टतरविहितपरार्थसाधकत्वस्य गत्यन्तरेणाऽनुपपत्तेरित्यादिकमूहनीयमत्रागमानुसारेण ।
यत्तु महाभारते -> पठकाः पाठकाश्चैव ये चान्ये शास्त्रचिन्तकाः । सर्वे व्यसनिनो मूर्खा यः क्रियावान् स पण्डितः ॥ <- [वनपर्व ३१३/११०] इत्युक्तं तत्र क्रियापदेन ज्ञानादित्रयानुसारिक्रियाऽवगन्तव्येति नातिव्याप्तिः । एतेन अज्ञेभ्यो ग्रन्थिनः श्रेष्ठा ग्रन्थिभ्यो धारिणो वराः । धारिभ्यो ज्ञानिनः श्रेष्ठा ज्ञानिभ्यो व्यवसायिनः ॥ <- [ १२ / १०३] इति मनुस्मृतिवचनमपि व्याख्यातम् । -> लोभ-शोक-भय-क्रोध- मानवेगान् विधारयेत् । नैर्लज्ज्येर्ष्यातिरागाणामभिध्यायाश्च बुद्धिमान् ॥ <- [ ७/ [२७] इति चरकसंहितावचनमपि प्रकृतपण्डितलक्षणसूचकम् । कण्हं धम्मं विप्पहाय सुकं भावेथ पण्डितो - [६/ [१२] इति धम्मपदवचनमप्यत्रानुसन्धेयम् । द्वितीयकारिकायां नानाविध- धर्मपरीक्षणलक्षणव्यापारद्वारा बालादीनां स्वरूपमुक्तम्, इह चाचारद्वारेति न पौनरुक्त्यमविशेषो वाऽनयोरिति ध्येयम् ॥१/३॥
=
<
धर्मतया धर्मसाधनतया वा बाह्यलिङ्गप्राधान्यदर्शिनो बालत्वे हेतुमाह - बाह्यमिति । मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> बाह्यं लिङ्ग असारं, [ यतः] तत्प्रतिबद्धा न धर्मनिष्पत्ति:, यस्माच्च विडम्बकोऽपि कार्यवशत एतत् धारयति ॥ १ / ४ || असारं अफलं, मोक्षौपयिकफलापेक्षयेदमवगन्तव्यम् । ततश्च धन-यशः प्रभृत्यपेक्षया बाह्यवेशादेः सफलत्वेऽपि न क्षतिः । तत्प्रतिबद्धा तदविनाभाविनी बाह्यलिङ्गस्य व्यापकीभूतेत्यर्थः बहुव्रीहिसमासादवसेयः । तदुक्तं लिङ्गप्राभृते कुन्दकुन्दस्वामिना - -> धम्मेण होइ लिंगं, पण लिंगमित्तेण धम्मसंपत्ति - [२] । तदुक्तं मनुस्मृती अपि न लिङ्गं धर्मकारणम् - [६ / ६६ ] इति । कचित् कदाचित् मेतार्यघातकगृहीतसाधुलिङ्गस्वर्णकारादेरिव, मरणासन्नमन्त्रिसमाधिदानहेतुक-गृहीतयतिलिङ्गवण्डादेखि वा पश्चात् सम्यक्परिणामाधानसम्भवेऽपि सर्वत्र तादृशो नियमो नास्ति, विनयरत्नादौ व्यभिचारादिति भावः । विडम्बकोऽपि = नटवण्ठादिरपि सभ्यजनमनोरञ्जनाय लिङ्गं धारयति । न च तत्र साधुता समस्ति । तदुक्तं व्यवहारसूत्रभाष्ये -> वेसकरणं पमाणं न होई <- [२ / ३०९ ] | एवमेव पार्श्वस्थादावपि दृष्टव्यम् । यथोक्तं उपदेशमालायां -> दगपाणं पुप्फफलं अणेसणिज्जं गिहत्थकिच्चाई। अजया पडिसेवंति जइवेसविडंचगा नवरं ॥ ३४९ ॥ - आत्मदर्शनविरहस्यैतद्विजृम्भितत्वात्तदीयवेशस्याऽकिञ्चित्करत्वमेव । तदुक्तं मोक्षप्राभृते कुन्दकुन्दस्वामिना बाहिरसंगविमुको गवि मुक्को मिच्छभावणिग्गंधो। किं तस्स ठाणमउणं ण वि जागदि अप्पसमभावं ॥ ९७॥ - इति । तद्दर्शनोपदेशश्रवणादिना परस्य कथञ्चिल्लाभेऽपि तस्य गुणशून्यत्वात् । तदुक्तं उपदेशमालायामेव -> पढइ नडो वेरग्गं, निव्विज्जिज्जा य बहुजणो जेण । पढिऊण तं तह सढो, जालेण जलं समोअरइ । | || ४७४ || आत्माववोधकुलकेऽपि -> अप्पाणमबोहंता परं विबोहंति केइ तेवि जडा । भण परियणंमि छुहिए सत्तागारेण किं कज्जं ॥३८॥ इत्युक्तम् । अत एवोक्तं उत्तराध्ययनसूत्रे -> न वि मुंडिएण समणो, न ओंकारेण बंभणो || न मुणी रण्णवासेण, कुसचीरेण न तावसो || <- [उत्त. २५/३० ] इति । न मुण्डकेन समणो अब्बतो अलिकं भणं ।
->
=
=
કરતી વખતે તેના નિમિત્તે કોઈ દુર્લભબોધિ બની ન જાય તેનું પ્રધાન લક્ષ્ય રાખવું, શાસનવિરાધનાના ભોગે સંયમચર્યાને પ્રધાન न मनाववी, सोमर्यादा- शास्त्रीयव्यवहार-स्वशक्ति द्रव्य-क्षेत्र-ल-भाव वगेरेनो विचार रीने उचित प्रवृत्ति रवी.. आवा आयार દ્વારા રત્નત્રયના આરાધક એવા માર્ગસ્થ ક્ષયોપશમવાળા જીવને પંડિત જીવ જાણવો.[૧/૩]
ધર્મના માપદંડ તરીકે અથવા ધર્મસાધનરૂપે બાહ્ય વેશને પ્રધાનતયા જોનાર જીવને શા માટે બાલ જાણવો ? તે બાબતમાં મૂલકારથી હેતુ બતાવે છે કે –
गाशार्थ :- [કેવલ] બાહ્ય વેશ અસાર છે, કારણ કે ધર્મનિષ્પત્તિ તેને બંધાયેલી નથી. કેમ કે વિડંબક [નટ] પણ કાર્યવશ आध वेशने प्राशु २ . [१/४]
ठेवण बाह्य वंश असार
દીકાર્થ :- બહારથી દેખી શકાય તેવા વેશ વગેરે બાહ્ય ચિહ્ન નિષ્ફળ છે, કારણ કે ધર્મની નિષ્પત્તિ તેની અવિનાભાવી = વ્યાપક નથી. અર્થાત્ જ્યાં જ્યાં બાહ્ય સાધુવેશ હોય ત્યાં ત્યાં અવશ્ય તાત્ત્વિક ધર્મની ઉત્પત્તિ થયેલી જ હોય- એવો નિયમ નથી. કેમ કે પોતાના ધનપ્રાપ્તિ વગેરે પ્રયોજનને સિદ્ધ કરવાની ઈચ્છાથી નટ, બહુરૂપી વગેરે પણ બાહ્ય લિંગ-સાધુવેશ વગેરે
Jain Education Intemational

www.jainendrary.org

Page #42

* लिङ्गस्य नमस्कार्यतायामुपयोगविचारः 88 ततो ज तद्धारयितुः प्रणन्तु: वा फलदमित्युभयथाऽप्यसारमित्यर्थः ॥१/४||
'त्यागलक्षणत्वादिदं शोभनं भविष्यतीत्याशइवयाह -> 'बाह्ये'त्यादि । बाह्यग्रन्थत्यागान चारु, नन्वत्र तदितरस्यापि । कञ्चकमात्रत्यागान हि भुजगो निर्विषो भवति ॥१/५।। बाह्यग्रन्थस्य = धनधान्यादेः त्यागात् न चारु - शोभनं, बाह्यलिङ्ग गुणशून्यं ननु - जिश्चितं; अत्र लोके
कल्याणकन्दली इच्छालोभसमापन्नो समणो किं भविस्सति ?।। - [१९/९] इति धम्मपदवचनमप्यत्रानुस्मर्तव्यम् । परिषहोपसर्गभीरोर्न वेषमात्रादपवर्गाप्तिः । तदुक्तं मुनिसुन्दरसूरिभिः अध्यात्मकल्पद्रुमे -> परिषहान्नो सहसे न चोपसर्गान्न शीलाङ्गधरोऽपि चासि । तन्मोक्ष्यमाणोऽपि भवाब्धिपारं, मुने ! कथं यास्यसि वेषमात्रात् ?|| आजीविकार्थमिह यद्यतिवेषमेष, धत्से चरित्रममलं न त कष्टभीरुः । तद्देत्सि किं न न बिभेति जगज्जिघृक्षमत्युः कुतोऽपि नरकश्च न वेषमात्रात् ।। - [अ.क.१३/४-५] इत्यादि ।। सुगमार्थकल्पनावृत्तिकारमते बाह्यलिङ्गाऽसारत्वे धर्मनिष्पत्त्यव्याप्यत्वस्य विडम्बकगृहीतत्वस्य च स्वातन्त्र्येण हेतुत्वम् । योगदीपिकाकृन्मते च बाह्यलिङ्गाऽसारतायां धर्मनिष्पत्त्यव्याप्यत्वस्यैव हेतुत्वम् तस्य तात्त्विकधर्मानुपधायकत्वे च विडम्बकग्राह्यत्वस्य हेतुत्वमिति विशेषः । न तत् = बाह्यलिङ्गं धारयितुः = स्वाश्रयस्य प्रणन्तुः वा = स्वप्रणामकारिणो वा फलदं = सद्धर्मयोगक्षेमवृद्धिलक्षणफलदायि इति हेतोः उभयथाऽपि = बाह्यलिङ्गधारकस्य तत्प्रणामकारकस्याऽप्यपेक्षया असारं = धर्मनिष्पत्तिलक्षणसारशून्यम् । इदञ्चोपलक्षणं कदाचिदुभयोरपि विपरीतफलप्राप्तेः । द्रव्यलिङ्गिनि बह्वारम्भादिदर्शनोत्तरमपि साधुत्वबुद्ध्या प्रणन्तुः कर्मबन्धकत्वोक्तेरावश्यकनियुक्त्यादी व्यक्तत्वात् । तदुक्तं तत्र -> जह वेलंबग-लिगं जाणंतस्स णमओ हवइ दोसो। णिद्धंसमिय णाऊण बंदमाणे धुवो दोसो ।। <- [आ.नि.११४९] इति दिक् ॥१/४॥
मूलग्रन्थे दण्डान्वयश्चैवम् > ननु बाह्यग्रन्थत्यागात् तत् न चारु, यतःतत्] इतरस्यापि अत्र भवति । न हि कञ्चकमात्रत्यागात् भुजगो निर्विषो भवति ॥१/५॥ निश्चितं न चारु = शोभनं इत्यत्र विशेषणमुखेन हेतुमावेदयति - वाह्यलिङ्ग स्वरूपतो गुणशून्यमिति । तस्य स्वरूपतो दुष्टत्वे त्वशोभनमित्युक्तं स्यात् । स्वरूपतो गुणवत्त्वे च चार्विति वक्तव्यं स्यात् । परं तदुभयविरहात् 'न शोभनमित्येवोक्तिः । न च विनिगमनाविरहान्नाऽशोभनमित्यपि वाच्यं स्यादिति वाच्यम्, आशङ्कितस्यैवानभिमतस्य व्यवच्छेदात्, लोके तस्याऽशोभनत्वेनाऽप्रसिद्धेः । एतेन बाह्यलिङ्गं चार्वेव, बाह्यग्रन्थत्यागात्, सम्प्रतिपन्नवदिति प्रत्युक्तम्, केवलं बाह्यलिङ्गं न चारु, गुणशून्यत्वात्, तथाविधवण्ठादिगृहीतलिङ्गवदित्यस्याऽपि मनीषितसाध्यसाधने बद्धकक्षत्वात् । यथोक्तं आवश्यकनियुक्ती -> लिगं पमाणं ? वंदाहि उ निण्हए तुमे सब्वे ! -- । न चैतावता सत्प्रतिपक्षमात्रत्वमेवेति शङ्कनीयम्. पार्श्वस्थादिसत्कबाह्यलिङ्गं न चारु, अन्येषां बोधिदुर्लभत्वादिनिमित्तत्वात् धर्मप्रतिपन्धित्वाद्वेत्यादिना पूर्वोक्तानुमाने व्यभिचाराच्छोभनत्वाभावसिद्धेः । तदुक्तं सूत्रकृताङ्गे -> जे याऽबुद्धा महाभागा, वीरा असमत्तदंसिणो । असुद्धं तेसि परकंतं, सफलं होइ सञ्चसो ।। - [सूत्रकृ.१/८/२२] इति । 'सह फलेन = कर्मबन्धेन वर्तते इति सफलं' इत्येवं व्याख्यातं श्रीशीलाङ्काचार्येण तद्वृत्तौ । अत एव केवलस्य द्रव्यलिङ्गस्याऽशुद्धत्वसिद्धिरप्यनाविला । नैश्चयिकसम्यग्दर्शनादिकलिते एव तस्योपयोगित्वं नमस्कार्यतादौ । तदुक्तं टीकाकृताऽपि अध्यात्ममतपरीक्षावृत्तौ -> द्रव्यलिङ्गं हि तद्वति स्वत एवं गुणवत्त्वप्रतिसन्धापकतया स्वसमानाधिकरणगुणवत्त्वप्रतिसन्धापकतया वा नमस्कर्तव्यतायामुपयोगि सत् तद्विषयकमुत्साहमाधायाऽध्यात्म-|| शुद्धय प्रभविष्णु, न तु प्रतिमादिवत्तटस्थतयैव स्वसदृशस्मारकतया । तथा च द्रव्यलिङ्गं सावद्यस्वाश्रयविषयकोत्साहाधायकतया ધારણ કરે છે. [સાધુવેશ ધારણ કરવા છતાં તેની પાસે તાત્ત્વિક ધર્મ નથી રહેતો.] માટે તેવા કેવલ બાહ્ય વેશને ધારણ કરનારને કે તેને પ્રણામ કરનારને બેમાંથી કોઈને પણ ફલ નથી. માટે બાહ્ય વેશ લેનાર અને નમનાર બન્નેની અપેક્ષાએ બાહ્ય વેશ ધર્મનિષ્પત્તિની द्रष्टिने नि०६॥ . [१/४]
વિશેષાર્થ :- કેવળ બાહ્ય લિંગને = વેશને ધારણ કરવાથી જ તાત્વિક ધર્મ ઉત્પન્ન થઈ નથી જતો. નટ, બહુરૂપી વગેરે પાગ પૈસા, યશ, કીર્તિ વગેરે માટે સંન્યાસીના વેશને ધારણ કરીને સંન્યાસી જેવો આબેહુબ હાવભાવ કરે તેટલા માત્રથી તે વંદનીય બની જતા નથી. બાહ્ય વેશને જ ધર્મસાધનરૂપે પ્રધાનતાથી જોનાર બાલ જીવ જ કહેવાય [૧૪]
અહીં એવી શંકા થાય કે –– બાહ્ય સાધુવેશને ધારણ કરવો એ પણ સંસારત્યાગ સ્વરૂપ હોવાના લીધે સુંદર બનશે. માટે | બાહ્ય લિંગને અસાર કહેવું બરાબર નથી. <– તો તેના સમાધાનમાં મૂલકારથી ફરમાવે છે કે –
માશાર્ચ :- ખરેખર બાહ્ય ગ્રંથિના ત્યાગના લીધે તે [બાહ્ય લિંગ સુંદર નથી, કારણ કે તે અન્યને [= પશુ વગેરેને પાર आमा छोय [संम] ७. sivilना त्यामात्रयी सा५ २ विनानो कई नथी तो. [१/५]
3 મંતવંગ પરિગ્રહ છોડો છું १. मुद्रितप्रती 'फटमिति पाठः ।
Jain Education Intemational

Page #43

१० प्रथम-पाडाकम्
8 कञ्चुकत्यागविमर्शः 8 तत् बाहाग्रन्थाभावलक्षणं इतरस्य तिर्यगादेः अपि सम्भवति । एतदेव प्रतिवस्तूपमया हृदयति - कसुकमात्रस्य |% उपरिवर्तित्वङ्मात्रस्य त्यागात् न हि = नैव भुजगः - सर्पो निर्विषो भवति ॥१/७||
कल्याणकन्दली धर्मप्रतिपन्थि --- [अ.प.गाथा ५८ टीका] इति ।
वस्तुतस्तु स्वाश्रयवृत्तिचारित्रमोहक्षयोपशमादिजनकतया स्वाश्रयगतचारित्रमोहक्षयोपशमादिसम्पाद्यतयैवोपचारतो बाह्यलिङ्ग-स्याऽपि वन्द्यता सम्मता । -> दंसणनाणचरितं तवविणयं जत्थ जत्तियं पासे । जिणपन्नत्तं भत्तीइ पूअए तं तहिं भावं <- [४५५३] इति वृहत्कल्पभाप्यवचनमप्यनुसन्धेयमत्र । यत्र स्वल्पोऽपि दर्शनादिगुणसद्भावो दृश्यते तत्र तावत्यैव भक्त्या तद्वन्दनादिना न तदातदोषानमतिरिति भावः उप.रहस्य १४८ ३.]॥ निष्टरपार्श्वस्थ-यथाच्छन्दादिगृहीतलिङ्गस्य तु कर्मोदयजन्यत्वादेव नोपचारतोऽपि वन्दनीयता । भुजगस्य कञ्चकत्यागवत्तस्य वाह्यग्रन्थित्यागस्याऽप्यौदयिकभावमात्रत्वादेव तत्र 'साधुः' इति वचनं भावसाधुत्ववाधेनापकृष्टसाधुविपयतया पर्यवस्यद् रूपसत्यं न तु स्थापनासत्यमिति सम्यगुपपादितमस्माभिः मोक्षरत्नाभिधानायां भापारहस्यविवरणटीकायामित्यधिकं ततोऽवसेयम् भा.रह. प्र.१०३-दिव्यदर्शनट्रस्टप्रकाशित ।
वाह्यलिङ्गस्य गुणशून्यत्वसाधनार्थमुपक्रमते- अत्र लोके इति स्पष्टम् । प्रतिवस्तूपमया = प्रतिवस्तूपमालङ्कारेण, प्रत्येक || वस्तुनि = वाक्यार्थे साधारणधर्मस्य सतः शब्दभेदेनोपादीयमानत्वात् । तदुक्तं मम्मटेन काव्यप्रकाशे ---> साधारणा धर्म
उपमेयवाक्ये उपमानवाक्ये च कथितपदस्य दुष्टतयाभिहितत्वात् शब्दभेदेन यत् उपादीयते सा वस्तुनः = वाक्यार्थस्योपमानत्वात् प्रतिवस्तूपमा ८-- [का.प्र.सू. १५४-का.१०१] इति । कञ्चकमात्रस्येति । स्पष्टम् । यथोक्तं सज्जनचित्तवल्लभे मल्लिपेणेन --> किं वखत्यजनेन भो मनिरसावेतावता जायते ? वेडेन च्युतपन्नगो गतविषः किं जातवान् भूतले || <- [] इति । न च तथापि ज्वालालिङ्गन-जलनिमज्जन-जटाधारण-केदामुण्डन-दिगम्बरत्व-भस्मावगुण्ठन-शीततापादिकप्टसहन-शास्त्रपाठोचारध्यानादिभिवाद्यलिङ्गस्य कुतो न चारुत्वमिति शङ्कनीयम्, भावशुद्धिविकलायाः क्रियायाः सत्फलत्वाऽयोगात् पश्वादावपि तदपलब्धः । तदक्तं > ज्वालाभिः दालभाः जलैर्जलचराः स्फूर्जजटाभिर्वटाः, मौण्ड्यैरूरणकाः समस्तपशवो नाग्न्यैः खरा भस्मभिः कटाङ्गीकरणैर्दुमाः शुकवराः पाठैर्वका ध्यानकैः, किं सिध्यन्ति न भावशुद्धिविकलाः स्युश्चेत् क्रियाः सत्फलाः ।। <- इति धम्मपदेऽपि -> न नग्गचरिया न जटा न पङ्का नाऽनासका थण्डिलसायिका वा । रजो च जल्लं उक्कटिकप्पधानं सोहिन्ति मचं अवितिण्णकंख ॥ - [१०/१३] इत्युक्तम् । तदुक्तं नियमसारे कुन्दकुन्दस्वामिनाऽपि -> किं काहदि वणवासो कायकलेसो विचित्त उववासो । अज्झयण-मोणपहुदी, समतारहिअस्स समणस्स ।। <- [१२४] इति । एतेन > भस्मधारणादेव मुक्तिर्भवति -- [१/२] इति बृहज्जाबालोपनिपवचनं निराकृतम्, भावशुद्धया भस्मधारणादेरन्यथासिद्धत्वात् । प्रकृते --> मिन्छनं वयतियं हासाई छक्कगं च नायव्यं । कोहाईण चउकं चउदस अभिंतरा गंथा || - [प्र.सारो.७२१] इति प्रवचनसारोद्धारादिप्रतिपादितस्य मिथ्यात्व-वेदत्रिक-सम्परायचतुष्टय-हास्यादिपटकलक्षणचतुर्दशाऽभ्यन्तरग्रन्थस्याऽत्यागे दढजिहासा|| विषयत्वे वा -> वज्झो नवविहीं णेओ धण-धन्न-खित्त-वत्थु-रुप्पाइं । सोवन्न-कुवियपरिमाण-दुपयचउप्पयमुहो वुत्तो । [६/५०] -> इत्येवं सम्बोधप्रकरणोक्त-धन-धान्यादिनवविधबाह्यग्रन्थत्यागस्य त्यक्तकञ्चकाऽत्यक्तहलाहलभुजङ्गमन्यायन न प्राशस्त्य, प्रत्युतान्येषां विपर्यासजनकत्वादृष्टत्वमिति निष्कर्षः । तदक्तं टीकाकृताऽपि ज्ञानसारे ---> चित्तेऽन्तर्ग्रन्थगहने, बहि-|| निग्रन्थता वृथा । त्यागात् कञ्चकमात्रस्य भुजगो न हि निर्विषः ।। <- [परिग्रहाष्टक २५/४] इति । तथा अध्यात्मसारे 1--> विषयैः किं परित्यक्तः जागर्ति ममता यदि । त्यागात्कञ्चकमात्रस्य भुजगो नैव निर्विषः ।। - [अ.सा.८/२] इति
कथितम् । टीकाकृता देशनाद्वात्रिंशिकायामपि ---> गृहत्यागादिकं लिङ्गं वाह्यं शुद्धिं विना वृथा । न भेषजं विनाऽऽरोग्य विद्यवषण रोगिणः -- ॥२/७|| इत्युक्तम् । तदुक्तं योगसारप्राभृतेऽपि -> प्रमादी त्यजति ग्रन्थं बाह्यं मुक्त्वाऽपि नान्तरम् । हित्वाऽपि कञ्चुकं सर्पो गरलं न हि मुश्चति ।। - [८/३१] इति । तदुक्तमन्यत्रापि ---> कसाया जस्स नो छिण्णा, जस्स
हाथ :- धन, धान्य आह नवविध परियाव ग्रंथ = थि - Nis मा२-भोगी उपाय छे. jो निश्चित છે કે તેના ત્યાગ કરવાના લીધે કાંઈ ગુણશુન્ય બાહ્ય લિંગને સુંદર કહી ન શકાય, બાહ્ય ગ્રંથના ભાગરૂપી બાહ્ય લિંગ તો પશુ વગેરે પાસે પણ આ લોકમાં સંભવે છે. આ જ વાસ્તવિકતાને &ાન્ત દ્વારા હરિભદ્રસૂરિજી મહારાજા દ્રઢ કરે છે કે- ઉપર રહેલી કેવલ ચામડીના = કાંચળીના ભાગથી સાપ ઝેર વિનાનો ન જ થાય. [૧/૫]
विशेपार्थ:- धन, धान्य, क्षेत्र (मेत२, भीन), वास्तु, २५५, सुवार्ग, १५, वि५६ (हास-हासी), यतुभ्यः (५, ३१२)આ નવ પ્રકારના બાહ્ય પરિગ્રહનો ત્યાગ એ મિથ્યાત્વ + ૩ વેદ + ૪ કપાય + ૬ હાસ્યાદિ = ૧૪ અત્યંતર પરિગ્રહના ત્યાગ માટે છે. અત્યંતર ૧૪ ચંથિનો ત્યાગ ન કરે કે તેને છોડવાનું કશું લક્ષ ન હોય અને તે દિશામાં કોઈ પુરુષાર્થ ન હોય તો કેવળ
Jain Education Intemational

Page #44

888 मिथ्याचारनिरूपणे मधुसूदनव्याख्या 88 उक्तार्थ तन्त्रान्तरसंवादमप्याह -> 'मिथ्ये त्यादि मिथ्याचारफलमिदं ह्यपरैरपि गीतमशुभभावस्य । सूत्रेऽप्यविकलमेतत्प्रोक्तममेध्योत्करस्यापि ॥१/६॥
हिः = यस्मात्, अपरैरपि = तन्त्रान्तरीयैरपि अशुभभावस्य पुंस इदं = केवलं बाह्यलिङ्ग मिथ्याचारस्य फलं गीतम । मिथ्याचारस्वरूपयेदं -> "बाह्येन्द्रियाणि संयम्य य आस्ते मनसा स्मरन् । इन्द्रियार्थान् विमूढात्मा
- कल्याणकन्दली । नऽपवसं मणं । इंदियाणि न गुत्ताणि पवजा तस्स निप्फला || - [ ] इति । तथा भावप्राभूते कुन्दकुन्दस्वामिना -> भावो हि पढमलिंगं, ण दवलिंगं जाण परमत्थं । भावो कारणभूदो, गुणदोसाण जिणा बिति ।। [२] भावविसुद्भिणिमित्तं बाहिरगंथस्स कीरए चाओ । बाहिरचाओ विहलो, अभंतरगंथजुत्तस्स ।। [३] परिणामम्मि असुद्धे गंथे मुंचेइ बाहिरे य जई। बाहिरगंथच्चाओ, भावविहूणस्स किं कुणइ ?|| [५] - । तदुक्तं उपदेशमालायामपि -> किं लिंगविड्डरीधारणेण, कजम्मि अहिए ठाणे । राया न होइ सयमेव, धारयं चामराडोवे ॥[उप.मा.४३६] <- । मृच्छकटिके शुद्रकेणाऽपि -> शिरो मुण्डितं तुण्डं चित्तं न मुण्डितं किं मुण्डितम् ? यस्य पुनश्चित्तं मुण्डितं साधु सुष्टु शिरस्तस्य मुण्डितम् ।।[६/३] <-- इत्युक्तम् ।। पश्चाशकेऽपि -> दिक्खा मुंडणमेत्थं तं पुण चित्तस्स होइ विण्णेयं । ण हि अप्पसंतचित्तो धम्महिगारी जओ होइ ।। <- [२/२] इत्युक्तं मूलकारैः । अन्यथा लिङ्गस्याऽप्रमाणत्वात्, यथोक्तं उपदेशमालायां -> वेसो वि अप्पमाणो, असंजमपहेसु वट्टमाणस्स किंपरिवत्तियवेसं विसं न मारेइ खजंतं ॥ ८- [उप.मा.२१] इत्यादि । जीवानुशासनेऽपि -> अप्पमाणमेव सो वेसो जो निस्संकं वट्टइ असहट्ठाणेस तेण जुओ <- [२४८] इत्युक्तम् ।। । ननु तर्हि बाह्यग्रन्थो नैव त्यक्तव्यो न वा वन्दनादिक्रियाकलापे प्रवर्तितव्यमिति चेत् ? मैवं, परप्रत्ययाद्यर्थं लिङ्गस्याप्युपकारित्वात् । तदुक्तं --> पच्चयत्थं च लोगस्स, नाणाविहविगप्पणं । जत्तत्थं गहणत्थं च लोगे लिंगपओयणं ।। <- [ ] इति । अभ्यन्तरग्रन्थत्यागार्थं बाह्यग्रन्थत्यागस्याऽऽवश्यकत्वात्, तस्य तत्कारणत्वात् । तदुक्तं धवलायां -> ववहारणयं पडुच खेत्तादी गंथो, अभंतरगंथकारणत्तादो । एदस्स परिहरणं णिग्गंधत्तं । णिच्छयणयं पडुच्च मिच्छत्तादी गंधो, कम्मबंधकारणत्तादो । तेसिं परिचागो णिग्गंधत्तं - [पुस्तक-९, खंड-४, भा-१, पृ. ३८३] । वस्तुतस्तु उभयत्र विवेकदृष्ट्या बहिरन्तर्ग्रन्थत्यागपुरस्सरं । ज्ञान-सक्रिययोः प्रवर्तनीयत्वे तात्पर्यम्, अन्यथा संज्ञानयोगानुपलब्धेः । => चित्ते न त्याग-वैराग्ये, संज्ञानं तस्य दुर्घटम् ।
तष्टावात्मभानं हि दर्घटम् ।। <- इति । तदक्तं टीकाकृताऽपि अध्यात्मोपनिपदि --> तेन ये क्रियया मुक्ता ज्ञानमात्राभिमानिनः । ते भ्रष्टा ज्ञानकर्मभ्यां नास्तिका नात्र संशयः ॥ - [अ.उप.३/३८] इति दिक् ॥१/५॥
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्ववम् -> हि अपरैरपि अशुभभावस्य इदं मिथ्याचारफलं गीतम् । सूत्रऽपि एतत् अविकलं अमध्योकरस्यापि प्रोक्तम् ॥१/६॥ पञ्चाशकवृत्तिकृन्मते मिथ्यात्वाविरतिकषायदष्प्रयोगलक्षणो मोक्षमार्गविपरीतसमाचारो मिथ्याचार: [पं.२/४३ पृ.८७] तथापि प्रकृते टीकायां मिथ्याचारस्येत्यत्र कर्मधारयसमासः । दर्शितभगवद्गीताकारिकायाश्च 'मिथ्याचार' इतिपदं बहुव्रीहिसमासगर्भितम् । मधुसूदनसरस्वतीकृतगूढार्थदीपिकाव्याख्यालेशस्त्वेवम् -> यो विमूढात्मा रागद्वेषादिदृषितान्त:करण औत्सुक्यमात्रेण कर्मेन्द्रियाणि वाक्पाण्यादीनि संयम्य = निगृह्य बहिरिन्द्रियः कर्माण्यकुर्वनिति स मिथ्याचार:
બાહ્ય વેશ ધારણ કરીને બાહ્ય પરિગ્રહનો ત્યાગ કરવો પ્રશંસનીય નથી. લક્ષ્મણ સાધ્વી, કુલવાલક મુનિ વગેરે દ્રષ્ટાંતો પ્રસિદ્ધ જ છે. કડવી તુંબડીને ૧૮ તીર્થોમાં સ્નાન કરાવવામાં આવે તો પણ તેની કડવાશ દૂર થતી નથી. અંદરથી ઝેરની કોથળી કાઢવામાં ન આવે તો બહારની કાંચળીને છોડી દેવા માત્રથી સાપ નિર્વિષ નથી બની જતો. મતલબ કે પુરુષાર્થની પ્રધાનતા કે પ્રશંસનીયતા સાપની ઝેરની કોથળીને દૂર કરવામાં જ સંભવે છે. તેમ અત્યંતર ૧૪ પરિગ્રહના ત્યાગ માટે જ પુરુષાર્થની પ્રધાનતા કરવી જોઈએ. બાઘપરિહત્યાગ તેમાં ઉપકારી જરૂર બને. પરંતુ બાહ્ય ગ્રંથિના ત્યાગમાત્રથી સંતુષ્ટ થવાની પણ જરૂર નથી. જેટલા અંશે અત્યંતર પરિગ્રહત્યાગમાં બાઘપરિગ્રહત્યાગ ઉપકારી બને તેટલા અંશે બાહ્યત્યાગ પ્રશંસનીય બને. માટે તો કહેવામાં આવેલ છે કે || - त्याग-विरा न चित्तमा, थाय न तेने शान. म त्याग-विरागमन, तो भूखे नि मान. - अली या२श्री पास नेता મન અંતરંગ પરિગ્રહથી આકુળ-વ્યાકુળ છે, તો બહારનો સાધુપણાનો દેખાવ વ્યર્થ છે' એમ કહીને સાધુવેશ છોડવાની વાત નથી કરતા, પરંતુ અંતરંગ પરિગ્રહના ત્યાગની પાવન પ્રેરણા આપે છે. [૧૫] (ઉપરોકત અર્થને વિશે અન્ય દર્શનકારોના વચનનો સંવાદ બતાવતાં મૂલકારથી જણાવે છે કે –
ગાગાર્ગ :- અશુભ ભાવવાળાનું આ [= બાહ્ય લિંગ] અન્ય દર્શનકારોએ પણ મિથ્યાચારનું ફળ બતાવેલ છે. આગમમાં ! પણ સંપૂર્ણ બાહ્ય લિંગ વિટાના ઢગલા જેવા [અપવિત્ર અભવ્ય જીવને પણ જણાવેલ છે. [૧૬]
ટીકાર્ય :- કિવલ બાહ્ય વેશ સુંદર નથી,] કારણ કે અન્ય દર્શનકારોએ પણ અશુભ ભાવવાળા પુરુષના કેવલ બાહ્ય વેશને મિથ્યાચારનું ફળ કહેલ છે. મિથ્યાચારવાળાનું સ્વરૂપ અન્યત્ર = ભગવદ્ગીતામાં આ પ્રમાણે જણાવેલ છે કે -> ‘બાહ્ય ઈન્દ્રિયોનો Jain Education Intemational

Page #45

१२ प्रथम-षोडशकम्
* अनन्तशो ग्रैवेयकाप्तिविचार:08 मिथ्याचार: स उच्यत" || - (भ.गी.३/६) इति । सूत्रेऽपि = स्वकीयागमेऽपि, एतत् = बाह्यलिङ्ग, अविकलं = परिपूर्ण, अमेथ्योत्करस्यापि = उच्चारजिकरकल्पस्यापि उक्तं, अनन्तशो द्रव्यलिङ्गग्रहणश्रवणात् ॥१/६॥
कल्याणकन्दली सत्त्वशुद्धयभावेन फलायोग्यत्वात्पापाचार उच्यते <- [भ.गी.३/६ गू.वृ.पृ.१७४] इति । युक्तश्चैतद् विषयममत्व-वैराग्ययोः सहानवस्थानात् । तदुक्तं निशीथभाष्ये → णालस्सेण समं सोक्खं, ण विज्जा सह णिद्दया । ण वेरग्गं ममत्तेणं णारंभेण दयालुया ॥५३०७।। इति । → ये लुब्धचित्ता विषयादिभोगे बहिर्विरागा हृदि बद्धरागाः । ते दाम्भिका वेशभृताश्च धूर्ता मनांसि लोकस्य तु रञ्जयन्ति ।।२०|| - इति हृदयप्रदीपषटत्रिंशिकावचनमपि स्मर्तव्यमत्र । अन्यत्रापि -> अर्थे ह्यविद्यमानेऽपि संसृतिर्न निवर्तते । ध्यायतो विषयानस्य स्वप्नेऽनर्थागमो यथा ।। - [ ] इति प्रोक्तम् । धम्मपदेऽपि -> अनिक्कसावो। कासावं यो वत्थं परिदहेस्सति । अपेतो दमसच्चेन न सो कासावमरहति ।। - [१/९] इत्युक्तम् । तत्रैव चाग्रे -> किं ते जटाहि दुम्मेध किं ते अजिनसाटिया । अब्भन्तरं ते गहनं बाहिरं परिमज्जसि ।। <- [२६/१२] इत्युक्तम् । अश्वघोपेनाऽपि सौदरनन्दे -> यो नि:सृतश्च न च नि:सृतकामरागः, कषायमुद्वहति यो न च निष्कषायः । पात्रं बिभर्ति च गुणैर्न च
भूतो लिङ्गं बहनपि स नैव गृही न भिक्षुः ॥ -- [७/४९] इति प्रोक्तम् । उत्तराध्ययनेऽपि > विसं तु पीयं जह कालकूट हणइ सत्थं जह कुग्गहीयं । एमेव धम्मो विसओववन्नो, हणइ वेयाल इवाविवन्नो ॥[२०/४४] <- इत्युक्त्या गाढविषयसुखाभिलाषयुक्तस्य धर्मस्य घातकत्वमुक्तम् । रमणगीतायामपि -> संन्यासो निर्मलं ज्ञानं न कषायो न मुण्डनम्
- [८/५] इत्युक्तम् । उच्चारनिकरकल्पस्यापि = अभव्यस्य दुरभव्यस्य वाऽचरमावर्तवर्तिनोऽपीत्यर्थः । अनन्तशो द्रव्यलिङ्गग्रहणश्रवणादिति । तदुक्तं भक्तपरिज्ञायां वीरभद्रसूरिभिः -> भावनमुक्कारविवज्जियाई जीवेण अकयकरणाई । गहियाणि अ मुकाणि अ अणंतसो दवलिंगाई ।। - [७९] । तदक्तं प्रज्ञापनायां -> एगमेगस्स णं भंते : मणूसस्स गेवेज्जगदेवत्ते केवइया दविंदिया अईया ? गोयमा ! अणंता - [प्र.इन्द्रियपद-सू.३१] इति । -> जीवे तिसवि अट्ठारसुत्तरेसु गेविज्जविमाणावाससयेसु एवं चेव - इति [सू.४५८] व्याख्याप्रज्ञप्तौ द्वादशे शतके सप्तमोद्देशकेऽयमेव पदार्थः सर्वजीवानधिकृत्य प्रोक्तः । तदुक्तं जीवाजीवाभिगमेऽपि -> सोहम्मीसाणेसु णं भंते ! कप्पेसु सन्चपाणा सबभूया जाव सत्ता पुढविकाइयत्ताए जाव वणस्सतिकाइयत्ताए देवत्ताए देवित्ताए आसण-सयण जाव भंडोवगरणत्ताए उववण्णपुवा ? हंता गोयमा ! असई अवा अणंतखुत्तो, सेसेस कणेस एवं चेव, णवरि नो चेव णं देवित्ताए, जाव गेवेज्जगा - [३/२/२२] इति । श्रीमलयगिरीयवृत्तिलेशस्त्वेवम् -> गौतम ! ‘असकृत्' = अनेकवारं उत्पन्नपूर्वा इति सम्बन्धः, अथवा 'अनन्तकृत्वः' = अनन्तान् નિગ્રહ કરી વિશેષ રીતે જે મૂઢ વ્યક્તિ ઈન્દ્રિયના વિષયોને મનથી યાદ કરતો બેસે [= રહે છે તે પુરુષ મિથ્યાચારવાળો કહેવાય છે' - આપાણા જૈિન આગમમાં પણ વિટાના ઢગલા જેવા દોષગ્રસ્ત અભવ્ય કે દૂરબવ્ય જીવને પણ પ્રસ્તુત બાહ્ય સાધુવેશ પરિપૂર્ણરૂપે = એક પણ દોષ વિનાનું = માંખીની પાંખ જેવું શુદ્ધ જણાવેલ છે; કારણ કે અનંત વાર દ્રવ્ય લિંગને = સાધુવેશને ચહાણ કરવાની વાત જૈન આગમમાં પાગ સંભળાય છે. [૧૬]
વિશેષાર્થ :- બાહ્ય રીતે સંસારનો ત્યાગ કરી, સંન્યાસીનો વેશ ધારણ કર્યા પછી પાગ ઈન્દ્રિયના અનુકૂળ વિષયોને યાદ કરવા એ મૂઢતા છે. મન મૂંડાવ્યા વિના કેવળ માથું મૂંડાવીને લોકલાજે સંન્યાસને આચરવો-પાળવો તે મિથ્યા આચરાગ છે. તેનાથી આત્માનો ઉદ્ધાર થઈ ન શકે. આવું કહેવાની પાછળ પરદર્શનીઓનો પાગ એ જ આશય છે કે બાહ્ય સંસારના ત્યાગની જેમ વિષય-કપાયનો અત્યંતર સંસાર પાણી છોડવામાં આવે તો જ ધારણ કરેલ સંતનો વેશ સાર્થક બની શકે. બાહ્યસંસારત્યાગ પછી અર્થોપાર્જન આદિ ચિંતા ન હોવાથી જે અત્યંતર સંસારને બમણા જોરથી વાગવાનું બને તો હકીકતમાં નવા સંસારનું જ પુનર્નિર્માણ થવાથી તેનો સંન્યાસવેશ જૂઠો છે.
.... भाटे अनंत ओधा नि गया જૈનાગમમાં પાણી જાણાવેલ છે કે વ્યવહારરાશિના લગભગ દરેક જીવો અનંતીવાર નવ રૈવેયકમાં ઉત્પન્ન થયેલ છે. નવ રૈવેયક દેવલોકમાં સાધુવેશ વિના કે નિર્મળ સાધ્વાચારપાલન વિના કોઈ પણ જીવ જઈ ન શકે. તેનો મતલબ એ થયો કે વ્યવહારરાશિના જીવોએ અનંતીવાર સાધુવેશ ધારણ કરીને સાધુઆચારનું નિર્મળ પાલન કરેલ છે. છતાં મોક્ષ ન થયો. આનું કારણ એ જ સંભવ કે બાહ્ય સંસારનો ત્યાગ પછી અવશ્ય કર્તવ્ય અત્યંતરસંસારત્યાગ પ્રત્યે જીવ બેદરકાર બન્યો. એટલું જ નહિ પણ વિષય-કક્ષાયના આંતરિક સંસારનો જ રસિયો બનીને પોતાની જાતને વિઝાના ઉકરડા કરતાં પણ વધુ દુર્ગધી-અપવિત્ર અને મેલી બનાવી. જી. મેળવેલ મહામૂલા સાધુવેશને પણ આંતર અપાત્રતા-અયોગ્યતાના લીધે નિરર્થક બનાવ્યો. એટલું જ નહિ, સાધુવેશગ્રહણ પછી ||તારક પંચપરમેષ્ઠીની આશાતના-અનાદર દ્વારા અનંત સંસારભ્રમાણ વધારી દીધું. બહારથી મુકિતની યાત્રા કરવા નીકળી અનંત બંધનોને ઉભા કરવાની ગંભીર-ગોઝારી ભૂલ અભવ્યતા કે દૂરભવ્યતા કે અચરમાવર્તપણાના લીધે વ્યવહારરાશિના પ્રાયઃ પ્રત્યેક
Jain Education Intemational

Page #46

बाललक्षणत्रैविध्योपदर्शनम् *
वृत्तमाश्रित्याह → वृत्तमित्यादि ।
___ वृत्तं चारित्रं खल्वसदारम्भविनिवृत्तिमत्तच्च । सदनुष्ठानं प्रोक्तं कार्ये हेतूपचारेण ॥१/७॥ वृत्तं = विधिप्रतिषेधरूपं वर्तनं, चारित्रमेव, खलुः अवधारणार्थः । तच्च इह असदारंभादाश्रवरूपाद विनिवृत्तिमत्
= कल्याणकन्दली। वारान्, सांव्यवहारिकराश्यन्तर्गतै वैः सर्वस्थानानां प्रायोऽनन्तशः प्राप्तत्वात्, एवमीशानेऽपि वक्तव्यं, सनत्कुमारेऽप्येवमेव, नवरं 'नो चेव णं देवित्ताए' इति विशेषः, तत्र देवीनामुत्पादाऽभावात्, एवं यावद् ग्रैवेयकाणि <– इति । तदुक्तं पुष्पमालायामपि -> अहरगइपडियाणं किलिट्ठचित्ताण नियडिबहलाणं । सिरितुंडमुंडणेण न वेसमित्तेण साहारो || वेलंबगाइस वि दिसइ लिंगं न कज्जसंसिद्धी । पत्ताई च भवोहे अणंतसो दब्बलिंगाई ।। ८- [२२५/२२६] इति । इदमेवाभिप्रेत्य धर्मबिन्दवृत्तावपि > सर्वजीवानामेवानन्तशो गवेयकोपपातश्रवणादिति <- [७/३६] प्रोक्तम् । पञ्चाशकेऽपि → आणोहेणाऽणंता मुक्का गेवेजगेसु उ सरीरा <- [१४/४८] इत्युक्तम् । उपदेशपदेऽपि -> जं दवलिंगकिरियाऽणंता तीया भवम्मि सगलादि । सब्वेसिं पाण्णं <- [२३३] इत्युक्तम् । तदुक्तं पञ्चवस्तुकेऽपि -> सञ्चजिआणं चिअ जं सुत्ने गेविज्जगेसु उववाओ। भणिओ ण. य सो एअं लिंग मोत्तुं जओ भणियं ।। जे दंसणवावन्ना लिंगग्गहणं करिति सामण्णे तेसिं पि अ उववाओ, उक्कोसो जाव विज्जा ।। - [पं.व.१०३८/१०३९] इति । तदुक्तं उपदेशमालायामपि -> संसारसागरमिणं परिभमंतेहिं सव्वजीवहिं । गहियाणि य मुक्काणि य अणंतसो दवलिंगाई ।। <- [उ.मा.५२१] इति । तदुक्तं कुन्दकुन्दस्वामिना समयसारे -> वदसमिदी-गत्तीओ, सीलतवं जिणवरेहि पण्णत्तं । कव्वंतो वि अभब्यो, अण्णाणी मिच्छदिट्ठी द - [२७३] इति । व्यापनदर्शनानामखण्डद्रव्यश्रामण्यपरिपालनतो जायमाना नवमग्रैवेयकादिप्राप्तिरपि न वस्तुतः प्रशंसनीया, विपाकदारुणत्वात् । तदुक्तं योगबिन्दी -> ग्रेवेयकाऽऽप्तिरप्येवं नात:लाध्या सुनीतितः । यथान्यायाऽर्जिता सम्पद् विपाकविरसत्वतः ॥१४५।। - इति ।
अज्ञातदशायां द्रव्यलिङ्गिनि प्रयुज्यमानायाः बन्दनादिक्रियायाः प्रणन्त्राद्यपेक्षया सफलत्वेऽपि तद्धारकस्य न धर्मनिष्पत्तिलक्षणफलावाप्तिः । ज्ञातदशायान्तु तत्सङ्गादेरपि परिहार एव अङ्गारमर्दकशिष्यादिवत् कर्तव्य इति सिद्धं गुणशून्यबाह्यलिङ्गस्याडसारत्वम् । बाह्यलिङ्गचोपलक्षणं भावशून्याया: बाह्यक्रियायाः, तस्याः खद्योतप्रकाशवत् मन्दत्वाद्विनाशित्वाच्च । तदुक्तं ग्रन्थकृतैव योगदृष्टिसमुच्चये -> तात्त्विक: पक्षपातश्च भावशून्या च या क्रिया । अनयोरन्तरं ज्ञेयं भानु-खद्योतयोरिव ।।२२३||<इत्यादि । तादृशं तप:प्रभृतिकमपि गजस्नानकल्पमेव, तदक्तं > जस्स वि अ दप्पणिहिआ होति कसाया तवं चरंतस्स ।। सो बालतवस्सीविव गयण्हाणपरिस्समं कुणइ || <- [ ]। इत्थञ्च धर्मपरीक्षापेक्षया लिङ्गप्रेक्षित्वं, आचारापेक्षया निषिद्धकार्यकारित्वं स्वरूपतश्च विवेकविकलत्वमिति त्रिविधं बाललक्षणमुपदर्शितमेतावतेति निष्कर्षः । विवेकविकलत्वादेवाऽयं पररन्धादिपदनोच्यते । तदक्तं योगवाशिष्ठे -> विवेकान्धो हि जात्यन्धः - मिमक्षप्रकरणे १४/४१] इति ॥१६॥
द्वितीयकारिकायां 'मध्यमबुद्धिर्विचारयति वृत्तमि' षो. १/२/प्र.३] त्युक्तम् । तत्र वृत्तं आश्रित्य = उद्दिश्य मूलकार आह - वृत्तमित्यादि । मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> वृत्तं = चारित्रं खलु; तच्च असदारम्भविनिवृत्तिमत् । कार्य हेतूपचारेण सदनुष्ठानं चारित्रं प्रोक्तम् ॥१/७॥ देशविरतस्याऽप्यसदारम्भनिवृत्तिपरिकलितत्वात् असदारम्भविनिवृत्तिमदित्युक्तम्, निवृत्ती वैशिष्ट्यश्चैकादशप्रतिमाप्रतिपन्नश्रावकाद्यपेक्षयाऽवगन्तव्यमिति न कोऽप्यतिप्रसङ्गः । व्यवहारतो दशाविशेषे कदाचिदसदारम्भे । प्रवृत्तिरपि साधोस्स्यादित्यत 'आश्रवरूपादि'त्युक्तम् । इदश्च निश्चयतो बोध्यम् । ननु हिंसाद्यसदारम्भनिवृत्तेश्चारित्रपदप्रतिपाद्यत्वे तु चारित्रस्याऽऽन्तरपरिणामविशेषात्मकत्वमेव प्राप्तम्, तस्या आत्मपरिणतिविशेषस्वरूपत्वात् । ततश्च सदनुष्ठानस्य चारित्रपदप्रतिજીવોએ કરેલ છે. આનો મતલબ એ છે કે માત્ર બાહ્ય સાધુવેશ અકિંચિત્કર છે. તેની પ્રાપ્તિમાં જ ઈતિકર્તવ્યતા સમાયેલી નથી. છતાં બાહ્ય વેશને જ ધર્મપરીક્ષાની પ્રધાન પારાશીશી માનવાના લીધે તેમ જ નિષિદ્ધ આચરણ કરવાના લીધે જીવ બાલ કહેવાય छ. माशते मार ७१ संबंधी तथ्य पूर्ण थाय छे. [१/६]
પૂર્વે મધ્યમબુદ્ધિ વૃત્તને = વર્તનને વિચારે છે.” એમ જણાવેલ હતું, તેને ઉદ્દેશીને મૂલકારથી જણાવે છે કે – માશાઈ :- વૃત્તનો અર્થ છે ચારિત્ર. તે અસત્ આરંભની નિવૃત્તિવાળું છે. કાર્યમાં કારણનો ઉપચાર કરીને સદનુમાન ચારિત્ર यायेत ७. [१/७]
૧૪ સદનુકાન ઉપચારથી ચારિત્ર છે ! ઢીડાર્ચ :- વૃત્તનો અર્થ છે વિધિ-પ્રતિષેધસ્વરૂપ વર્તન. તે ચારિત્રસ્વરૂપ જ છે. પ્રસ્તુતમાં ચારિત્ર અસદારંભાત્મક આથવથી ४. मुद्रितप्रती 'अमंदारम्भाश्रवरूपात्' इत्यशुद्धः पाठः ।
Jain Education Interational

Page #47

१४ प्रथम-षोडशकम्
88 नयभेदेन चारित्रस्वरूपप्रकाशनम् 88 अहिंसाद्यात्मकम् । सदनुष्ठानं प्रोक्तं कार्ये सदनुष्ठानरूपे हेतोः आन्तरचारित्रपरिणामरूपस्य उपचारेण - अध्यारोपेण ॥१/७|| एतच्च सदनुष्ठानं शुद्धाऽशुद्धतया द्धिभेदमित्याह -→ परिशुद्धमित्यादि ।
कल्याणकन्दली पाद्यत्वप्रसिद्भिः कुतः ? तस्य बाह्यसत्क्रियाविशेषात्मकत्वादित्याशङ्कामपाकर्तुमुपक्रमते - सदनुष्ठानं चारित्रपदवाच्यत्वेन सिद्धान्ते प्रोक्तं, तद्धि कार्ये = चारित्रफले सदनुष्ठानरूपे हेतोः आन्तरचारित्रपरिणामरूपस्य असदारम्भनिवृत्तिप्रणिधानस्य उपचारेण = अध्यारोपेण ज्ञेयम्, तक्रादौ दध्याद्युपचारवत् ।
ननु तत्त्वमीमांसायामुपचारस्याऽकिञ्चित्करत्वम् । न हि गोत्वेनोपचरितः षण्ढः पयसा पात्री प्रपूरयतीति चेत् ? मैवम्, तत्कार्यात्मके तदपचारस्याऽप्यर्थक्रियाकारित्वोपलब्धे: समीचीनत्वात. क्वाध्यमानातितप्ततेलादपि घृतादिद्रवणलक्षणार्थक्रियाय अनलसाध्याया विनाऽप्यनलघृतादिसंयोगमुपलम्भवत् आन्तरपरिणामविशेषरूपचारित्रजन्यात् सदनुष्ठानादपि भावचारित्रसाध्याया निर्जरादिलक्षणार्थक्रियाया उपलब्धेश्चारित्रकार्यस्य सदनुष्ठानस्याऽपि चारित्रत्वोक्तिः सङ्गच्छतेतराम् । निश्चयव्यवहारनयद्वयसम्मतसाधुस्वरूपं वर्णयद्भिर्मूलकारैरप्युक्तं पनाशके -> ते पुण समिया गुत्ता, पियदढधम्मा जिइंदियकसाया। गंभीरा धीमंता पण्णवणिज्जा महासत्ता । उस्सग्गववायाणं वियाणगा सेवगा जहासत्तिं । भावविसुद्धिसमेता, आणारुतिणो य सम्मति || सवत्थ अपडिबद्धा मेत्तादिगुणणिया य णियमेण । सत्ताइसु होति दढं, इय आययमग्गतल्लिच्छा । एवंविहा उ णेया सव्वणयमतेण समयणीतीए । भावेण भाविएहिं, सह चरणगुणट्ठिया साहू || - [पंचा ११/४०-४१-४२-४३] । एतेन -> 'सिद्धे नो चरित्ती नो अचरित्ती' <- [ ] इति व्याख्याप्रज्ञप्तिवचनमपि व्याख्यातम्, तत्र सदनुष्ठानस्वरूपचारित्रनिषेधेऽप्यविरतिपरिणामलक्षणाचारित्रित्यायोगात् । || वस्ततस्त निश्चयेन मोहक्षोभविहीनस्यात्मपरिणामस्यैव चारित्रत्वम् । तदक्तं प्रवचनसारे --> चारित्तं खल धम्मो, धम्मो|| जो सो समो त्ति णिट्टिो । मोहक्खोहविहीणो परिणामो अप्पणो हु समो || <- [१/७] इति । अनुपचरितव्यवहारनयेन असदारम्भविनिवृत्तिपरिणामस्य चारित्रत्वम् । उपचरितव्यवहारनयेन तु सत्प्रवृत्तिरूपं चारित्रममिति विवेकः । व्यवहारनयसम्मतोभयविधचारित्रं तु तत्र तत्र प्रसिद्धमेव । तदक्तं > असुहादो विणिवित्ती, सुहे पवित्ती य जाण चारित्तं । वद-समिदि गुनिरूवं, ववहारनया दु जिणभणियं ।। <- [ ] इति । ततश्च धूमदर्शनादनलानुमितिवत् व्युत्पन्नैः सदनुष्ठानोपलम्भात्तद्रति असदारम्भनिवृत्तिमदात्मपरिणतिविशेषस्वरूपं चारित्रमनुमीयत एव, सदालय-विहार-समित्यादेस्तथैवोपयोगितायाः सिद्धान्तप्रसिद्धेरिति विभावनीयम् ॥१/७॥
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> सुपरिशुद्धात् आन्तरपरिणामत इदं नियमात् परिशुद्धम् । अतोऽन्यस्मादपि [जायमान]
અટકવા સ્વરૂપ નિવૃત્તિથી વિશિષ્ટ અહિંસાદિસ્વરૂપ જાણવું. [શાસ્ત્રમાં] સદનુમાન ચારિત્ર કહેવાય છે, તે કાર્યમાં કારણના ઉપચારથી જાગવું. અર્થાત્ આંતરપરિણામસ્વરૂપ ભાવચારિત્રાત્મક કારણથી ઉત્પન્ન થવાના લીધે સદનુકાનસ્વરૂપ કાર્યમાં આંતરચારિત્રપરિણામસ્વરૂપ કારાગનો આરોપ કરવા દ્વારા સદનુમાન ચારિત્ર કહેવાય છે. [૧/૭]
વિશેષાર્થ :- તાવિક ચારિત્ર આથવવિરતિસ્વરૂપ છે, પાપ નિવૃત્તિસ્વરૂપ છે; કે જે આંતર પરિણામવિશેષાત્મક છે. માટે પાંચેય મહાવ્રત નિવૃત્તિ સ્વરૂપ જ મુખ્યતયા અભિમત છે. અંદર ભાવ ચારિત્ર પ્રગટ થયું હોય તો અવશ્ય તેના જીવનમાં સદાચારસદનુકાન જ હોય, અસત્ આરંભ-સમારંભ વગેરે ના હોય. આનો અર્થ એ થયો કે સદનુમાન એ તાત્વિક ચારિત્રનું કાર્ય છે. આંતરવિશુદ્ધપરિણામસ્વરૂપ ચારિત્ર ચર્મચક્ષુથી દેખી ન શકાય. તેથી વ્યવહારથી ભાવચારિત્રના કાર્યસ્વરૂપ સદનુમાનને પણ ચારિત્ર જ કહેવાય છે. મતલબ કે વસ્તુતઃ સદનુમાન એ ચારિત્ર નથી પરંતુ ચારિત્રનું કાર્ય છે. ચારિત્રનું કાર્ય હોવાના લીધે સદનુકાનમાં ચારિત્રનો ઉપચાર = આરોપ થાય છે. જેમ કે માંગલિક-મંગલદ્રવ્ય તરીકે દહીંની આવશ્યકતા હોય ત્યારે દહીંના કાર્ય લચ્છીને કોઈ દહીં કહે તો ત્યાં જેમ કાર્યરવરૂપ લચ્છીમાં કારણભૂત દહીંનો ઉપચાર થયો-એમ જણાય છે. તેમ સદનુમાનના કારાણીભૂત આરંભનિવૃત્તિરૂપ ચારિત્રનો સદનકાનમાં વ્યવહારથી આરોપ = ઉપચાર થયો જાણવો. શુદ્ધ નિશ્ચય નયથી ચારિત્ર નિજગુણસ્થિરતાસ્વરૂપ છે. શુદ્ધ વ્યવહાર નયથી ચારિત્ર અસઆરંભની નિવૃત્તિવાળું છે. ઉપચરિત વ્યવહાર નથી ચારિત્ર સદનકાનસ્વરૂપ = વિહિત પ્રવૃત્તિસ્વરૂપ છે. આ વિષયવિભાગ ધ્યાનમાં રાખવો. નવપદસ્તવનમાં પણ શ્રીપદ્મવિજયજી મહારાજે આ વાતને જાણાવતાં કહે છે કે “પ્રવૃત્તિને निवृत्तिमेढे, यारित्र सारे ; निगस्थिरता रायते प्रागमो, निश्चय शुभ २...' [1/७]
પ્રસ્તુત સદનુકાન શુદ્ધ અને અશુદ્ધ - આ રીતે બે પ્રકારનું છે. આ વાતને જાગાવતાં મૂલકાર શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી મહારાજ

Jain Education Intemational

Page #48

ॐ यतनायुक्तव्यापारस्य ध्यानाविरोधिता परिशुद्धमिदं नियमादान्तरपरिणामतः सुपरिशुद्धात् । अन्यदतोऽन्यस्मादपि बुधविज्ञेयं त्वचारुतया ॥१/८॥
परिशुद्धं = सर्वथा शुद्धं इदं - सदनुष्ठानं नियमात् आन्तरपरिणामतः = चारित्रमोहक्षयोपशमजन्यात्, सुष्ठ = सम्यक्त्वज्ञानमूलत्वेज परिशुद्धात् । अन्यदिति अपरिशुद्धं. अतः = अस्मात् आन्तरपरिणामात् योऽन्यः कश्चिद्धेतुः । लाम-पूजा-ख्यात्यादिः. 'तत एतदपीतरतुल्यत्वेजैव प्रतीयते. तत्राह-बुधविज्ञेयं तु = तत्त्वविद्धिरेव विज्ञेयं अचारुतया - असुन्दरवेन । त एव हि क्षीरजीरविवेचका जाग्ये इति ॥१/८||
कल्याणकन्दली अन्यत् अचारुतया बुधविज्ञेयं तु ॥१/८॥
इदं = सदनुष्ठानं प्रकृते विहितपश्चाचारस्वरूपं मुख्यतो वा यथोक्तचारित्राचारलक्षणमवगन्तव्यम्, चारित्राधिकारात । सुष्टु इति । यद्यपि ज्ञानस्य प्रकाशव्यापारे विश्राम: सम्यक्त्वस्य च तत्त्वरुचावेव पर्यवसानं तथापि प्रथमं जानाति तत उत्पन्नरुचिः। सम्यक प्रवर्तते निवर्तते वेति नियमात् चारित्रमोहक्षयोपशमजन्यस्याऽऽन्तरपरिणामस्वरूपचारित्रस्य सम्यक्त्व-ज्ञानमूलत्वेन एव सुपरिशुद्धत्वोक्तिः सङ्गच्छते । तदुक्तं मूलकारैरेव उपदेशपदे --> जाणइ उप्पण्णरूई जइ, ता दोसा नियत्तई सम्मं <- [उ.प. ५१२] इति । प्रयोगस्त्वेवं - विप्रतिपन्नं सदनुष्ठानलक्षणं चारित्रं नियमेन सर्वथा शुद्धं, सम्यग्ज्ञानसम्यक्त्वमूलकपरिशुद्धिपरिकलितचारित्रमाहक्षयोपशमजन्यत्वात्, यन्नवं तन्नवमिति व्यतिरकी, यद्वा तदुत्तरचारित्रपरिणामान्तरवदित्यन्वयी । एतेन -> 'चेष्ट द्रव्यक्रिया तुच्छा' इति बचनात्सदनुष्ठानत्वावच्छिन्नस्य परिशुद्धत्वाऽयोगः «- इत्येकान्तो निरस्तः । इत्थमेव -> 'जो किर जयणापुचो वावारो सो न झाणपडिवक्खो । सो चेव होइ झाणं जुगवं मण-बयण-कायाणं ।। <- [अ.प.गा.१६] इति अध्यात्ममतपरीक्षावचनोपपत्तेः ।
लाभ-पूजा-ख्यात्यादिः = स्वर्गादि-मनोज्ञानपानवस्रपात्रशिष्यादिप्राप्तिलक्षणलाभ-सत्कारसन्मानादिप्राप्तिलक्षणपूजा-या:कीर्तिस्वरूपख्यातिप्रभृतिप्राप्तिः ततः = अन्यस्मात् अपि सदनुष्ठानं प्रवर्तते । अपिशब्दो कार्यसामान्ये स्वातन्त्र्येणाऽन्यहेतसमुच्चयार्थमवगन्तव्यः । ततश्च सदनुष्ठानं चारित्रपरिणामान्य-लाभपूजादितोऽपि भवति । लाभ-पूजादिप्राप्तिकामनाजन्यं चारित्राचारात्मकं सदनुष्ठानमपरिशुद्धं भवतीति वाक्यभेद: कार्यः । न तु 'अन्यत् = अपरिशुद्धं अन्यस्मादपि = लाभ-पूजाख्यात्याद्यभिलाषादपि भवती'त्यर्थः कार्य:, अपरिशुद्धस्याऽन्यस्मादेव जन्यत्वेन तत्र चारित्रमोहक्षयोपशमस्याऽनपेक्षणात् । न च बाह्यवेशमात्रानिर्जरावाप्ति:, अन्तरङ्गाऽशुभाध्यवसायेन बन्धजनकेन तदपक्षयात् । तदुक्तं धर्मविन्दी ---> अशुभपरिणाम एव हि प्रधानं बन्धकारणं, तदङ्गतया तु बाह्यमिति <- [७/३०] इति । स्वर्गलाभादिप्रबलकामनायाश्चारित्रमालिन्याऽऽधायकत्वेन यत्यपेक्षयाऽपरिशद्धाशयत्वात्तज्जन्ये चारित्राचारेऽपरिशुद्धत्वोक्तिरत्र भावचारित्रापेक्षयाऽवगन्तव्या । यथासम्भवमेतस्य विषाद्यनष्ठानेन्तर्भावः कर्तव्यः, परिशुद्धस्य च तद्धेत्वनुष्ठानादौ, एकस्याऽप्यनुष्ठानस्य कर्तृभेदेन सामग्रीभेदेन वा भेदात् । तदुक्तं मूलकारेरेव योगबिन्दी -> एकमेव धनष्ठानं कर्तभेदेन भिद्यते सरुजेतरभेदेन भोजनादिगतं यथा । इत्थश्चतद्यत: प्रो विषादिकमनुष्ठानं विचारेऽत्रैव योगिभिः ।। विषं गरोऽननुष्ठानं तद्धेतुरमृतं परम् । <-[यो.बि.१५३/१५४/१५५] इत्यादि
अथापरिशुद्धस्य विषानुष्ठानाद्यन्तर्भावे सदनुष्ठानत्वाऽयोग इति चेत् ? सत्यम्, परमार्थत: सदनुष्ठानत्वासम्भवेऽपि व्यवहारतः सिद्धान्तोक्तविध्यादिपरिकलितत्वात् तीर्थोच्छेदादिपरिहारनिर्वाहकत्वादितो वैतस्य सदनुष्ठानत्वोक्तिरविरुद्धैव । न च परिशुद्धापरिशुद्धयोः सदनुष्ठानयोः बहिस्तुल्यरूपत्वे कैरपरिशुद्धत्वावगमः परिशुद्धव्यावृत्ततया कर्तुं शक्यतेति शनीयम्, यतः एतदपरिशुद्धानुष्ठानं तत्त्वविद्भिरेव विज्ञेयं अचारुतया = असुन्दरत्वप्रकारक-प्रमाविषयीभूतं कर्तुं शक्यते इत्यर्थः कार्यः; न त
( શુદ્ધ અને અદ્ધિ અનુકનને કેવી રીતે જાણવા ? ” માથાર્થ :- સુપરિશુદ્ધ એવા આંતર પરિણામથી જન્ય આ સદનુમાન નિયમ સુપરિશુદ્ધ જાગવું.) આંતરપરિણામથી અન્ય! |એવા હેતુથી જન્ય સદનુમાન અન્ય = અપરિશુદ્ધ હોય છે. તેને પંડિતો જ અસુંદરરૂપે જાણી શકે છે. [૧] ] | ઢીકાર્ય :- ચારિત્રમોહનીય કર્મના ક્ષયોપશમથી જન્મ જે આંતરરિાગામ સમ્યકત્વ અને જ્ઞાનથી સંપાઘ હોવાના લીધે સારી|| રીતે પરિશુદ્ધ બનેલ છે તેનાથી જન્ય સદનમાન નિયમાં સર્વથા શુદ્ધ હોય છે. ચારિત્રમોહનીય ક્ષયોપશમ જન્મ સુપરિશુદ્ધ આંતર પરિણામ સિવાય સ્વિ-શિખ્યાદિના] લાભ, સન્માન-સત્કારસ્વરૂપ પૂજા, પ્રસિદ્ધિ ખ્યિાતિ] વગેરે કોઈક હેતુથી પણ સદનુમાન ઉત્પન્ન થઈ શકે છે, કે જે બહારથી સુપરિશુદ્ધ સદનુકાન જેવું જ દેખાતું હોય. પરંતુ તે અપરિશુદ્ધ હોય છે. તવના જાણનારાઓ જ તેને અસુંદરરૂપે જાણી શકે છે. બાલ કે મધ્યમ માણસનું કોઈ ગજું નહિ, કારણ કે બુધ જીવો જ હંસની જેમ દૂધ અને |१. मुद्रितप्रता तदपि इत्यशुद्धः पाठः, 'तस्मादपी' ति प्रत्यन्तरे ।
Jain Education Intemational

Page #49

१६ प्रथम-षोडशकम्
88 बुधानां हंसकल्पत्वसमर्थनम् 88 यथा बुधैरिदमशुद्धं ज्ञायते तथाऽऽह → गुर्वित्यादि ।
गुरुदोषारम्भितया तेष्वकरणयत्नतो निपुणधीभिः । सन्निन्दादेश्च तथा ज्ञायते एतन्नियोगेन ॥१/९॥ गुरून दोषान् प्रवचनोपघातादीनारब्धं शीलं यस्य स तथा तत्त(द्भावस्त)या यो लघुषु सूक्ष्मेषु दोषेष्तकरणयत्नः |= રિહાર:, માતુ, નિqળવીfમ: = શતમિ : ||
कल्याणकन्दली तादृशं प्रमाविषयीभूतं कर्तुं युज्यत इति, तदन्येषां विशिष्टविवेकशून्यतया तादृशबोधजननेऽसमर्थत्वेन तद्व्यवच्छेदस्याऽप्रसक्ततया एवकारव्यर्थत्वापत्तेः, उत्पन्नस्य तु तादशप्रमात्मकबोधस्यानपलपनीयत्वात् । न च काकतालीयन्यायेन बालादीनां तत्राऽसन्दरत्वप्रकारकप्रमायाः सम्भव इति शङ्कनीयम्, विध्यादिपरिकलितानुष्ठाने यथाकथञ्चिदपि बालादीनामचारुत्वप्रमाया अयोगात्, भवाभिनन्दिनां तत्राऽचारुत्वधीमहामोहनिबन्धनैवेति धर्मपरीक्षकचिन्तायां तद्वहिर्भाव एवेति दिक ॥१/८॥
यथा अम्लद्रव्यस्थानाभिषिक्तविशिष्टतरविवेकशक्तिसमेतचञ्चुस्थानीयविज्ञानशक्तिपरिकलितैः हंसकल्पैः परिशुद्धसमक्षीराऽपरिशुद्धतुल्यनीरप्रतियोगिकभेदग्रहात्मकविवेचनप्रवणैः बुधैः 'इदमशुद्धमिति तदन्याऽपोहेन ज्ञायते तथाह - गुर्वित्यादि । मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> गुरुदोषारम्भितया तेषु अकरणयत्नतः तथा सन्निन्दादेश्च एतत् नियोगेन निपुणधीभिः ज्ञायते॥१/९॥ तया = प्रवचनापभ्राजना-बोधिदुर्लभादिगुरुदोषारम्भितया यः सूक्ष्मेषु समितिभङ्गादिषु दोषेषु परिहारादरः = वर्जनापरिणामोपयोगः, तस्मात् = तमाश्रित्य, 'अपरिशुद्धानुष्ठानं' अवश्यन्तया ज्ञायते इत्यत्राऽप्यन्वीयते । शासनमालिन्यादेः घोरकर्मनिमित्तत्वात् । तदुक्तं मूलकारैरेव अष्टकप्रकरणे -> य: शासनस्य मालिन्येऽनाभोगेनापि वर्तते । स तन्मिथ्यात्वहेतुत्वादन्येषां प्राणिनां ध्रुवम् ।। बध्नात्यपि तदेवालं परं संसारकारणम् । विपाकदारुणं घोरं सर्वानर्थविवर्धनम् ।। [२३/१-२] सम्यग्ज्ञानदर्शनमूलकान्तरचारित्रमोहक्षयोपशमदशायां प्रवचनापभ्राजनादिगुरुतरदोषारम्भस्वभावाऽयोगात् । न चान्तरचारित्रपरिणामसत्त्वेऽपि ज्ञानावरणाद्युदयात्तादृशगुरुतरदोषारम्भित्वमपि स्यादिति शङ्कनीयम्, आन्तरचारित्रपरिणामस्य प्रवचनापभ्राजनादिगुरुतरदोष-परिहार
પાણીનો ભેદ કરી શકે છે, બીજા કોઈ નહિ. [૧, ૮] ' વિશેષાર્થ :- સમ્યગ્દર્શન અને સમ્યફ જ્ઞાન જ્યારે બળવાન બને છે ત્યારે તેના સહકારથી ચારિત્ર મોહનીય કર્મનો ક્ષયોપશમ થાય છે. તે વિશુદ્ધ આંતર પરિણામ સ્વરૂપ હોય છે. તેનાથી જે સદનુમાન ઉત્પન્ન થાય તે નિયમાં સંપૂર્ણતયા શુદ્ધ જ હોય છે. કારણ કે તેમાં અશુદ્ધિ આવવાનું કોઈ કારણ નથી. જેની સામગ્રી વિશુદ્ધ હોય તે કાર્ય પાર સંપૂર્ણ શુદ્ધ જ હોય. અનાજ, ધી, ગોળ વગેરે વિશુદ્ધ હોય તો તેનાથી બનનાર મિષ્ટાન્ન લેશ પણ અશુદ્ધ ભેળ-સેળવાળું ન જ હોઈ શકે. તેમ સમ્યમ્ દર્શનજ્ઞાનમૂલક ચારિત્રપરિણામથી જે સદનુકાન ઉત્પન્ન થાય તેને આંશિક રીતે પણ અશુદ્ધ બનવાને કોઈ જ અવકાશ નથી રહેતો. | પરંતુ સ્વર્ગાદિની પ્રાપ્તિની ઈચ્છાથી કે બાહ્ય સત્કાર-સન્માન મેળવવાના ઉદેશથી અથવા યશ-કીર્તિ-નામનાની કામનાથી અભવ્ય, દૂરભવ્ય, અચરમાવર્તી વગેરે જીવો પાગ નિર્મળ રીતે સંયમચર્યાનું પાલન કરતા હોય છે. અધ્યાત્મદષ્ટિએ સાધુની જે ભૂમિકા હોવી જોઈએ તે અપેક્ષાએ ચારિત્રના મુખ્ય ફળ તરીકે સ્વર્ગાદિની કામના કે માન-સન્માન આદિને મેળવવાની વૃત્તિ એ મલિન આશય કહેવાય. આવા અશુદ્ધ આશયથી પ્રયુકત હોવાના લીધે વસ્તુતઃ તે ચારિત્રાચાર પણ અશુદ્ધ જ હોય છે. પરંતુ બાહ્ય દષ્ટિએ તો તેવા ચારિત્રાચાર-સંયમચર્યા પણ વિશુદ્ધ ચારિત્રાચાર-સંચમચર્યાતુલ્ય ભાસે છે. સાધુજીવનના શુદ્ધ આચાર અને અશુદ્ધ આચારના બાહ્ય દેખાવમાં કોઈ પણ ફરક ઉપલક દૃષ્ટિએ જણાતો ન હોવાથી બાલ જીવ કે મધ્યમ જીવ તે બે વચ્ચેની ભેદરેખાને ઓળખી શકતા નથી. તે ભેદરેખાને જાણવા યોગ્ય સામર્થ્ય તેમની પાસે નથી. પ્રકૃઢ વિકસિત વિવેકદૃષ્ટિ હોવાના લીધે પંડિત જીવો જ તે ભેદરેખાને પારખી શકે. જેમ દૂધ અને પાણી પરસ્પર ભળી ગયા હોય ત્યારે પાણીને છોડી કેવળ દૂધની ઉપલબ્ધિ માટેની હંસ જ સમર્થ હોય છે, કારણ કે તેની ચાંચમાં ખટાશ હોય છે. બીજા પશુ, પક્ષી વગેરે મિથ થયેલા દૂધ અને પાણીને સ્વયં છૂટા પાડી ન શકે. તે જ રીતે શુદ્ધ ચારિત્રાચાર અને અશુદ્ધ ચારિત્રાચાર વચ્ચેની ભેદરેખાને જાણવા માટે કેવળ બુધ-પંડિત જીવો જ જેિનું સ્વરૂપ દ્વિતીય-તૃતીય ગાથામાં આંશિક રીતે જણાવેલ છે] અધિકારી હોય છે, સમર્થ હોય છે, કેમ કે તેમની દૃષ્ટિમાં જ પ્રકૃઢ વિવેકશક્તિ રહેલી હોય છે. X-Ray જેવી વેધક વિવેકદૃટિના પ્રભાવે જ પંડિત જીવો બાહ્યથી સમાન દેખાતા શુદ્ધ ચારિત્રાનુકાન અને અશુદ્ધ ચારિત્રાનુકાનના બાહ્ય સ્વરૂપને ઓળંગી તેના આંતર સ્વરૂપવિશેષને પારખી શકે છે. બાહ્ય ચારિત્રાનુકાનને જ ધર્મનું મુખ્ય માપદંડ માનવાના લીધે તાવિક ધર્મ-ધર્મીનો નિર્ણય કરવામાં થાપ ખાઈ શકાય તેવી શક્યતા રહેલી હોવાથી તેવા ધર્મપરીક્ષકને મધ્યમબુદ્ધિ તરીકે જણાવેલ છે, નહિ કે પંડિત જીવ તરીકે- આ નિષ્કર્ષ છે. [૧/૮]
પંડિત જીવ સદનુકાનને = ચારિત્રાચારને જે રીતે અશુદ્ધ રૂપે જાણી શકે છે તે રીતને બતાવતા મૂલકારથી ફરમાવે છે કે –
માથાર્થ :- મોટા દોષોને આચરવા દ્વારા નાના દોષને ન કરવાના પ્રયત્નથી તથા સજજનોની નિંદા વગેરેથી અપરિશુદ્ધ અનુષ્ઠાન નિયમાં નિપુણબુદ્ધિવાળા વડે જાણી શકાય છે. [૧૯]. ટીપાર્થ :- શાસનહીલના વગેરે મોટા દોષોને આચરવાના સ્વભાવથી નાના સૂક્ષ્મ દોષોને છોડવાની તત્પરતાને આપીને
For Private & Parsanal Use Only Jain Education Intemational
www.janelibrary.org

Page #50

ॐ शासनमालिन्यकारिणो मिथ्यात्ववर्धकत्वम्
तथा रातां = सत्पुरुषाणां साधुश्राद्धादीनां निन्दादेः = गर्हा-प्रद्वेषादेः च ज्ञायते (यत्) एतत् = अपरिशुद्धानुष्ठानं
कल्याणकन्दली
गोचरवीर्यान्तरायक्षयोपशमाविनाभावि तथाविधज्ञानावरणक्षयोपशमनियतसामग्रीकत्वेन तदाऽल्पतरदोषारम्भसम्भवेऽपि गुरुतरदोषात्मकप्रवचनापभ्राजनाद्यारम्भसम्भवाऽयोगात्, हेयोपादेयगोचरयथार्थप्रकाशाऽऽधायक ज्ञानावरणक्षयोपशमनियतसामग्रीकतया सति सम्यग्दर्शने ज्ञेयगोचरभ्रमसम्भवेऽपि हेयोपादेयविपर्यासबोधाऽसम्भववत् । एवञ्च पिण्डविशुद्ध्यादिकृते त्यक्तगुरुकुलवासानां मासक्षपणादिसदनुष्ठानमप्यपरिशुद्धमवसेयम् । तदुक्तं मूलकारैरेव पञ्चाशके जे उ तह विवज्जत्था, सम्मं गुरुलाघवं अयाणंता । सग्गाहा किरियरया, पवयणखिंसावहा खुद्दा || पायं अहिष्णगंठीतमाउ तह दुक्करंपि कुव्वंता । बज्झा व पण ते साहू धंखाहरणेण विष्णेया ॥ <[ पंचा. ११/३७-३८] इति । अत एव सच्चेष्टितापेक्षया बृहदपराधसमन्वितस्य नैव वस्तुतस्तत् सच्चेष्टितम् तदुक्तं मूलकारैः योगविन्दौ -> सच्चेष्टितमपि स्तोकं गुरुदोषवतो न तत् । भौतहन्तुर्यथाऽन्यत्र पादस्पर्शनिषेधनम् || १४८|| तदुक्तं टीकाकृताऽपि देशनाद्वात्रिंशिकायां गुरुदोषकृतां वृत्तमपि त्याज्यं लघुत्यजाम् । जाडूयत्यागाय पतनं ज्वलति
जलने यथा - ||२ / ८||
->
अपरिशुद्धत्वप्रकारकज्ञानकृते द्वितीयलिङ्गमाह साधु - श्राद्धादीनां निन्दादेरिति । परनिन्दाया घोरकर्मार्जकत्वात् । तदुक्तं पुष्पमालायां परदोसं जंपतो न लहइ अत्थं जसं न पावइ । सुअणं पि कुणइ सत्तुं बंधइ कम्मं महाघोरं ||४६१ || - इति । न सतो न गुरून् परिवदेत् <- [८/२३] इति चरकसंहितावचनमप्यत्रानुसन्धेयम् । अन्यत्रापि -> एषां संयमिनां निन्दा मदान्धा ये वितन्वते । खनयः खलु दुःखानां ते भवन्ति भवे भवे ।। - [ ] इत्युक्तम् । कूरगडुकप्रद्वेषिमासोप| वासिक्षपकवदति स्वयमूहनीयमुदाहरणम् । स्वयं मासक्षपणादिविकृष्टतपः कारित्वेऽपि साधुप्रभृतिगर्हादिकारित्वेनाऽपरिशुद्धानुष्ठानत्वनिश्चय इत्यर्थः, यतिगुणसम्पन्नस्य नियमेन यथावस्थितगुणरुचिस्वभावतया यतिप्रभृतिनिन्दकत्वाऽयोगात् । साधुनिन्दाया मन्दधर्मिताकार्यत्वात् । तदुक्तं निशीथभाष्ये धीरपुरिसपरिहाणी नाऊणं मंदधम्मिया केई । हीलंति विहरमाणं संविग्गजणं अबुद्धीतो ॥५४२३॥ <- • इति । निन्दामूलकात् साधुद्वेषाच्च संसारवृद्धिरेव । यथोक्तं निशीथभाष्य एव संतगुणणासणा खलु परिवाओ य होति अलियं च । धम्मे य अबहुमाणो साहुपदोसे य संसारो || ५४२९ || - इति । निशीथचूर्णी अपि चरणकरणस्स संजताण वा निंदा परोवघायं करेइ स एवंवादी गुणुत्तरं वा चारित्रं मोक्षसुहं वा हणति ण लब्भइत्ति, जेण सो दीहसंसारित्तणं णिव्यत्तेति <- [ नि.मा. ५४३९ भाग. ४ पृ. ७१] इत्युक्तम् । साधुनिन्दायां गुणरागित्वलक्षणचारित्रलिङ्गभङ्गात्, तदुक्तं योगबिन्दी -> लिङ्गं मार्गानुसार्येष श्राद्ध: प्रज्ञापनाप्रियः । गुणरागी महासत्त्वः, सच्छक्त्यारम्भसङ्गतः ॥ <- [यो.बि.३५३] इति पञ्चाशकादी [२/८] साधुनिन्दादे: लोकविरुद्धत्वेनोक्तत्वाच्चारित्राधिकारित्वमपि विनश्यति । साधुनिन्दयाऽनन्तसंसारित्वं प्रदर्शितं आचारावृत्ती [१/१/१३-निर्यु. १०० पृष्ठ-३१] ।
वस्तुतस्तस्य सम्यग्दर्शनादेरपि भ्रष्टत्वमवसेयम्, उपबृंहण-स्थिरीकरण-वात्सल्यादिलिङ्गक सम्यक्त्वे सति साम्प्रदायिकव्यामोहादितोऽपि निःशङ्कं विशिष्टगुणसम्पन्नोद्देश्यकगद्यसम्भवात् । न हि लब्धाऽमृतास्वादस्य विषोद्गारः सम्भवति । तदुक्तं श्रीहेम | चन्द्रसूरिभिः सुविधिनाथचरित्रे -> वीतरागे श्रुते सङ्घगुणेषु च । अवर्णवादिता तीव्रमिथ्यात्वपरिणामता ॥ - इति । एतेन विधिविशुद्धदेशनादायकस्य प्रवचनापभ्राजना- साधुनिन्दादिपरायणत्वे संविग्नपाक्षिकत्वमपि निरस्तम्, यतनावरणकर्मोदयादिना विधिविशुद्धसंयमाचारपरिपालनेऽसमर्थत्वेऽपि संविग्नपाक्षिकस्योपेत्य प्रवचनोड्डाहसाधुनिन्दादिगुरुतरदोषाऽऽरम्भकत्वाऽयोगात्, अन्यथा
=
१७
-
તેમ જ સાધુ, શ્રાવક વગેરે સજ્જનોની નિંદા, ગહ, પ્રકૃષ્ટ દ્વેષ આદિ દ્વારા ‘આ અપરિશુદ્ધ અનુષ્ઠાન છે' એવું કુશળ બુદ્ધિવાળા [= પ્રકૃષ્ટ વિવેકબુદ્ધિવાળા] નિયમા જાણી શકે છે, કારણ કે શાસનઅપભ્રાજના વગેરે મોટા દોષમાં પ્રવૃત્તિ એ અપરિશુદ્ધિનું आंतर मलिनतानुं छे. [1/2 ]
વર્તમાન કાળના અશુદ્ધ અનુષ્ઠાનને જાણી લૉ
વિશેષાર્થ :- લાભ-નુકશાનની વિચારકતા એ આંતર વિશુદ્ધિનું - ભાવચારિત્રનું કાર્ય છે. માટે જેની પાસે ભાવસંયમની પિરાતિ હોય તે વ્યક્તિ ક્યારેય પણ ઘણા નુકશાનના ભોગે થોડો લાભ મેળવવા હરગીજ તૈયાર ન થાય. જેમ કે નિર્દોષ જમીનમાં કાપનું પાણી પરઠવવાના આચારનું = પારિકાપનિકા સમિતિનું પાલન એવી રીતે જાહેરમાં લોકોની સતત અવર-જવરવાળી જગ્યામાં કે જિનધર્મદ્વેષીના આંગણા વગેરેમાં કરે કે જેથી એ આચારને ોનારા લોકો બોધિદુર્લભ બને, જિનશાસનની-સાધુની નિંદા કરેતો તેના દ્વારા જાણી શકાય કે એ સંયમાચાર નિયમા અપરિશુદ્ધ અનુષ્ઠાનસ્વરૂપ છે. શાસનહિલના થાય તેવી પ્રવૃત્તિ કરવી તે અશુદ્ધ આત્મપરિણતિનું જ કાર્ય છે. આંતર અપરિશુદ્ધ પરિણામ દ્વારા જન્ય હોવાથી બાહ્ય રીતે શુદ્ધ સંયમાચાર તરીકે જણાવા

Page #51

१८ प्रथम-षोडशकम्
88 साधुनिन्दायां संविग्नपाक्षिकत्वप्रच्यवः नियोगेन = अवश्यन्तया, गुरुदोषारम्भादेरपरिशुद्धिकार्यत्वात् ॥१/|| आगमतत्त्वमाश्रित्याह → आगमे त्यादि ।
ને ત્યા સ્ત્રી संविग्नपाक्षिकत्वप्रन्यवप्रसगात् प्रवचनोपघातादे: मिथ्यात्वकार्यत्वेन वक्ष्यमाणत्वात् [३/१५] सुसाधुनिन्दादे-स्त्वत्यन्तमसम्भवात्, तदुक्तं उपदेशमालायामपि -> सुद्धं सुसाहुधम्मं कहेइ, निंदइ य निययमायारे । सुतवस्सियाण पुरओ होइ य सञ्चोमरायणीओ १॥५१५।। प्रवचनोड्डाहादिगुरुदोषविरहात् यथावस्थितसिद्धान्तपरिज्ञानाच तस्य भावव्यवहारित्वमप्युपपद्यते । तदुक्तं गुरुतत्त्वविनिश्चये
– માં વેવાઈ રૂત્તો સંવિકિરવો વિ . નડ્ડાં સો મન્સલ્ય વીરત્યે નિ ય || <- 1િ.4.૨/ इति । न चैवं साधुखिंसापरिहारे नोदना-प्रतिनोदनादेरप्यनापत्तिरिति शङ्कनीयम्, नोदनादेस्स्थिरीकरणविशेषरूपत्वेन सम्यक्त्वाडपरिपन्थित्वात्, अनधिकारिणो नोदनादेरप्यनारम्भकत्वौचित्यात् । एतेन --> कायिक्यादी प्रवचनोड्डाहकारिण: पञ्चमसमितिसाधकतया साध्यादेश्च सद्भूतदोषाविष्कर्तुर्द्वितीयमहाव्रतपालकतया परिशुद्धानुष्ठानत्वमिति - निरस्तम्, प्रवचनविराधनादे: गुरुदोपारम्भादेः अपरिशुद्धिकार्यत्वात् = आन्तरमलिनपरिणामजन्यत्वात् वस्तुगत्या अपरिशुद्धानुष्ठानत्वानतिक्रमात्, आन्तरपरिशुद्भचारित्रपरिणामजन्यस्य चारित्राचारस्य परिशुद्धत्ववत् अपरिशुद्धिजन्यस्याऽपरिशुद्धत्वौचित्यादिति तात्पर्यम् ।
वस्तुतस्तु सन्निन्दादेः सकाशात् स्वदोषस्यैव प्रकाशनम् । तदक्तं चाणक्यसूत्रे ---> य: संसदि परदोषं शंसति स स्वदोषं प्रख्यापयति <- [१४७] इति । अन्यत्रापि -> परस्यापि भवेन्निन्दा नानानर्थपथाकरी । किं पुन: त्यक्तसङ्गानां मुक्तिमार्गे कगामिनाम् || <- [] इत्युक्तम् । इत्थञ्च धर्मपरीक्षापेक्षया सदनुष्ठानगतस्थूलसूक्ष्म-यतनाविध्यादिविचारकत्वं आचारापेक्षया मध्यमाचारवत्त्वं स्वरूपापेक्षया च मध्यमविवेकोपेतत्वमिति त्रिविधं मध्यमबुद्धिलक्षणमुपदर्शितमेतावतेति निष्कर्षः ॥१/१॥
પૂર્વે ‘ઉITમતનં : Tીતે સર્વત્નન' [૧/૨ ૪.૩ી તં તત્ર ગામતન્યમાચિાદ- ‘મા’ત્યાર
છતાં તે અનુમાન મલિન જ જાણવું. તે જ રીતે ગુરુ આજ્ઞા માને નહિ અને બીજી બાજુ ગોચરી-પાણીની ખૂબ નિર્દોષ ગષાગા કરે. મોટી તપશ્ચર્યા કરી લોકોને વશ કરી પૈસા કઢાવે. એક બાજુ ગુરુની ખૂબ સેવા કરે અને બીજી બાજુ ગુરુની લઘુતા થાય એવાં કામ કરે. એક તરફ ગુરુનો ખૂબ અવિનય-આશાતના કરે અને પછી ગુરુના પગ દાબવા બેસે. ખરેખર ‘ખાળે ડૂચા) અને દરવાજા મોકળા' એવી આ દશા અશુદ્ધ અનુમાનની ઘોષણા કરે છે. જેમ કુલટા સ્ત્રી પોતાનો વ્યભિચાર-દુરાચાર ઢાંકવા|| પતિની બહારથી ખૂબ સેવા કરે-તેવું અહીં સમજવું. આ જ રીતે શ્રાવકવર્ગમાં પાગ એક બાજ હોટલમાં દારૂ-ઢીંચીને, માંસઈંડા ખાઈને આવે અને ઘરમાં તિથિના દિવસે શ્રાવિકાએ ભૂલથી લીલું શાક રાંધ્યું હોય તો તેનો ઉધડો લઈ લે. એક બાજુ ઘરવાળી સાથે મોટેથી ઝઘડો કરે અને પછી સામાયિક લઈને ધાર્મિક તરીકે પોતાની છાપ ઉપવે. બજારમાં ભારોભાર અનીતિ કરે, બેહદ વ્યાજ લઈને લોહીનો પૈસો ભેગો કરી અનેકના શાપ-નિસાસા લે અને એકાદ કીડી મરી જાય તેની ખોટે ખોટી|| મોટી બૂમાબૂમ કરી મૂકે. એક બાજ એબોર્શન-ગર્ભપાત કરાવે અને બીજી બાજુ જાહેરમાં ‘એબિંદિયા બેઈદિયા...’ મોટેથી બોલે અથવા વર્ષીતપ કરી ધમ તરીકે પોતાની હવા ઊભી રાખે. ખાનગીમાં વેશ્યાગમન, પરસ્ત્રીગમન કરે અને પર્યુષાગમાં અઠ્ઠાઈ કરીને ધર્મા તરીકેની વાહ-વાહ લઈ લે. આ બધું શ્રાવક જીવનની અપેક્ષાએ અશુદ્ધ અનુમાન કહેવાય.
જે સાચો સાધુ નિંદા ન કરે કઈ જેને પાસે આંતર ચારિત્રપરિણામ હોય તેને વિશિષ્ટ આત્મગુણોનો આસ્વાદ થયેલો હોવાના કારણે તે કદાપિ સાધુ, શ્રાવક આદિની નિંદા, ગોં, કેપ વગેરે કરી ન શકે. અમૃતના ઘૂંટડા પીનારને ઝેરના ઓડકાર ક્યારેય પણ ન આવે. તેથી વિના સંકોચે જાહેરમાં સાધુ-થાક વગેરેની નિંદા વગેરે કરનારના બહારથી ઉગ્ર દેખાતા ચારિત્રાચાર અપરિશુદ્ધ અનુમાન જ જાણવા. શાસન હિલના, સાધુનિંદા વગેરે કાર્યનું કારણ તો આંતરિક મલિન પરિણતિ જ છે. મલિનતર આશયથી જન્ય હોવાના લીધે, બહારથી શુદ્ધ જાગતી એવી પણ સંયમચર્યા એકાંતે અપરિદ્ધિ-મલિન છે. એવું કહેવાની પાછળ આશય એ રહેલો છે કે પોતાના સંયમાચારને પરિશુદ્ધ બનાવવા હોય તો ક્યારેય પણ સાંપ્રદાયિકવ્યામોહ, કાનભંભેરણી વગેરેના લીધે શાસનાપાજના, સાધુનિંદા વગેરે ઝેરી પ્રદૂષણોનો આશરો ભૂલેચૂકે પાગ ન લેવાઈ જાય તે માટે પ્રત્યેક ભવભીર સંયમીએ કાળજી રાખવી, બાકી અધ્યાત્મજગતમાં દેવાળિયા બનવું પડે. તેમ જ પ્રસ્તુત ગાથાથી બીજી વાત એ સૂચિત થાય છે કે જેઓ શાસન હિલના, સાધુનિંદા વગેરે તેનબી પ્રવૃત્તિમાં ગળાડૂબ બનેલા છે તેમના બાહ્ય સંયમાચારોને વિધિ, યતના વગેરેથી યુકત દેખવા માત્રથી કે તેમની દેશનામાં શાસ્ત્રીયતા વગેરે જાણવા માત્રથી તેને શુદ્ધ સંયમી માની લેવાની ગંભીર ભૂલ કદાપિ ન કરવી, બે પંડિનકક્ષા મેળવવી હોય તો. અંગારમર્દક|| આચાર્ય, વિનયરન્ન વગેરે દષ્ટાંતોને વિચારવાથી પ્રસ્તૃત હકીકત સમજી શકાય તેવી છે. વર્તમાનકાલમાં પ્રસ્તુત ગાથાના તાત્પર્યાર્થીની વ્યાપક અને વિશદ જાણકારી ઘાણી આવશ્યક જણાય છે [૧૯]. ( દ્વિતીય શ્લોકમાં ‘પંડિત ધર્મપરીક્ષક આગમ તત્વને સર્વ પ્રયત્નથી તપાસે છે' આવું જણાવેલ, તેમાં આગમતત્ત્વને ઉદ્દેશીને|
Jain Education Intemational

Page #52

दृष्टेष्टबाधितस्य सदागमत्वाऽसम्भव: 8
आगमतत्त्वं ज्ञेयं तद्दृष्टेष्टाऽविरुद्धवाक्यतया । उत्सर्गादिसमन्वितमलमैदम्पर्यशुद्धच ॥१/१०॥
आगमतत्त्वं तत् = प्रसिद्धं ज्ञेयं भवति, दृष्टं प्रत्यक्षानुमाने, इष्टं = 'स्वाभ्युपगत आगमः ताभ्यां अविरुद्धं अबाधितार्थं वाक्यं यस्य तत्तथा (तद्भावः) तया, उत्सर्गापवादाभ्यां समन्वितं न तु तदेकान्त-वाददुष्टं अलं
=
कल्याणकन्दली
मूलग्रन्धे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> आगमतत्त्वं तत् ज्ञेयं [ यत्] दृष्टेष्टाविरुद्धवाक्यतया उत्सर्गादिसमन्वितं अलं ऐदम्पर्यशुद्धञ्च ||१ / १० || आगमतत्त्वं = आगमतत्त्वपदप्रतिपाद्यं तत् = प्रसिद्धं, पूर्वमनिरूपितार्थत्वात्तत्पदस्याऽत्र प्रसिद्धार्थपरत्वम्, ज्ञेयं भवतीति, यत्रान्यत्क्रियापदं न श्रूयते तत्रास्तिर्भवन्तिपरः प्रयुज्यते' इति न्यायात् ' भवति' पदलाभः । एवमन्यत्राऽप्यग्रे | स्वयमूनीयम् । तया = प्रत्यक्षानुमान - स्वेष्टागमाबाधितार्थकसकलवाक्यतया । एतावता एकान्तेनैकात्मवादप्रतिपादकागमस्य प्रत्यक्षवाधितत्वात्, कूटस्थनित्यत्वादेरात्मनि प्रदर्शकस्यागमस्याऽनुमानबाधितत्वात् ' मा हिंस्यात्' इत्युपदिश्य हिंसाप्रचुरय||ज्ञादिविधायकस्यागमस्यैष्टबाधितत्वात् सदागमबाह्यत्वं <- प्रदर्शितम् । तदुक्तं योगविन्दी - वचनादस्य संसिद्भिरेतदप्येवमेव हि । दृष्टेष्टबाधितं तस्मादेतन्मृग्यं हितैषिणा ||२३|| दृष्टबाधैव यत्रास्ति ततोऽदृष्टप्रवर्त्तनम् । असच्छ्रद्धाभिभूतानां केवलं ध्यान्ध्यसूचकम् ||२४|| प्रत्यक्षेणाऽनुमानेन यदुक्तोऽर्थी न बाध्यते । दृष्टोऽदृष्टेऽपि युक्ता स्यात् प्रवृत्तिस्तत एव तु ||२५|| अतोऽन्यथाप्रवृत्तौ तु स्यात् साधुत्वाद्यनिश्चितम् । वस्तुतत्त्वस्य हन्तेवं सर्वमेवाऽसमञ्जसम् ||२६|| तद्दृष्टाद्यनुसारेण वस्तुतत्त्वव्यपे - क्षया । तथा तथोक्तिभेदेऽपि साध्वी तत्त्वव्यवस्थितिः ||२७|| <- इत्यादि । लोकतत्त्वनिर्णयेऽपि यचिन्त्यमानं न ददाति युक्तिं प्रत्यक्षतो नाप्यनुमानतश्च । तद् बुद्धिमान् को न भजेत लोके, गोशृङ्गतः क्षीरसमुद्भवो न ||१६|| आगमेन च युक्त्या च योऽर्थः समभिगम्यते । परीक्ष्य हेमवद् ग्राय: पक्षपाताग्रहेण किम् || १८ || <- इत्युक्तम् । योगवाशिष्टेऽपीदमेवाभिप्रेत्य --> अपि पौरुषमादेयं शास्त्रं चेदयुक्तिबोधकम् । अन्यत्त्वार्षमपि त्याज्यं भाव्यं न्यायैकसेविना ॥ - [ ] इत्युक्तम् । न चागमतत्त्वनिरूपणे आगमप्रवेशादात्माश्रयत्वमिति शङ्कनीयम्, प्रस्तुतायां धर्मपरीक्षायां यथा बुध आगमतत्त्वं परीक्षते तत्प्रदर्शनपरत्वादेतदागमतत्त्वनिरूपणस्याऽत्माश्रयानवकाशात् । न हि बुधः परकीयाऽऽगमतत्त्वं स्वाभिमताऽगमपराङ्मुखतया परीक्षते । युक्तञ्चतत् । इत्थमेव तत्त्वप्राप्तिसम्भवात् । तदुक्तं पतञ्जलिनाऽपि आगमेनानुमानेन योगाभ्यासरसेन च । त्रिधा प्रकल्पयन् प्रज्ञां लभते तत्त्वमुत्तमम् ॥ [] सूक्ष्मेक्षिकया धर्माऽपरीक्षणे तु धर्मबुद्धयैव धर्मविधातापातात्, यथोक्तं अष्टकप्रकरणे--> सूक्ष्मबुद्धया सदा ज्ञेयो धर्मो धर्माधिभिर्नरैः । अन्यथा धर्मबुद्धयैव तद्विघात: प्रसज्यते || [२१ / १] <- इति । उत्सर्गापवादाभ्यां = नियतविधिनिषेध-कारणिकविधिनिषेधलक्षणाभ्यां समन्वितं न तु तदेकान्तवाददुष्टं सार्वलौकिक-सार्वदिक||सार्वत्रिकानपोद्य-नियतैकस्वरूप-विधिनिषेधप्रतिपादक - वाक्यवृन्दगुम्फिततया सर्वथाऽनवस्थिताऽनियतविधिनिषेधपरकवचनविन्यासकलिततया वा मुक्त्यप्रापकत्व-भवकानननायकत्वादिदोषपङ्किलम् । अत एव महाभारतेऽपि अधर्मरूप धर्मो हि कश्चिदस्ति नराधिप ! धर्मश्वाधर्मरूपोऽपि तच्च ज्ञेयं विपश्चिता || <- [ शांतिपर्व - ३३ / ३२ ] इति वदता वेदव्यासेन धर्मस्योत्सर्गापवादाभ्यां बुधगम्यत्वमावेदितम् । आचाराङ्गवृत्ती अपि उत्सर्गोऽप्यगुणायापवादोऽपि गुणाय कालज्ञस्य साधोः <- [७/४/२१२]

-->
१९
=
મૂલકારથી જણાવે છે કે –
ગાથાર્થ ઃ- આગમતત્ત્વ તેને જાણવું કે [જે] દૃષ્ટ-ઈથી અવિરુદ્ધ વાક્યવાળું હોવા સાથે ઉત્સર્ગાદિથી યુક્ત હોય અને અત્યંત ઐદપર્યશુદ્ધ तात्पर्यपरिशुद्ध होय. [ 1 / 10]

આગમતત્ત્વને ઑળખો
टीडार्थ :- 'तत्' शब्द पूर्व प्रान्त अर्थनो पाया होय छे. ज्यां पूर्वे 'यत्' पार्थनिश्याग न आयु होय त्यारे 'तत्' पहनो અર્થ પ્રસિદ્ધ જાણવો. અર્થાત્ ગ્રંથમાં પૂર્વે જેનું નિરૂપણ કરવામાં આવેલ ન હોય તે પદાર્થ જે પ્રસિદ્ધ હોય તો તેને બતાવવા माटे 'तत्' पहनो प्रयोग वर्ध शो छे. आ व्यवस्थाने अनुसरीने टीममां न्यायविशार६श्रीओ 'तत् = प्रसिद्धं' जेवी व्याप्या रेल છે. મતલબ કે આગમ તત્ત્વ પ્રસિદ્ધ જાણવું. આગમ તત્ત્વની શુદ્ધિ કઈ રીતે જાણવી ? તે ગાથાના શેષ ત્રણ પાદ દ્વારા બતાવવામાં આવેલ છે. તે આ રીતે - જે શાસ્ત્રનું વાક્ય દૃષ્ટ અને ઈષ્ટથી બાધિત અર્થનું પ્રતિપાદક ન હોય. દૃષ્ટશબ્દનો અર્થ છે પ્રત્યક્ષ અને અનુમાન પ્રમાણ તથા ઈષ્ટપદનો અર્થ છે પોતે સ્વીકારેલ આગમ = સિદ્ધાંતશાસ્ત્ર. મતલબ કે વિવક્ષિત આગમના એક પણ વાક્યનો અર્થ પ્રત્યક્ષ, અનુમાન અને સ્વસ્વીકૃત શાસ્ત્રથી વિરુદ્ધ ન હોવો જોઈએ. [આથી ‘જગતમાં આત્મા એક જ છે' આવું પ્રતિપાદન १. ह. प्रती स्वाभ्युपगगत इति पाठ: । २, ह. प्रती 'तत्तया तथा' इति पाठः ।

Page #53

२. प्रथम-पाड्शकम्
208 कष-छेद-तापपरीक्षाप्रतिपादनम् ?
= अत्यर्थ ऐदम्पर्येण = भावार्थेन शुद्धथ, ज तु श्रुतमात्रेणाऽऽविच्छिन्नाकाक्षम् ॥१/१०॥
तदेवमागमतत्त्वमुपन्यस्यति -> 'आत्माऽस्ती'त्यादि । आत्माऽस्ति स परिणामी बद्धः सत्कर्मणा विचित्रेण । मुक्तश्च तद्वियोगाद्धिंसाऽहिंसादि तद्धेतुः ॥१/११॥
कल्याणकन्दली इत्युक्तम् । उपलक्षणात् निश्चय-व्यवहारादिसमन्वितमित्यपि ज्ञेयम् [द्वा.द्वा.२/९] । न तु आपातरमणीयातिस्थूलाऽसाराऽतिप्रसिद्धार्थकतया श्रुतमात्रेण = केवलश्रवणेन आविच्छिन्नाऽऽकाक्षं = समन्तात् व्युपरतजिज्ञासम् । कष-छेद-तापपरीक्षात्रितयपरिशुद्धमागमतत्त्वमवगन्तव्यमिति तात्पर्यम् । श्रुतसुवर्णशोधककषादिस्वरूपश्च मूलकारैः पञ्चवस्तुके -> पाणवहाईआणं पावट्ठाणाण जो उ पडिसेहो झाणज्झयणाईणं, जो अ विही एस धम्मकसो ।। बज्झाणुट्ठाणेणं जेण न बाहिजई तयं नियमा। संभवइ अ परिशुद्धं, सो उण धम्मम्मि छेउत्ति || जीवाइभाववाओ, बंधाइपसाहगो इहं तावो । एएहिँ सुपरिसुद्धो, धम्मो धम्मत्तणमुवेइ || एएहिं जो न सुद्धो अन्नयरंमि उण सह निब्बडिओ। सो तारिसओ धम्मो, नियमेण फले विसंवयइ ॥ <- [१०२१-२२-२३-२४] इति प्रोक्तम् । सङ्खपतः तत्स्वरूपञ्च धर्मबिन्दौ मूलकारैः -> विधिनिषेधौ कषः । तत्सम्भवपालनाचेष्टोक्तिश्छेदः । उभयनिबन्धनभाववादस्ताप: -धि.बि. २/३५-३६-३७] इत्येवं गदितम् । सोपयोगितया सोदाहरणमन्वयव्यतिरेकाभ्यां कषादिपरीक्षा पञ्चवस्तुकानुसारेणाऽत्र दर्यते । तदक्तं -> सुहमो असेसविसओ, सावज्जे जत्थ अत्थि पडिसेहो । रागाइविअडणसहं झाणाइ अ एस कससुद्धो ।। जह मण-वय-काएहिं परस्स पीडा दढं न कायव्वा । झाएअव्वं च सया रायाइविवक्खजालं तु || धूलो ण सब्वविसओ, सावज्जे जत्थ होइ पडिसेहो । रागाइविअडणसहं न य झाणाईवि तयसुद्धो। जह पंचहिँ बहुएहि व, एगा हिंसा मुसं विसंवाए । इच्चाओ झाणम्मि अ, झाएअव्वं अगाराई ।। <- [पं.व.१०६८-६९७०-७१] छेदमधिकृत्याह -> सइ अपमत्तयाए संजमजोएसु विविहभेएसु । जा धम्मिअस्स वित्ती, एअं बज्झं अणुट्ठाणं ।। पण न बाहिज्जइ, संभवइ अ तं दगंपि निअमेण । एअवयणेण सुद्धो, जो सो छण्णं सुद्धोत्ति ।। जह पंचसु समिईसुं. तीसु अ गुत्तीसु अप्पमत्तेण । सव्वं चिअ कायव्वं जइणा सइ काइगाईवि ।। जे खलु पमायजणया, वसहाई ते वि वज्जणिज्जाउ। महअरवित्ती अ तहा, पालेअब्बो अ अप्पाणो | जत्थ उ पमत्तयाए. संजमजोगेस विविहभेएस । नो । अणणुट्ठाणं तयं होइ ।। एएणं बाहिज्जइ, संभवइ अ तद्गं न णिअमेण । एअवयणोववेओ, जो सो छेएण नो सुद्धो । जह देवाणं संगीअगाइकज्जम्मि उज्जमो जइणो । कंदप्पाईकरणं, असम्भवयणाभिहाणं च ।। तह अन्नधम्मिआणं उच्छेओ भोअणं गिहेगडण्णं । असिधाराइ अ एअं. पावं बझं अगट्टाणं ।। - [पं.व.१०७२/७३/७४/७५ ७९] तापविधिमाह --> जीवाइभाववाओ, जो दिखेट्ठाहिं णो खलु विरुद्धो। बंधाइसाहगो तह, एत्य इमो होइ तावोत्ति ॥ एण्ण जो विसुद्धो, सो खलु तावेण होइ सुद्धो त्ति । एएण वा असुद्धो, सेसेहि वि तारिसो वेओ ।। संतासंत जीवे, णिच्चाणिञ्चायणेगधम्मे अ । जह सुहबंधाईआ, जुज्जति न अण्णहा निअमा ।। संतस्स सरूवेणं, पररूवेणं तहा असंतस्स । हंदि विसिट्ठत्तणओ, होति विसिट्टा सुहाइया । इहरा सत्तामित्ताइभावओ कह विसिट्टया एसिं । तयभावम्मि तयत्थे हंत पयत्तो महामोहो || - [१०८०/८१/८२/८३/८४] इत्यादि ॥१/१०॥
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> आत्मा अस्ति, स परिणामी, विचित्रेण सत्कर्मणा बद्धः, तद्वियोगाच मुक्तः, हिंसा:કરનાર આગમ પ્રત્યક્ષવિરુદ્ધ છે. “આત્મા એકાંતે નિત્ય છે' એમ જણાવનાર આગમ અનુમાનવિરુદ્ધ છે. પોતાના જ એક શાસ્ત્રમાં ‘હિંસા ન કરવી’ આમ જણાવી હિંસાપ્રચૂર યજ્ઞનું વિધાન કરનાર આગમ ઇટવિરુદ્ધ છે. તેમ જાણવું. તે ઉપરાંત આગમતત્ત્વ ઉત્સર્ગ અને અપવાદથી યુકત હોવું જોઈએ. એકાંતવાદથી = માત્ર ઉત્સર્ગ વચનોથી દુષ્ટ ન હોવું જોઈએ. અને તેના ભાવાર્થો અત્યંત શુદ્ર = એકાંત હિતકાર હોવા જોઈએ. સાંભળવા માત્રથી આગમવચનના પદાર્થમાં થોતાની જિજ્ઞાસાનું સંપૂર્ણ રીતે શમન થઈ જાય; શ્રોતાને ઉહાપોહ-મીમાંસા કરવાની કોઈ તક જ ન મળે તેવા સામાન્ય પરચૂરણ ચીલાચાલુ પદાર્થનું પ્રતિપાદક ન હોવું જોઈએ. મતલબ કે ગંભીર અને શુદ્ધ એવા પદાર્થનું નિરૂપાણ જે ગ્રંથમાં હોય તેને જ આગમ તત્વ કહી શકાય. જેમાં માત્ર શબ્દના મોટા આડંબર હોય એવા અર્થહીન વિસ્તૃત વાક્યોથી મહાકાયશરીરવાળા બનેલ હોવાના લીધે કોઈ ગ્રંથ આગમતત્ત્વ બની શકતો નથી. શબ્દોની સંગ્રહણી અને વિચારોની કબજીયાતવાળા વાક્યોથી સમૃદ્ધ શાસ્ત્રને આગમતત્વ માની ન શકાય. [૧૧૦]
પ્રસ્તુત ગાથાના ટીકાર્યને બતાવવામાં વિશેષાર્થની વિચારણા આવશ્યક હોવાથી ત્યાં જ સંક્ષિપ્ત વિશેષાર્થ આવી ગયો છે. માટે સ્વતંત્રરૂપે આ ગાથાની ટીકાનો વિશેષાર્થ બતાવવામાં આવતો નથી. આ રીતે આગળ પણ અનેક સ્થળે સમજી લેવું.
આ રીતે આગમ તત્ત્વનું લક્ષણ બતાવ્યા પછી આગમ તત્ત્વના સ્વરૂપને બતાવતાં મૂલકારથી જણાવે છે કે –
ગાચાર્ય :- આત્મા છે. તે પરિણામી છે. વિચિત્ર એવા વાસ્તવિક = પૌગલિક કર્મથી તે બંધાયેલ છે અને તેના [કર્મના |વિયોગથી તે મુક્ત થાય છે. હિંસા અને અહિંસા વગેરે [ક્રમશ:] બંધ અને મોક્ષના હેતુ છે. [૧/૧૧]

Jain Education Intemational

Page #54

ॐ परिणामस्वरूपप्रकाशनम् ॐ आत्मा = जीव: सोऽस्ति, एतेन चार्वाकमतनिरास: । स परिणामी = परिणामसहितः, ज तु कूटस्थनित्यः, एतेन साख्यादिमतनिरास: । तथा बद्धः सता = वस्तुसता ज तु कल्पिताऽविद्यास्वभावेन कर्मणा विचित्रेण = नानारूपेण, एतेज वेदान्त्यादिमतजिरास: । मुक्तश्च तद्वियोगात् = कर्मक्षयात् । हिंसाऽहिंसादि तयोः = बन्धमोक्षयोः हेतुः - एवं रात्र प्रतिपाद्यते तत् आगमतत्त्वमिति योजना ॥१/११||
कल्याणकन्दली हिंसादि तद्धेतः ॥१/१।। इयं कारिका अष्टकप्रकरणवृत्त्यादौ [अ.प्र.१/५ ७.] समुद्भता । सः = शरीरव्यतिरिक्तो जीव: अस्ति । एतेन = शरीरातिरिक्तजीवप्रतिपादनेन चार्वाकमतनिरासः = भूतचैतन्यवादिलोकायतिकसम्प्रदायप्रत्याख्यानम्। परिणामसहित इति । 'प्रकृतेरन्यथाभावः परिणाम' इति केचित् । 'उपादानसलक्षणत्वे सत्यन्यथाभावः परिणाम इत्यपरे। 'पूर्वरूपपरित्यागे सति नानाकारप्रतिभासः परिणाम' इत्यन्ये । वेदान्तिनस्तु-उपादानसमसत्ताकत्वे सति अन्यथाभाव: परिणामः, विवर्तवारणाय सत्यन्तम्, घटस्य तन्तुपरिणामत्ववारणाय विशेष्यमित्याहुः । वयं तु ब्रूमः पूर्वावस्थापाये सत्यवस्थान्तरापत्ति: परिणामः, यथा पिण्डकपालाद्यवस्थाऽपाये सति घटावस्थाप्राप्तिः मृत्परिणाम: । तदक्तं -> परिणामो ह्यर्थान्तरगमनं, न तु सर्वधा व्यवस्थानम् । न च सर्वथा विनाशः परिणामस्तद्विदामिष्टः ।। -[ ] परिणाम-परिणामिनो: भेदाभेदस्य प्रसिद्धत्वात्, अन्यथा परिणम्य-परिणमकभावाऽयोगात् । प्रकृते देवादिपूर्विलावस्थापाये सति नराद्यवस्थाप्राप्तिरात्मनि परिणाम: । न तु आत्मपदवाच्यः कूटस्थनित्यः इति । 'कूट: लोहकाराऽऽपणास्था लौहानां कूटनार्थिका लौही च ऐरिणी, तद्वत् सर्वदा तिष्ठति कूटस्थ एकरूपतया कालव्यापी' [सां.तत्त्वकौमुदी किर. ] इति किरणावलीकारः । आत्मा न तादृशः । एतेन = आत्मनः परिणामित्वप्रतिपादनेन साङ्ख्यादिमतनिरासः = कूटस्थनित्यात्मद्रव्याभ्युपगन्तृसाङ्ख्य-योग-योग-वैशेषिकादिदर्शननिराकरणम् । कूटस्थत्वे नारकादिभावानुपपत्तिः उपलक्षणात् क्षणिकत्वे कृतनाशादिप्रसङ्गः । तदुक्तं निशीथचूर्णी अपि ---> जीवस्स णिञ्चत्तपरिग्गहे णारगादिभावो ण भवति, अणिचे वा भणिते विणासी घटवत् कृतविप्रणाशादयश्च दोषा भवंति <--- [भाग ३-1 पृ.३०] । वस्तुसता = पारमार्थिकसत्तासमाकलितेन । तदुक्तं मूलकार: धर्मबिन्दौ ---> बध्यमान आत्मा, बन्धनं वस्तुसत् । कर्म «-- [ध.बि.२/४८] इति । यथा चैतत्तत्त्वं तथा वक्ष्यते षोडशे षोडशके [षो.१६/५/११-पृ.३५९+३६९] । एतेन = आत्मनो वस्तुसन्नानाकर्मबद्धत्वप्रतिपादनेन, वेदान्त्यादिमतनिरासः = कर्मस्थानीयकल्पिताऽविद्याभ्युपगन्तवेदान्ति-सांवृतिकवासनालक्षणकर्माङ्गीकर्तृसौगत-नित्यनिर्लेपपुरुषस्वीकर्तृसाङ्ख्यप्रभृत्याम्नायाऽपनयनम् । प्रकृतलोकायतिक-साङ्ख्य-सौगतप्रभृतिमतनिरसनमस्माभिर्विस्तरतः स्याद्वादरहस्यटीकायां जयलताभिधानायां दर्शितमिति ततोऽधिकमवसेयम् । । कर्मक्षयात् = कृत्स्नस्वकर्मक्षयात्, न त्वात्मक्षयात् । तदुक्तं तत्त्वार्थसूत्रे श्रीउमास्वातिवाचकैः -> 'कृत्स्नकर्मक्षयो मोक्ष: - [त.सू.१०/३] इति । एतेन -> दीपो यथा निवृत्तिमभ्युपेतो नैवावनी गच्छति नान्तरीक्षम् । दिशं न काञ्चित् विदिशं न काश्चित् स्नेहक्षयात्केवलमेति शान्तिम् ॥ जीवस्तथा निवृत्तिमभ्युपेतो नैवावनीं गच्छति नान्तरीक्षम् । दिशं न काश्चित् विदिशं न काश्चित् क्लेशक्षयात्केवलमेति शान्तिम् ।। - सौद. १६/२८-२९] इति सौदरनन्दकाव्यकृवचनमपि प्रत्यस्तम् । यधोक्तं आचारागनिर्युक्तौ अपि -> कम्मयदव्बेहिं समं संजोगो होइ जो उ जीवरस । सो बंधो नायव्यो तस्स विओगो भवे मक्खो ।। - [२६०] इति । यथा चैतत्तत्त्वं तथा व्यत्पादितमस्भाभिः मोक्षरत्नाभिधानायां भापारहस्यविवरणटीकायामिति विस्तरतस्ततोऽवसेयम् [दिव्यदर्शनट्रस्टप्रकाशित भाषारहस्यप्रकरणे -मोक्षरत्नाटीकायां २८४ तम पृष्ठे दृश्यताम् ] | हिंसाऽहिंसादि यथाक्रमं वन्धमोक्षयोः हेतुरिति । एतेन आजीवकादिमतमपाकृतमित्यधिकं सूत्रकृताङ्गवृत्त्यादी विज्ञेयम् ॥१/११॥
ટીકા :- આત્માનો મતલબ છે [શરીરથી ભિન્ન જીવ. તે વિદ્યમાન છે. આવું પ્રતિપાદન કરવાના લીધે આગમતી નાસ્તિકમતનો નિરાસ કરે છે. આત્મા પરિણામયુક્ત છે અર્થાત જુદી જુદી અવસ્થાને પામવા સ્વરૂપ પરિણામથી યુકત છે; નહિ કે ફૂટસ્થ નિત્ય = સર્વદા એકસ્વરૂપ- આવું કહેવા દ્વારા સાંખ્ય વગેરે મતનું ખંડન થયું. તેમ જ [સંસારી] આત્મા વાસ્તવિક કર્મથી બંધાયેલ છે; નહિ કે કાલ્પનિક અવિદ્યા-માયાસ્વભાવ કર્મથી બંધાયેલ. તેમ જ કર્મ પાળ અનેક સ્વરૂપ છે. આવું કહેવા દ્વારા વેદાંતી વગેરેના મતનું ખંડન થયું. તથા કર્મક્ષયથી આત્મા મુક્ત થાય છે. ‘હિંસા વગેરે આત્માના બંધનનું કારણ છે અને અહિંસા વગેરે આત્માના મોક્ષના હેતુ છે' આવું જે શાસ્ત્રમાં બતાવવામાં આવે તેને આગમ તન્ય જાગવું. આ રીતે ગાથાર્થની | યોજના કરવી. અર્થાત્ ટીકામાં બતાવ્યા મુજબ ગાથાના પદાર્થોનો સંબંધ કરવો. [૧/૧૧].
વિશેષાર્થ :- [૧] A નારિક મતાનુસાર શરીરથી ભિન્ન આત્માનું અસ્તિત્વ નથી. શરીર એ જ આત્મા છે, જે શરીરનો A આ બધા મત-મતાંતરોનું વિસ્તારથી નિરૂપણ અને નિરાકરણ યાદ્વાદરહસ્ય (મધ્યમ)ની 'જયલતા' નામની સંસ્કૃત ટીકા અને ‘રમાણીયા નામની હિન્દી વ્યાખ્યામાં અમે વિરતારથી કરેલ છે. જુઓ દિવ્યદર્શન પ્રકાશિત સ્થાદ્વાદરહસ્ય (મધ્યમ) ભાગ ૧-૨-૩.
Jain Education Intemational

Page #55

२२ प्रथम-पाइशकम
88 उत्सर्गादिसूत्रषट्कविद्योतनम् 88 आत्मनः परिणामित्वादिकं दृष्टेष्टाऽबाधितमित्यागमतत्त्वस्य दृष्टेष्टाऽविरुद्धवावयत्तमुपदर्शितम् । उत्सर्गापवादयुक्तत्तय स्फुटमेव तत्सूत्राणां बहूजामुपलम्भात् । अथैदम्पर्यशुद्धिमुपदर्शयति → ‘परेत्यादि। परलोकविधौ मानं वचनं तदतीन्द्रियार्थदृग्व्यक्तम् । सर्वमिदमनादि स्यादैदम्पर्यस्य शुद्धिरिति ॥१/१२॥
- कल्याणकन्दली उत्सर्गापवादयुक्तत्वमिति । तदुक्तं निशीथभाष्ये ---> उस्सग्गसुयं किंची, किंची अववाइयं मुणेयव्वं । तदुभयसुत्तं किंची, सुनस्स गमा मुणेयब्वा ॥२३४|| - इति | -> सामान्योक्तो विधिरुत्सर्गः, विशेषोक्तो विधिरपवादः -- [ ] इति दर्शनशुद्धिप्रकरणवचनमत्र स्मर्तव्यम् । तत्सूत्राणां = उत्सर्गापवादसूत्राणां बहूनामुपलम्भादिति । वस्तुतस्तु साक्षात सूत्रनिर्देशे हि परमार्थः पोढा न्यबतिष्टते, उत्सर्गात, अपवादात्, उत्सर्गापवादात्, अपवादोत्सर्गात, उत्सर्गोत्सर्गात, अपवादापवादाचेति, इत्यमेव यतनापयिक प्रयोजनभेदसिद्धेः। तत्र कंवलमुत्सर्गसूत्रं वृहत्कल्पसूत्रे ---> 'नो कप्पद निग्गंधाण वा निग्गंधीण वा आमे तालपलंबे अभिण्णे पडिगाहित्तए नि ||१/१ - प्रलम्बग्रहणनिषेधकम् ॥१शा अपवादसूत्रं तु अध्वावमौदर्यादिषु तद्विधायक, यथा तत्रैव ---> कप्पइ निग्गंधाण वा निग्गंधीण वा पक्के तालपलंबे भिन्ने अभिन्ने वा पडिगाहित्तए --[१/२] ॥२।। उत्सर्गापवादसूत्रं त निषेधैकवाक्यतापन्नविधिपरम, यथा ---> 'नो कपइ निग्गंधाण वा निग्गंधीण वा अत्तमत्तस्स मोअं आइत्तए वा आयमित्तए वा, नन्नत्य गाडेहिं रोगायंकेहिं । - इति ॥३॥ अपवादोत्सर्गसूत्रं तु विध्येकवाक्यतापनविशेषनिषेधपरं, यथा यत्पुनर्निग्रन्थीनां कल्पते पक्वं प्रलम्ब तद्विधिभिन्नं नाविधिभिन्नमित्यर्थकम् ||४|| उत्सर्गात्सर्गसूत्रं तु निषेधोत्तरनिषेधप्रधानं यथा --> णो कप्पइ असणं वा पढमयाए पोरसीए पडिगाहित्ता पच्छिमं पोरसिं उवायणावित्तए से य आहन उवायणाविए सिया जो तं भुंजइ भुजंतं वा साइजइ से आवज्जइ चाउम्मासियं परिहारट्टाणं उग्बाइ नि - १|५|| अपवादापवादसूत्रं तूत्सृष्टविध्युत्तरविधिप्रधानम् ।।६।। अर्थतस्तु सर्वत्र नियत एवेतरसम्बन्धः । अत एव परिपूर्णार्थप्रापकत्वलक्षणं अर्थांशप्रापकत्वलक्षण-लौकिक-प्रामाण्य - विलक्षणमलौकिकग्रामाण्यमुपपद्यत इति [उ.रह. १३३] व्यक्तं उपदेशरहस्ये । मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> परलोकविधी वचनं मानम् । तत् अतीन्द्रियार्थदृग्यक्तम् । सर्वं इदं अनादि स्यात् ऐदम्पर्यस्य शुद्धिरिति ॥१/१२।। इयं कारिका योगविन्दुवृत्त्यादी उद्भूता वर्तते यो.बि.का.२३ व.] । एतदर्थानुपातिनी गाथा --> नत्थि परलोकमग्गे पमाणमन्नं जिणागमं मोत्तुं ।
નાશ થતાં નષ્ટ થાય છે. પરલોકમાં જનાર આમાં જેવું કોઈ અન્યથી દ્રવ્ય નથી, આ નાસ્તિકમતનું નિરાકરણ જે આગમમાં કરવામાં
આવેલ હોય તે તાત્વિક આગમ કહેવાય. અર્થાત્ દેહભિન્ન આત્મતત્ત્વ છે' આવું આગમ તવમાં બતાવવામાં આવેલ હોવું જોઈએ. | [૨] સાંખ્ય નાયિક વગેરેના મત મુજબ “આત્મા ફૂટસ્થ નિત્ય છે' અર્થાત્ ત્રાગેય કાળમાં આત્મામાં કોઈ પણ ફેરફાર થતો નથી.|| પરંતુ આ વાત વ્યકિતસંગત નથી. તેનું ખંડન કરવા ‘આમાં પરિણામી છે' અર્થાત્ “મૂલ દ્રવ્યનો નાશ થયા વિના અવરથાન્તરની પ્રાપ્તિ આત્મદ્રવ્યમાં થતી રહે છે' આવું નિરૂપણ તાત્વિક આગમમાં આવશ્યક છે. [૩] વેદાંતી મત મુજબ અવિદ્યા, બૌદ્ધમતાનુસાર માયા વગેરે કાલ્પનિક કર્મથી આત્મા બંધાયેલ છે. મતલબ કે વસ્તુતઃ આત્મા મુક્ત છે. તેમ જ સાંખ્યમતે તે કાદવથી કમળ સર્વથા નિર્લેપ હોય તે રીતે કર્મથી આત્મા ક્યારેય લેપાતો નથી. આવા મિથ્યા મતોનું ખંડન કરવા માટે ‘આત્મા વાસ્તવિક (= અજીવ પગલવિશેષ સપદાર્થરૂ૫કર્મથી બંધાયેલ છે' આવું પ્રતિપાદન જરૂરી છે. [૪] કલેશ-કર્મનો નાશ થતાં આત્માનો પાગ નાશ થાય છે. આવું અથઘોષ વગેરે બૌદ્ર વિદ્વાનો માને છે. તેની આ પોકળ માન્યતાને ખોટી ઠરાવવા માટે ‘સર્વકર્મક્ષયથી આત્મા भरत२५३५ अनेछ, हीमो मुआयनेम
भू तो नयी.' आई भतार जा१५५ . [५] 'आत्मवत् सर्वभूतेपु' न्याययी ५२पानो પરિહાર એ મુક્તિનો ઉપાય છે. પરપીડા સ્વરૂપ હિંસા એ બંધકાર છે. આવું કહેવા દ્વારા “આત્મા સદા બંધાયેલ જ છે' અથવા ‘આમા સદા મુકત છે' આવા મતનું ખંડન થાય છે. આ રીતે તથ્યહીન વિપરીત માન્યતાના ખંડનપૂર્વક તાત્ત્વિક સિદ્ધાન્તનું જેમાં પ્રતિપાદન કરવામાં આવેલ હોય તેને જ આગમતવ જાગવું. બાકી બધા આગમાભાસ જાણવા. [૧/૧૧]
આત્મામાં પરિણામિત્વ વગેરે પ્રત્યક્ષ, અનુમાન, આગમથી અબાધિત છે. માટે તેનું પ્રતિપાદન કરનાર જૈન આગમમાં દરેક વિરુદ્ધ-}} વાયવસ્વરૂપ આગમતવલક્ષાણનો પ્રથમ અંશ બતાવાયો. તેમ જ ઉત્સર્ગ-અપવાદ યુકતતા તો જૈન આગમમાં છે જ; કારાગ | કે ઉત્સર્ગપ્રતિપાદક અને અપવાદ પ્રતિપાદક અનેક સૂત્રો જૈનાગમમાં સ્પષ્ટ રીતે મળે છે. માટે આગમતવલક્ષાણનો દ્વિતીય અંશ|| પણ જૈન આગમમાં રહેલ છે. હવે આગમતત્ત્વલક્ષાગના તૃતીય અંશ ઔદંપર્યશુદ્ધિને બતાવતાં મૂલકારથી ફરમાવે છે કે –
CO દંપર્શશુદ્ધિને સમજીએ છે ગાથાર્થ :- પરલોકસંબંધી વિધિને વિશે વચન = આગમ એ જ પ્રમાણ છે. તે અતીન્દ્રિય અર્થને તેનારે બોલેલ હોય ! ७. ते सर्वे [वयन] अनादि होय - माशते मैपर्यनी शुद्धि जागवी. [१/१२]
ઢીકાર્ય :- પરલોકસંબંધી ફલના ઉપદેશને વિશે સ્વતંત્ર પ્રમાણે આગમ જ છે. તે આગમ અતીન્દ્રિય અર્થને સાક્ષાત્ જોનાર
Jain Education Intemational

Page #56

* आगमवाद-हेतवादव्यवस्थोपदर्शनम * परलोकविधौ - आमुष्मिकालोपदेशे मानं = स्वतन्त्रप्रमाणं वचनं = आगमः | तत् = वचनं अतीन्द्रियार्थदृशा : सर्वोन व्यक्तं = प्रतिपादितार्थ, अज्यस्याऽदृष्टार्थाभिधानशक्त्यभावात् । सर्वमिदं वचनं अनादि स्यात्. 'सर्वक्षेत्रापेक्षप्रवाहत: ।
कल्याणकन्दली आगमपुरस्सरं चिय करेइ तो सचकिच्चाई ।। --- [६९] इत्येवं धर्मरत्नप्रकरणे । आमुप्मिकफलोपदेशे = अतीन्द्रियपारलौकिकफल-तदवन्ध्योपायादिगोचरविधि-प्रतिषेधादी स्वतन्त्रप्रमाणं = अन्यप्रमाणानुपर्जीवि प्रमाणं आगम एव, न च तर्कस्यात्र स्वातन्त्र्येण सामर्थ्यम् । तदुक्तं मूलकारैरेव योगदृष्टिसमुच्चये --> अतीन्द्रियार्थसिद्धयर्थं यथाऽऽलोचितकारिणाम् । प्रयास: शुष्कतर्कस्य न चासौ गोचर: क्वचित् ।। गोचरस्त्वागमस्यैव ततस्तदुपलब्धित: <-- [यो.स.९८/९९ पूर्वार्ध:] इति । अत एवाउडसन्नभन्यस्य तत्रादरो महान, तदक्तं मूलकारैरेव योगविन्दी -> परलोकविधी शास्त्रात् प्रायो नान्यदपेक्षते । आसन्नभव्यो मतिमान श्रद्धाधनसमन्वितः ।।२२।। --- इति । एतदनुवादरूपेण योगसारप्राभृते दिगम्बराऽमितगतिनापि ---> परलोकविधी शास्त्रं प्रमाणं प्रायशः परम् । यतोऽत्राऽऽसन्नभव्यानामादर: परमः ततः ।।--[८/६९] इति गदितम् । अन्यत्रापि-> जम्हा न मोक्खमग्गे, मोत्तूणं आगमं इह पमाणं । विज्जइ छउमत्थाणं तम्हा तत्थेव जइयत्वं ॥[ ] -- इत्युक्तम् । अत एवानुमानस्यापि स्वातन्त्र्येण सम्यगतीन्द्रियार्थनिश्चयार्थमवकाशो नैव । तदक्तं वाक्यपदीये भर्तृहरिणा --> यत्नेनानुमितोऽप्यर्थः, कुशलग्नुमातृभिः । अभियुक्ततररन्यैरन्यथैवोपपाद्यते ।। <-- [वा.प.कां.१/का.३४] इति । वादस्याऽप्यत्रा प्रचार एव । तदुक्तं पतञ्जलिना -> वादांश्च प्रतिवादांश्च वदन्तो निश्चितांस्तथा । तत्त्वान्तं नैव गच्छन्ति तिलपीलकवद्गतौ ।। --- इति । अतीन्द्रियतत्त्वमित्यर्थमागमस्यैव स्वातन्त्र्यण सामर्थ्य , अतीन्द्रियार्थप्रतीत्यर्थश्चाऽध्यात्ममेव परम उपाय:, वादग्रन्थास्तूभयत्राऽकिञ्चित्कराः। तदुक्तं योगविन्दी ---> अध्यात्ममत्र परम उपाय: परिकीर्तितः । गती सन्मार्गगमनं यथैव ह्यप्रमादिनः ।। मुक्त्वाऽतो वादसघट्टमध्यात्ममनुचिन्त्यताम् । नाऽविधूते तमःस्कन्धे ज्ञेये ज्ञानं प्रवर्तते ।। - [यो.बि.६८/६९] इति । इदमेवाभिप्रेत्य देशनाद्वात्रिंशिकायामपि -> परलोकविधी मानं बलवन्नाऽत्र दृश्यते -- २/१९] इत्युक्तम् । । इदश्चात्रावधेयम -> अतीन्द्रियार्थे आगममुपजीव्य लब्धात्मलाभस्याऽनुमानादेरपि प्रवृत्तियुज्यत एव, किन्तु तस्याउगममूलकतयेव प्रामाण्यं. न तु स्वातन्त्र्येण । अत एवातीन्द्रियार्थस्या गमवादविषयत्वव्यवस्थाऽप्यनाविला । तदुक्तं टीकाकृता स्याद्वादकल्पलतायां ---> यद्यप्यतीन्द्रियार्थे पूर्वमागमस्य प्रमाणान्तरानधिगतवस्तुप्रतिपादकत्वेना हेतुवादत्वं तथाप्यग्रे तदुपर्जाव्यप्रमाणप्रवृत्ती हेतुवादत्वेऽपि न व्यवस्थानुपपत्तिः, आद्यदशापेक्षयैव व्यवस्थाभिधानात् <-- [स्या.क.स्त.२/का.१३] इति । आगमगम्यस्याऽपि तदत्तरमनमानविषयत्वं योगविन्दी --> आत्माद्यतीन्द्रियं वस्तु योगिप्रत्यक्षभावतः । परोक्षमपि चान्येषां न हि युक्त्या न युज्यते ।। <--- [यो.चि.५१] इत्युक्त्योक्तमिति विभावनीयम् । परलोकविधावागमस्य स्वातन्त्र्येण प्रामाण्ये हेतुगर्भितमागमविशेषणमाहसर्वज्ञन प्रतिपादितार्थमिति. --> 'अत्थं भासइ अरहा' --- [आ.नि.९२ वि.भा.१११९] इति विशेपावश्यकभाष्यवचनात 'सर्व वाक्यं सावधारणमिटतोऽवधारणमिति न्यायाभ्यां व्यवच्छेद्यमाह- अन्यस्य = सर्वज्ञेतरस्य अदृष्टार्थाभिधानशक्त्ययोगात् = अतीन्द्रियार्थगोचरयथार्थाभिलापसामर्थ्याऽसम्भवात् । न च सर्वज्ञ एव नास्तीति सर्वमिदं फल्गुरिति शङ्कनीयम्, असम्भवद्भाधकप्रमाणत्वेन तसिद्भः । तदुक्तं ---> वीतरागोऽस्ति सर्वज्ञः, प्रमाणाऽबाधितत्वतः । सर्वदा विदितः सद्भिः सुखादिकमिव ध्रुवम् ।।१।। क्षीयते सर्वधा राग: क्यापि कारणहानितः । ज्वलनो हीयते किं न ? काष्ठादीनां वियोगत: ।।२।। प्रकर्षस्य प्रतिष्ठानं, ज्ञानं क्वापि प्रपठ्यते । परिमाणमिवान्कादो तारतम्योपलब्धितः ॥३॥ -- इत्यादि । अधिकं तु मत्कृत-जयलतायामवगन्तव्यम् [पृष्ठ-४५३] ।
सर्वं इदं सर्वज्ञादितं वचनं अनादि स्यात् । उपलक्षणादनन्तत्वमप्यस्यावसेयम् । यद्यपि अर्थतोऽनादित्वं शब्दात्मकद्धादशाग्या।
सूत्रता द्वादशाझ्यास्तु पौरुषेयत्वेन सादित्वमेव तथापि सर्व क्षेत्रापेक्षप्रवाहतः = महाविदेहादिवांपक्षसमूहमाश्रित्य वचनस्वरूपद्वादशाङ्ग्या अयनादित्वमनपायम् । न च सूत्रात्मकद्वादशाझ्या अनादित्वेऽपौरुषेयत्वप्रसङ्ग इति शङ्कनीयम्, कर्मभूम्यन्तर्गते यस्मिन् कस्मिंश्चिदपि क्षेत्रे सर्वदा उपलभ्यमानाया द्वादशांग्याः सूत्रतो गणधरग्रथितत्वेन पौरुषेयत्वानपायात् । अतो नापौरुषेयागमवादिमीमांसकमतसाम्राज्यम् । न चैवमसर्वज्ञगणधरोदितत्वेन सूत्रात्मकद्वादशाङ्ग्या : प्रामाण्यमनुपपन्नमिति शङ्कनीयम्, द्वादशाङ्गार्थभाषकसर्वज्ञोदितवचनस्यैव स्वातन्त्र्येण प्रमाणत्वेऽपि तन्मूलकतया गणधरसन्दधद्वाददाग्या अपि प्रामाण्यानतिक्रमात् । एतेन સર્વજ્ઞ ભગવંતે બોલેલા અર્થથી ગર્ભિત વચનાત્મક હોય છે, કેમ કે અન્ય અસર્વજ્ઞ પાસે અતીન્દ્રિય અર્થને યથાર્થ રીતે જાણાવવાની બોલવાની સ્વતંત્ર શકિત જ નથી. આ સર્વ સર્વજ્ઞભાષિત આગમ સર્વ ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ પ્રવાહથી અનાદિ છે. માટે ઉપલક દષ્ટિએ १. ह. पती . 'सर्वक्षत्रापक्ष प्रवाहतः' इति पाठः ।
Jain Education Intemational

Page #57

.. 11-1-11राकम्
88 दुर्गमशास्त्रवचनानां श्रद्धेयत्वसमर्थनम् 88 तत आपातविरुद्धेऽप्यः एतत् = आजैव प्रमाणमित्येवंप्रकारैः ऐदम्पर्यस्य शुद्धिः अतसेगा ॥१/१२|| ___ एवं सद्धर्मपरीक्षकाणां बालादिभेदत्रयमुक्त्वा तद्रतदेशनाविधिमाह → 'बालादीत्यादि ।
- कल्याणकन्दली -> अणाइमन्ता तित्थयरा, तप्परूविओ य धम्मो अणाइमं चेव <-- [भव.९ पृ.९४०] इति समरादित्यकेवलिचरित्रवचनमपि व्याख्यातम्, व्यक्त्यपेक्षया सादित्वेऽपि प्रवाहापेक्षयाऽनादित्वसङ्गते:, कालवत् । इत्थमेव ---> काले अणाइणिहणे.. -- [४९.] इति जीवविचारप्रमुखवचनोपपत्तेः ।
वस्तुतस्त्वत्र अनाद्यतीन्द्रियाद्यर्थव्यवस्थां साक्षादपलभ्य तत्प्रतिपादकतया सर्वज्ञवचनस्यानादित्वं प्रतिपादयितुमभिमतं याकिनी-. महत्तरासूनोरिति प्रतिभात्यस्माकम् । एतेन 'अरहा अत्थं भासति' [१९३] इति वृहत्कल्पभाष्यवचनात् अर्थतोऽपि वैयक्तिकद्वादशाझ्याः सादित्वापात इत्यपि समाहितम्, तथापि सर्वज्ञोक्तसार्वदिकज्ञेयहेयोपादेयार्थव्यवस्थाया अनादित्वेन तत्प्रयुक्तानादित्वानपायात् । गणधरक्षयोपशमवैविध्यात् द्वादशाग्यां सूत्रभेदसम्भवापेक्षया सूत्रतो द्वादशाङ्ग्याः सादित्वप्रवादः । न च गणधरग्रथितद्वादशाङ्ग्यां सूत्रभिन्नत्वमिवार्थतो भिन्नत्वं नानाविधतीर्थङ्करीयदेशनायां सम्भवति । नानातीर्थङ्करदेशनायां शब्दभेदस्तु नार्थदशनाभेदप्रयोजकः । अत एव टीकाकृतः “तत आपातविरुद्धेऽप्यर्थे 'एतत् = आज्ञैव प्रमाणमित्येवंप्रकारैः ऐदम्पर्यस्य शुद्धिः अवसेये"ति वचनमपि सुष्ठ घटाकोटिसण्टङ्कमाटीकते, अनाद्यर्थव्यवस्थाया अपर्यनुयोज्यत्वात् । तथैव तत्प्रतिपादकतया परममुनीनां पर्यनुयोगानहत्वोक्तिः प्रसिद्भा, तत्र विरोधाऽसाङ्गत्यादिदर्शनस्य श्रोतृगतदोषप्रयुक्तत्वात् । तदुक्तं ध्यानशतकेऽपि --> कत्थ य मइबल्लेण, तबिहायरियविरहओ वावि । नेयगहणतणेण य, नाणावरणोदण्णं च ॥ हेऊदाहरणासंभवे अ, सइ सुट्ट जं न बुज्झेज्जा । सञ्चन्नुमयमवितहं तहावि तं चिंतए मइमं ।। अणुवकयपराणुग्गहपरायणा जं जिणा जगप्पवरा । जियराग-दोस-मोहा य नन्नहा वाइणो तेणं ।। --- [४७/४८/४९] इति । तदक्तं आचाराङ्गेऽपि -> तमेव सचं नीसंकं जं जिणेहिं पवेइ - [५/५/१६२] । आत्मदर्शनगीतायामपि -> रागद्वेषविमुक्तत्वात् सत्यं ब्रूते जिनेश्वरः । धार्या श्रद्धा जिनप्रोक्ता ब्रह्मदर्शनहेतवे ।।७६।। --- इत्युक्तम् । अन्यत्रापि -> आगमो ह्याप्तवचनमाप्तं दोषक्षयाद् विदुः । वीतरागोऽनृतं वाक्यं न ब्रूयाद् हेत्वसम्भवात् ।। - [ ] इत्युक्तम् । ततश्च सर्वज्ञाऽभिप्रायान्वेषणे एव सर्वादरेण यतितव्यम् । तत्सामर्थ्य विरहे च हेतुवादविषयेऽपि तच्छ्रद्धानपरतया भाव्यम्, न त्वेवमेव तत्प्रतिक्षेपो युज्यते । तदुक्तमन्यत्रापि -> वीतरागा हि सर्वज्ञा मिथ्या न खते क्वचित् । यस्मात्तस्मादचस्तेषां तथ्यं भूतार्थदर्शनम् ॥ -- [] इति । न हि स्थाणोरयमपराधो यदेनमन्धो न पश्यति । इदमेवाभिप्रेत्योक्तं योगदृष्टिसमुच्चये -> तदभिप्रायमज्ञात्वा न ततोऽर्वाग्दशां सताम् । युज्यते तत्प्रतिक्षेपो महानर्थकरः परः ।।१३।। निशानाथप्रतिक्षेपो यथान्धानामसङ्गतः । तद्भेदपरिकल्पश्च तथैवाग्दिशामयम् ॥१४०|| न युज्यते प्रतिक्षेप: सामान्यस्यापि तत्सताम् । आर्यापवादस्त पुनर्जिह्वाच्छेदाधिको मतः ॥१४॥ -- इत्यादि । तदक्तं अध्यात्मोपनिपदि --> वीतरागो नृतं नैव बयानद्धत्वभावतः । यस्तद्वाक्येष्वनाश्वासस्तन्महामोहविजृम्भितम् ।। --[१/१३] । अत एव पारलौकिकफले कर्तव्ये शास्त्रान्यप्रमाणमासन्नभव्यो नैवापेक्षते । तदुक्तं योगविन्दी -> तस्मात् सदैव धर्मार्थी, शास्त्रयत्नः प्रशस्यते लोके मोहान्धकारेऽस्मिन् शास्रा लोक: प्रवर्तकः ||२२|| पापामयौषधं शास्त्रं, शास्रं पुण्यनिबन्धनम् । चक्षुः सर्वत्रगं शास्त्रं,
વિરુદ્ધ જાણીતા અર્થને વિશે પાગ “આ જિનાજ્ઞા જ પ્રમાણ છે' આ રીતે વિચારવું તે ઔદંપર્યની શુદ્ધિ જાણવી. [૧/૧૨] ' વિશેષાર્થ :- અતીન્દ્રિય પરલોકસંબંધી ફળની પ્રાપ્તિના અમોઘ ઉપાયોને સ્વતંત્ર રીતે બનાવવાનું સમ્યફ સામર્થ્ય કેવલ આગમ વચનમાં જ રહેલું હોવાથી તે વિશે સ્વતંત્ર પ્રમાણ આગમ જ છે. સ્વતંત્ર પ્રમાણે કહેવાનો મતલબ એ છે કે આગમ પ્રમાણને પારલૌકિક ફલને કે તેના ઉપાયોને બતાવવામાં અન્ય પ્રમાણનું આલંબન લેવાની જરૂર નથી રહેતી. આનું કારણ એ છે કે સર્વજ્ઞ मगत गतीन्द्रिय पदार्थ भने तेना यथार्थ उपायोने साक्षात् उ न को ने तेनु प्रतिपान ३ छे. 'अत्धं भासइ अरहा') એ વચનથી સર્વ આગમ અર્થની દષ્ટિએ સર્વજ્ઞ અરિહંતે જ ભાખેલા છે, બીજા કોઈ પણ પ્રમાણનું આલંબન લીધા વિના સર્વજ્ઞાત અર્થને વથ રીતે બતાવવાનું સામર્થ્ય અસર્વજ્ઞ પાસે નથી સંભવતું. મહાવિદેહ, ઐરાવત, ભરત સર્વ ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ પ્રવાહને माश्रयीने सिनाम अनादि छे. तेनो 5 Starting point नथी. उसाथी तेनो 5 Ending point पास नथी. भाटे જ તેના અર્થમાં ક્યારેય પણ વિસંવાદ ન સંભવી શકે. કદાચ આપાણી મંદ બુદ્ધિના લીધે જિનાગમના અર્થમાં ક્યાંય ઉપર છેલ્લો વિરોધ દેખાય તો પણ તેના અર્થમાં સર્વજ્ઞનિરૂપિતપણું રહેલું હોવાથી વાસ્તવિક વિરોધ ત્યાં સંભવિત નથી. માટે તે વખતે ‘શાશ્વત અર્થવ્યવસ્થાને સાક્ષાત્ જાગીને, જોઈને તે રીતે જ તેને બતાવવાનાં લીધે જિનાજ્ઞા પ્રમાણ છે.’ આ રીતે વિચાર કરવો તે દંપર્યશુદ્ધિ કહેવાય છે. તેવા સ્થાનમાં અપ્રામાયની ઘોષણા કરવાનું દુઃસાહસ ન કરવું. [૧/૧૨]
આ રીતે સધર્મપરીક્ષકના બાલાદિ ત્રાગ ભેદને જાણાવીને બાલાદિસંબંધી દેશનાની વિધિને જણાવતાં મૂલકારથી ફરમાવે છે કે – |
Jain Education Intemational

Page #58

se आक्षेपण्यादिकधाचतुष्कनिरूपणम् 8 बालादिभावमेवं सम्यग्विज्ञाय देहिनां गुरुणा । सद्धर्मदेशनाऽपि हि कर्तव्या तदनुसारेण ॥१/१३॥ बालादीनां भावं = रुचिविशेषं एवं = उक्तरीत्या, सम्यग = अवैपरीत्येन विज्ञाय = अवबुद्भय देहिनां गुरुणा सद्धर्मदेशनाऽपि हि तदनुसारेण = बालादिपरिणामाऽनुरूपेण' कर्तव्या, तथैव तदुपकारसम्पत्तेः ॥१/१३॥
कल्याणकन्दली. शास्त्रं सर्वार्थसाधनम् ।।२२५||--- इति । इत्थञ्च धर्मपरीक्षापेक्षया आगमतत्त्वमीमांसकत्वं आचारापेक्षया रत्नत्रयानुसारित्वं स्वरूपतश्वाऽगमतत्त्वसदनुष्ठानादिगतविशेषविज्ञानगोचरविशिष्टतरविवेकदृष्टिकलितत्वमिति त्रिविधं बुधलक्षणमपदर्शितमेतावतेति निष्कर्षः ॥१/१२॥ | मूलग्रन्धे दण्डान्वयस्त्वेवम् ---> एवं देहिनां बालादिभावं सम्यग विज्ञाय गुरुणा सद्धर्मदेशनाऽपि हि तदनुसारेण कर्तव्या ॥१/१३॥ इयञ्च कारिका पष्ठिशतक-पञ्चाशकवृत्त्यादौ [ष.श.१३७ पं.९/१५] समुद्भता । अवबुध्येति । न च रुचिविशेषस्य मनोगतत्वादवबोधः कथमर्वाग्दृशामिति शङ्कनीयम्,आकारादिभिः सम्यक् तद्बोधसम्भवात् । तदुक्तं मनुस्मृतौ > आकारैरिङ्गितैर्गत्या. चेष्टया भाषणेन च । नेत्र-वक्त्र-विकारश्च गृह्यतेऽन्तर्गतं मनः || <-- [८/२६] इति । गुरुणा = अज्ञानान्धकारनिरोधिना, तदुक्तं -> गुशब्दस्त्वन्धकारः रुशब्दो रोध उच्यते । अन्धकारनिरोधित्वात् तस्माद्गुरुरिति स्मृतः ॥ -- [ ] इति । यद्वा गृणाति शास्त्रार्थमिति गुरुरित्यन्वर्थसमन्वितेन । बालादिपरिणामानुरूपेण इति । प्रत्यन्तरे 'बालादिपरिणामानुरूप्येण' इत्यपि पाठो दश्यते । सोऽपि शुद्धः । तथैव = श्रोतुगतबालादिपरिणामानसारिसद्भर्मदेशनाकरणेनैव तदपकारसम्पत्तेः = बालादिश्रोतृभावोपकारसम्भवात् । तदक्तं टीकाकृता देशनाद्वात्रिंशिकायामपि -> यथास्थानं गुणोत्पत्ते: सुवैद्येनेव भेषजम् । बालाद्यपेक्षया देया देशना क्लेशनाशिनी ।। -- [२/१] इति । तदुक्तं मूलकारैः योगशतकेऽपि -> गुरुणा लिंगेहिं तओ एएसिं भूमिगं मुणेऊण । उवएसो दायब्वो जहोचियं ओसहाऽऽहरणा ।।२४।। एवं चिय अवयारो जायइ मग्गम्मि हंदि एयस्स । रणे पहभट्ठोऽवट्टाए वट्टमोयरइ ।।२६।। एयम्मि परिणयम्मि पवत्तमाणस्स अहिगठाणेसु । एस विही अइणिउणं पायं साहारणो णेओ ॥३८।। <-- इति । न चान्त:तत्त्वमालिन्ये किं सद्धर्मदेशनाश्रवणेनेति शङ्कनीयम्, सद्धर्मश्रवणस्याचिन्त्यसामर्थ्यात् महाप्रभावत्वात् । तदुक्तं योगदृष्टिसमुच्चये -> क्षाराम्भस्त्यागतो यद्वन्मधुरोदकयोगतः । बीजं प्ररोहमादत्ते तद्वत्तत्त्वश्रुतेर्नरः ॥६१।। क्षाराम्भस्तुल्य इह च भवयोगोऽखिलो मतः । मधुरोदकयोगेन समा तत्त्वश्रुतिस्तथा ।।६२।। अतस्तु नियमादेव कल्याणमखिलं नृणाम् । गुरुभक्तिसुखोपेतं, लोकद्वयहितावहम् ।।६३।। --- इति । तदुक्तं योगबिन्दावपि -> मलिनस्य यथाऽत्यन्तं जलं वस्त्रस्य शोधनम् । अन्त:करणरत्नस्य तथा शास्त्रं विदर्बुधाः ।।२२९|| -- इति । ज्ञानावरण-दर्शनावरण-मिथ्यात्वक्षयोपशमद्वारा शास्त्रश्रवणस्य सम्यग्दर्शनजनकत्वात् । तदुक्तं धर्मबिन्दी -> जिनवंचनश्रवणादेः कर्मक्षयोपशमादितः सम्यग्दर्शनमिति --- [३/६] इति । रोहिणेय-चिलातिपुत्रादिदृष्टान्ता अत्र भावनीयाः। तदुक्तं ग्रन्थकृतैव उपदेशपदे -> उवएसो वि हु सफलो गुणठाणारंभगाण जीवाण । परिवडमाणाण तहा, पायं न हु तट्ठियाणं पि ॥४९९॥[ ] <-- इति । पठ्यते चाऽन्यत्रापि -> क्लान्तमपोज्झति खेदं, तप्तं निर्वाति बुध्यते मूढम् । स्थिरतामेति व्याकुलमुपयुक्तसुभाषितं चेतः ॥ --- इति । ततश्च गुरुणाऽप्यनुद्विग्नेन सद्भावानयनहेतुभिराक्षेपणविक्षेपणादिप्रकारैर्यथार्हमुपदेशदानपरतया भाव्यमिति तात्पर्यम् । । तदुक्तं प्रशमरती -> आक्षेपणीं विक्षेपणी विमार्गबाधनसमर्थविन्यासाम् । श्रोतृजनश्रोत्रमन:प्रसादजननीं यथा जननीम् ॥ संवेदनी च निर्वेदनी च श्राव्यां कथां सदा कुर्यात् । स्त्री-भक्त-चौर-जनपदकथाश्च दूरात् परित्याज्या: ।। <-- [प्र.र.१८२/ १८३] इति । अत्र तदवचूरिकारः -> आक्षिप्यन्ते = धर्मं प्रत्यभिमुखाः प्राणिनो यया सा आक्षेपणी । विक्षिप्यन्ते पराउपरदेवादिदोषकथनेन प्रेर्यन्ते प्राणिनो यत्र सा विक्षेपणी । सम्यग विवेच्यते = नरकादिद:खेभ्यो भयं ग्राह्यते यया सा संवेजनी । निर्वेदं कामभोगेभ्यो यया सा एवं [= निर्वेदनी] - इत्याह । तट्टीकाकार: श्रीहरिभद्रसूरिः तु --> आक्षिपति = आवर्जयति = अभिमुखीकरोति या सा आक्षेपणी कथा शङ्गारादिप्राया। विक्षिपति भोगाभिलाषात् या कामभोगेष वैमुख्यमा
માશાસ્ત્ર :- આ રીતે જીવોના બાલાદિ ભાવને સારી રીતે જાણીને ગુરુએ સધર્મદશના પણ ખરેખર તેને અનુસારે કરવી मे. [4/13]
ટીકાર્ય :- બાલ, મધ્યમ વગેરે જીવોની વિશેષ રૂચિને ઉપરોક્ત રીતે યથાર્થ રીતે- અવિરુદ્ધ રીતે જાણીને ગુરુએ સધર્મ! દેશના પણ જીવોના બાલાદિ પરિણામને અનુસારે કરવી જોઈએ; કેમ કે બાલાદિ જીવોના પરિણામને અનુસારે ધર્મની દેશના આપવા દ્વારા જ બાલ વગેરે શ્રોતાઓ ઉપર ભાવ ઉપકાર થઈ શકે છે. [૧/૧૩] १. '....माऽऽनुरूप्येण' इति मुद्रितप्रती पाठः । सोऽपि शुद्धः ।
Jain Education Intemational

Page #59

२६ प्रथम-षोडशकम्
88 परिणतादित्रितयस्वरूपद्योतनम् 88 | उत्तमेवाण व्यतिरेकेण दृढयति → 'यदित्यादि ।
यद्भापितं मुनीन्द्रः पापं खलु देशना परस्थाने । उन्मार्गनयनमेतद्भवगहने दारुणविपाकम् ॥१/१४॥ यत् = यस्मात् भाषितं मुनीन्द्रैः = परमज्ञानिभिः पापं खलु वर्तते देशना परस्थाने बालादियोग्या मध्यमादिस्थाले एतत् - विपरीतदेशजाकरणं अपरिणामस्यातिपरिणामस्य वा जननात् श्रोतु: उन्मार्गनयनं भवगहने
कल्याणकन्दली पादयति सा विक्षेपणी - इत्याचष्टे । अन्यत्र च -> स्थाप्यते हेतु-दृष्टान्तैः स्वमतं यत्र पण्डितैः । स्याद्वादध्वनिसंयुक्तं सा कथाक्षेपणी मता ।। मिथ्यादृशां मतं यत्र पूर्वापरविरोधकृत् । तन्निराक्रियते सद्भिस्सा च विक्षेपणी मता ।। यस्याः श्रवणमात्रेण भवेन्मोक्षाभिलाषिता । भन्यानां सा च विद्वद्भिः प्रोक्ता संवेदनी कथा ।। यत्र संसारभोगाङ्गस्थितिलक्षणवर्णनम् । वैराग्यकारणं भव्यः सोक्ता निर्वेदनी कथा ।। - [ ] इत्युक्तम् । धर्मविन्दुवृत्तौ तु -> आक्षिप्यन्ते = आकृष्यन्ते मोहात् तत्त्वं प्रति भत्र्यप्राणिनोऽनयेत्याक्षेपणी तस्याः कथायाः प्रयोग:]: सा चाऽऽचार-व्यवहार-प्रज्ञप्ति-दृष्टिवादभेदाच्चतुर्धा । तत्राऽऽचारो लोचाऽस्नानादिसाधुक्रियारूप: [१], व्यवहारः कथञ्चिदापनदोषव्यपोहाय प्रायश्चित्तलक्षण: २], प्रज्ञप्तिः = संशयापत्रस्य मधुरवचनैः प्रज्ञापनं [३], दृष्टिवादश्च श्रोत्रपेक्षया सूक्ष्मजीवादिभावकथनम् [४] - [ध.बि.२/१० पृ.३४] इत्युक्तम् । आक्षेपण्यादीनां प्रत्येकं चतुर्विधत्वादिकं स्थानाङ्गवृत्तितोऽवसेयम् [४/२/२८२] । दशवैकालिकनियुक्ति [गा.१९५-२०१] मूलाराधना [६५६-६५७] धवला [प्रथम भाग- पृ.१०५-१०६] प्रभृतिग्रन्थावलोकनादातासां नानारूपताऽवसेया ।
___ इदश्चात्राबधेयम् - भवाभिनन्दिनां तूपदेशाऽविषयत्वमेव तदुपदेशस्य तत्त्वावबोधादिकार्याकरणात्, विपर्ययसाधनाच्च यथोक्तं उपदेशपदे ---> समणीयंपि जरुदये दोसफल चेव हंत सिद्धमिणं । एवं चिय सुत्तं पि हु मिच्छत्ते जरोदए णेयं ।।
--[२८] । ततश्च धर्मदेशनाधिकारात् प्रकृते बालादयोऽपुनर्बन्धकादिस्वरूपा एव समवसेयाः, तेषामेव यथोपदेशं क्षयोपशमानुगुण्येन मार्गप्रवेशादिफलप्राप्तिसम्भवादिति । धर्मसङग्रहेऽपि ---> स धर्मदेशनायोग्यो मध्यस्थत्वाज्जिनैर्मतः । योगदृष्ट्युदयात् सार्थं यद् गुणस्थानमादिमम् ।।१८।। - इत्युक्तम् । 'स:' = आदिधार्मिकः, शिष्टं स्पष्टम् ॥१/१३॥
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> यत् परस्थाने देशना खलु पापं [इति] मुनीन्द्रः भाषितम् । एतत् भवगहने उन्मार्गनयनं दारुणविपाकम् ।।१/१४|| इयं कारिका श्रीसागरानन्दसूरिभिः अधिकार-लोकविंशिकावृत्तौ समुद्भूता [अ.वि.गा.१२ लो.वि.७] ।। परस्थानदेशनागतं पापदेशनात्वं ह्युपरितनभूमिको चितस्य श्रोतुरधस्तनस्थाननेतृत्वं तत्स्थानप्रतिबन्धकारित्वं वा एवमधस्तनभूमिकोचितस्य श्रोतुरगम्योपरितनोपदेशदानादिनाउनास्थाजनकत्वमधस्तमस्थाननेतृत्वादिकं वाञ्वगन्तव्यम् । ततश्चोपदेशकस्यापि सम्मोहभावनाभावितत्वं स्यात् । तदुक्तं बृहत्कल्पभाष्ये --> उम्मग्गदेसणा मग्गदसणा, मग्गविप्पडीवत्ती । मोहेण य मोहित्ता, संमोहं, भावणं कुणइ ।।१३२१।। <-- इति । ततश्चाऽऽत्मनो बोधिदर्लभता । तदुक्तं बृहत्कल्पभाष्य एव --> सम्मोहं भावणं सो पकरेड़ अबोहिलाभाय ।।१३२६।। --- इति । बालादियोग्या मध्यमादिस्थाने, एवं मध्यमयोग्या पण्डितादिस्थाने पण्डितयोग्या च बालादिस्थान इति बोध्यम, विपरीतदेशनाकरणं अपरिणामस्य = अस्थानोत्सर्गरुचेः अतिपरिणामस्य वा = अस्थानाऽपवादरुचेर्वा जननात्, -> उत्सर्गे उत्सर्गमपवादे चापवादं यथाभणितं श्रद्दधति आचरन्ति च ये ते सूत्रार्थविदः परिणताः ।। ये पुनरुत्सर्गमव श्रद्दधति आचरन्ति चापवादन्तु न श्रद्दधति नाचरन्ति स्वस्थाने तेऽपरिणताः । ये चापवादमेवाचरन्ति वदन्ति च नोत्सर्ग तेतिपरिणताः - इति प्रकल्पग्रन्थकतः । निरुक्ताऽपरिणामाऽतिपरिणामोत्पादनात श्रोत: उन्मार्गनयनं, तदुक्तं
વિશેષાર્થ :- થોતાની જે ભૂમિકા હોય તેને અનુસરીને જે ધર્મદશના આપવામાં આવે તો જ શ્રોતા ધર્મને સારી રીતે સમજી શકે તથા ઉપદિશ્યમાન ધર્મ પ્રત્યે આકર્ષિત થઈ શકે. તેમ જ પોતાની શક્તિ, રુચિ અને સંયોગને અનુસરીને ધર્મમાર્ગે પ્રગતિ કરી શકે. માટે થતા ઉપર તાત્ત્વિક ભાવ ઉપકાર કરવા માટે ધર્મદશકે થોતાની ભૂમિકાને વ્યવસ્થિત રીતે જાણવાનો ઉદ્યમ કરીને તે ધર્મ પામે, સ્થિર થાય, આગળ વધે એ રીતે ધર્મદશકે ધર્મદેશના આપવી જોઈએ. [૧/૧૩]
ઉપરોકત હકીકતને વ્યતિરેકથી = નિષેધમુખે દઢ કરવા માટે મૂલકારથી ફરમાવે છે કે –
ગાથાર્ચ :- ‘પરથાનમાં દેશના આપવી તે ખરેખર પાપ છે' આ પ્રમાણે મુનીન્દ્રોએ જણાવેલ છે. પરસ્થાન દેશના શ્રોતાને]|| સંસારરૂપી જંગલમાં ઉન્માર્ગે દોરે છે અને દારુણવિપાક [લાવે છે. [૧/૧૪]
ટીકાર્ય :- દિશના થોતાની ભૂમિકા મુજબ કરવી જોઈએ;] કારણ કે ‘પરસ્થાનમાં દેશના ખરેખર પાપ છે' એમ પરમજ્ઞાની પુરુષોએ કહેલ છે. પરસ્થાન દેશનાનો અર્થ છે વિપરીત દેશના. જેમ કે બાલ આદિને યોગ્ય દેશના મધ્યમબુદ્ધિ આદિ શ્રોતાને કરવી. આ રીતે દેશનાને વિપરીત રીતે કહેવાથી થોતાના અપરિણામ કે અતિપરિણામ ઉત્પન્ન થવાના લીધે થોતાને સંસારરૂપી જંગલમાં લઈ જવાનું થાય છે. તથા ધર્મદેશકને ભયંકર વિપાક-કર્મના કડવાં ફળ ભોગવવા પડે છે, કારણ કે [વિપરીત દેશના કરવી તે કુશીલતાનું લક્ષણ છે અને કુશીલતા એ મહાઅનર્થનો હેતુ છે- એવું શાસ્ત્રમાં બતાવવામાં આવેલ છે. [૧૪].
કરી પપદેશના મોળખી લો અને
-
-
Jain Education Intemational

Page #60

8 विपरीतदेशनातो दारुणविपाकः
संसारकाने दारुणविपाकं वा, कुशीलताया महानर्थहेतुत्वप्रतिपादनात् ॥१ / १४॥
कल्याणकन्दली
--->
=
-->
<---
सूत्रकृताङ्गे --> अंधो अंधं पहं णिंतो दूरमद्धाणुगच्छइ -- [१/१/२/१९] । ततश्च --> अइपरिणइ अपरिणइ दुहवि | मग्गं जणो अणासंसी । तम्हा देसणमाइक्खइ सुहगुरु मग्गरक्खट्ठा ॥ -- [ ] इति प्रकल्पग्रन्धवचनमाश्रित्य मार्गरक्षार्थमतिपरिणामकादे: मार्गावतारणाय सद्धर्मदेशनौचित्येन दातव्या धर्मदेशकेन । तत्सामर्थ्यं तु गीतार्थे एव । तदुक्तं बृहत्कल्पभाप्ये • संसारदुक्खमहणो विबोहओ भवियपुंडरियाणं । धम्मो जिणपन्नत्तो प्रकम्पजइणा कहेयव्वो - ॥ ११३५ ॥ ---> जिनप्रज्ञप्तो धर्म: प्रकल्पयतिना निशीथाध्ययनसूत्रार्थधारिणा साधुना कथयितव्यः । स हि संविग्नगीतार्थतयोत्सर्गापवादपदानि स्वस्थाने स्वस्थाने विनियुञ्जानो न विपरीतप्ररूपणया आत्मानं परं वा दीर्घभवभ्रमणभाजनतामातनोतीति -तट्टीकायां श्री क्षेमकीर्तिसूरयः । ननु कदाचिच्छ्रोतुर्निरुक्तदोषभाक्त्वं नाऽपि स्यात् यद्वा श्रोतुर्धर्मो भवतु मा वा किन्तु सद्धर्मदेशकस्य त्वेकान्ततो निर्जरालक्षण फलमवश्यम्भावि । तदुक्तं वाचकमुख्येन -> न भवति धर्मः श्रोतु:, सर्वस्यैकान्ततो हितश्रवणात् । ब्रुवतोऽनुग्रहबुद्ध्या वक्तुस्त्वेकान्ततो भवति ॥ -- [ तत्त्वा. का. २९ ] इति । ततश्च श्रोतृभेदभावमपहाय सर्वेषामेव श्रोतॄणामेकरूपतयैव देशना दातव्या । तदुक्तं आचाराङ्गेऽपि --> 'जहा पुण्णस्स कत्थति तहा तुच्छस्स कत्थति, जहा तुच्छस्स कत्थति तहा पुण्णस्स कत्थति <- [आचा. १/२/६/सू.१०२] इति । देशकेन हि धर्मपरिणामलक्षणं श्रोतृगतफलमप्यनपेक्षणीयमेव, तदुक्तं भगवद्गीतायां कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन ← [म.गा. २/४७] इति । ततश्च सद्धमदेशकेन हि मुक्त्वा पक्षपातमनपेक्ष्य च परिणाममनुग्रहबुद्धचा सर्वदैव सर्वत्रैव समानरूपेण सद्धर्मदेशना प्रतन्येत्याशङ्कामपाकर्तुमाह - दारुणविपाकं वेति । वाकारो न भजनायां किन्तु व्यवस्थायाम् । उन्मार्गनयनलक्षणं परस्थानदेशनाफलं श्रोत्रपेक्षया दारुणविपाकलक्षणं च तत् सद्धर्मदेशकापेक्षयेति व्यवस्था प्रकृतेऽवगन्तव्या । अर्थादावविध्यासेवने केवलमर्थाद्यभाव एवं धर्मदेशनादिलक्षणे धर्मे त्वविध्यादितोऽनर्थं एव, श्रोतुरनिष्टापादनात् आज्ञाविराधनाच्च । तदुक्तं योगविन्दौ --> अर्थादावविधानेऽपि तदभावः परं नृणाम् । धर्मेऽविधानतोऽनर्थः क्रियोदाहरणात्परः || २२३|| - इति । सद्धर्मदेशनालक्षणधर्मानुष्ठानवितथकरणे प्रत्यपायस्तु --> धर्मानुष्ठानवेतध्यात् प्रत्यपायो महान् भवेत् । रौद्रदुःखौघजनको दुष्प्रयुक्तादिवौषधात् ॥ -- [] इत्यादिना प्रसिद्ध एव । विपरीतचिकित्सादिवत् मुख्यतो विपरीतंदेशनाकरणलक्षणमविधिमधिकृत्यैव --> अविहि-कया वरमक [] इत्युक्तिः प्रसिद्धा । अतो गुरुणा प्रथमं सर्वादरेण श्रोतृभूमिका परिज्ञातव्या, न त्येवमेवोपदेशदाने प्रयतितव्यम् । तदुक्तं कालिदासेनापि अभिज्ञानशाकुन्तले विकारं खलु परमार्थतोऽज्ञात्वाऽनारम्भः प्रतीकारस्य [३ / ७] इति । 'वक्तुस्त्वेकान्तत' इति वाचकमुख्यवचनं तु स्वस्थान|देशनापेक्षयैवावगन्तव्यम् । 'जहा तुच्छस्स..' इत्यपि सद्धर्मदेशकस्य निरभिष्वङ्गतामात्रबोधनायैव बोध्यम् । तदुक्तं धर्मरत्नप्रकरणे -> मज्झत्थो देसणं कुणइ -- [ध.र.प्र.गा.९५] इति । राजाद्यभिप्रायाननुसरणे प्रकटदोषोपदर्शनपूर्वमनुपदमेव तत्र पुरुषादि - | | देशादिपरिज्ञानवत्त्वेन देशनाधिकारित्वाभिव्यञ्जनात् । तदुक्तं आचारा अवि य हणे अणातियमाणे । एत्थंपि जाण सेयं ति णत्थि । केज्यं पुरिसे कंच गए ? एस वीरे पसंसिए जे बद्धे पडिमोयए [आ. श्रु.स्क. १/अ.२/ उद्दे.६/ सू. १०३ ] इति । श्रोतृभूमिकानिश्चयपूर्वमपायपरिहारपरतया वक्तव्यमिति भावः । तदुक्तं निशीथचूर्णो अपि -> कारणे चरगादिभावितेसु खेत्तेसु ठियस्स जति ते चरगादिया बहुजणमज्झे ससिद्धतं पन्नवेंति तत्थ उवेहं कुज्जा, मा पडिवहकरणे खेत्तातो गीणिजेज्ज । उवसगादिपुट्ठो 'अत्थि णं एतेसिं भिक्खुयाणं वए वा नियमे वा ? ' ताहे तेसिं दाणसङ्काणं अणुयत्तीए भणिज्ज- एते वि भव्ययं धरेति, आदिसदातो जीवेसु दयालुया <- [नि.मा. ३३५६ भाग. ३ पृ. १९६] । अत्र प्रतिपथकरणं नाम प्रतिपक्षस्थापनं, उपासकः बौद्धधर्मोपासकः, भिक्षुः रक्तपटो बौद्धसाधुरिति ध्येयम् । निशीथपीठिकायामपि -> मिच्छुगा रत्तपडा, आदिसदातो परिव्वायगादि । तेहिं भावियं जं खेत्तं तत्थ उवासगा पुच्छंति सढतात [ = शाठ्यात् ] | परमत्थेण वा 'भगवं ! अम्हे भिच्छुगादीआण दाणं दलयामो एयस्स फलं किं अत्थि न वत्थि त्ति' । सो एवं पुट्ठो भगति [= भण्यते = उपदिश्यते] दाणस्स णत्थि णासोत्ति । जति वि य तेसिं दाणं दिण्णं अफलं, तहा चेव [ = तथैव = 'तद्दाननाशो नास्ती' ति] भणाति मा ते उद्धरुट्ठा धाडेहंतीत्यर्थः <- [गा. ३२३ पृ.११३] । न तु तत्र 'शुद्धदेशना हि क्षुद्रसत्त्वमृगयूथसन्त्रासनसिंहनादः <- इति ललितविस्तरादिवचनमनुसृत्य यथार्थमेव स्वसिद्धान्तप्ररूपणं श्रोतृभूमिका ननुरूपमुपदेष्टव्यम्, सिद्धान्तविराधनात् । योगशतकेऽपि --> उवएसोसियम्मी विसए वि अणीइसो अणुवएसो । बंधनिमित्तं णियमा जहोइओ पुण भवे जोगो || ३६ || गुरुणो अजोगिजोगो अच्चंत विवागदारुणो णेओ । जोगीगुणहीलगा णासणा धम्मलाघवओ ||३७|| -- इत्युक्तम् । कुशीलताया इति । प्रत्यन्तरे 'कुशीलतया' इति पाठः । ननु श्रोतृ भूमिकामनपेक्ष्य विशेषार्थ :- પરસ્થાનદેશનાનો મતલબ એ છે કે બાલયોગ્યદેશના મધ્યમને કે પંડિતને કરવી તથા મધ્યમયોગ્યદેશના બાલને
-->
<---
-->
<--
Jain Education Intemational
=
-
२७

Page #61

IYETEकाप
२८ प्रथम-षोडशकम्
कुशीलस्वरूपमीमांसा समयोक्तत्वेज स्वरूपत: शोभनाया अपि देशनायाः परस्थानेऽहितत्वे दृष्टान्तमाह → 'हितमित्यादि।
कल्याणकन्दली स्वमतिकल्पितदेशनादायित्वे गुरोः यथाच्छन्दत्वमेव स्यात्, न तु कुशीलत्वम् । तदुक्तं टीकाकृतैव गुरुतत्त्वविनिश्चयवृत्ती //--> पदार्थान्तरमपि वितधं प्ररूपयन् यथाच्छन्द एव भवती' - [गु.त.वि.३/११३ टीका.] ति । कुशीललक्षणन्त्वत्र नैव घटामञ्चतीति चैत् ? मैवम्, तत्र पार्श्वस्थावसन्न-कुशील-यथाच्छन्दलक्षणकुगुरुपञ्चकविभागमपेक्ष्य विशेषतो यथाच्छन्दत्वमुक्तम् । इह तु तेषां पञ्चानामपि कत्सितचारित्रत्वाऽविशेषात् यथाच्छन्दस्य सतोऽपि तस्य सामान्यतः कशी मनीषिकाविजृम्भितम् --> 'बज्जेह कुसीलसंसग्गी' - [ओ.नि.७७५] इत्योपनियुक्ति-गाथायामपि कुशीलपदेन पञ्चानामपि पाश्चादीनामभिमतत्वात् । तदुक्तं उत्तराध्ययनेऽपि -> एयारिसे पंच-कुसीलसंखुडे, रूवंधरे मुणिपवराण हिट्ठिमे । इहंसि लोण विसमिव गरहिए, ण से इहं णेव परत्थ लोए ।। --- [उत्तरा. पापश्रमणीयाध्ययन-१७/२०] इति । सूत्रकृताङ्गवृत्तिकृताऽपि कुशीलाध्ययने ---> कुशीला: = कुत्सितशीला: परतीर्थिकाः पार्श्वस्थादयश्च' <-- [सू.नि.गा.८८/पृ.१५३] इत्युक्तम् । यद्रा जिह्वाकुशीलताऽत्र सदोषवचनोचारणापेक्षयाऽवगन्तव्या मनीषिभिः । यथोक्तं महानिशीथे -> जिब्भाकुसीले से णं अणेगहा, तं जहा- तित्त-कडुअ-कसाय-महुराई लवणाई रसाई आसायंते अदिट्ठासुयाई इहपरलोगोभयविरुद्धाई सदोसाई मयारजयारुच्चारणाई अयसभमक्खाणं संताभिओग्गाई वा भणंते असमयन्नू धम्मदेसणाऽवत्तणाणे य जिब्भाकुसीले णेए । से भयवं! किं. भासाए कुसीलत्तं भवइ ? गोयमा ! भवइ । से भयवं ! जइ एवं ता धम्मदेसणं न कायव्वं । गोयमा ! सावजणवज्जाणं वयणाणं जो न जाणइ विसेसं वुत्तुंपि तस्स न खमं किमंग पुण देसणं काउं - [३/१२३] । यथोक्तं चरकसंहितायामपि -> यो हि सम्यक् न जानाति शास्त्रं शास्त्रार्थमेव च । न कर्यात स क्रियां चित्रमचक्षरिव चित्रकत ॥ - [८/३०/ ३४०] इति । प्रकृते च क्रिया धर्मदेशनात्मिका बोध्या । कुशीलताया महानर्थहेतुत्वं सूत्रकृताङ्गे -> अस्सिं च लोए अदुवा परत्था, सयग्गसो वा तह अन्नहा वा संसारमावन परं परं ते, बंधंति वेदंति य दुन्नियाणि ।। --- [सू.कृ.श्रु.स्कं.१/अध्य.७/ ४/पृष्ठ १५५] इत्येवमुक्तम् । तदुक्तं उत्तराध्ययनेऽपि -> चीराजिणं नगिणिणं जडी संघाडि मंडिणं। एयाणि विन तायंति दुस्सीलं परियागयं ।। पिंडोलए व दुस्सीले नरगाओ न मुच्चइ <-- [५/२१-२२] । तदुक्तं देशनाद्वात्रिंशिकायां --> उन्मार्गनयनात् पुंसामन्यथा वा कुशीलता । सन्मार्गद्रुमदाहाय, वह्निज्वाला प्रसज्यते ।। अज्ञातवाग्विवेकानां पंडितत्वाभिमानिनाम् । विषं यद्वर्तते वाचि मुखे नाऽऽशीविषस्य तत् ॥ --- [२/२-५] इति । अत एव तत्सङ्गोऽपि त्याज्य एवं અથવા પંડિતને કરવી અને પંડિતયોગ્યદેશના બાલ જીવને અથવા મધ્યમબુદ્ધિને આપવી. આવી દેશના વિપરીત દેશના કે પાપદેશના| પણ કહેવાય છે. આવી દેશના શ્રોતાને અપરિણામી કે અતિપરિગામી બનાવી દે છે. જેમ કે બાલ જીવની પાસે પંડિતયોગ્ય દિશના આપવામાં આવે તો તે દેશના તેને પરિાગત નથી થતી, સમજતી નથી. ઊંચી કક્ષાની ધર્મદશના ન સમજવાના લીધે “વત્તામાં મને સમાવવાની આવડત નથી' આવું વિચારી તે ધર્મવિમુખ થાય છે. અથવા તો સૂક્ષ્મ આગાઢ ગૂઢ અપવાદ વગેરે બુધ જીવને બતાવવાના બદલે બાલને જણાવવામાં આવે તો તે ઉત્સર્ગના સ્થાનમાં અપવાદની પ્રવૃત્તિ કરવા માંડશે કે જે શાસ્ત્રકારોની પરિભાષામાં) ‘અતિપરિણામ દોષ' કહેવાય છે. તેમ જ તે જ દેશના ને મધ્યમને કહેવામાં આવશે તો તે ઉત્સર્ગની વિશેષ રૂચિ હોવાના લીધે || બલવાન અપવાદના સ્થાનમાં પણ ઉત્સર્ગને જ પકડી રાખશે. આગાઢ અપવાદથવાણ તેને ધર્મ પ્રત્યે, ધર્મદશક પ્રત્યે આકર્ષણ | પેદા નહિ કરે. યથાવસ્થિત આપવાદિક આચારને તે સ્વીકારશે નહિ, જે શાસ્ત્રીય પરિભાષાઅનુસાર અપરિણામ દોષ કહેવાય છે. તે જ રીતે બાલ જીવ પાસે બતાવવાના કેવલ સર્શિક આચારો જ એ પંડિત જીવને જણાવવામાં આવે તો તે આગાઢ પરિસ્થિતિમાં તેના પાલનની શક્યતા, અશક્યતા વગેરેનો વિચાર કરીને તેવા સર્ગિક ધર્મ આચારના થવાથી ધર્મમાર્ગે આગળ વધવાને ઉલ્લસિત નહિ બને અને તે આચારને પાર કદાચ છોડી દે. એ જ રીતે જે બાલ જીવ ક્યારેય પૂજન સેવા કરતો ન હોય તેને જિનપૂજાનો ઉપદેશ આપવાના બદલે ‘જે જિનપૂજમાં થોડી પણ અવિધિ કરી તો અનવસ્થા વગેરેનું ભયંકર પાપ લાગશે, દુર્ગતિમાં રીબાઈ રીબાઈને ભટકવું પડશે' આવો ઉપદેશ આપવામાં આવે તો જિનપૂજાસ્વરૂપ ધર્માચાર પ્રત્યે થોડો પાગ આકર્ષિત થવાના બદલે તે કાયમ માટે પ્રભુપૂજન કરવાનું માંડી વાળશે અને પાપઆચરણમાં મસ્ત બનશે. આ રીતે ધર્મમાર્ગે આગળ વધવાને બદલે પરસ્થાનદેશના દ્વારા સંસારરૂપી ગાઢ જંગલમાં ઉમાર્ગે-વિપરીત માર્ગે થોડા ખેંચાઈ જાય છે. આમાં નિમિત્ત બનવાના લીધે વકતાને ગાઢ કર્મબંધ થાય છે. -> જે જન છે અતિપરિણામી, વલી જેહ નહિ પરિણામી તેહને નિત્ય સમજાવે ગુરુ, કલ્પવચન મન ભાવે છે - (४-१८) ओम पायाय महाराजे 300 गाथाना लपनमा लागावेनछ, मननीय छे.
આજના અમુક નિશ્ચયાભાસવાદીઓએ ખ્યાલમાં રાખવા જેવું છે કે જેના જીવનમાં પ્રાથમિક ધર્માચાર-સદાચારના ઠેકાણાં | ન હોય એને ઊંચા તત્વનો ઉપદેશ ન અપાય. વળી, એક વાત એ પણ ધ્યાનમાં રાખવા યોગ્ય છે કે થોતાની ભૂમિકાને અનુરૂપ ન હોય તેવો ધર્મનો ઉપદેશ પણ જે વકતાને મહાઅનર્થ કરનાર હોય તો કેવળ સાંપ્રદાયિક વ્યામોહાદિના કારણે કે દૃષ્ટિરાગદકિદોષાદિના લીધે જે વક્તા ધર્મદશનામાં પરપક્ષના સુવિહિત આચાર્ય, સાધુ વગેરેની કેવળ નિંદા વગેરેનું જ તેબી ઝેર શોતાને
Jain Education Intemational

Page #62

8 विकारानुरूपः प्रतिकार: * हितमपि वायोरौषधमहितं तत् श्लेष्मणो यथाऽत्यन्तम् । सद्धर्मदेशनौषधमेवं बालाद्यपेक्षमिति ॥१/१५॥ तत् = प्रसिद्धं औषधं स्नेहपानादि वायोः = शारीरवातस्य सात्म्यापादकत्वेज हितमपि यथा श्लेष्मणोऽत्यन्तं अहितं भवति. तत्प्रकोपहेतुत्वात् । एवं सद्धर्मदेशनौषधं मध्यमादियोग्यं बालाद्यपेक्षं तदज्ञानहेतुतया स्वरूपतः सुन्दरमप्यहितं भवति । तस्मात् 'तदपायभीरुणा तद्भावं विज्ञाय देशना विधेये'त्युपदेश: ॥१/१५||
- कल्याणकन्दली तदुक्तं गच्छाचारप्रकीर्णके -> अगीअत्थकुसीलेहिं संगं तिविहेण वोसिरे । मुक्खमग्गस्सिमे विग्धं पहंमी तेणगे जहा ८- ॥४८॥ श्रोतृणां वैरितया स धर्मदेशकोऽपरैरपि न पण्डिततयाऽभिमतः । इदमेवाभिप्रेत्य धम्मपदे -> न तेन पण्डितो होति यावता बहु भासति । खेमी अवेरी अभयो पण्डितो ति पवुच्चति ।। - [१९/३] इत्युक्तम् । अत एव सद्गुरोः दुर्लभत्वम । यधोक्तं शङ्कराचार्येणापि विवेकचूडामणी -> दुर्लभं त्रयमेवैतत्, देवानुग्रहहेतुकम्। मनुष्यत्वं मुमुक्षुत्वं महापुरुषसंश्रयः ॥३॥ <- इति ॥१/१४॥ दार्टान्तिकोऽर्थो दृष्टान्तेन विशदीभवति, यथोक्तं -> तावदेव चलत्यर्थो मन्तुर्विषयमागतः । यावन्नोत्तम्भनेनेव दृष्टान्तेन प्रसाध्यते ।। - [ ] अतः दृष्टान्तमाह - 'हितमि' त्यादि ।
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम --> तत् औषधं वायोतिमपि यथा श्लेष्मणोऽत्यन्तमहितम् । एवं सद्धर्मदेशनौषधं बालाद्यपेक्षमिति ॥१/१५।। तत् = प्रसिद्धं, पूर्वमनिरूपितार्थत्वात्तत्पदस्याऽत्रापि प्राग्वत् [१/१०] प्रसिद्धार्थपरत्वमवसेयम् । प्रसिद्धिश्च --> तित्त-कडुएहिं सिंभं जिणाहि पित्तं कसाय-महुरेहिं । निद्भुण्णेहि य वायं सेसा वाही अणसणाए ।।<- [ ] इति चिकित्साशास्त्रावसेया । चरकसंहितायां तु > स्वाद्वम्ललवणा वायं, कषाय-स्वादतिक्तकाः । जयन्ति पित्तं, श्लेष्माणं कषायकटुतिक्तकाः ।। <- [१/६६] इत्युक्तम् । यद्वा -> 'पउमुष्पल- 'माउलिंगे एरंडे चेव 'निंबपत्ते य । 'पित्तुदय 'सन्निवाते, वातपकोवे य “सिंभ य ।।४८५शा - इति निशीथभाप्यवचनात् पित्तादिजन्यानां चतुर्विधरोगाणां यथाक्रमं पद्मोत्पलादिसाध्यत्वमवसेयम्। औपधमिति एकाङ्गित्वात्, यथोक्तं निशीधचूर्णी -> अणेगदब्वेहिं अगदो, एगंगितं ओसढं <- [भाग ३ पृ.२१४] । तदेव कण्ठत आह - स्नेहपानादीति, तत्प्रकोपहेतुत्वात् = श्लेष्मातिरेकनिबन्धनत्वात् । उपलक्षणाचा तुरस्य सिंहकेशरकमोदकाद्यर्पणवदित्यपि बोध्यम् । मध्यमादियोग्यं बालाद्यपेक्षमिति । मध्यमयोग्यं बालापेक्षं पण्डितयोग्यञ्च मध्यमापेक्षम् । बाल-मध्यमयोः यथाक्रमं मध्यम-पण्डितयोग्यदेशनाभिप्रायावगमशक्तिशून्यत्वेन तदज्ञानहेतुतया = श्रोतृस्वरूपबालमध्यमाञ्नवबोधनिमित्ततया स्वरूपत: जिनोक्तत्वेन सुन्दरमपि रुग्णस्थानीयस्य श्रोतुः सद्धर्मदेशनाश्रवणवरस्याऽनादरादिलक्षणं अहितं भवति । तदुक्तं योगबिन्दी --> यस्य त्वनादरः शास्त्रे तस्य श्रद्धादयो गुणा: । उन्मत्तगुणतुल्यत्वान्न प्रशंसास्पदं सताम् ॥२२८॥
- इति । वक्ष्यति चाग्रेऽत्रैव ग्रन्थकदपि- 'यः शृण्वन् सिद्धान्तमित्यादि षोड.१०/१४] । इदमेवाभिप्रेत्य --> यस्तु श्रोता विधिशास्त्रश्रवणकालेऽपि न संवेगभागी तस्य धर्मश्रावणेऽपि महादोष एवेति - व्यक्तमुक्तं टीकाकृता योगविंशिकावृत्ती [यो.विं.१५/पृ.१३] । यद्वा सम्यगनवबुध्यमानाया धर्मदेशनाया अप्युन्मार्गदेशनात्वेन श्रोतुरनर्थलक्षणमहितं भवतीति बोध्यम् । तदुक्तं धर्म विन्दुवृत्ती -> अनवबोधे धर्माख्यानस्योन्मार्गदेशनारूपत्वेन प्रत्युताऽनर्थसम्भवात् ४- [ध.बि.२/१०/पृ.५८] इति । अत एव -> जो जस्स उ पाओग्गो सो तस्स तहिं तु दायचो ८-[ ] इति प्रोक्तम् । तस्मात् = अग्रेतनभूमिकोचितसद्धर्मदेशनौषधस्याऽधस्तनभूमिकायोग्यश्रोतृदोषावहत्वात्, --> तदपायभीरुणा = 'मा भूत् श्रोतुरनया सद्धर्मदेशनया शास्त्रश्रवणवरस्यतन्मूलकशासानादर-वक्तृविषयकप्रदेषादिलक्षणोऽपाय' इति भीतेन गुरुणा तद्भावं = श्रोतरुचि-योग्यतादिलक्षणपरिणामं शास्त्र
પીરસે છે, તે વકતાને ધર્મકર્તવ્યના બ્રામક ખ્યાલથી કેવા ચીકણાં પાપ બંધાતા હશે ? તે તો જ્ઞાની પુરુષ લાગે. સંયોગવશ ધર્મદશના ઓછી થાય કે ન થાય તો તે કદાચ સંતવ્ય ગણી શકાય. પરંતુ તેના બદલે ધર્મદશના વિપરીત થાય તો તે સ્વપરને વધુ નુકશાન કરનાર છે. વિપરીત ચિકિત્સા દર્દીને વધુ નુકશાન કરે, યમશરણ પાણ કરી દે. - એ પ્રસ્તુત વકતવ્યનો નિષ્કર્ષ છે. [૧/૧૪]
‘આગમમાં જે વાત કહી હોય તે જ વાત થોતાને કહેવાના લીધે સ્વરૂપની દૃષ્ટિએ સુંદર એવી પણ ધર્મદેશના પરસ્થાનમાં = વિપરીત સ્થાનમાં = અયોગ્ય સ્થાનમાં અહિતકર છે.' - આ વાતને જાણાવવા માટે મૂલકારથી એક દાંત બતાવે છે કે –
માતા :- વાયુ માટે હિતકારી એવું પણ ઔષધ શરદીના દર્દીને જેમ અત્યંત અહિતકર છે તેમ સધર્મઔષધ પાણ બાલાદિની अपेक्षा . [4/11]
* विपरीत शना औषधहष्टतथी सोब* હીડાઈ :- પૂર્વની જેમ [૧/૧૦] તત્ પદ પ્રસિદ્ધાર્થપરક છે. તેથી સ્નેહપાન વગેરે પ્રસિદ્ધ ઔષધ શરીરના વાયુની વિષમતા દૂર કરી સામે લાવવાના લીધે વાયુના દર્દીની અપેક્ષાએ હિતકર હોવા છતાં પાગ શરદીની પ્રકૃતિવાળાને શ્લેષ્મ-કફના પ્રકોપનો હેતુ હોવાથી અહિતકર, બને છે. બરાબર આ જ રીતે સધર્મદેશનારૂપી ઔષધ પણ મધ્યમાદિને યોગ્ય હોવા છતાં બાલાદિની અપેક્ષાએ, બાલાદિ થતાના અજ્ઞાનનો
Jain Education Intemational

Page #63

३० प्रथम-षोडशकम् 48 दोषभयादधिकारिणा धर्मदेशना नैव त्याज्या 888 उक्तमर्थ निगमयन्नाह → एतदित्यादि । एतद्विज्ञायैवं यथार्ह शुद्धभावसम्पन्नः । विधिवदिह यः प्रयुङ्क्ते करोत्यसौ नियमतो बोधिम् ॥१/१६॥
कल्याणकन्दली सन्दर्शितोपायन विज्ञाय सद्धर्मस्य देशना विधेया, न तु 'जिहाऽस्तीति वक्तव्यं यद्वा श्रोताऽस्तीति यत्किश्चिद्धर्मवचनं श्रावयितव्यं यद्वा यत्किञ्चिद्धर्मशास्त्रज्ञानमस्तीति प्रकाशनीयमिति -- इत्युपदेशः । यथोक्तं दिङ्नागेनाऽपि कुन्दमालायां --> विकारानुरूपः प्रतिकारः - [कु.मा.५/१३] इति । तदुक्तं चरकसंहितायामपि -> सम्यक्प्रयोगनिमित्ता हि सर्वकर्मणां सिद्धिरिष्टा <- [१/१५/४] इति । न च जिनोक्तधर्मस्य कल्पसूत्रसुबोधिकावृत्त्यादिदर्शितरीत्या तृतीयौषधकल्पत्वान्नैव सद्धर्मदेशनातोऽपायभीरुत्वं गुरोयुज्यत इत्यारेकणीयम्, स्वसामाचारीपालनाद्यात्मकस्यैव धर्मस्य तृतीयौषधकल्पत्वमभिमतमाप्तपुरुषाणां; न तु|| | सद्धर्मदेशनात्मकस्य धर्मस्याऽपि, अस्य यथाधिकारमेवोभयोर्हितकारित्वस्येष्टत्वात् । अत एव एतदनपेक्षणे गुरोरपि जिनाज्ञाविराधकत्वेन दुरन्तसंसारावाप्तिः । तदुक्तं मूलकारैरेव पश्चवस्तुके --> जह चेव उ मोक्खफला आणा आराहिया जिणिंदाणं । संसारदक्खफलया, तह चेव विराहिया नवरं ।। - [पं.व.११९] इति । प्रकृते श्रोतरपेक्षया गुरोरधिकदोषोऽवगन्तव्य:. पापकर्तुर पेक्षया तत्कारयितुर्महादोषत्वादिति यो.वि.१५/पृ.१४] व्यक्तं योगविंशिकावृत्ती । यथा चैतत्तत्त्वं तथा वक्ष्यते विस्तरतोऽग्रे षोड.१०/१५ पृष्ठ-२४७] । न चैवं सर्वथा देशनापरिहार एव श्रेयानिति शङ्कनीयम्, यथार्ह शास्त्रादरस्य कल्याणरूपत्वात् । तदक्तं योगविन्दी --> उपदेशं विनाऽप्यर्थकामी प्रति पदर्जनः । धर्मस्त न विना शास्त्रादिति तत्राऽऽदरो हितः ।।२२२|| -- इति । --> सोचा जाणइ कल्लाणं सोचा जाणइ पावगं । उभयं पि जाणइ सोचा जं सेयं तं समायरे ।। - [४/ ११] इति दशवकालिकवचनमपि स्मर्तव्यमत्र । -->न धर्मकथामन्तरेण दर्शनप्राप्तिरस्ति - [अ.१] उत्तराध्ययनचूर्णिकारवचनमपि भावनीयम् । तदुक्तं समरादित्यकेवलिचरित्रे मूलकारैरपि --> न खल परमत्थदेसणाओ महामोहनासणेण अन्नो कोइ उवयारो <--- [भव.९ पृ.५४६] । त्रिपष्ठिशलाकापुरुपेऽपि -> अन्तरेणोपदेष्टारं पशवन्ति नरा अपि - [१/२/७९३] इत्युक्तम् । ततः तददाने तु भगवच्छासनविनाशनमत्यन्तदुरन्तं जायते । भगवदाज्ञा चेयम् -> 'श्रममविचिन्त्याऽऽत्मगतं तस्माच्छ्रेयः सदोपदेष्टव्यम् । आत्मानञ्च परञ्च हि हितोपदेष्टाउनुगृह्णाति ।। -त.का.३०] इति । तदुक्तं पश्चवस्तुकेऽपि --> ता एअम्मिवि काले आणाकरणे अमूढलक्वेहिं । सत्तीए जइअव्वं - [पं.व.१०००] इति पालोचनीयम् ॥१/१५॥
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> एतत् एवं विज्ञाय यथार्ह शुद्भभावसम्पन्नो विधिवत् य इह प्रयुक्ते असौ नियमतो बोधिं करोति ।।१/१६।। शुद्धभावसम्पन्नः = रागाद्यशुद्भिशून्य-परोपकारकरणकपरिणामपरिकलितः । बौद्धानामपि सम्मतमिदं, હતુ બનવાના લીધે, સ્વરૂપતઃ સુંદર હોવા છતાં પણ અહિતકારી બને છે. માટે થોતાને ધર્મદેશનાના નિમિત્તે થનાર દોષથી ભયભીત થયેલા વકતાએ થોતાના પરિણામને જાગીને દેશના દેવી જોઈએ. આ પ્રમાણે ગ્રંથકારનો ઉપદેશ છે. [૧/૧૫
વિશે માર્ગ :- એક દર્દીન હિતકારી ઔષધ પાગ અન્ય દર્દીને નુકશાનકારક બને છે. કેન્સરની અકસીર ફાયદાકારક દવા પાગ હાર્ટએટેકના દર્દીને નુકશાનકારી બની જય. માટે દવા ફાયદો કરે, રોગ દૂર કરે એટલા માત્ર વિચારથી ડૉકટર ગમે તે દવા દર્દીને ન આપે. પરંતુ દર્દીની પ્રકૃતિ, વય, દર્દ, વાતાવરણ, ખોરાક વગેરેનો પૂરતો વિચાર કરીને જ દવા આપે. બાકી તો ઊંટવૈદું થવાથી દર્દી વહેલો મરે. તેમાં વાંક દર્દી કરતાં વિપરીત દવા આપનાર વૈદ્ય - ડૉકટરનો જ ગણાય છે. આ પ્રસિદ્ધ લૌકિક વ્યવહાર લોકોત્તર ધર્મદિશના વિશે પણ બરાબર સંગત થાય છે. માટે ગ્રંથમાં સધર્મદેશનાને ઔષધની દવાની ઉપમા આપી છે. દર્દીના સ્થાનમાં હોતા છે અને ડૉકટરના સ્થાનમાં ધર્મદેશક છે. મધ્યમ જીવની પાસે વિવેકદૃષ્ટિ આંશિક રીતે વિકસિત હોવાથી તેમ જ તે મધ્યમઆચારસંપન્ન હોવાથી તેને આચારની વિધિ, યતના વગેરે સમાવવામાં આવે તો તે વ્યવસ્થિત સમજીને તેને આચરવા તૈયાર થશે, પોતાના આચારમાં વિધિ, યતના વગેરે લાવવા પ્રયત્ન કરશે. માટે આચારસંબંધી વિધિ, યતના વગેરેનો ઉપદેશ મધ્યમબુદ્ધિ માટે હિતકારી ઔષધ સમાન છે. પરંતુ તે જ ઉપદેશ ને બાલ જીવને આપવામાં આવે તો તે વિવેકદ્રટિશૂન્ય હોવાના લીધે આચારની સૂક્ષ્મતાને સમજી નહિ શકવાથી કંટાળી જશે. ધર્મશાસ્ત્રવણ પ્રત્યે તેને અનાદર, અરુચિ થશે. તેમ જ ધર્મદેશક પ્રત્યે પણ આણગમો થશે. તારક તો પ્રત્યે આ રીતે અનાદર એ શ્રોતા માટે અત્યંત નુકશાનકારક બને છે. શ્રોતાને આ નુકશાન થવામાં ધર્મદેશકની વિપરીત દેશના-પરસ્થાન દેશના નિમિત્ત બનવાના લીધે વક્તાને પાગ| જરૂર દોષ લાગે છે. માટે ધર્મદેશને ગંભીરતાથી આ બાબતનો ખ્યાલ રાખવો જોઈએ કે ‘થોતાને પોતાની ધર્મદેશનાના નિમિત્તે લેશમાત્ર|| પાણ આધ્યાત્મિક નુકશાન, પાપકર્મબંધ વગેરે ન થાય'. આડેધડ ગમે તે રીતે જિનવાણી પીરસવા ન મંડાય. જીભ મળી એટલે ગમે તે शत, भमेन पर्भवयन, मेतेनी पासे, समेत व्यक्ति भोले ते जिनशासननी नीति-शत नथी. [1/11]
ઉપરોકત અર્થનો ઉપસંહાર કરતાં મૂલકારથી જણાવે છે કે –
ગાથાર્થ :- આ હકીકતને ઉપરોકત રીતે જાણીને યથાયોગ્ય રીતે શુદ્ધભાવસંપન્ન જે ધર્મગુરુ અહીં સિદ્ધર્મદેશના સ્વરૂપ ઔષધને પ્રર્વતાવે છે તે નિયમ બોધિને [ઉત્પન્ન કરે છે. [૧/૧૬]
૬ થોચિત શર્મદેશના નિયમો ઘર્મપ્રાપ્તિÈતુ ?

Jain Education Intemational

Page #64

३१
888 देशकालानुरूपा तीर्थङ्करदेशना * एतत् - देशनास्वरूपं एवं - उत्तप्रकारेण, विज्ञाय यथार्ह = यथोचितं शुद्धभावसम्पन्नो विधिवत् = विधिना
कल्याणकन्दली यथोक्तं संयुत्तनिकाये --> रागं च दोसं च पहाय मोहं, धम्मं वदन्ता च भवन्ति सन्तो - [१/७/२२] । एतावता हेतुशुद्धिरुपदर्शिता । साम्प्रतं स्वरूपशुद्धिप्रदर्शनार्थमाह --> विधिनेति यथाविभागं बालादियोग्योपदेशः बालादेरुपदेष्टव्यः, यधोक्तं दानविंशिकायां -> ओहेणवि उवएसो आयरिएणं विभागसो देओ । सामाइधम्मजणओ महुरगिराए विणीयस्स ॥४॥
- इति । यद्वा य आज्ञाग्राह्योऽर्थः स आज्ञयैव प्रतिपत्तव्यो हेतुकस्तु सम्यग्घेतुना, तदुक्तं आवश्यकनियुक्ती --> आणागिज्झो अत्थो आणाए चेव सो कहेयव्यो । दिलृतिउ दिटुंता कहणविहि विराहणा इहरा ।।१६१९।। - इति । तदुक्तं निशीथचूर्णावपि -> आणागेज्झे अत्थे दिढतो ण कमति, न वा अत्थि दिद्वंतो तेण ते आणागेज्झा । जो पुण दिटुंतितो अत्यो स तेण परिस्फुटो विसज्झतित्ति । अतो दिटुंतेण पसाहिज्जति - [भा.३ पृ.५२५] । तदुक्तं सम्मतितर्कप्रकरणे [३/४५] पञ्चवस्तुके ९९३] च -> जो हेउवायपक्खंमि हेउओ आगमे अ आगमिओ । सो ससमयपन्नवगो सिद्धंतविराहओ अन्नो ।। - इति । तथाविधश्रोत्रपेक्षया द्विविधेयं देशनोक्ता । तदुक्तं व्यवहारभाष्ये -> आणाए दिट्टतेण य दविहो परिणामगो समासेणं ।। आणापरिणामो खलु तत्थ इमो होइ ॥५५|| तमेव सच्चं निसंकं जं जिणेहिं पवेइयं । आणाए अक्खातो जिणेहिं परिणामगो ॥५६।। परोक्खहेउगं अत्थं पञ्चक्खेण उ साहयं । जिणेहिं एस अक्खातो दिटुंतपरिणामगो ||५७|| <- [दशमोद्देशानन्तरं]। यद्वा स्वसमयसिद्धोऽर्थः स्वसमये व्यवस्थापनीयः परसमयसिद्धश्च परसमये, यद्वा उत्सर्गापवादयोर्व्यवस्थितोऽर्थस्ताभ्यामेव यथास्वं प्रतिपादनीय इत्येवं विधिना। एवं भाषमाणस्यैव सर्वज्ञोक्तज्ञानादिभावसमाधिदेशनाया अधिकारित्वात् । तदक्तं सूत्रकृताङ्गे |--> अलूसए णो पच्छन्नभासी, णो सुत्तमत्थं च करेज्ज ताई । सत्थारभत्ती अणुवीइ वायं, सुयं च सम्म पडिवाययंति ।। से सुद्धसुत्ते उवहाणवं च, धम्मं च जे विंदति तत्थ तत्थ । आदेज्जवक्के कुसले वियत्ते, स अरिहइ भासिउं तं समाहिं ।।।
- [सू.कृता.१/१४/२६-२७/पृष्ठ २५८] इति । तदुक्तं आचाराङ्गेऽपि --> से उठ्ठिएसु वा अणुट्टिएसु वा सुस्सूसमाणसु पवेदए संतिं विरतिं उवसमं निव्वाणं सायं अज्जवियं मद्दवियं लापवियं, अणतिवत्तयं, सब्वेसिं पाणाणं, सब्वेसिं भूताणं, सव्वेसिं जीवाणं, सब्वेसिं सत्ताणं, अणुवीइ भिक्खू धम्ममाइक्खेजा ।। अणुवीइ भिक्खू धम्ममाइक्खमाणे णो अत्ताणं आसादेज्जा, णो परं आसादेजा, णो अण्णाइं पाणाई भूयाई जीवाई सत्ताई आसादेज्जा ।। से अणासादए अणासादमाणे वज्झमाणाणं पाणाणं भूताणं जीवाणं सत्ताणं जहा से दीवे असंदीणे एवं से भवति सरणं महामणी ।। - [आचा.श्रु.स्क.१/ अध्य ६/उद्दे. ५/सूत्र १९१-१९२] इति । ततश्च कोऽयं पुरुष: बालाद्यन्यतर: ? कञ्च नतो देवताविशेषम वा ? व्रतग्रहणाय भावोत्थानेनोत्थितो द्रव्योत्थानेन वा ? धर्मं श्रोतुमिच्छति परीक्षितं ग्रहीतं वा ? इत्यादिकमभिसन्धाय यथाधिकारं यथागममुन्मार्गपरिहारेण यथोचिता देशना देया गुरुणेति देशनाविधिरवगन्तव्यः । तदुक्तं धर्मरत्नप्रकरणे --> अवगयपत्तसरूवो, तयणुग्गहहेउभावबुड्विकरं । सुत्तभणियं परूवइ, वजंतो दरमुम्मग्गं ॥९६|| - इति ।
धर्मसङ्ग्रहेऽपि --> सा च संवेगकृत्कार्या, शुश्रूषोमुनिना परा । बालादिभावं संज्ञाय, यधाबोधं महात्मना ॥१९॥ || - इत्युक्तम् । 'सा' = धर्मदेशना । तदुक्तं पञ्चवस्तुकेऽपि --> तो आगमहेउगयं सुअम्मि तह गोरवं जणंतेणं । उत्तमनिदसणजअं विचित्तणयगम्भसारं च ।।९९५|| भगवंते तप्पच्चयकारि य गंभीरसारभणिईहिं । संवेगकरं निअमा वक्खाणं होइ कायव्यं ।।९.९६।। - इति । उपलक्षणात् परिनिष्ठितमुपदेष्टव्यम्, यथोक्तं आचारा) -> अणुवीइ निट्ठाभासी समियाए संजए भासं भासिज्जा -[श्रु.स्कं.२/१/४/१/३५५] इति । तदुक्तं कालिदासेनापि मालविकाग्निमित्रे --> अपरिनिष्ठितस्योपदेशस्य पुनरन्याय्यं प्रकाशनम् - [१/१७ पश्चात्] इति । तथा देशकालानुरूपं बक्तव्यं, तथैवाऽर्हदेशनाया व्यवस्थितत्वात् -> 'देशकालानुरूपं धर्मं कथयन्ति तीर्थकरा: <- [अ.२३] इति उत्तराध्ययनचूर्णिकारवचनात् । तदुक्तं दशवकालिकनियुक्ती अपि --> खेत्तं कालं परिसं सामत्थं अप्पणो वियाणित्ता । समणेण उ अणवज्जा पगयंमि कहा कहेयव्वा ॥२॥ इति । निशीथभाप्येऽपि -> नाउं व खेत्तकालं परिसं च पवेदते धम्मं - [४३५५] इत्युक्तम् । प्रतिमाशतकवृत्ती टीकाकृताऽपि --> स्याद्वादेन वस्तुस्थापनाऽशक्तस्यैव च मौनं तच्छक्तेन तेन च देशकालाद्यौचित्येनाऽन्यतरोपदेश एवं विधेय इत्ययमेव मानीन्द्रः सम्प्रदाय: <- [गा.२१ वृ.पृ.१५४] इत्युक्तम् । तदुक्तं सूत्रकृताङ्गेऽपि --> विभज्जवायं च वियागरेज्जा - [१/१४/२२] । उपलक्षणात मुखबस्त्रिकोपयोगपूर्वं देशनादानविधिरप्यत्रानुसन्धेया, तथैव जिनाज्ञाया व्यवस्थितत्वात्, अन्यथा -> गोयमा ! जाहे णं सके देविंद देवराया सुहमकायं अणिजूहित्ता णं भासं भासति ताहे णं सके देविंद देवराया सावजं ટીડાર્સ :- દેશનાનું સ્વરૂપ ઉપરોકત રીતે જાણીને, યથોચિત રીતે, શુદ્ધભાવસંપન્ન ધર્મગુરુ વિધિ મુજબ બાલાદિ શ્રોતાને

Jain Education Intemational

Page #65

... . .
.
11.1
बोधिस्वरूपविचारः *
य इह बालादिलोके प्रयुङ्क्ते : प्रवर्त्तयति सद्धर्मदेशनौषधं असौ नियमतो बोधिं जनयति ॥१/१६॥
॥ इति प्रथमं षोडशकम् ॥
कल्याणकन्दली भासं भासति । जाहे णं सक्के देविंदे देवराया सूहुमकायं णिहित्ता णं भासं भासति ताहे णं सक्के देविंदे देवराया अणव भासं भासति - [श.१६-उ.२-प्रश्न-८] इति व्याख्याप्रज्ञप्तिवचनानुपपत्तेः, संपातिमजीवादिविराधनाच । तदुक्तं निशीथचूप -> भासासमितीते असमियस्स असमंजसं भासमाणस्स मक्खिगातिसंपातिमाण मुहे पविसंताण वधो भवति, आदिग्गहणा. आउक्कायफुसिता सचित्तपुढविरतो सचित्तवाओ य मुहे पविसति - उद्दे.१०-भाग-३ पृ.१३८] । अत्र वर्षाकालापेक्षर जलस्पर्शादिसम्भवोऽभिमतः। असौ = यथाविधि शुद्धभावसम्पन्नः सद्धर्मदेशक: नियमतः स्वस्य परस्य च बोधि = जिनधर्म प्राप्तिं करोति = जनयति, 'बोधिलाभः प्रेत्य धर्मावाप्तिरुच्यते' इति आवश्यकनियुक्तिदीपिकाकारः [कार्योत्सर्गाध्य.] 'बोहिलाभो उपेच जिणधम्मसंपत्ति' इति सवाचारभाप्यकत् । --> बोधिं च प्रेत्य जिनधर्मप्राप्तिरूपां - [गा.४७] इ. श्राद्धदिनकृत्यवृत्ती देवेन्द्रसूरयः । बोधिर्जिनप्रणीतधर्मप्राप्ति: तत्त्वार्थश्रद्धानलक्षणसम्यग्दर्शनरूप' इति राजप्रश्नीयवृत्ती श्रीमलय गिरिचरणाः। 'बाधिं जिनोक्तधर्मावाप्तिलक्षणं' इति उत्तराध्ययनवृत्तिकृत् [भावविजयवृ.अ.३] । 'जिनधर्मप्राप्तिर्बोधिलाभोऽ. भिधीयते' इति ललितविस्तरापञ्जिकाकारः । अनेनानुबन्धशुद्भिः दर्शिता । तदक्तमन्यत्रापि --> न बोहिलाभा परमत्थि लाभो ।
- [ ] इति । स्वस्य सद्धर्मदेशनाफलं उत्तराध्ययने --> धम्मकहाए णं णिज्जरं जणयइ । धम्मकहाए णं पवयणं पभावेइ पवयणपभावे णं जीवे आगमिस्स भद्दत्ताए कम्मं निबंधइ - [अ.२९ सू.२५] इत्युक्तम् । परेषाश्च सद्भर्मदेशनाफलं सूत्रकृताङ्गे -> इह खल तस्स भिक्खुस्स अंतियं धम्मं सोचा णिसम्म उट्टाय वीरा अस्सिं धम्मे समुट्ठिता जे ते तस्स भिक्खुस्स अंतियं धम्मं सोचा णिसम्म सम्म उट्ठाणेणं उट्ठाय वीरा अस्सिं धम्मे समुवट्टिता ते एवं सञ्चोवगता ते एवं सव्वोवरता
वं सञ्चोवसंता, ते एवं सब्वत्ताए परिनिब्बुडे -२/१/६९१] इत्युक्तम् । पष्ठिशतकप्रकरणेऽपि --> सम्मत्तं सुद्धदेसणया <- [२२] इत्येवं प्रोक्तम् । इत्थञ्चैतत् फलितं यत् अधिकारिण: करुणैकबुद्धया शास्त्रसन्दर्शितरीत्या यथार्ह हेतु-स्वरूपानुबन्धशुद्धभावपरोपकारस्य द्रुतं सानुबन्धविशिष्टतरधर्मप्राप्तिफलकतया स्वाऽऽराधनामात्रापेक्षयाऽपि बलवत्त्वम् । अत एव कृत्स्नदशपूर्वविदादेर्जिनकल्पादिग्रहणमपि निषिद्धं शास्त्रे, तदुक्तं पञ्चवस्तुके --> एत्तो अ इमं एवं, जं दसपुल्वीण सुब्बई सुत्ने । एअस्स पडिसेहो, तयण्णहा अहिगगुणभावा ।।१५६६।। भक्तपरिज्ञाजिनकल्पादिलक्षणाभ्युद्यतविहारापेक्षयाऽपि विधिवत् साध्व्यादिपरिपालने धिकनिर्जराऽभिहिताऽधिकारिणः । तदक्तं निशीथचूर्णी -> अभजियविहारातो तस्स विधिपरियट्टणे बहुतरिया णिजरा <- नि.भा.गा.२४१५ - द्वितीयखण्ड-पृ.४२९] । अग्रेऽपि निशीथचूर्णी एव -> जिणकप्पट्ठियस्स जा णिजरा
संजतीओ अणुपालेंतस्स विउलतरा णिज्जरा - [उद्दे.१५ - सूत्र.१२ भाग ३-पृ.५३९] इत्युक्तम् । इति भावनीयं तत्त्वमेतत्पर्युपासितगुरुकुलैरिति शम् ॥१/१६।।
इति मुनियशोविजयविरचितायां कल्याणकन्दल्यां प्रथमपोडशक-योगदीपिकाविवरणम् ।
વિશે સધર્મદશનાસ્વરૂપ ઔષધનો પ્રયોગ કરે છે તે ધર્મદશક નિયમ જિનધર્મ પ્રાપ્તિસ્વરૂપ બોધિને ઉત્પન્ન કરે છે. [૧/૧૬]
વિશેષાર્થ :- ધર્મદશનાને આપવા માટે પ્રવચનકારે તેના અધિકારી બનવું જોઈએ. તથા અધિકારી બનવા માટે [૧] ધર્મદશનાનું સત્ય સ્વરૂપ શાસ્ત્રાનુસારે જાણવું જોઈએ. [૨] શ્રોતાની બાલ, મધ્યમ વગેરે કક્ષાને શાસ્ત્રોકત રીતે જાણવાની કુશળતા જોઈએ. [૩] શ્રોતાની ભૂમિકાને અનુરૂપ સદ્ધર્મદેશનાને પીરસવાની નિપુણતા જોઈએ. [૪] પ્રવચન પાછળ પ્રવચનકારનો માત્ર કરુણાગર્ભિત ભાવપરોપકારનો વિશુદ્ધ આશય હોવો જોઈએ. યશ-કીર્તિ-પ્રસિદ્ધિ વગેરેની પ્રાપ્તિની કામના કે સારા ગોચરી-પાણી-વશ્વ-પાત્ર મેળવવા વગેરે કોઈ મલિન આશય ધર્મદેશનાદાન પાછળ હોવો ન જોઈએ. [૫] જિનોકત મોક્ષમાર્ગના તાત્ત્વિક બોધ હોવો જોઈએ. આ પાંચ શરતનું પાલન થાય તો દેશના દ્વારા અવશ્ય સ્વ-પરને ભવાંતરમાં પાણ સાનુબંધ જિનધર્મપ્રાપ્તિ થાય. માટે દરેક ધર્મદશક મહાત્માએ ઉપરોકત પાંચ શરતનું પાલન કરવા તત્પર/સાવધાન બનવું જોઈએ. આ રીતે સધર્મપરીક્ષક નામે પ્રથમ પડશકનો विशेषार्थ पूरी थाय छे. [१/१६]
Jain Education Intemational

Page #66

કદ જરા થોભો કી
|પ્રથમ પોડશકનો સ્વાધ્યાય| (અ) ચારથી પાંચ મુદ્દામાં નીચેની સમસ્યાનું સમાધાન આપો. ૧. બાહ્ય વેશ શા માટે અપ્રધાન છે ? ૨. સદનુમાન અને અસદનુકાનનો ભેદ કઈ રીતે જાણી શકાય ? ૩. આગમતત્ત્વનું સ્વરૂપ શું છે ? ૪. શાસ્ત્રની ઔદંપર્યશુદ્ધિ કઈ રીતે જાણી શકાય ? ૫. ધર્મદેશના પાપદેશના કેવી રીતે બને ? તેનું ફલ શું ? ૬. ધર્મદેશનાનું હેતુ-સ્વરૂપ-ફલમુખે વર્ણન કરો. ૭. ધર્મદેશનાની વિધિ શું છે ? ૮. ધર્મપરીક્ષકના દૃષ્ટિકોણ કેવા હોય ? ૯. ધર્મપરીક્ષકોનું સ્વરૂપ કેવું હોય ? ૧૦. સદનુકાન ચારિત્ર કેવી રીતે બને ? (બ) યોગ્ય જોડાણ કરો (૧) નિષિદ્ધ કાર્યકરણ
(A) અસદારંભ (૨) બાલાજીવ
(B) કુશીલતા (૩) મધ્યમ ધર્મપરીક્ષક
(૮) આગમતત્ત્વપરીક્ષક (૪) પંડિત
(D) બાધવેશપ્રાધાન્યદર્શી (૫) વિડંબક
(E) પરલોક પ્રમાણ (૬) સૂત્રદષ્ટમાત્રઆચરણ
(F) બાહ્ય સદાચારવિચારક (૩) સમ્યક ધર્મદશના
(G) મોટો દોષ (૮) પરસ્થાનદેશના
(H) મધ્યમ આચાર (૯) આગમ
) બોધિલાભ સંપાદક (૧૦) સાધુનિંદા
(4) વેશધારી (ક) ખાલી જગ્યા યોગ્ય રીતે પૂરશે. ૧. પરદર્શનકારોએ પાગ કેવળ બાહ્ય લિંગને .............. નું ફળ જણાવેલ છે.
(સદાચાર, મિથ્યાચાર, વૈરાગ્ય) ૨. ..... માં ..... નો ઉપચાર કરીને સદનુકાન ચારિત્ર કહેવાય. (કારણ, કાર્ય, સાધ્ય, હેતુ, જ્ઞાપક, કારક ૩. ક્ષીરનીરવિવેચક હંસતુલ્ય ........... જીવો હોય છે. (બાલ, મધ્યમ, પંડિત, અભવ્ય, વ્યલિંગી, પરીક્ષક)|| ૪. ઉપદેશકે ...... ને અનુસારે ધર્મદેશના આપવી જોઈએ. (પોતાની બુદ્ધિ, શ્રોતા, વ્યવહારનય) ૫. ........ મહા અનર્થનો હેતુ છે. (અવિધિ, કુશીલતા, જનમનરંજન) ૬. પારલૌકિક ફલને વિશે ......... મુખ્ય પ્રમાણ છે. (અનુમાન, આગમ, પ્રત્યક્ષ, જાતિસ્મરણ) ૭. ....... મતે આત્મા કૂટનિત્ય છે. (વેદાંતી, બૌદ્ધ, સાંખ્ય, રામાનુજ, નાસ્તિક) ૮. વાયુના દર્દી માટે ...... ઔષધસમાન છે. (સ્નિગ્ધપદાર્થ, ઠંડી ચીજ, ફરસાણ) ૯, વિધિપૂર્વક ધર્મદેશના ...... ને ઉત્પન્ન કરે છે. (બોધિ, દેવલોક, યશ-કીર્તિ) ૧૦. પ્રબુદ્ધ જીવયોગ્ય ધર્મદશના બાલ જીવને ...... બનાવે. (પરિગામી, અતિપરિણામી, અપરિગામી) નોંધ : ૧, આ પ્રશ્નપત્રમાં કોઈએ પેન-પેન્સીલ વગેરેથી કોઈ પણ નિશાની વગેરે ન કરવા ખ્યાલ રાખવો. આગળ પણ આ વાત ધ્યાનમાં રાખવી. - ૨. (બ) અને (ક) ના જવાબ પરિશિષ્ટ - ૮ માં આપેલ છે. જુઓ ભાગ-૨.

Jain Education Intemational

Page #67

३४ प्रथम - षोडशकम्
(અ) નીચેના પ્રશ્નોના વિસ્તારથી જવાબ આપો. ૧. મધ્યમ બુદ્ધિની ઉત્સર્ગરુચિ સમજાવો.
ૐ.
૩.
૪.
1.
૩.
6.
".
3.
ૐ વિરામ સ્થાન
કલ્યાણકંદલીની અનુપ્રેક્ષા
૧૦.
(બ) નીચેના પ્રશ્નોના સંક્ષેપમાં જવાબ આપો.
૧.
2.
3.
7.
૫.
3.
9.
1.
1.
૧૦. સિદ્ધમાં ચારિત્રનિષેધ શા માટે ?
6..
બાલ અને મધ્યમબુદ્ધિના અભેદનો આક્ષેપ-પરિહાર જણાવો. બાલ જીવમાં નિષિદ્ધકાર્યકારિતા કઈ રીતે અભિમત છે ? નિશ્ચય-વ્યવહારનયસંમત સાધુનું વર્ણન કરો.
સાધુનિંદાથી સંવિશ્નપાક્ષિકપણું કેમ ન ટકે ? કષ, છેદ, તાપ પરીક્ષા સમજાવો.
૫.
ઉત્સર્ગ, અપવાદ વગેરે ૬ પ્રકારના સૂત્ર સમજાવો.
અતીન્દ્રિય અર્થને જણાવવામાં સ્વતંત્ર પ્રમાણ કોણ ? શા માટે ? આક્ષેપણી વગેરે ચાર કથાનું સ્વરૂપ જણાવો.
ધર્મદેશનાની હેતુ, સ્વરૂપ અને અનુબંધની અપેક્ષાએ શુદ્ધિ જણાવો.
૧૧. સદનુષ્ઠાનસ્વરૂપ ચારિત્ર સર્વથા શુદ્ધ કઈ રીતે બને ? ૧૨. સાચા સંયમી શાસનહીલના કેમ ન કરી શકે ?
૧૩.
૧૪.
૧૫.
૧૬. કેવા શ્રોતાં. ધર્મશ્રવણના અધિકારી છે ?
૧૩.
પરસ્થાનદેશનામાં પાપદેશનાપણું શું છે ? પરદેશનાના ફળની વ્યવસ્થા જણાવો.
16.
14.
આગમ અનાદિ કઈ રીતે છે !
૨૦. પરિણામની વ્યાખ્યા સમજાવો.
(ક) ખાલી જગ્યા પૂરો.
૧.
2.
ધર્મપરીક્ષાની દૃષ્ટિ વિભિન્ન હોવાનું કારણ શું ?
તાત્ત્વિક ધર્મ એટલે શું ? કયા સંબંધથી તે કયાં રહે છે ? રત્નત્રયાનુસારિતા એટલે શું ?
બાહ્ય લિંગ વંદનાદિમાં કઈ રીતે ઉપયોગી છે !
પ્રતિવસ્તૂપમા અલંકારનું લક્ષણ જણાવો. મૃચ્છકટિક ગ્રંથમાં મુંડન વિશે શું જણાવેલ છે ? ૧૪ અત્યંતર અને ૯ બાહ્ય ગ્રંથિ જણાવો. પંચાશકવૃત્તિકારના મતે મિથ્યાઆચારનું સ્વરૂપ જણાવો. મધ્યમવિવેક એટલે શું ?
બાલેના ૩ લક્ષણ જણાવો.
મધ્યમ બુદ્ધિના ૩ લક્ષણ જણાવો. પંડિતના ૩ લક્ષણ જણાવો.
ક્રિયાભ્રષ્ટ શુષ્કજ્ઞાની છે. (આળસુ, નાસ્તિક, અભિમાની) (અધ્યાહાર, પ્રસાદ, વધારો)
શેષ =
મધ્યબુદ્ધિ છે. (પરિણત, અપરિણત, અતિપરિણત) ઉત્કૃષ્ટ વિવેકદૃષ્ટિ લોચન જેવી છે. (પ્રથમ, દ્વિતીય, તૃતીય)
થી ચારિત્રનો અધિકાર નાશ પામે છે. (સાધુનિંદા, મહાવ્રતભંગ, અનુપયોગ) પ્રાયઃ લુબ્ધક દૃષ્ટાંતનો અવિષય છે. (બાલ, મધ્યમ, પંડિત)
જવાબ ભાગ-૨ માં પરિશિષ્ટ-૯ માં
નોંધ :- (ક) ના

આપેલ છે.

Page #68

888 मोक्षाशयमुख्योपदेश्यकेतरदेशनायाः पापदेशनात्वनिराकरणम् 88
व्दितीयं सद्धर्मदशनाषोडशकम
गुरुर्बालादीनां विधिना देशनां दद्यादित्युक्तम् । तविधिमेवाह' => 'बालादीनामि'त्यादि ।
बालादीनामेषां यथोचितं तद्विदो विधिर्गीतः । सद्धर्मदेशनायामयमिह सिद्धान्ततत्त्वज्ञैः ॥२/१॥ बालादीनां प्रागुक्तानां तद्विदः = तत्स्वरूपविद: सद्धर्मदेशनायामयमिह वक्ष्यमाण: सिद्धान्ततत्त्वजैः विधिर्गीत: ॥२/१|| "तत्र बालोचितदेशनामाह -> 'बाह्ये त्यादि ।
बाह्याचरणप्रधाना कर्तव्या देशनेह बालस्य । स्वयमपि च तदाचारस्तदग्रतो नियमतः सेव्यः ॥२/२॥ इह प्रक्रमे बालस्य आद्यस्य धर्मार्थिजो बाह्याचरणप्रधाना = बाह्याचारमुख्योपदेश्यका' देशना कर्तव्या।
कल्याणकन्दली मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् --> सिद्धान्ततत्त्वज्ञैः यथोचितं तद्विदः इह एषां बालादीनां सद्धर्मदेशनायां अयं विधि: गीत: ॥२/१॥ तत्स्वरूपविदः = निरुक्तबालादिस्वरूपं विदुषः, भाक्तकर्मतापन्नं द्वितीयाबहुवचनान्तपदमिदम् । शिष्टमतिरोहितार्थम्। ॥२/११॥ | मूलग्रन्धे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> इह बालस्य बाह्याचरणप्रधाना देशना कर्तव्या स्वयमपि च तदाचार: तदग्रतो नियमतः सेव्यः ।।२/२।। इयं कारिका धर्मरत्नप्रकरणवृत्त्यादी समुद्धृता [ध.र.प्र.९६ वृ.पृ.२६०] । एतत्कारिकानुरोधिनी देशनाद्वात्रिंशिकायां --> बाह्यक्रियाप्रधानैव देया बालस्य देशना । सेवनीयस्तदाचारो यथाऽसौ स्वास्थ्यमनुते ॥२/२०|| - इति कारिका | वर्तते । धर्मार्थिन इत्येनन धर्मद्वेषिणः भवाभिनन्द्यादेः सद्धर्मदेशनाश्रवणाधिकारो व्यवच्छिन्नः, तस्याऽचिकित्स्यत्वात् । बालगतधर्मार्थिता च धर्मजिज्ञासा-स्थूलधर्मश्रवणाभिमुखता-स्थूलधर्माचाराभिरुचि-धर्माऽऽचरणोपादित्सादिस्वरूपा बोध्या । बाह्याचारमुख्योपदेश्यका = स्थूलबहिर्धर्माचरणमुख्योपदेश्यका । एतेन -> मोक्षमुख्योपदेश्यकभिन्नाया धर्मदेशनाया: पापदेशनात्वमेवेत्याकूतः - प्रत्याख्यातः, बालसीमावस्थितस्य श्रोतुः विवेकशून्यत्वेन मोहाऽऽच्छादितत्वेन च तदानीं मुख्यमोक्षोपदेशाननुगुणत्वात् तन्मुख्योद्देश्यकत्वे देशकस्य मौढ्यापत्तेः । न हि यो निकटस्थं नगरमपि गन्तुं नोत्सहते तस्य दूरदेशान्तरगमनोपदेशो भवेत् सफल इति । प्रत्युत तदनाश्वासेन धर्मश्रवणादपि स विनिवर्तेतेति वृद्धिलाभमिच्छतो मूलहानिरायाता आयुष्मतः । तदुक्तं निशीथभाष्ये -> भण्णति सज्झमसझं कझं, सज्झं तु साहए मइमं । अविसझं सातो किलिस्सति न तं च साहेइ <--||४१५७।। तदुक्तं दानविंशिकायामपि --> 'घंटालोहं नाउं को कडकरणे पवत्तिज्जा ।। ८- [विंशिका ७/५] इति ।
રતિદાચિની (ગુજરાતી વ્યાખ્યા) પ્રથમ પડશકમાં - ગુરુએ બાલ, મધ્યમ વગેરે શ્રોતાઓને વિધિ મુજબ દેશના આપવી જોઈએ - આ વાત જણાવી હતી. હવે પ્રસ્તુત દ્વિતીય પોડશકમાં સધર્મદેશનાની વિધિને જ મૂલકારશ્રી જણાવે છે કે –
માશાસ્ત્ર :સિદ્ધાંતતત્વ જાણનારાઓએ બાલાદિ જીવોના સ્વરૂપને યથોચિત જાગનારા સધર્મદેશકોને આ બાલાદિ શ્રોતાઓને [भावाना] सयशन विथे मा विपि पावेल छ. [२/१]
ઢીકાર્ચ :- પૂર્વે બાલાદિ જીવોનું સ્વરૂપ જણાવી ગયા. બાલાદિ શ્રોતાઓને સધર્મદેશના આપવામાં જે વિધિ સિદ્ધાંતતત્ત્વને જાણનારા પૂર્વ મહર્ષિઓએ બાલાદિ શ્રોતાના સ્વરૂપને જાણનારા સધર્મદશકોને જણાવેલ છે તે હવે કહેવામાં આવશે.[૨/૧]
વિશેષાર્થ - પ્રવચનકાર શ્રોતાની ભૂમિકાના યથાવસ્થિત રીતે જાણકાર હોવા જોઈએ, તેમ જ તેમણે પૂર્વાચાર્યોએ બતાવેલ इशनाविपिने गीतेने अनुसार देशना भावी कोमे. [२/१]
બાલ જીવને આપવાની દેશનાના સ્વરૂપને જણાવવા મૂલકારથી ફરમાવે છે કે –
ગાસાર્થ :- પ્રસ્તુતમાં બાલ થતાને બાહ્ય આચારપ્રધાન દેશના દેવી. તેમ જ સ્વયં પણ તે આચાર તેની આગળ અવશ્ય नायवो. [२/२]
N/ બાલદેશ મતથા બાહ્યાચારલક્ષી , ઢીકાર્ચ :- પ્રસ્તુતમાં બાલાદિ ત્રાગમાંથી પ્રથમ બાલ થતા ધર્માર્થી હોય તો તેની આગળ જે દેશના કરવામાં આવે તેનો १. मुद्रितप्रती तु 'बालमित्यादि मुपायानाह' - इत्युशुद्धः पाठः प्रक्षिप्तो वर्तते । २. मुद्रितप्रती 'ततो' इति पाठः । ३. 'मुख्योद्देश्यका' इति मुद्रितप्रती पाठः ।
Jain Education Intemational

Page #69

३६ द्वितीय-षोडशकम * बाल-मध्यमयोनिश्चयनयदेशनाश्रवणानधिकारित्वम् * स्वयमपि च = आत्मनापि च, तदाचारः = बाह्याचार:, तदग्रतः = बालस्याऽग्रतो नियमत: सेव्यो भवति. स्वयमुपदिश्यमानाचाराऽकरणे वितथाशङ्कया श्रोतुर्मिथ्यात्ववृद्धिप्रसङ्गात् ॥२/२||
= कल्याणकन्दली यावन्मात्रं हि बहिरङ्ग लिङ्ग-स्थूलाचारादिकं धर्मतया प्रतिपाद्यते दर्यते वा तावन्मात्रमेवाऽन्यूनाऽनतिरिक्तं तथैव बाहुल्येन
तेऽङ्गीकुरुते च यथाशक्ति; न त्वागाढापवादस्थानप्रयुक्तां विधि-यतनादिसाकल्यप्रयोज्यां वा विशोधिं बाह्याचारगतामपि सम्यक् प्रतिपत्तुं स प्रगुणः, किं पुन: बहिरिन्द्रियागोचरमन्तरङ्गमपवर्गकरतिलक्षणं धर्मम् । अत एव तस्मै मोक्षमुख्योपदेश्यकदेशनादानं मन्दाग्नये चक्रवर्तिभोज्यदानवदुन्मत्तताकार्येव स्यात् । बाह्याचार-तद्गुणप्रशंसाद्युपदेशे परिणतेऽग्रेतनभूमिकाप्राप्तावेव मोक्षमुख्योपदेश्यकदेशनावतारस्य न्याय्यत्वात् । इदमेवाभिप्रेत्य मूलकारैः धर्मबिन्दौ --> तथा परिणते गम्भीरदेशनायोग: |-- [ध.बि.२/३१] इत्युक्तं, तद्वृत्तौ च श्रीमुनिचन्द्रसूरिभिः -> पूर्वमुद्दिष्टे उपदेशजाले श्रद्धान-ज्ञानानुष्ठानवत्तया ‘परिणते' | = सात्मीभावमुपगते सति उपदेशार्हस्य जन्तोः गम्भीराया: = पूर्वदेशनापेक्षयाऽत्यन्तसूक्ष्माया आत्मास्तित्व-तबन्ध-मोक्षादिकाया देशनाया योगः = व्यापार: कार्य:-ध.बि.२/३१ वृ..४३] इति व्याख्यातम् । अनेन 'मोक्षाद्युपदेशः कदा कस्य कर्तव्यः ?' इति संशयोऽपि समाहितः । तदुक्तं पञ्चवस्तुके -> तह वक्खाणेअन्वं जहा जहा तस्स अवगमो होइ ।।९९।। - इति । अनेन व्यवहारमात्रप्राधान्ये वक्तुः मिथ्यात्वोदयापत्तिः, 'एगंते होइ मिच्छत्तं' इति वचनादिति प्रत्युक्तम्, बालबुद्धिपरिकर्मद्वारा योग्यतया अस्या अपि प्रमाणदेशनात्वात् । तदुक्तं साक्षेपपरिहारं देशनाद्वात्रिंशिकायां --> देशनैकनयाऽऽक्रान्ता कथं बालाद्यपेक्षया ? इति चेदित्थमेव स्यात् तद्भद्धिपरिकर्मणा ।। प्रमाणदेशनैवेयं ततो योग्यतया मता । द्रव्यत: साऽपि नो मानं वैपरीत्यं
चि श्राव्यं ततो वाच्यं नयान्तरम् । ज्ञाते त्वेकनयेऽन्यस्मात् परिशिष्टं प्रदर्शयेत् ।। - [२/ २६-२७-२८] इति । 'नयान्तरव्याख्यानं तु श्रोतुः स्वपरतन्त्रत्वे बुद्धिपरिकर्मितत्वे चेति तद्व्याख्यायां व्यक्तम् ।
वस्तुतो बाल-मध्यमयोः निश्चयनयदेशनाश्रवणानधिकारित्वमेव । तदुक्तं प्रतिमाशतकवृत्तौ टीकाकृतैव --> निश्चयनयानां बाल-मध्यमौ प्रत्यपरिणामकातिपरिणामकत्वेन दुष्टत्वात् «- [प्र.श.का.६५/पृ.५२८] इति । सर्वनयात्मके भगवत्प्रवचने यथोपयोगमधिकृतनयावलम्बनस्याऽदुष्टत्वादिति [४२] व्यक्तं उपदेशरहस्यवृत्तौ । अनुषङ्गतो देशनाविधिप्रतिपादिका -> यस्य येन प्रकारेण बीजाऽऽधानादिसम्भवः । सानुबन्धो भवत्येते तथा तस्य जगुस्ततः ।। <--[यो.दृ.स.१३५] इति योगदृष्टिसमुच्चयकारिकाऽपि दृढमवधेयाऽत्र मनीषिभिः । अत एव --> पञ्चविंशतितत्त्वज्ञो यत्र तत्राऽऽश्रमे रतः । जटी मुण्डी शिखी वाऽपि मुच्यते नात्र संशय || [] - इत्यादयः परदर्शनप्रलापा अपि बालजीवस्य धर्ममार्गावतारेऽप्रत्यला अवगन्तव्याः, बालदृष्ट्या धर्मस्य बाह्यलिङ्गाचारमात्रनिष्ठत्वात् । एतेन -> मृद्वी शय्या प्रातरुत्थाय पेया, मध्ये भक्तं पानकञ्चापराह्ने । द्राक्षारखण्डं शर्करा चाऽर्धरात्रे, मोक्षश्चान्ते शाक्यसिंहेन दृष्टः ।। - [ ] इत्युक्तेरपीह बालस्योन्मार्गनेतृत्वमा-विष्कृतम् । तदुक्तं महोपनिषदि अध्यात्मोपनिषदि च -> अज्ञस्याऽर्धप्रबुद्धस्य सर्वं ब्रह्मेति यो वदेत् । महानरकजालेषु स तेन विनियोजितः ॥ -- [महोप. ५/१०५ अ.उप.२/५०] इति ।
इदश्चात्रावधेयम - सद्धर्मदेशकेन श्रोतयोग्यतानुसारेण देशनायाः कर्तव्यतया 'विवेकविकलो बालः स्थलधर्माचाराद्यभिमखीभूय यथाशक्ति सद्धर्माचारपालनादौ सोत्साहो भवतु' इत्येवं मनसिकृत्य बाह्याचारमुपदिश्य आत्मनाऽपि उपदिश्यमानो बाह्याचारः 'चित्ते वाचि क्रियायाञ्च साधूनामेकरूपता' इति नीतिवचनं विभाव्य बालस्याग्रतः नियमतः सेन्यः, येन बाल: चित्तस्वास्थ्यमाप्नुयात्, स्वयमुपदिश्यमानाचाराऽकरणे -> परोपदेशे पाण्डित्यं सर्वेषां सुकरं नृणाम् । धर्मे स्वीयमनुष्ठानं कस्यचित् सुमहात्मनः ।। - [ ] इत्युक्तिं स्मृत्वा -> आत्मानं यो न संधत्ते सोऽन्यस्मै स्यात् कथं हितः ? [ ] - इत्युक्त्या वितथा|ऽऽशङ्कया = सद्धर्मदेशकोपदिष्टाचारतत्प्रवर्तक-तदुपदेशकादिगोचरवैतथ्यशङ्कया श्रोतुः मिथ्यात्ववृद्धिप्रसङ्गात् । अनेन बालस्य मिथ्यात्वगुणस्थानकवर्तित्वमावेदितम्, अन्यथा 'श्रोतुः मिथ्यात्वोदयप्रसङ्गादि'त्युक्तं स्यात् । तस्य धर्मार्थितया प्रकृते मिथ्यात्वं मन्दमवगन्तव्यम् । तवर्धकतया वक्तुरपि मिथ्यात्वोदयादिकमवगन्तव्यम् । तदुक्तं पिण्डनियुक्ती उपदेशमालायां च --> મુખ્ય વિષય બાહ્ય ધર્માચાર-સદાચાર હોવો જોઈએ. તેમ જ ધર્મદશકે સ્વયં પણ ઉપદિષ્ટ બાહ્ય આચાર બાલ શ્રોતાની હાજરીમાં અવશ્ય પાળવો જોઈએ. બાલ જીવને વક્તા જે આચાર પાલન કરવા યોગ્ય બતાવે તે આચારને બાલ થતાની સામે જ પ્રવચનકાર સ્વયં જ ન આચરે તેનો ભંગ કરે તો બાલ શ્રોતાને તે બાહ્ય આચારમાં કે તે વકતામાં ખોટી શંકા પેદા થવાથી બાલ શ્રોતાનું मिथ्या १५ पानी -४ थानी मापत्ति आवे. [२/२] - હિશેષાર્થ :- બાલ જીવની પાસે વિવેકદૃષ્ટિ જ નથી. તેની ભૂમિકા તદ્દન અવિકસિત છે. તેથી મુગ્ધતા વગેરેથી કે બાહ્ય સાધુવેશ
Jain Education Intemational

Page #70

8 बालताया नानाविधस्वरूपोपदर्शनम् 88
कल्याणकन्दली जो जहवायं न कुणइ मिच्छद्दिठ्ठी तओ ह को अण्णो । वड्ढेइ य मिच्छत्तं परस्स संकं जणेमाणो ।। - [पिं.नि.१८६ उपदेशमाला-५०४] इति । इत्थञ्चोत्सर्गत: संविग्नस्यैव बालगोचरदेशनाधिकारत्वमाविष्कृतम्, प्रायश: संविग्नपाक्षिकस्य तथाविधबालोपकारसम्पादकत्वाऽयोगात्, धर्मतयोपदिष्टे आचारे भग्ने तद्वति प्रायो बालस्याऽनाश्वासात् मासाहसपतत्रिवत् । तदुक्तं उपदेशमालायाम् --> साहंति अ फुडविअडं 'मासाहस' सउणसरिसया जीवा । न य कम्मभारगरुयत्तणेण तं आयरंति तहा ।।। वग्धमुहम्मि अहिगओ, मंसं दंतंतराउ कड्ढेइ । मा साहसं ति जंपइ करेइ न य तं जहा भणियं ।। - उप.मा.४७१/ ४७२] इति । अतोऽपवादप्रवृत्तिरपि तत्समक्षं न कार्येति भावः, अन्यथाऽनादेयवचनतापातात् । तदक्तं धर्मविन्दवृत्ती -> स्वयमसदाचारमपरिहरतो धर्मकथनं नटवैराग्यकथनमिवाऽनादेयमेव स्यात्, न तु साध्यसिद्धिकरमि - [ध.बि.२/२१| वृ.पृ.४०] ति । न च पण्याङ्गनागृहस्थितनन्दिषेणोपदेशे व्यभिचार इत्यारेकणीयम्, महानिशीथानुसारेणाऽप्रति-पातिज्ञानोपेतस्य नन्दिपेणस्य विशिष्टदेशनालब्धिसमन्वितत्वेन तद्देशनाया आपवादिकत्वात् । सद्धर्मोपदेशादपि सद्धर्माचारपरिपालनस्य बालप्रतिबोधादावौत्सर्गिकमधिकसामर्थ्यं तु साध्वीचन्दनादर्शनप्रतिबुद्धकृषिवल-साध्वाचारसमाकलनोत्पादितकेवलज्ञानेलापुत्र-प्रमार्जन|नियतत्वग्वर्तनदर्शनप्रतिबुद्धमुनीशघातकादिदृष्टान्तेन विभावनीयम् ।
इदश्चात्रावधेयम् - बालताऽपि द्रव्य-क्षेत्रादितः सम्भवति । द्रव्यतः पार्श्वस्थादिद्रव्यसहवासादिप्रयुक्ता । एतादृशबालताविशिष्टस्याऽभिनिविष्टत्वे तु तदग्रतो नोत्कृष्टबाह्याचारप्रतिपादनपरा देशना दातव्या किन्तु बाह्यलिङ्गमाहात्म्यप्रधाना देशना कर्तव्या । यथा --> धम्मं रक्खइ वेसो, संकइ वेसेण दिक्खिओ म्हि अहं । उम्मग्गेण पडतं रक्खइ राया जणवउ ब्व ।। - [उप.मा.२१]| इति उपदेशमालाप्रमुखवचनगर्भिता, अन्यथा तस्य समर्थत्वे वसतिनिष्काशनादिप्रसङ्गात्, असमर्थत्वेऽपि साधुप्रद्वेषादिप्रसङ्गात् तस्याऽनभिनिविष्टत्वे तु शुद्धोंछादिकमप्यपवादपरिहारेण प्रदर्शनीयम् । अनभिनिविष्टबालमेवाधिकृत्य बृहत्कल्पभाष्येऽपि -> संविग्गभाविआणं लद्भयदिटुंतभाविआणं च । मुत्तूण खित्त-कालं भावं च कहिंति सुद्धंछं ।। - [ब.क.भा.१६०७] इत्युक्तम् । श्रोतुर्दर्नयाऽभिनिविष्टत्वेऽपि गुरुपरतन्त्रत्वे परिकर्मितबुद्धित्वे च दृढं तं दुर्नयं दूषयेदपि । इदमेवाऽभिप्रेत्य देशनाद्वात्रिंशिकायां -> दुर्नयाभिनिवेशे तु तं दृढं दूषयेदपि । दुष्टांशच्छेदतो नाझी दूषयेद्विषकण्टकः ।।२/३०॥ ४- इति टीकाकृतोक्तम् । एतेन -> कालान्तरापायभीरुमधिकृत्योपसर्जनीकृतपर्याया द्रव्यप्रधाना नित्यदेशना, भोगास्थावतस्त्वधिकृत्योपसर्जनीकृतद्रव्या पर्यायप्रधाना अनित्यदेशना «- [यो.दृ.स.१३४ वृ.] इति योगदृष्टिसमुच्चयवृत्तिवचनमपि व्याख्यातम्, तथाविधविनेयाऽऽनुगुण्येन तदपपत्तेः । क्षेत्रत: साधुशून्यकर्बट-मडम्बादिवासप्रयक्ता बालता । एतादशबालताविशिष्टस्य हेतवादप्र प्रयोक्तव्या, किन्तु तद्गुरुप्रयुक्तदेशनातुल्या बाह्याचारप्रधाना देशना कर्तव्या । कालतोऽल्पवयस्कतादिप्रयुक्ता । एतादृशबालताविशिष्टं વગેરેને જોવાથી ધર્મ પ્રત્યે તે આકર્ષિત થાય, ધર્મ સાંભળવા તૈયાર થાય અને જો વકતા તે વખતે મોક્ષનો આશય પ્રગટાવવાનું જ મુખ્ય લક્ષા રાખવા છતાં ‘મન-દેહ-ઈન્દ્રિય-રોટી-કપડા-મકાન વગેરેથી રહિત એવો મોક્ષ જ ઉપાદેય છે, ધર્મ નહિં” વગેરે વાતો તેની આગળ કરવા માંડે તો તે બાલ જીવ ભડકી જ જાય અને બીજી વાર ક્યારેય પણ ધર્મ સાંભળવા તૈયાર જ ન થાય. મતલબ કે બાલ જીવની! પાસે ધર્મના વ્યવચ્છેદપૂર્વક મોક્ષની જ મુખ્યતયા વાત કરવી એ હકીકતમાં બાલ જીવમાં મોક્ષનો આશય પ્રગટાવવાના બદલે મોક્ષ પ્રત્યે, મોક્ષમાર્ગ પ્રત્યે, મોક્ષમાર્ગસાધક પ્રત્યે દ્વેષ ઉત્પન્ન કરવામાં નિમિત્ત બની જાય- એવી પૂરેપૂરી સંભાવના રહેલી છે. માંદા માણસ પાસે માણનો બોજ ઉપડાવવાની અપેક્ષા રાખવી એ જેમ ગાંડપણ કહેવાય, તેમ હરિભદ્રસૂરિજી મહારાજે પ્રથમ વોડશકમાં જેને બાલ જીવ જણાવેલ છે તેની પાસે મોશૈકલક્ષિતાની અપેક્ષા રાખવી એ વકતાની નાદાની છે, જિનવચનમર્મજ્ઞતારાહિત્યની નિશાની છે. તેમાં પણ જો બાલ જીવને એમ કહેવામાં આવે કે – “જે મોક્ષનો આશય નહિ હોય તો ધર્મ સર્વથા અધર્મ છે- મહાભૂંડો છે અને તો તારી બધી ધર્મક્રિયા ઝેર બની જશે અને તને દુર્ગતિમાં રિબાવી રિબાવીને હેરાન પરેશાન કરશે' - તે તે એવો ગભરાઈ જશે કે ભૂલે ચૂકે પાણ; ધર્મક્રિયાને કરશે નહિ; કેમ કે મોક્ષનો આશય પોતાની પાસે નથી.' આ હકીકતથી તે બાલ જીવ સુપરિચિત છે. આવું થાય તો વકતાએ મોક્ષને મુખ્ય કરીને ધર્મની આશાતના કરવાથી બાલ શ્રોતાને વિશે ઘણો મોટો અપરાધ-અન્યાય કર્યો ગણાય.
વાસ્તવિકતા એ છે કે સામેની વ્યકિતમાં જેવી યોગ્યતા - ક્ષમતા હોય તેને અનુસારે જ તેની પાસે કોઈ ધર્મ કાર્યની અપેક્ષા રાખવી જોઈએ. બાલ જીવ વિવેકદૃષ્ટિશૂન્ય જિઓ પૃષ્ઠ-૩] હોવાથી તેની પાસે એટલી જ અપેક્ષા રાખી શકાય કે તે બાહ્ય સ્કૂલ ધર્માચારો પ્રત્યે આકર્ષિત થાય. બાલ જીવને અપાતી દેશનાની પાછળ “આ ધર્મદેશનાને સાંભળવાથી બાલ જીવ મોક્ષમાર્ગે આગળ વધે, મોક્ષલક્ષીતા કેળવે, મોક્ષસુખ પામે.' ઇત્યાદિ આશય વક્તાને જરૂર હોય છતાં પણ બાલ જીવની અવિકસિત અવસ્થાને લીધે વક્તા તેને મુખ્યતયા બાહ્ય આચારનો જ ઉપદેશ આપે. આથી તે બાહ્ય ધર્માનુકાન પ્રત્યે રુચિવાળો થાય અને શક્તિ મુજબ આચારમાર્ગે मा १५ प्रयनशील अने. भवितव्यता मनु डोय तो जेनो Staring Point सारो डोय तेनो Ending Point सारो આવશે જ. મેઘકુમારે હાથીના ભાવમાં મોક્ષના આશય વિના પણ દયાસ્વરૂપ ધર્માચારનું પાલન કર્યું તો તે બાહ્ય ધર્માચારનું પાલન
Jain Education Intemational

Page #71

३८. द्वितीय- षोडशकम्
8 धर्मोपदेशाऽयोग्यजीवस्वरूपप्रकाशनम् तस्या एवं बालदेशनाया अभिलापमाह → 'सम्यगित्यादि । ___ सम्यग्लोचविधानं ह्यनुपानत्कत्वमथ धरा शय्या । प्रहरद्वयं रजन्याः स्वापः शीतोष्णसहनञ्च ॥२/३॥ सम्यग् - यथोपदेशं लोचविधानं यतीनामावश्यकं हिशब्दश्चार्थे सर्वत्र सम्बन्धनीयः । अनुपानत्कत्वक्ष :
कल्याणकन्दली प्रति नोचैर्बाह्याचारप्रधाना देशना कार्या किन्तु धर्मकथाप्रधाना । भावतश्च ज्ञानावरणविपाकोदयविशेषप्रयुक्ता । एतादृक्षबालतापरिकलिते बाह्याचारमुख्या देशना करणीया, न तु द्रव्यानुयोगादिप्रधाना । यद्वा भावतो दर्शनमोहतीव्रविपाकोदयप्रयुक्ताऽपि बालता सम्भवति । एतादृग्बालतोपेतस्तु न वस्तुतः सद्धर्मदेशनाश्रवणाधिकारी, शाठ्यात् धर्मश्रवणेऽपि छिद्रान्वेषणबद्भकक्षत्वात् । अता, एव ज्ञानावरणक्षयोपशमविशेषपरिकलितस्याऽपि आर्यगोविन्दादे: हारिभद्रीयावश्यकवृत्त्यादी धर्मश्रवणाऽयोग्यता प्रदर्शिता (आ.नि. गा.१६१७ हा.उ.प.८६१] । तदक्तं उपदेशरत्नाकरेऽपि -> रत्तो दट्ठो मुढो, पछि कम्गाहिओ य चत्तारि । उवएसस्स अणरिहा अरिहो पुण होइ मज्झत्थो ।। - [उ.र.२] इति । नेमिचन्द्रेणापि पष्ठिशतके --> कुग्गहगहगहियाणं मुद्धो जो देइ धम्मउवएसं । सो चम्मासीकुक्कुरवयणम्मि खिवेइ कप्पूरं ||१३|| - इत्युक्तम् । यद्वा भावतः चारित्रमोहोदयप्राबल्यप्रयुक्ताऽपि बालता सम्भवति । एतादृशबालतायुक्तस्य धर्मार्थिनोऽपि देशविरत्युपदेशो दातव्यः, तदशक्तत्वे सम्यग्दर्शनोपदेशो देयः, तत्राऽप्यऽशक्तत्वे बृहत्कल्पवृत्त्याद्यनुसारेण [ब.क.भा.११३९] परस्त्रीगमन-मांसभक्षण-मद्यपानादिविरत्युपदेश: प्रदेयः । प्रकृतप्रकरणे तु मुख्यतो ज्ञानावरणोदयप्रयुक्तजाड्यलक्षणा बालता यद्वाऽपुनर्बन्धकादिगता दर्शनमोहनीयक्षयोपशमाऽपटुतात्मिका बालता विवेकवैकल्यपदद्योतिता ग्राह्येति दिक् ॥२/२॥ __बाल एव कदाचित् भवितव्यतादिनियोगेन स्वयं दीक्षामादातुमुत्सुकः स्यात् स्याद्वा साधुधर्मशुश्रूषुः तदा किं तस्य वक्तव्यम् ? इत्याशङ्कायां तस्याः = साधुधर्मप्रतिपादिकाया एव वालदेशनायाः = बालश्रोतृसम्बन्धिदेशनाया अभिलापमाह -> 'सम्यगि' त्यादि ।
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् --> सम्यग् लोचविधानं अनुपानत्कत्वं हि अध धरा शय्या, रजन्याः प्रहरद्वयं स्वाप : शीतोष्णसहनञ्च ।।२/३।। इयं कारिका धर्मरत्नप्रकरणवृत्त्यादी [ध.र.प्र.गा.९६ वृ.] उद्धृता । लोचविधानमिति । लोचकर्मविधिस्त्वेवम् ---> धुवलोओ अ जिणाणं, वासावासेसु होइ थेराणं । तरुणाणं चउमासे वुड्ढाणं होइ छम्मासे ।। -[ ] निशीथभाष्येऽपि -> धुवलोओ य जिणाणं, णिचं थेराण वासवासासु । असह गिलाणस्स व तं रयणिं तू ण तिक्कामे ॥३१७३।। - इत्युक्तम् । 'जिणाणं' = जिनकल्पिकानां, 'तं रयणिं' = पर्युषणारात्रिमित्यर्थः । शिष्टं स्पष्टम् । हिशब्दः चार्थे इति । તેને ધર્માચારની મકકમતા, ધર્માચારની રુચિ વગેરેના લીધે મોક્ષ સુધી સદત્પન્યાયથી પહોંચાડનાર બની જ ગયું. ટૂંકમાં કહેવાનો આશય એ છે કે શ્રોતાની જે ભૂમિકા હોય તેનાથી એકદમ નીચેની કક્ષાનો કે તેનાથી એકદમ ઉપરની કક્ષાનો ઉપદેશ ન અપાય. પરંતુ તેની જે ભૂમિકા હોય તેને અનુરૂપ અથવા તેનાથી તે થોડો ઘણો આગળ વધે તે જાતનો ઉપદેશ આપવો યોગ્ય કહેવાય. બિયાસણાની જ તાકાત હોય તેને બિયાસણું કરવાનો ઉપદેશ યોગ્ય કહેવાય. બહુ બહુ તો તેને એકાસણું કરવાનો ઉપદેશ આપે તો તે ચાલી શકે. પરંતુ તેની બિયાસાગાની જ તાકાત જાણ્યા પછી પણ તેને માસક્ષમણની કે ૧૮૦ ઉપવાસની પ્રેરણા કરવી તે હકીકતમાં તેને તપની|| અરુચિ પેદા કરવામાં જ નિમિત્ત બને. પછી તે તપનું નામ સાંભળતાં જ ભડકી જાય. તેમ જ ધ્યાનમાં રાખવું કે બાલ જીવને મોક્ષની વાત જ ન થાય એવું નથી. અવસરે તેને પણ મોક્ષની વાત કરવામાં વાંધો નથી. પરંતુ ધર્મપુરુષાર્થને હેય બતાડી મોક્ષ જ એક|| ઉપાદેય હોવાની વાત બાલ જીવને કરવામાં જોખમ છે. શરૂઆતમાં જ ધર્મને હેય બતાડવા બેસી જવાથી નુકશાન થાય છે.
બીજી મહત્ત્વની વાત એ છે કે જે આચારનું વક્તા પ્રતિપાદન કરે તે આચારને વક્તાએ સ્વયં પાણ કમ સે કમ બાલ જીવની હાજરીમાં नो पावोऽयो. गाडी 'परोपदेशे पांडित्यं', 'वचने का दरिद्रता' भावो मा श्रोताने उप प्रत्ये थाय तथा 'पातो १२वी વીરની ને વર્તન ઢીલું ઘેંસ' આવું શ્રોતા જાગે તો તે ધર્મથી વિમુખ બની જાય. જેમ કે “સાધુ ચૌદશના ઉપવાસ જ કરે. ચૌદશના છૂટી નવકારશી કરે તે સાધુ ન જ કહેવાય' આવું જોરશોરથી બોલી પાટ ગજાવી -પૂજવીને સ્વયં અલમસ્ત શરીરવાળો હોવા છતાં વકના ચૌદશની તિથિએ ચાર-પાંચ વાર અલગ-અલગ સમયે ચા પીવે છે. તે હકીકત જે બાલ શ્રોતાને ખ્યાલમાં આવી જાય તો મોટે ભાગે તે બાલ શ્રોતા ધર્મભ્રષ્ટ જ થઈ જાય. કલિકાલમાં તો વિશેષ રીતે આ બાબતને પ્રવચનકારે લક્ષમાં રાખવી જોઈએ. [૨/૨||
કદાચ ભવિતવ્યતાના યોગે બાલ જીવ દીક્ષા લેવા તૈયાર થાય અથવા સાધુધર્મનું સ્વરૂપ જાણવા તલપાપડ થાય તો ‘સાધુધર્મવિષયક બાલદેશના કેવી હોય ?' તેના સ્વરૂપને ભૂલકારથી બતાવે છે કે –
ગાથાર્થ :- સમ્યફ લોચ કરવો, પગરખાંનો ત્યાગ, જમીનરૂપી શવ્યા, રાતના બે પહોર નિદ્રા, ઠંડી અને ગરમીને સહન १२वी. [मा साया छ.] [२/3] ટીકાર્ચ - શાસ્ત્રીય વિધાન મુજબ લોચ કરાવવો તે સાધુઓનું આવશ્યક કર્તવ્ય છે. મૂળ ગાથામાં રહેલ ‘દિ શબ્દ “1' શબ્દના For Private Personal use only
wwjainenorary.org,
Jain Education Intemational

Page #72

साध्वाचारोपदेशप्रयोजनप्रकाशनम् 38
पादत्राणरहितभावश्च । अथ धरा एव शय्या, जाज्यत् पर्यङ्कादि । रजन्या: प्रहरद्धयं = द्वितीय-तृतीयौ प्रहरावेव स्वापः = शयनं प्रथम-चतुर्थयोः स्वाध्याय एव प्रवृत्तेः । शीतोष्णसहनं = तथाऽनुकूल-प्रतिकूलपरिषहतितिक्षा। ॥२/३|| → षष्ठेत्यादि ।
= कल्याणकन्दली 'चः समुच्चये' (सि.हे.१/१/३१ बृ.व.] इति सिद्धहेमशब्दानुशासनबृहद्वृत्तौ । ततो हि:समुच्चयार्थ इति । इदञ्चात्रावधेयम् - प्रकृते बालदेशना साधुसमाचारविषयिणी दर्शिता भगवता मूलकता । तदन्यथाऽनुपपत्त्या बालस्य साधधर्मजिपक्षालक्षणं साधुधर्मरुचिलक्षणं साधुधर्मशुश्रूषालक्षणं वा धार्थित्वं ज्ञायते । युक्तं हि मोक्षस्वरूपाद्यनभिज्ञस्य बालस्य सतोऽपि अशठस्य साधुसमाचारपालनसमर्थस्य साधुधर्मशुश्रूषोर्वा साधुसम्बन्धिबाह्याचारगोचरोपदेशदानम् । इत्यमेव सदन्धन्यायेन तस्य साधुबहुमानादिद्वारा मार्गावतारोपपत्तेः । सदन्धन्यायस्वरूपश्च -> असातोदयशून्योऽन्धः, कान्तारपतितो यथा । गर्तादिपरिहारेण सम्यक् तत्राऽभिगच्छति ।। तथाऽयं भवकान्तारे पापादिपरिहारतः । श्रुतचक्षुर्विहीनोऽपि सत्सातोदयसंयुतः ।। - [यो.बि.३५४/३५५] इत्येवं योगविन्दौ । न च तस्य देशविरताचारश्रावणं न्याय्यम, वक्तरनाकांक्षिताभिधानेनानवधेयवचनत्वापत्तेः, सद्धर्मपरीक्षकत्वेनोपस्थितस्य श्रोतर्देशविरताचारप्रदर्शने तादशधर्म उत्कृष्टत्वबद्धयनदयात, द्रव्यचारित्रपालनसमर्थस्याशठभावस्य त चारित्रप्रति पत्त्यन्तरायापातात्, ततश्च गुरोरपि चारित्रदुर्लभत्वापत्तेः, अप्रत्याख्यातसावद्यांशे च गुरोरप्यनुमतिप्रसङ्गात् । तदुक्तं धर्मविन्दी । 'सहिष्णोः प्रयोगेऽन्तरायः इति, अनुमतिश्चेतरत्रेति' [ध.बि.३/९-१०] । इदमेवाभिप्रेत्य वृद्धावादानुवादरूपेण आवश्यकहारिभद्रवृत्तावपि -> पढम मूलगुणा कड्ढेति पाणातिपातवेरमणाति, ततो साधुधम्मे कथिते पच्छा असढस्स सावगधम्मो, इहरा कहिज्जति सत्तिट्ठो वि सावयधम्मं पढमं सोतुं तत्थेव वित्तीं करेइ' <- [आ.नि.हा.वृ.१६१८] इति प्रोक्तम् । न च यधोक्तभावशून्यत्वेन तस्य साध्वाचारोपदेशाऽनर्हत्वमिति शनीयम्, सद्धर्मपरीक्षके तादृशयोग्यताया बाह्यसाध्वाचारश्रावणाय अनपेक्षणात, धर्मजिघृक्षोरपि दोषविशेषविकलस्य द्रव्याज्ञापालनत एवं भावाज्ञापालनयोग्यत्वप्राप्तिसम्भवात्, प्रव्रज्याया विशिष्टबीजत्वात । अत एव श्रीमहावीरेण हालिकाय सा दापिता, अन्यथा तद्दाननरर्थक्यापत्तेः । सामान्यबीजाजधानार्थमपि दीक्षोपयुज्यत एव, एतस्या द्रव्यसम्यक्त्वादिक्रमेणाऽसद्ग्रहत्याग-धार्मिकजनानुराग-विहितानुष्ठानाऽऽहितक्षयोपशम-ज्ञानावरणविगमबोधि-वृद्धयादिगणप्राप्तिपूर्वं परमदीक्षाप्राप्तिहेतृत्वस्य गुरुतत्त्वविनिश्चयादी [१/१४८] समर्थितत्वादिति भावनायं तत्त्वमेतत सुप्तमण्डित-प्रबोधदर्शनन्यायेनेति दिक । ____ शीतोष्णसहनमिति । मा भूत कस्यचित् ‘ग्रीष्मे शीतसहनं हेमन्ते चोष्णसहनमि' ति मोह इत्याह-तथाऽनुकूल-प्रतिकूलपरिपहतितिक्षा = उपस्थितसहजतथाविधानुकूल-प्रतिकूलपरिषहसहनं स्वसामर्थ्यांपेक्षयाऽऽर्तध्यानादिपरिहारेण । एतेन 'आयावयाहि
અર્થમાં છે. સંસ્કૃત ભાષાનાં ‘વ’ શબ્દનો અર્થ છે સંગ્રહ/સમુચ્ચય કરવો. તથા તેનો દરેક કર્તવ્યોની સાથે સંબંધ કરવો. તેમ જ [ચાલતી વખતે] પગમાં જોડા ન હોવા તે સાધુનો આચાર છે. તેમ જ જમીન એ જ સાધુની પથારી-શમ્યા હોય; પલંગ વગેરે નહિ. તથા રાતના બીજા અને ત્રીજા પહોરમાં જ સાધુને સુવાય, કારણ કે રાત્રિના પ્રથમ અને છેલ્લા પહોરમાં તો સાધુ સ્વાધ્યાયમાં જ પ્રવૃત હોય છે. તથા ઠંડી-ગરમી સહન કરે. અર્થાત્ તથાવિધ અનુકૂલ-પ્રતિકૂલ પરિષહોને સહન કરવા તે સાધુનો આચાર છે. [૩]
લોચ, ખુલ્લા પગ, રાત્રે અe૫ નિદ્રા વગેરે સાવચાર કરી વિશેષાર્ગ :- જીવ સુખશીલતાના કારણે સંસારમાં જીવહિંસા વગેરે કરી ભટકે છે. માટે હિંસા છોડવા સુખશીલના છોડવી પડે, કષ્ટમય સદાચાર-ધર્માચાર પાળવા જોઈએ, તો જ ભવભ્રમાણ અટકે. માટે મહાત્માઓ હજામ પાસે હજામત નથી કરાવતા. વર્ષમાં યુવાન સાધુ-સાધ્વીજીએ ત્રણ વાર લોચ કરાવવાનો હોય છે. તે શક્ય ન હોય તો કમ સે કમ બે વાર દર વર્ષે લોચ કરાવવો પડે. અતિવૃદ્ધતા, ગાઢ માંદગી વગેરે કારણે બે વાર લોચ ન કરાવી શકે તો પાણ વર્ષમાં એક વાર તો અવશ્ય સાધુએ લોચ (માથાના, દાઢી-મુછના બધા વાળને હાથેથી ખેંચીને કાઢવાની ક્રિયા કરવાની સમાચારી છે. તેમ જ વિહાર વગેરેમાં પગે જોડા, બુટ, સ્લીપર, મોજા, સેંડલ, ચાખડી વગેરે પહેરવા સાધુને ન કલ્પ. આ જ રીતે સુવા માટે કે બેસવા માટે પાટ, ખાટલો, સોફાસેટ, ટેબલ, ખુરશી, ડનલોપની ગાદી, ગાદલાં, ગોદડાં વગેરેને ઉપયોગ કરવો સાધુને ન કહ્યું. માત્ર ચોમાસામાં રાત્રે સુવા માટે લાકડાની પાટ કે પાટિયાનો ઉપયોગ સાધુ-સાધ્વીજી કરી શકે. તે જ રીતે દિવસે સુવું ને સાધુ-સાધ્વીનો આચાર નથી. રાત્રે માત્ર બીજ અને ત્રીજો પહોર એટલે કે સામાન્યથી રાત્રે ૧૦ થી ૪ સુધી સુવું કહ્યું. બાકીના રાત્રીના ૬ કલાક [રાત્રીના પ્રારંભના ૩ કલાક અને અંતિમ ૩ કલાક = કુલ ર પહો૨] તો સાધુ-સાધ્વીને સ્વાધ્યાય જ કરવાનો હોય. એ જ રીતે ઠંડીના દિવસોમાં ઠંડી અને ગરમીના દિવસોમાં ગરમી સાધુ-સાધ્વીએ શકિત મુજબ સહન કરવાની હોય. શિયાળામાં ધાબળા, ગોદડા, ચાદર કે બે-ત્રણ કામળી વગેરે ઓઢીને ઠંડીને સહન કરવામાં ઢીલાશ ન કરાય. તેમ જ ઉનાળામાં ગરમી સહન કરવાના
Jain Education Intemational

Page #73

४० द्वितीय-षोडशकम्
ze तपश्चतुष्कस्वरूपविद्योतनम् * षष्ठाष्टमादिरूपं चित्रं बाह्यं तपो महाकष्टम् । अल्पोपकरणसन्धारणश्च तच्छुद्धता चैव ॥२/४॥ षष्ठाष्टमादिरूपं समयप्रसिद्ध चित्रं - जानाप्रकारं, महाकष्टं = अल्पसत्वैर्दुर्बलसंहननैश्च दुरनुचरमिति कृत्वा, अल्पस्यैवोपकरणस्यौपधिकादेः सन्धारणश्च तच्छुद्धता चैव उद्मादिदोषत्यागश्च ॥२/४||
कल्याणकन्दली इति बचनेन शिशिरे चण्डांश्चातापनाग्रहणायोत्सुकस्य व्यवच्छेदः कृतः, 'चय सोगमल्लमि' [द.वै.२/५] त्यस्योत्तरवाक्योपात्तत्वेन 'आयावयाहि' इत्यस्य प्रतिकूलोपसर्गपरिषहसहनविधिपरत्वात्, तदुक्तं दशवकालिकसूत्र एव ---> आयावयंति गिम्हेसु, हेमंतेसु अवाउडा । वासासु पडिसंलिणा संजया सुसमाहिया ।। «- [द.वै.३/१२] इत्यादिकं भावनीयम् । अत्र --> खुहा-पिवासासी-उण्हं दंसाऽचेलाडरइथिओ । चरिआ निसीहिया सिज्जा अक्कोस-बह-जायणा ॥२७|| अलाभ-रोग-तणफासा मलसक्कारपरिसहा पन्ना अन्नाणसम्मत्तं इअ बावीस परिसहा ॥२८|| - इति नवतत्त्वप्रकरणगाथे वाच्ये । परिषहपदेनोपलक्षणादुपसर्गसहनमपि दर्शनीयम् । यथोक्तं उत्तराध्ययने --> दिब्वे जे उवस्सग्गे तहा तेरिच्छमाणुसे । जे भिक्खू सहई निचं से न अच्छइ मंडले ।। - [३१/५] ॥२/३॥
__ मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> षष्ठाऽष्टमादिरूपं चित्रं महाकष्टं बाह्यं तपः, अल्पोपकरणसन्धारणञ्च तच्छुद्धता चैव ।।२/४१। इयं कारिका धर्मरत्नप्रकरणवृत्त्यादी [ध.र.प्र.गा.९६ वृ.पू.२६१] समुद्भूता वर्तते । दर्शितकारिकाद्वयानुरोधेन टीकाकृता देशनाद्वात्रिंशिकायां --> सम्यग्लोचो धरा शय्या तपश्चित्रं परिषहाः । अल्पोपधित्वमित्यादि बाह्यं बालस्य कथ्यते <- ||२/२१।। इत्युक्तम् । योगदीपिकायां 'षष्ठाष्टमादिरूपमि'ति । तदुक्तं निशीथभाष्ये -> अट्ठम-छट्ठ-चउत्थं संवच्छरचाउमास-पक्खे य - [३२१७] । नानाप्रकारं = चान्द्रायणादिरूपम् । तदुक्तं ग्रन्थकृतैव योगबिन्दी --> तपोऽपि च यथाशक्ति, कर्तव्यं पापतापनम् । तच्च चान्द्रायणं' कृच्छं, मृत्युघ्नं पापसूदनम् ॥१३१।। एकैकं वर्धयेद् ग्रासं शुक्ले कृष्णे च हापयेत् । भुञ्जीत नाऽमावास्यामेष चान्द्रायणो विधिः ॥१३२॥ सन्तापनादिभेदेन कृच्छ्रमुक्तमनेकधा । अकृच्छ्रादतिकृच्छ्रेषु हन्त सन्तारणं परम् ॥१३३|| मासोपवासमित्याहुर्मृत्युघ्नं तु तपोधनाः । मृत्युञ्जयजपोपेतं परिशुद्धं विधानतः ॥१३४।। पापसूदनमप्येवं तत्तत्पापाद्यपेक्षया । चित्रमन्त्रजपप्रायं प्रत्यापत्तिविशोधितम् ॥१३५।। - इत्यादि । -> यद्दुस्तरं यदुरापं यदुर्ग यच दुष्करम् । सर्वं तु तपसा साध्यं तपो हि दुरतिक्रमम् ।। - [११/११९] इति मनुस्मृतिवचनमपि बालस्योपदेष्टव्यम् । । अल्पोपकरणसन्धारणञ्च = अल्पस्यैव उपकरणस्य औपधिकादेः सन्धारणश्च । तदुक्तं निशीथभाष्ये ओघनियुक्ती च -> पत्तं पत्ताबंधो पायट्ठवणं च पायकेसरिया । पडलाइं रयत्ताणं च गोच्छओ पायनिजोगो । तिनेव य पच्छागा रयहरणं चेव होइ मुहपोत्ती । एसो दुवालसविहो उवही जिणकप्पियाणं तु ।। एए चेव दुवालस मत्तग अइरेगचोलपट्टो अ। एसो चउद्दसविहो उवही पुण थेरकप्पम्मि ।। <- [नि.भा.१३९३-९४/९५/ओ.नि.६६९-७०-७१] इत्यादि । तदुक्तमन्यत्रापि --> संथार-सेज्जासणा-भत्त- पाणे अप्पिच्छया अइलाभे वि संते । एवमप्पाणमभितोसएज्जा, संतोसपाहन्नरए स पुज्जो ।।
- [ ] इति । दशवैकालिकचूलिकायामपि -> अप्पोवही कलहविवज्जणा य विहारचरिया इसिणं पसत्था -२/५] બદલે માથે ઠંડા પાણીના પોતા મુકવા, શરીરે ભીનું કપડું લગાડવું, માથે ઠંડુ પાણી છાંટવું વગેરે સાધુના આચાર નથી. સાધુએ तो परि५९ साये मेले मलेथीतेने सन १२१ कोमे. 'देहदुःखं महाफलं'. ५२५७थी भागवृत्ति साबुनमान थाले. - આ રીતે સાધુના ઉત્કૃષ્ટ બાહ્ય આચારો બતાવીને બાલ શ્રોતાને “ખરેખર સાધુઓને ધન્ય છે; આવું ઉચું જીવન જીવે છે.”|| આ રીતે સાધુધર્મ વિશે અને સાધુ વિશે બહુમાન-અહોભાવ પ્રગટાવવો. બાલ જીવની દષ્ટિએ બાહ્ય સાધુવેશ અને પૂલ આચાર | એ જ ધર્મ હોવાથી તેને જેટલા ઉગ્ર કટમય સાધુના આચારો બતાવવામાં આવે તેમ તેને સાધુ પ્રત્યે અહોભાવ-આદર વધતો જય. વિહાર દરમ્યાન ખેડૂત વગેરે સાધુને પૂછે કે ‘તમારો ધર્મ શું ?' તેવા અવસરે અહીં જણાવેલી વાત કહેવી ઘણી હિતકારી નિવડે તેવી છે. આ રીતે બાલ જીવમાં બીજાધાન થાય અને આગળ જતાં વિશેષ ભાવોલ્લાસ વધતાં તે સ્વયં પણ સાધુજીવન સ્વીકારવા તૈયાર થાય. આ તાત્પર્યને આગળના ત્રાણ શ્લોકમાં પણ વાચકવર્ગે સ્વયં વિચારી લેવું. [૨/૩].
બાલ જીવને બતાવવાના બીજા બાહ્ય આચારોને જણાવતાં મૂલકારથી ફરમાવે છે કે – ગાથાર્થ :- છઠ્ઠ, અક્રમ વગેરે અનેકવિધ બાહ્ય તપ, મહાક, અલ્પ ઉપકરણને ધારવા અને તેની શુદ્ધતા એ સાધુધર્મ यो] [२/४] ટીકાર્ય :- આગમમાં પ્રસિદ્ધ છ૪, અઠ્ઠમ વગેરે બાહ્ય તપ અનેકવિધ છે. અલ્પ સત્ત્વવાળા અને દુર્બલ સંઘયાગવાળા જીવો તો તેનું દુઃખેથી પાલન કરી શકવાના લીધે તેને મહા કષ્ટસ્વરૂ૫ માને છે. તથા ઉપધિ વગેરે અલ્પ જ ધારણ કરવાની હોય અને તે પાર ઉદ્દગમ, ઉત્પાદન આદિ દોષથી રહિત જ હોવી જોઈએ. [૨/૪] १. मुद्रितप्रती 'उद्गमादिदोषशुद्ध्या' इति पाठः । 'उद्गमादिदोषविशुद्ध्या' इति प्रत्यन्तरे ।

Jain Education Intemational
www.jainehbrary.org

Page #74

* आधाकर्म-द्रव्याद्यभिग्रहादिस्वरूपविद्योतनम् * गुवी'त्यादि ।
गुर्वी पिण्डविशुद्धिश्चित्रा द्रव्याद्यभिग्रहाश्चैव । विकृतीनां संत्यागस्तथैकसिक्थादिपारणकम् ॥२/५॥ गुवी पिण्डविशुद्धिः आधाकर्मादित्यागेन, द्रव्याघभिग्रहा: = द्रव्य-क्षेत्र-काल-भावाऽभिग्रहा: चैव चित्रा: - नानाप्रकारा: समयप्रसिद्धाः । विक्रतीनां क्षीरादीनां संत्यागः । तथा एकं सिक्थं यत्र तदादिपारणकं उपवासादितपोदिजानन्तरदिनभोजनं, आदिना एककवलादिग्रहः ॥२/७|| 'अनियते'त्यादि ।
__ कल्याणकन्दली इत्युक्तम् । उद्गमादिदोपत्यागश्च इति । --> सोलस उग्गमदोसा, सोलस उप्पायणाए दोसा उ «- [पि.नि.६६९] इति पिण्डनियुक्तिवचनं बालस्योपदेष्टव्यमिति भावः ॥२/४|| | मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> गुर्वी पिण्डविशुद्धिः, चित्रा द्रव्याद्यभिग्रहाश्चैव, विकृतीनां संत्यागः तथा एकसिक्थादिपारणकम ॥२/५।। इयं कारिका धर्मरत्नप्रकरणवृत्त्यादी समुद्धृता वर्तते [ध.र.प्र.गा.९६ वृ.पृ.२६१] । पिण्डविशुद्धिरिति । तदुक्तं अष्टकप्रकरणे --> अकृतोऽकारितश्चान्यैरसंकल्पित एव च । यते: पिण्डः समाख्यातो विशुद्धः शुद्धिकारकः - ॥६/११॥ एवं --> चरणकरणस्स सारो भिक्खायरिया तहेव सज्झाओ । एत्थओ उज्जममाणं तं जाणसु तिब्वसंवेगं || चरण-करणस्स सारो भिक्खायरिया तहेव सज्झाओ । एत्य परितप्पमाणं तं जाणसु मदसंविग्गं ।। - [उद्दे.६/३८-३७] इति व्यवहारभाष्यप्रभृतिकमपि बालस्योपदष्टव्यम् । आधाकर्मादित्यागेनेति पिण्डविशुद्भिगतगुरुत्वज्ञापकहेतुरेतावतोक्तः । आधाकम्मस्वरूपञ्च पश्चवस्तुके --> सञ्चित्तं जमचिनं साहूणट्ठा कीरई जं च । अच्चित्तमेव पच्चइ, आहाकम्मं तयं भणियं ।। - [पं.ब.७४३] इत्येवमुक्तम्। पिण्डनियुक्ती च --> ओरालसरीराणं उद्दवणं तिपायणं च जस्सट्ठा । मणमाहिता कीरइ आहाकम्मं तयं बेंति ||- पिं.नि.९७] इत्येवमुक्तम् । अर्थतस्तु नानयोर्भेद इति तद्व्याख्याविलोकनेन विभावनीयम् । उपलक्षणात् पिण्डैषणाऽपि प्रदर्शनीया । तदुक्तं निशीथचूर्णी ->सत्त पिंडेसणाओ-असंसट्ठा, संसट्ठा, उद्भडा, अप्पलेवा, उवग्गहिया, पग्गहिया, उज्झियधम्मिया य <-[भा.६|| भा.गा. ५२४१ पृ.३३] । द्रव्य-क्षेत्र-काल-भावाभिग्रहा इति । तत्स्वरूपञ्च पश्चवस्तुके -> लेवडमलेवडं वा, अमुगं दन्वं|| व अज्ज घिच्छामि । अमगेणं व दब्येणं, अह दव्याभिग्गहो चेव ।।२९८।। अट्ठ उ गोअरभूमी, एलुगविक्वंभमित्तगहणं च ।। सग्गामपरग्गामे एवइअ घरा य खित्तंमि ||२९९।। काले अभिग्गहो पुण आई-मज्झे तहेव अवसाणे । अप्पत्ते सइ काले आई बिति मज्ज तइअंते ॥३०१।। ओसक्कण अभिसक्कण, परंमुहोऽलंकिओ व इयरोऽवि । भावण्णयरेण जुओ, अह भावाभिग्गहो। नाम ||३०४।। - इत्यादि । क्षीरादीनां संत्याग इति । तदुक्तं निशीथभाष्ये आवश्यकनियुक्ती च -> विगई विगइभीओ विगइगयं जो अ भुंजए साहु । विगइ विगइसहावा, विगइ विगई बला नेइ ।। -[नि.भा.१६१२, ३१६८] इति । उत्तराध्ययनेऽपि -> रसा पगामं न निसेवियव्या, पायं रसा दित्तिकरा नराणं । दित्तं च कामा समभिवंति, दुमं जहा साउफलं व पक्खी ।। - [३२/१०] इति बालोपदेशः ॥२/५॥
e६08२ तप, अC AG48Rधार व२ सावाय/२ લિશેમાર્ગ :- બે ઉપવાસ = છક, ત્રણ ઉપવાસ = અઠ્ઠમ તથા મૃત્યુંજય તપ વગેરેને સાધુઓ સાધતા હોય. હીનસત્ત્વવાળા ! જીવો અને દુર્બલ સંઘયાગવાળા જીવા માટે તેવી તપશ્ચર્યા કરી હોય છે. સાધુએ વસ્ત્ર, પાત્ર વગેરે ઉપધિ = ઉપકરણ પાણ! બને તેટલા ઓછા જ ધારણ કરવાના હોય. શિયાળામાં બે-ત્રણ કામળી રાખવી કે “ભવિષ્યમાં નહિ મળે' એવા ભયથી વધુ ઉપકરણોનો સંગ્રહ કરવો- આવું સાધુ ન કરી શકે. તેમ જ સાધુ માટે = સાધુને ઉદ્દેશીને જે વસ્ત્ર-પાત્ર વગેરે બનાવવામાં આવે તેનો ઉપયોગ સાધુ કદાપિ ન કરે. તથા પોતાના માટે વસ્ત્ર, પાત્ર વગેરે બનાવવાની સૂચના - ઈશારો-ઓર્ડર કરવાનો पा साने २ नथी. [२/४] હજુ મૂલકારથી સાધુના બીજ આચારોને જણાવે છે કે –
ગાગાર્ગ :- નોરદાર પિંડ વિશુદ્ધિ, અનેકવિધ દ્રવ્યાદિઅભિગ્રહો, વિગઈઓના ત્યાગ તથા એકસિત્ય પારાગક એિ સાધુધર્મ नायो.] [२/५]
રીડાર્ગ :- આધાકર્મ વગેરે દોષના ત્યાગથી વિશુદ્ધ એવી ભિક્ષા [ગોચરી], તેમ જ આગમપ્રસિદ્ધ દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાલ-ભાવસંબંધી અભિગ્રહો, દૂધ વગેરે વિગઈનો ત્યાગ તથા એકસિપાણિક વગેરે સાધ્વાચાર છે. એકસિત્યપારણકે એ એક પ્રકારનો તપ છે જેમાં એક દિવસે ઉપવાસ અને બીજે દિવસે પારણામાં માત્ર એક અનાજનો દાણો વાપરવાનો. એ જ રીતે એકાંતરે
Jain Education Intemational

Page #75

४२ द्वितीय-षोडशकम्
* नवकल्पविहार-कायोत्सर्गादिविमर्शः अनियतविहारकल्पः कायोत्सर्गादिकरणमनिशश्च । इत्यादिवाह्यमुचैः कथनीयं भवति बालस्य ॥२/६॥ अनियतस्य = अप्रतिबद्धस्य विहारस्य कल्पः = समाचारो जतकल्पादिनीत्या, च = पुनः, अनिशं कायोत्सर्गादिकरणं, आदिना आतापजादिग्रहः । इत्यादि बाह्यं अनुष्ठानं उच्चैः = अतिशरोन बालस्य कथनीयं भवति । आदिना प्रतिश्यप्रत्युपेक्षण-प्रमार्जन-कालग्रहणादिग्रहणम् ॥२/६||
कल्याणकन्दली - मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्येवम् -> अनियतविहारकल्पः, अनिशञ्च कायोत्सर्गादिकरणमित्यादि बाह्यं उच्चैः बालस्य कथनीयं भवति ॥२/६।। इयमपि कारिका धर्मरत्नप्रकरणवृत्त्यादी [ध.र.प्र.९६ वृ.पृ.२६१] समुद्धृता वर्तते । अप्रतिबद्धस्य = द्रव्यक्षेत्रादि-वनध्युपपन्नस्य । तथाहि द्रव्ये श्रावकादौ, क्षेत्रे पुरादौ, काले शरदादौ, भावे शरीरोपचयादौ ममत्वरहितस्येत्यर्थः । तदुक्तं पञ्चवस्तुके प्रवचनसारोद्धारादौ च --> अप्पडिबद्धो अ सया, गुरूवएसेण सव्वभावेसुं । मासाइविहारेणं विहरेज जहोचियं नियमा ।। - [पं.व.८९ / प्रव. सारोद्धार-गा.७२] इति । --> ‘गामे एगराईयं नगरे पंचराईयं' «- [ ] इत्यादिरीत्या विहारस्य समाचारः । नवकल्पनीत्या इति अष्ट मासकल्पा एकश्चतुर्मासकल्प : तदभयमिलने च नवकल्पा जाता: समयप्रसिद्धाः, तद्रीत्येत्यर्थः ।।
कायोत्सर्गादिकरणमिति । कायोत्सर्गस्वरूपञ्च योगशास्त्रे -→ प्रलम्बितभुजद्वन्द्व-मूर्ध्वस्थस्याऽऽसितस्य वा । स्थानं कायानपेक्षं यत, कायोत्सर्गः स कीर्तितः ||४/१३३॥ - इति । तत्त्वानुशासने --> उत्सृज्य कायकर्माणि भावं च भवकारणम् । स्वात्मावस्थानमव्यग्रं कायोत्सर्गः स उच्यते ।। - [ 1 इत्येवमक्तम् । कथारत्नकोशे च --> काओ देहो अस्संज-|| मुज्जओ तस्य चेव उस्सग्गो । अञ्चतं चाओ जो हि भावओ काउसग्गो सो ।। - [पृ.३३६/२] इत्युक्तम् । --> जे केइ उबसग्गा, देव-माणुस-तिरिक्ख चेदणिया । ते सञ्चे अधिआसे, काउसग्गे ठिदो संतो ।। <- [ ] इत्यादिकं बालस्योपदेष्टव्यम् ।। कायोत्सर्गादिकरणमित्यत्र आदिना आतापनादिग्रहः । सुगमार्थकल्पनावृत्तिकृन्मते --> आदिशब्दान्निषद्याकरणमासेवनम् -- इति । प्रतिश्रयप्रत्युपेक्षण-प्रमार्जन-कालग्रहणादिग्रहणमिति । प्रथममुपाश्रयादेः प्रत्युपेक्षणं, ततश्च प्रमार्जनम् । जीवासंसक्तोपाश्रयेऽपि ऋतुबद्धकाले प्रमार्जनाद्वयमन्यदा तु प्रमार्जनात्रयम् । तदक्तं निशीथभाप्ये --> दोणि उ पमजणाओ उदम्मि वासासु ततिय मज्झणे «- [३१३४] । इत्यञ्च केवलव्यहारनयप्रधाना बाह्याचारगोचरा सद्धर्मदेशना बालस्य कथनीयेति निष्कर्षः । उपलक्षणात् दीक्षाग्रहणायोपस्थितस्यापि साधचर्योपदेष्टव्या । तदक्तं निशीधचूर्णी -> दिणे दिणे भिक्खं हिंडियञ्यं । जत्थ जं लगभइ
ઉપવાસ કરી પારાગે એક કોળિયો વાપરવાનો. આ તપને જગાવવા માટે મૂલ ગ્રંથમાં “આદિ' શબ્દ વપરાયેલ છે એમ योगदापि थन ७.] [२/u] એક માધુકરી- ભિક્ષાથી નિર્દોષ ગોચરી, અભિગ્રહ, વિગઈપરિહાર વગેરે સાઇવાચાર -
વિશેપાર્ગ :- સાધુને ઉદેશીને જે ગોચરી-પાણી વગેરે બનાવવામાં આવે તે આધાકમાં કહેવાય. તેનો ઉપયોગ કરવો સાધુને ન કલ્પે. મતલબ કે ૪૨ દોષરહિત અન્ન-પાનાદિ સાધુ વાપરી શકે. જે આહાર-પાણી ગૃહસ્થ પોતાના માટે બનાવેલ હોય તે જ સાધુને કલ્પી શકે. ‘અમુક દ્રવ્ય, અમુક ક્ષેત્રમાં, અમુક સમયે, અમુક અવસ્થામાં મળે તો તેનો ઉપયોગ કરવો, બાકી નહિ' આવા અભિગ્રહો સાધુઓ કાયમ માટે ધારતા હોય. દૂધ, દહીં, ઘી, ગોળ વગેરે વિગઈનો સાધુ ત્યાગ કરનારા હોય. અનેક प्रारंना विशि५ ५ ५गेरेने सा५ आयरना२। छोय. [२/1]
હજુ મૂલકારથી સાધુના બીજા આચારોને જણાવે છે કે –
ગાથાર્થ :- અનિયત વિહાર કરવો અને હંમેશા કાઉસગ્ન વગેરે કરવા - ઈત્યાદિ બાહ્ય આચાર વિશિષ્ટ રીતે બાલને કહેવા योग्य छे. [२/६]
દીકાર્ય :- ક્ષેત્રાદિમાં આસકિત-મમતા રાખ્યા વિના નવિકલ્પ પદ્ધતિથી શાસ્ત્રોકત મર્યાદામુજબ સાધુ વિહાર કરે, તેમ જ સતત કાઉસગ્ન આદિ કરે. “આદિ' શબ્દથી આતાપના વગેરે સમજવાના. આ રીતે બાહ્ય અનુકાન વિશિષ્ટ રીતે બાલ જીવને કહેવા. આદિ શબ્દથી ઉપાથયનું પ્રત્યુપ્રેક્ષાગ, પ્રમાર્જન, કાલગ્રહાણ વગેરે સમજી લેવા. [૨૬].
ॐ अप्रति विहार, 880, Sease आई साध्वाया२ ॐ વિશેષાર્થ :- કોઈ પાગ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર વગેરેની મમતા, મૂછ કર્યા વિના નવિકલ્પી વિહાર કરવો તે સાધુનો આચાર છે. વિહાર કરતાં કરતાં મોટું ક્ષેત્ર આવે ત્યાં ૧ માસ રહેવો. આ રીતે ચાતુર્માસ સિવાયના ૮ માસમાં ૮ માસભ્ય અને ચોમાસાનો ૧ કલ્પ આમ નવકલ્પી વિહાર કરવો તે સાધુની મર્યાદા છે. સારા ગોચરી-પાણી, વસ્ત્ર-પાત્ર આદિની આસકિતથી કાયમ માટે એક ઠેકાણે

Page #76

* पञ्चतन्त्रविषयव्यवस्थापनम् मध्यमबुद्धेर्देशनाविधिमाह -> 'मध्यमे'त्यादि ।
मध्यमबुद्धेस्त्वीर्यासमितिप्रभृति त्रिकोटिपरिशुद्धम् । आद्यन्तमध्ययोगैर्हितदं खलु साधुसद्वृत्तम् ॥२/७॥ मध्यमबुद्धेः तु ईर्यासमितिप्रभृति प्रवचनमातृरूपं तिसृभिः कोटिभी राग-द्वेष-मोहलक्षणाभिः यद्वा कृतकारितानुमतभेदभिन्न-हाजन-पचन-क्रयणरूपाभिः प्रतिषेधव्यापारण परिशुद्धं, रावा तिसृभिः कोटिभिः शास्त्रस्वर्ण
= कल्याणकन्दली तं अचित्तं घेत्तव्यं, तं पि एसणादिसुद्धं, आणियं पि बालवड्वसेहादिएहिं सह संविभागेण भोत्तव्वं । निच्चं सज्झाय-झाणपरेण होयव्वं । सदा अण्हाणगं, उदुबद्रे सया भूमिसयणं, वासासु फलगादिएसु सोतव्यं । अट्ठारससीलंगसहस्सा धरेयव्वा, लोयादिया य किलेसा अणेगे कायव्वा -- [उद्दे.११ सू.८५ -भाग-३ पृ.२७८] | -> आचारः परमो धर्मः <- [१/१०८] इति मनुस्मृतिवचनमपि सदाचारस्थैर्याय बालस्योपदेष्टव्यम् । यदपि पश्चतन्त्रे ---> अकृत्यं नैव कृत्यं स्यात् प्राणत्यागेऽपि समुपस्थिते न च कृत्यं परित्याज्यं एष धर्म: सनातनः ।। - [४/४२] इत्युक्तं तदपि उत्सर्गदाढ्या) बालविषयमवगन्तव्यम् ॥२/६।।
निश्चयनयगर्भित-व्यवहारनयशुद्धिप्रधाना विधिविशुद्धबाह्याचारविषयिणी सद्धर्मदेशना मध्यमबुद्धेः कथनीयेत्याशयेन ग्रन्धकृदाहमध्यमबुद्धेरिति । मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् --> मध्यमबुद्धेस्तु त्रिकोटिपरिशुद्धं आद्यन्तमध्ययोगै: हितदं ईर्यासमितिप्रभृति साधुसद्वृत्तं खलु, 'समाख्येयमि' [२/११] त्यत्राऽपि सम्बध्यते ॥२/७॥ इयं कारिका धर्मरत्नप्रकरणवृत्त्यादी [पृ.२६१। समुद्भूता वर्तते । एतदनुसारेण टीकाकृताऽपि देशनाद्वात्रिंशिकायां > मध्यमस्य पुनर्वाच्यं वृत्तं यत्साधुसङ्गतम् । सम्यगीसिमित्यादि। त्रिकोटीशुद्धभोजनम् ।।२/१२।। - इत्युक्तमित्यवधेयम् । प्राग्वत् प्रकृतेऽपि मध्यमबुद्धेः साधुधर्मजिप्रक्षालक्षणं साधुधर्मरुचिस्वरूपं साधुधर्मशभूषात्मकं साधधर्मजिज्ञासालक्षणं वा धर्मार्थित्वमवगन्तव्यम। ईर्यासमितिप्रभति । ईर्यास्वरूपञ्च --> दब्बओ चक्खसा पेहे. जुगमित्तं तु खेत्तओ । कालओ जाब रीएज्जा उवउत्तो य भावओ ||२४/७] - इत्युत्तराध्ययने प्रोक्तम् । आचाराङ्गनिर्यक्ती अपि -> आलंबणे य काले मग्गे जयणाइ चेव परिशद्धं -३११] इत्येवं भावेयाविशुद्धिरुता । नियमसारेऽपि --> पासुगमग्गेण दिवा अवलोगंतो जुगप्पमाणं हि । गच्छइ पुरदो समणो इरियासमिदी हवे तस्स ।। - [६१] इत्युक्तम् । अन्यत्राप्युक्तं -> फासुयमग्गेण दिवा जुगंतरप्पेहिणा सकज्जेण । जंतुण परिहरंतेणिरियासमिदी हवे गमणं ।। - [ इति । मूल प्रभृतिपदेन भाषासमित्यादि: ग्राह्यः । कप-च्छेद-तापलक्षणाभिः प्राक् [१/१० - पृष्ठ २०] वर्णिताभिः परिशुद्धम् ।। । ननु श्रुतस्यैव कषादिभिः परीक्षा युज्यते, तत एव बाहुल्येन चारित्रधर्मसम्भवात् । तदक्तं मूलकाररेव पञ्चवस्तु -> सुअधम्मस्स परिक्खा, तओ कसाईहिँ होइ कायब्वा । तओ चरित्तधम्मो पायं होइ ति काऊणं - ||१०६७|| ततश्च। प्रकृते कषादिभिः चारित्रस्वरूपसमित्यादिपरीक्षाभिधानं विपर्यासकारि । किञ्च शास्त्रात्मककाञ्चनविशोधनकारिणीभिरेताभिः कथं ધામા નાખી પડ્યા રહેવું તે સાધ્વાચાર નથી. મકાનમાં પણ એશ-આરામ કરવો તે સાધુને ન કહ્યું. સાધુ તે હંમેશા કાઉસગ્ગ, मातापना, परिसडाग, प्रमाना, या, विनय, वैश्य, मति, अध्ययन-अध्यापन, ध्यान, १५ मेरे सहनुमानोमा परोपायला જ હોય. નવરા બેઠા માખી ઉડાડતા ન હોય. કલ્યાણકામી આત્માઓએ આવી સાધના તરફ લઈ જનારી આચારકિયાઓ કરવી જોઇએ.- આ રીતે બાહ્ય આચારને વિશિષ્ટ રીતે જાણાવવામાં આવે તો બાલ શ્રોતાને સાધુધર્મ પ્રત્યે આદર-અહોભાવ પ્રગટે. બાલ 1ોતા કદાચ કયો ધર્મ ચડિયાતો છે ?' એવી પરીક્ષા કરવા માગતો હોય કે સાધુધર્મ વિશે જાણકારી મેળવવા ઈચ્છતો હોય તો પ્રસ્તૃત વકતવ્યને સાંભળવાથી ઉત્કટ ધર્મ તરીકે કે સાચા ધર્મ તરીકે તે જૈન સાધુધર્મને અહોભાવથી સ્વીકારશે. તેના દિલમાં જૈનધર્મ વસી જશે. આ રીતે બીજધાન થતાં તે મોક્ષમાર્ગે આગળ વધશે અને સાધ્વાચાર પાળવાની શકિત સંયોગ હોય તો તે જ ભાવમાં તે દીક્ષા પાન ગ્રહણ કરે - એવું પણ સંભવિત છે. બાલ થતા વિનયરત્નની જેમ માયાવી ન હોય, ગુરુ સમર્પિત હોય અને સાધુ આચાર પાળવા સમર્થ હોય તો તેને દીક્ષા પણ આપી શકાય. આ રીતે બાલ જીવ પણ મોક્ષમાર્ગે આગળ વધશે. [૨]
મધ્યમબુદ્ધિને જે ધર્મદેશના આપવા યોગ્ય છે તેને જણાવતાં મૂલકારથી કહે છે કે – ગામાર્ગ :- મધ્યમબુદ્ધિને ત્રિકોટિપરિશુદ્ધ આદિ-અંત-મધ્યયોગથી હિતકારી ઈસમિતિ વગેરે સાધુના સદાચાર જગાવવા] [૨/૭] !
અ મયમબુદ્ધિને માપવા ચોથ દેશના દીડાઈ :- ઈર્યાસમિતિ વગેરે અટપ્રવચનમાતાસ્વરૂપ સાધ્વાચાર મધ્યમબુદ્ધિને જણાવવા. સાધ્વાચાર ત્રિકોટિપરિશુદ્ધ હોય છે. ત્રણ કોટિ રાગ, દ્રપ અને મોહ સ્વરૂપ લેવી. તેનાથી રહિત હોવાના લીધે સાધ્વાચાર ત્રિકોટિપરિશુદ્ધ બને છે. અથવા તો કરણ, કરાવામાં અને અનુમોદન-એમ ત્રણ ભેદથી ભિન્ન, હનન-પચન-કયાણ [ખરીદવું સ્વરૂપ ત્રાગ કોટિના પ્રતિષેધ કરવાના લીધે સાધ્વાચાર ત્રિકોટિપરિશુદ્ધ બને છે. અથવા તો શાશ્વસ્વરૂપ સુવાર્ગને શુદ્ધ કરનાર જગાવનાર કપ, છેદ, તાપ એમ ત્રણ । १. ह. प्रती 'परिशुद्धा' इत्यशुद्धः पाठः ।
Jain Education Intemational

Page #77

४४ द्वितीय-षोडशकम
28 चारित्ररक्षणायैव द्रव्यानुयोगाद्युपदेश: 8 शोधनकारिणीभिः कष-च्छेद-तापलक्षणाभिः परिशुद्ध. सर्वस्य शास्त्रस्य प्रवचनमात्रन्तभूतत्वात् । साधुसद्वृत्तं खलु इतिनिश्चये आद्यन्तमध्ययोगैः वयोऽवस्थात्रयगतैः अध्ययनार्थश्रवण-धर्मध्यानादिधर्मव्यापारैः, 'आवीलए पवीलए। लिप्पीलए' (आचा. सम्यवत्व अध्य. उहे. ४ सू.१) इत्यागमात् तदविरोध्यल्प-मध्यम-विकृष्टतपोविशेषरूपैर्वा हितदं|
कल्याणकन्दली प्रवचनमातृपरिशुद्धिरिति चेत् ? न, सर्वस्य शास्त्रस्य = जिनोक्तशास्त्रस्य प्रवचनमात्रन्तर्भूतत्वात् = स्वनिष्ठप्रतिपादकतानिरूपितप्रतिपाद्यतासम्बन्धेन अष्टप्रवचनमात्रात्मकचारित्रनिष्ठत्वात्, प्रतिपाद्यशुद्ध्यैव प्रतिपादकविशुद्धिनिश्चयात् । न च चरणकरणानुयोगादिप्रधानस्य शास्त्रस्य प्रवचनमातृवृत्तित्वेऽपि द्रव्यानुयोगादिप्रधानस्य तस्य कथं तनिष्ठत्वमिति शङ्कनीयम्, द्रव्यानुयोगादिप्रधानशास्त्रस्यापि तात्पर्यवृत्त्या तत्रैव निष्ठत्वात्, चारित्ररक्षणार्थमेव त्रयाणां द्रव्यानुयोगादीनामुपदिष्टत्वात्, तदुक्तं ओघनियुक्तिभाष्ये -> 'चारित्तरखणट्टा, जेणियरे तिनि अणुओगा' <- [ओ.भा.गा.६] । इति । चारित्रस्यैव श्रुतत्वावच्छिन्नसारत्वात्, तदुक्तं विशेषावश्यकभाष्ये -> सामाइयमाइयं सुयनाणं जाव बिंदुसाराओ । तस्स वि सारो चरणं - [वि.भा.११२६] इति; सर्वेषामेव नयानामपि चारित्रज्ञानो-भयपर्यवसायित्वस्येष्टत्वाच्च । इदमेवाभिप्रेत्य आवश्यकनियुक्तौ --> 'तं सव्वणयविशुद्धं जं चरणगुणहिओ साहू' <-[आ.नि.गा.१०५५] इत्युक्तम् । यद्वा आचार-तद्वतोरभेदात् विशिष्टशुभलेश्यालक्षणकषपरीक्षया अपकारिण्यनुकम्पालक्षणछेदपरीक्षया व्यसने चातिनिश्चलचित्ततालक्षणतापपरीक्षया साधुस्वर्णशोधनमवगन्तव्यम् । पञ्चवस्तुके [पंचवस्तु.गा.११९६/ ११९७] दर्शितानां कष-छेद-ताप-ताडनालक्षणचतुर्विधपरीक्षाणामेतत्रितयान्तर्भावो बोध्यः, तेन न तेन सहैतद्विरोध इति भावनीयम् । आद्यन्तमध्ययोगैरित्यस्य योगदीपिकायां व्युत्क्रमेणान्वयोऽभीष्टः । ततश्च आदियोगेन प्रथमवयोऽवस्थागतेन मुख्यतया सूत्राध्ययन-विनय -भगवद्भक्तिप्रभृतिना धर्मव्यापारेण, मध्ययोगेन द्वितीयवयोऽवस्थाभाविनाऽर्थश्रवण-वैयावृत्त्य-गुरुभक्तितपआतापना-शासनप्रभावना-ऽध्यापन-धर्मोपदेशदानादिना धर्मव्यापारेण, अन्तयोगेन चरमवयोऽवस्थाकालीनेन धर्मध्यान-जपत्याग-विशुद्धतरक्षमादियतिधर्मपालन-द्वादशभावनासेवन-कषायेन्द्रियसंज्ञाशल्यविकथादिनिरोध-नवविधब्रह्मचर्यवृत्तिप्रवर्तनप्रवचनश्रवण-साधुजनगुणानुरागोपबृंहण-वात्सल्य-स्थिरीकरणेच्छाकारादिदशविधसामाचारीप्रवृत्त्यादिना धर्मव्यापारेण तृतीयौषधज्ञातात् साधुसद्वत्तं हितदमित्यन्वयः । इदमेवाभिप्रेत्य टीकाकताऽपि देशनाद्वात्रिंशिकायां -> वय:क्रमेणाऽध्ययन-श्रवण-|| ध्यानसङ्गतिः -- [२/२३] इत्युक्तम् ।
कल्पान्तरावतारार्थं आचाराङ्गसूत्रमुपन्यस्यति - 'आवीलए' इत्यादि । सम्पूर्णश्च सूत्रं सम्यक्त्वाध्ययने -> आवीलए पवीलए निप्पीलए जहित्ता पञ्चसंजोगं हिच्चा उवसमं, तम्हा अविमणे वीरे सारए समिए सहिए. सया जए, दुरणुचरो मग्गो वीराणं अनियट्टगामीणं विगिंच मंससोणियं, एस पुरिसे दविए वीरे आयाणिज्जे वियाहिए, जे धुणाइ समुस्सयं वसित्ता बंभचेरंसि' | [आ.४/४/१३७] इत्येवं वर्तते । प्रकृतोपयोगी व्याख्यालेशस्तु -> आङ् ईषदर्थे, ईषत् पीडयेत् = अविकृप्टेन तपसा शरीरकमापीडयेत् । एतच्च प्रथमप्रव्रज्यावसरे । तत ऊर्ध्वमधीतागमः परिणतार्थसद्भावः सन् प्रकर्षण = विकृष्टतपसा पीडयेत्
કોટિથી પરિશુદ્ધ સાધ્વાચાર જણાય છે, કારણ કે સર્વ શાસ્ત્ર અષ્ટ પ્રવચન માતામાં અંતભૂત છે. [માટે શાસ્ત્ર શોધક કક્ષાદિ ત્રણ टिदा मी ४ प्रयनमातानी परिशुद्धिने की योग्य छ.] मूग यामi 'खलु' २० नि५५ = १५॥२॥ अर्थमा વપરાયેલ છે. સાધુધર્મ આદિ-મધ્ય-અંત ત્રણેય યોગથી હિતકારી છે. પ્રથમ વય અથવા આદ્ય અવસ્થામાં સુના જાતે સ્વરૂપ ધર્મવ્યાપારથી, મધ્ય વય અથવા મધ્ય અવસ્થામાં શાસ્ત્રાર્થના થવાગાત્મક ધર્મવ્યાપારથી તેમ જ છેલ્લી વયમાં કે પાછલી અવસ્થામાં धर्मध्यानाहि५३५ यप्रवृत्तिथी २५२ साधुध वितरीछे. अथवा 'आवीलए पवीलए निप्पीलए...' त्यादि भागमवयनयी સૂત્ર અભ્યાસ આદિના અવિરોધી એવા અલ્પ, મધ્યમ અને વિકૃટ [ઉન્ફટ અટ્ટમ, અઠ્ઠાઈ વગેરે) તપવિશેષસ્વરૂપ ક્રમશઃ આદ્યયોગ, मध्ययोग भने १४योग द्वारा सायुध तिरी अने छ. [२/७] ' વિશેષાર્થ :- મધ્યમબુદ્ધિ પાસે આંશિક વિવેક દષ્ટિ હોવાથી તેને મુખ્યતયા આચારશુદ્ધિનો ઉપદેશ આપવો. અર્થાત્ નિશ્ચયગર્ભિત વ્યવહારપ્રધાન આચારની સૂક્ષ્મતા, વિધિ, યતના વગેરે સંબંધી ઉપદેશ આપવો. તેથી સાધુધર્મ તરીકે ત્રિકોટિપરિશુદ્ધતા-યુક્તરૂપે અટપ્રવચનમાતા વગેરેની પ્રરૂપણ તેને કરવી. કોટિયશુદ્ધિનો અર્થ એ છે કે તે રાગ-દ્વેષ-મોહરૂપી દોષત્રિકથી રહિત હોય છે. એ જ રીતે સ્વયં હણવું, બીજા પાસે હણાવવું કે હણનારની અનુમોદના કરવી તથા સ્વયં રાંધવું, બીજા પાસે રંધાવવું, રાંધનારની અનુમોદના કરવી, તેમ જ સ્વયં અન્ન-પાન વગેરે ખરીદવા, બીજા દ્વારા તેની ખરીદી કરાવવી અને તેની ખરીદી કરનારની અનુમોદના કરવી- આ સાધુને ન કલ્પે. તેનો પરિહાર કરવાના લીધે સાધુધર્મ શુદ્ધ બને છે. એ જ રીતે સર્વ શાસ્ત્રો અષ્ટ પ્રવચનમાતામાં અંતર્ગત = સમાવિટ હોવાથી શાશ્વસ્વરૂપ સુવાની શુદ્ધિ માટેની પ્રક્રિયા અટપ્રવચન માતામાં પણ લાગુ પડે છે. તે પ્રક્રિયા १. मुद्रितप्रती 'पवीलए' पदं नास्ति ।
Jain Education Intemational

Page #78

* अष्टप्रवचनमातृपरिज्ञानं विना साधुत्वा सम्भवः * भवति ॥२/७॥ ततश्च 'अष्टा वित्यादि ।
अष्टौ साधुभिरनिशं मातर इव मातरः प्रवचनस्य । नियमेन न मोक्तव्याः परमं कल्याणमिच्छद्भिः ॥२/८॥ | साधुभिः अनिशं = जिन्तरं अष्टौ प्रवचनस्य मातर ईर्यासमित्याद्या: चारित्रात्मनः प्रसूतिहेतुत्वेज हितकारित्वेन च मातर इव - जनज्य इव, नियमेन - अवश्यम्भावेज न मोक्तव्याः । कीदृशैः साधुभिः ? परमं - |निरुपमं कल्याणं = मङ्गलं इच्छद्धिः ॥२८|एतदित्यादि ।
कल्याणकन्दली = प्रपीडयेत् । पुनरध्यापितान्तेवासिवर्गः सङ्क्रामितार्थसार: शरीरं तित्यक्षुः मासार्धमासक्षपणादिभिः शरीरं निश्चयेन पीडयेत् = निष्पीडयेत् ८- [शी.वृ.पृ.३३७] इत्येवं शीलाङ्काचार्यकृतवृत्तौ वर्तते । दीक्षाद्वात्रिंशिकावृत्ती अपि -> स्वदेहं मनाग = अध्ययनादिकाले विकृष्टेन तपसा, प्रकर्षेण = तदत्तरं विकृष्टेन तपसा निश्चयेन चान्त्येऽनशनादिरूपेण पीडयेत् <-- [द्वा. द्वा. २८/१५] इत्युक्तम् । शिष्टं स्पष्टम् ॥२/७॥ ॥ मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् ---> परमं कल्याणं इच्छद्भिः साधुभिः अनिशं अष्टौ प्रवचनस्य मातरो मातर इव नियमेन न मोक्तव्याः ।।२/८।। इयमपि कारिका धर्मरत्नप्रकरणवृत्त्यादौ [ध.र.प्र.गा.९६ वृ.प्र.२६१] समुद्भूता वर्तते । चारित्रात्मनः प्रसूति| हेतुत्वेन हितकारित्वेन च = चारित्रयोगक्षेमकारित्वेन । अत एव सामायिक-छेदोपस्थापनीयचारित्रयोरष्टप्रवचनमातृविरहो नास्ति । तदक्तं व्याख्याप्रज्ञप्तौ -> सामाइयसंजए णं भंते ! केवतियं सुयं अहिजेज्जा ? गोयमा ! जहन्नेणं अट्ठ पवयणमायाओ, जहा कसायकुसीले । एवं छेदोवट्ठाणवणिए वि - २५/७-प्रश्न-१८] । तदक्तं योगशास्त्रे --> एताश्चारित्रगात्रस्य जननात् परिपालनात् । संशोधनाच्च साधूनां मातरोऽष्टौ प्रकीर्तिताः - १/४५|| इति । तदुक्तमन्यत्रापि --> एदाओ अट्ठपवयणमादाओ णाण-दसण-चरित्तं । रक्खंति सदा मुणिणो मादापुत्तं व पयदाओ ।। - [ ] इति । जन्मदातृत्व- पालनकर्तृत्व-शिक्षादातृत्वादिगुणसाम्यात् समित्यादीनां मातृत्वोक्तिः । पूज्यतयोत्तमानामिव साधूनां यावज्जीवं प्रवचनमाताऽऽश्रयणीया। प्रवचनमातृत्वं प्रवचनत्वस्य ज्ञाननयेन द्वादशाङ्गनिष्ठत्वेऽपि सर्वनयमतेन ज्ञानानविद्ध-चारित्रनिष्ठत्वात । अनेन सत्रविहितयथोचितक्रियाविशिष्टश्रमणप्रमखसमदायस्य सङ्घत्वोक्तिरपि तत्र तत्र प्रसिद्धा व्याख्याता । 'जं मोणं तं सम्मं जं सम्मं तं मोणं' (सावगपन्नत्ति-६१ आचारांग
કપ-છેદ-તાપ સ્વરૂપ ત્રણ પરીક્ષા છે. જેનું વિવેચન મૂલકારરચિત ધર્મબિંદુ, પંચવસ્તુ વગેરે ગ્રંથ અને તેની ટીકામાંથી જાણી લેવું. અહીં કલ્યાણકંદલી ટીકામાં પૃષ્ઠ ૨૦ ઉપર પણ વિજ્ઞ વાચક વર્ગ દષ્ટિપાત કરી શકે છે. આ ત્રણેય પરીક્ષાથી ઈર્યાસમિતિ વગેરે સ્વરૂપ સાધુધર્મ પરિશુદ્ધ થયેલ હોય છે.
zeोय अवस्थामा साधुधर्भ हितारी * તે ઉપરાંત મહત્ત્વની વાત એ છે કે સાધુધર્મ જીવનની અમુક અવસ્થામાં જ ફાયદો કરે- એવું નથી. બાલ્ય વયમાં, યુવાની કાળમાં કે વૃદ્ધ અવસ્થામાં પણ સાધુધર્મ પાળનારને હિત જ થાય છે. બાલ્યવયમાં સૂત્રાભ્યાસ, વિનય આદિ ધર્મવ્યાપાર દ્વારા સાધુધર્મ હિતકારી બને છે. યુવાનીકાળમાં અર્થઅભ્યાસ, વૈયાવચ્ચ, વિશિષ્ટ તપ, શાસનપ્રભાવના, ધર્મોપદેશદાન, અધ્યાપન વગેરે ધર્મપ્રવૃત્તિ દ્વારા સાધુધર્મ હિતકારી બને છે. તથા વૃદ્ધાવસ્થામાં ધર્મધ્યાન, જાપ, યથાશક્તિ ત્યાગ, પ્રભુભકિત, સ્થિરીકરણ, વાત્સલ્ય, ઉપબૃહાણા, ઉગોદરીવૃત્તિ સંક્ષેપ આદિ તપ, વિશેષ રીતે શ્રમાદિ દશવિધ યતિધર્મપાલન, અનિત્યાદિ ૧૨ ભાવનાનું ચિંતન, ઈન્દ્રિયનિગ્રહ, સંજ્ઞાનિરોધ, બ્રહ્મચર્યની નવ વાડનું પાલન, વૈરાગ્યભાવન, શવ્યત્રિકાહિત્ય, દંડત્રયપરિહાર, વિકથાત્યાગ, ગુણાનુરાગ, ઈચ્છાકારઆદિ સામાચારીપાલન, વ્યાખ્યાનથવાણ આદિ ધર્મપ્રવૃત્તિ દ્વારા સાધુધર્મ હિતકારી બને છે. માટે ઘડપણમાં દીક્ષા શું કામની ? બચપણમાં દીક્ષા લેવાનો શું મતલબ ? આવી મિથ્યા માન્યતા રાખવાની જરૂર નથી. જીવનની કોઈ પણ અવસ્થામાં સાધુધર્મ હિતકારી જ છે. સાધુસામાચારીપાલન કલ્પસૂત્રસુબોધિકા ટીકામાં બતાવેલ તૃતીય ઔષધની જેમ બાલ, યુવાન, વૃદ્ધ સહુ કોઈને હિતકારી છે. [૨/૭]
તે ઉપરાંત મધ્યમબુદ્ધિને શું કહેવું ? તે જણાવતાં મૂલકારથી ફરમાવે છે કે – ગામાર્ગ :- પરમ કલ્યાણને ઈરછતા સાધુઓએ હંમેશા અષ્ટ પ્રવચનમાતાને માતાની જેમ નિયમ છોડવી નહિ. [૨ ૮]
( પ્રવચનમાતાને સાધુએ ચાચ ન છોડવી : ટીડાર્ગ :- સાધુઓએ હંમેશા ઈસમિતિ વગેરે અટ પ્રવચનમાતાઓને નિયમો છોડવી નહિ, કારણ કે ચારિત્રરૂપી બાળકને ઉત્પન્ન થવામાં સિમિતિ-ગુમિ] હેતુ હોવાથી તેમ જ હિતકારી હોવાના લીધે ઈસમિતિ વગેરે માતા સમાન છે. માટે બેનમુન મંગલને ઈચ્છાનારા સાધુઓ કદિ અષ્ટપ્રવચનમાતાને છોડે નહિ. [૨૮].
Jain Education Intemational

Page #79

४६ द्वितीय-षाडकम
* अष्टप्रवचनमातृप्रतिपादनम्
___ कल्याणकन्दली ५/३/१५५] इति नये तु सम्यग्ज्ञान-दर्शन-चारित्राणामभेदादेव न दोषलेशोऽपीति भावनीयम् । यद्रा प्रवचनस्य तासु पर्याप्त्या मातत्वेन = कात्स्न्येन समाप्तत्वेन प्रवचनमातृत्वमवगन्तव्यम् । तदक्तं उत्तराध्ययने -> एया उ अट्ठ समिईओ समासेण वियाहिया । दुवालसंगं जिणक्खायं मायं जत्थ उ पवयणं ॥ ८- [२४/३] । श्रीभद्रबाहुस्वामिभिरपि उत्तराध्ययननिर्युक्तौ |--> अट्टसवि समिईस अदवालसंगं समोअरइ जम्हा । तम्हा पबयणमायाअजयणं होइ नायव्वं ।। - [उत्त.अ.२४ नि.गा.४६१] इति प्रोक्तम् । यथोक्तं श्रीमलधारिहेमचन्द्रसूरिभिरपि पुष्पमालायां -> पवयणमाताउ इमा निहिट्ठा जिणवरेहिं समयंमि । मायं एयासु जओ जिणभणियं पवयणमसेसं ॥१७२।। - इति । ईर्याप्रमुखसमितयः प्रवृत्तिस्वरूपा गुप्तयस्तु प्रवृत्ति-निवृत्त्युभयात्मिका: । अत एव निशीथपीठिकायां -> समिओ नियमा गुत्तो, गुत्तो समिअत्तणमि भइयव्यो । कुसल वइ उदीरेंतो जं वतिगुत्तो वि समिओ वि ।। समिती पयाररूवा गुत्ती पण होति उभयरूवा तु । कुसल वति उदीरतो तेणं गुत्तो वि समिओ वि ।। <- [नि.३७/३८] इत्युक्तम् । पञ्चसमिति-गुप्तित्रिकस्वरूपश्च योगशास्त्रे श्रीहेमचन्द्रसूरिभिः -> लोकातिवाहिते मार्गे, चुम्बिते भास्वदंशुभिः । जन्तुरक्षार्थमालोक्य, गतिरीर्या मता सताम् ।।१-३६।। अवद्यत्यागत: सर्वजनीनं मितभाषणम् । प्रिया वाचंयमानां सा भाषासमितिरुच्यते ॥३७|| द्विचत्वारिंशता भिक्षादोषैर्नित्यमदूषितम् । मुनिर्यदन्नमादत्ते सैषणासमितिर्मता ॥३८।। आसनादीनि संविक्ष्य प्रतिलिख्य च यत्नतः । गृह्णीयानिक्षिपेद्वा यत् साऽऽदानसमितिः स्मृता ||३५|| कफ-मूत्रमलप्रायं निर्जन्तुजगतीतले । यत्नाद्यदत्सृजेत्साधु: सोत्सर्गसमितिर्भवेत् ॥४०॥ विमुक्तकल्पनाजालं समत्वे सुप्रतिष्ठितम् । आत्मारामं मनस्तज्ज्ञमनोगप्तिरुदाहता ॥४१|| संज्ञादिपरिहारेण यन्मौनस्याऽवलम्बनम् । वाग्वृत्तेः संवृत्तिर्वा या, सा वाग्गप्तिरिहोच्यते 1॥४२।। उपसर्गप्रसङ्ग पि, कायोत्सर्गजुपो मुनेः । स्थिरीभावः शरीरस्य, कायगुप्तिर्निगद्यते ।।४३।। शयनासननिक्षेपादानचङ्कमणेषु यः । स्थानेषु चेष्टानियमः, कायगुप्तिस्तु साऽपरा ॥४४॥ - इति प्रोक्तम् । उपदेशमालायां धर्मिमुखेन समितिस्वरूपं --> जुगमित्तरदिट्ठी, पयं पयं चक्खुणा विसोहिंतो। अञ्चक्खित्ताउत्तो, इरियासमिओ मुणी होई ।। कज्जे भासइ भासं, अणवज्जमकारणे न भासइ य । विगह-विसुत्तियपरिवज्जिओ अ जइ भासणासमिओ ।। बायालमेसणाओ भोयणदोसे य पंच सोहेइ । सो एसणाइसमिओ आजीवी अन्नहा होइ ।। पुब्बिं चक्खु परिक्खिय, पमज्जिउं जो ठवेइ गिण्हइ वा ॥ आयाणभंडमत्तनिक्खेवणाइसमिओ मुणी होइ ।। उच्चार-पासवण-खेल-जल्ल-सिंघाणए य पाणविही ।। सुविवेइए पएसे, निसिरंतो होइ तस्समिओ ।। - [उ.प.मा. २९६/... ३००] इत्येवमुक्तम् । तदुक्तं पुप्पमालायामपि --> आलंबणे अ काले मग्गे
जयणा य चउहिं ठाणेहिं । परिशुद्धं रियमाणो इरियासमिओ हवइ साहू ।।१७।। कोहाईहिं भएण व हासेण व जो न | भासए भासं । मोहर-विगहाहि तहा भासासमिओ स विन्नेओ ॥१८॥ आहारोवहिसिज्जं उम्गमउपायणेसणासुद्धं । गिन्हिज्ज निक्वविज्ज व समिओ आयाणसमिईए ||१९|| आवायाइविरहिए देस संपेहणाइपरिसुद्धे । उचाराइ कुणंता पंचमसमियं समाणेइ ||१९३।। अकुसलमणो निरोही कुसलरस उईरणं तहेगत्तं । इय निट्ठिअमणपसरा मणगुत्तिं चिंति महरिसिणो ॥१९५।। अकुसलवयणनिरोहो कुसलस्स उईरणं तहेगत्तं । भासाविसारएहिं वइगुत्ती वन्निया एसा ।।१९९।। जो दुट्ठगइंदो इव देहो असंजमेसु वटुंतो । नाणंकुसेण रुंभइ सो भन्नइ कायगुत्ति त्ति ॥२०२।। ८- इत्यादिकम् । इदश्च उत्तराध्ययनगत-प्रवचनमात्रध्ययनानुसारेण व्यावर्णितमिति ध्येयम् । अन्यत्रापि चारित्रशोधकत्वमासामुपदर्शितम् -> अबिरहिया जस्स मई, पंचहिं समिईहिं तिहिवि गुत्तीहिं । न य कुणइ राग-दोसे, तस्स चरित्तं हवइ सुद्धं ॥ [ ] इति ॥२/८॥
विशेपार्श :- सिमिति, मापासमिति, अपागासमिति, माहान-मंमित्तनिक्षेपसमिति, पारिपनि समिति, मनाति, વચનગુમિ, કાયમુમિ - આ આઠ પ્રવચનમાતા કહેવાય છે. તેનું સ્વરૂપ યોગશાસ્ત્ર, આવશ્યકનિર્યુકિત વગેરેમાં બતાવેલ હોવાથી તેમ જ સુપ્રસિદ્ધ હોવાથી તેનું નિરૂપણ અહીં કરવામાં આવતું નથી. છતાં જિજ્ઞાસુ ઉપર કલ્યાણકંદલી ટીકામાં જોઈ શકે છે. જેમ માતા બાળકને જન્મ આપે છે અને ત્યાર બાદ તેનું પાલન-પોષણ-સંરક્ષાણ-સંવર્ધન કરે છે. તેમ પાંચ સમિતિ - ત્રણ ગુમિનું પાલન કરતાં કરતાં ભાવચારિત્રસ્વરૂપ બાળક જન્મે છે. તેમ જ ત્યાર બાદ પાણ સમિતિ-ગુમિ નિરર્થક નિષ્ક્રિય નથી બનતી.|| પરંતુ ચારિત્રની શુદ્રિ-પુષ્ટિ-વૃદ્ધિ કરે છે. માટે ભાવસંયમને ઉત્પન્ન કરવા માટે તેમ જ ભાવસંયમની વિશુદ્ધિ-સ્થિરતા-વૃદ્ધિ માટે સમિતિ-ગુમિનું પાલન પ્રત્યેક સંયમી માટે અતિ આવશ્યક છે. ભાવસંયમની યોગ-શ્રેમ કરનાર હોવાથી શાસ્ત્રમાં સમિતિ-ગુતિ ने माता/अवयनमा वामां आवेत . [२/८]
આ જ વાતને મૂલકારથી મજબૂત કરતાં જણાવે છે કે –

Jain Education Intemational

Page #80

8 साधूनां भवान्तरनिर्णयः 8 एतत्सचिवस्य सदा साधोनियमान्न भवभयं भवति । भवति च हितमत्यन्तं फलदं विधिनाऽऽगमग्रहणम् ॥२/९॥
एतत्सचिवस्य : प्रवचजमातृसहितस्य सदा = सर्वकालं साधो: जियमात् = निश्चयेन न भवभयं भवति, तर्विरोध्युत्कटनिःश्रेयसाऽऽरथानिष्पत्तेः । भवति च = सम्पद्यते च, प्रवचजमाताविधाजसम्पन्नस्य हितंभाव्यपायव्ययेन, अत्यन्तं = प्रकर्षवृत्त्या फलदं = फलहेतु: विधिना मण्डलिनिषद्यादिरूपेण सूत्रोवतेज आगमग्रहणं वाचनादिव्या
__ कल्याणकन्दली मूलग्रन्धे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> सदा एतत्सचिवस्य साधो: नियमात् भवभयं न भवति, हितं च भवति; विधिना आगमग्रहणं
फलदं [भवति] ।।२/९।। इयमपि कारिका धर्मरत्नप्रकरणवृत्त्यादी [ध.र.प्र.गा.९६ ३.पृ.२६१] समुद्भता वर्तते । प्रवचनमातृसहितस्य = दुष्टाभिसन्धिविकल-विधिविशुद्धाऽऽदरघटितकर्तृत्वसम्बन्धेन प्रवचनमातृविशिष्टस्य, तेन न विनयरत्नकुलवालक-कण्डरिकादी व्यभिचारः । सर्वकालं साहित्यविशेषणम्, तेन यदा-कदाचित् प्रवचनमातृसहिते वसन्नादौ न व्यभिचारः । भवभयापगमहेतुमाह-तद्विरोध्युत्कटनिःश्रेयसाऽऽस्थानिप्पत्तेः ‘स्तोकेनैव कालेन मे मोक्षो भावी' त्येवं प्रतीतिरूपा यतनावरणक्षयोपशमदायसमाकलिता मोक्षगोचररुचिविशेषात्मिका वाऽत्र भवभयविरोधिनी उत्कटनिःश्रेयसाऽऽस्थाऽवगन्तव्या, तेन नाविरतसम्यग्दष्ट्यादीनां भवभयभङ्गप्रसङ्गः । न च निःश्रेयसा स्थानिष्पत्तिः किंनिबन्धना ? इति शङ्कनीयम्, विधिविशुद्धप्रवचनमातृपरिपालनादिमाहात्म्येन भवान्तरनिर्णयादिना तदपपत्तेः । तस्य भवान्तरनिर्णायकत्वन्तु प्रसिद्धमेव । तदुक्तं योगविन्दवृत्तिकृता -> शुद्धसमाचारा हि साधवः सत्स्वप्नलाभेन निजोहापोहयोगेन सदागमाभ्यासेन च प्राक् संशयितमनसोऽपि व्यावर्तितविपर्यास - हेतुमिथ्यात्वादिमोहोदया अभ्रकगृहान्तलितप्रदीपप्रभोदाहरणेन भवान्तरं निर्णयन्त्येवेति «- [यो.बि.का.४२७.] । तदुक्तं उत्तराध्ययने --> एया पवयणमाया जे सम्म आयरे मणी । सो रिखणं सब्बसंसारा विप्पमञ्चइ पंडिए ।। - [२४/२८] । हितं मोक्षोपयिक-प्रशस्तसामग्रीसम्प्राप्तिलक्षणं भाव्यपायव्ययेन = तीब्राशुभानुबन्धविलयप्रयुक्ताऽनागताशुभकर्मविपाकविरहेण । मण्डलिनिपद्यादिरूपेण = सिद्धान्तदाने सूत्राऽर्थ-मण्डल्युपवेशनेन प्रत्येकमध्ये तृभिः वाचनाचार्यनिषद्याविरचनेन वाचनाचार्यमनुभाष - कञ्च द्वादशावर्तवन्दनादिना वन्दित्वा अकाला स्वाध्यायाऽनादराऽऽशातनादिपरिहारेण आगमग्रहणं वाचनादिव्यापारेण = वाचनापृच्छनापरावर्त्तनादिद्वारा, क्रियमाणमिति शेषः । ललितविस्तरायां > मण्डलिनिषद्याक्षादी प्रयत्न: ज्येष्ठानुक्रमपालनम्, उचितासनक्रिया, सर्वधाविक्षेपसंत्याग: उपयोगप्रधानतेति श्रवणविधिः - [पृ.१०] इत्युक्तम् । आगमग्रहणविधिः निशीथचूर्णी -> जाहे गुरू णिसण्णो ताहे तस्स विहिणा कितिकम्मं बारसावत्तं देंति, पच्छा अणुओगस्स पाठवण उस्सग्गं करेंति । तं उस्सगं पारेत्ता ततो गुरुं दिट्ठविहिं अक्खेसु करेत्ता पच्छा जेट्टस्स बंदणयं देति । जहा जेट्टो परियागजाइसु भागतीत्यर्थ: सो जेट्ठो ततो सुणिना काल-वेलाए अणुओगं विसज्जेत्ता गुरुस्स बंदणं देति <--- [नि.भा.६२१८ चू.] इत्येवं वर्तते । पञ्चवस्तुके च आगमग्रहणविधिः -> ठाणं पमज्जिऊणं दोन्नि निसिज्जाउ होति कायचा । एक्का गुरुणो भणिआ, बीआ पुण होइ अक्खाणं ।। दो चेव मत्तगाई खेले काइअ सदोसगस्सचिए । एवंविहोवि णिचं. वक्वाणिज्जति भावत्थे । जावइआ उ सुणिंती सच्चे वि हु ते तओ अ उवउत्ता । पडिलेहिऊण पोत्तिं, जुगवं वंदंति भावणया ।। सव्येऽवि उ उस्सग्गं करिति सच्चे पुणोऽवि वंदति । नासन्ने नाइदूरे गुरुवयणपडिच्छगा होति ।। «- [पं.व.२००२-४-३-५] इति दर्शितः । पुष्पमालायामपि --> अक्खलियमिलियाइ गणे, कालग्गहणाई उ विही सुत्ते । मज्जण-निसिज्जअक्खा इच्चाइ कमो तयत्थंमि ||२३||- इत्येवं संक्षेपतः।
માથાર્થ :- હંમેશા અટપ્રવચનમાતાથી યુકત સાધુને ભવભય નિયામાં નથી હોતો અને તિનું હિત થાય છે. તિમ જ] વિધિપૂર્વક भागमा अत्यंत ३सयो भने . [२/४]
U પ્રવચનમાતાસંપન્નને ભવભવ ન હોય \/ કીડાર્ગ :- સર્વકાલ પ્રદર્શિત અષ્ટપ્રવચનમાતાથી યુકત સાધુને નિશ્ચયે સંસારનો ભય નથી રહેતો, કેમ કે સંસારવિરોધી મોક્ષની શ્રદ્ધા તે સાધુને ઉત્પન્ન થઈ ગઈ છે. તથા ભાવી અપાય-દોષનો નાશ થવાથી અષ્ટ પ્રવચનમાતાના પાલનથી યુકત સાધુનું હિત થાય છે. તેમ જ મંડલિ, નિપઘા વગેરે રૂપ સૂત્રોકત વિધિથી વાચના વગેરે પ્રવૃત્તિ દ્વારા આગમગ્રહાણ પ્રકુટ રીતે ફલને આપનાર થાય છે, કેમ કે વિધિયુક્ત આગમગ્રહણ કરનાર અટપ્રવચનમાતાયુકત સાધુ તેનો અધિકારી છે. અધિકારિકન્રક હોવાના લીધે જ આગમગ્રહાગમાં પ્રકટફલદાયિત્વ સંભવે છે. એક પ્રવચનમાતાના પાલન વિનાની વ્યકિત આગમગ્રહાણની અધિકારી ન હોવાથી तने मागमा अत्यंत सहयो गननथी. [२/-] 2. मुद्रितप्रती . तद्वियों संकटनिश्रेयस'... 'इत्यशुद्धः पाठः । २. ह.प्रती 'भाव्यपायसारत्वेन' इति पाठः ।
Jain Education Intemational

Page #81

४८ द्वितीय षोडशकम्
आगमग्रहणविधिप्ररूपणम्
I
पारेणाधिकारिकर्तृकत्वात् प्रवचनमातृरहितस्य त्वतथात्वादागमग्रहणं अत्यन्तफलदं न भवति ॥२/९|| 'गुर्वित्यादि । गुरुपारतन्त्र्यमेव च तद्बहुमानात्सदाशयानुगतम् । परमगुरुप्राप्तेरिह वीजं तस्माच्च मोक्ष इति ॥२ / १०॥
कल्याणकन्दली
सूत्रार्थग्रहणविधिरुक्तः । एतादृशागमग्रहणस्याऽत्यन्तफलदायित्वे हेतुमाह- अधिकारिकर्तृकत्वात् = प्रवचनमातृसहित - कृतयोगोद्वहनगुर्वनुज्ञातादिलक्षणाऽधिकारिणा क्रियमाणत्वादिति भावः । प्रवचनमातृरहितस्य तु अतथात्वात् = आगम-ग्रहणानधिकारित्वात् प्रवचनमातृरहितकर्तृकं आगमग्रहणं अत्यन्तफलदं न भवति, उपलक्षणात् 'गुर्वाद्याशातनाविधाय्यकृतयोगोद्वहनादिकर्तृकमकालाऽ-स्वाध्यायादिकालीनं वाऽगमग्रहणमत्यन्तापायकारी' त्यपि ज्ञेयम् । तदुक्तं टीकाकृतैव ऐंन्द्रस्तुतिचतुर्विंशतिकावृत्ती महानिधानकल्पस्य सिद्धान्तस्य विना विधिं ग्रहणेऽपायसम्भवात् [છે.૨.રૃ.૨૦/૩] તિ । ચરકસંહિતાયામપિ > યુગૃહીત क्षिणोत्येव शास्त्रं शस्त्रमिव बुधम् । सुगृहीतं तदेव ज्ञं शास्त्रं शस्त्रञ्च रक्षति ॥ -- [સિદ્ધિસ્થાન-૩૩ધ્યાય-૨૨/૪] ૨/૫ मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्येवम् गुरूपारतन्त्र्यमेव च तद्बहुमानात् सदाशयानुगतं [ सत्] इह परमगुरुप्राप्तेः बीजं, तस्माच्च
-->
←
<--
વિશેષાર્થ :- અષ્ટ પ્રવચનમાતા એ ચારિત્રનો સાર છે. તેના નિરંતર પાલનથી આત્મામાં મોક્ષ પ્રત્યે વિશિષ્ટ આસ્થા-વિશ્વાસ પેદા થાય છે. ઘણો સંસાર ઓછો થાય પછી જ જીવને મોક્ષની શ્રદ્ધા પ્રગટી શકે છે. પ્રતિદિન દીર્ઘકાલીન આદરસહિત અષ્ટ પ્રવચનમાતાના પાલનથી સાધુને ‘હવે મારે સંસારમાં બહુ ભટકવાનું નથી. થોડા જ ભવમાં મોક્ષમાં જવાનું છે' - આ જાતની મોક્ષ પ્રત્યે વિશિષ્ટ આસ્થા પેદા થાય છે. માટે તેને સંસારભય રહેતો નથી. આવી પ્રતીતિ કરવા માટે નિરંતર આદરપૂર્વક અષ્ટ પ્રવચનમાતાનું પાલન આવશ્યક છે. તેમ જ ભવિષ્યમાં થનારા તેવા પ્રકારના વિશિષ્ટ અપાય-પતન-મોક્ષપ્રતિબંધક કર્મવિપાકોદય-ગાઢ અશુભ અનુબંધો વગેરે આદરપૂર્વક અષ્ટ પ્રવચનમાતાના પાલનથી નાશ પામવાના લીધે સાધુનું આત્યંતિક-ઐકાંતિક હિત થાય છે.
-

-->
( વિધિયુક્ત અધિકારીકક આગમગ્રહણ જ વિશિષ્ટડલદાયી
બીજી એક મહત્ત્વની વાત એ છે કે આગમગ્રહણ વિધિયુક્ત અને અધિકારીકર્તૃક હોય તો જ વિશિષ્ટ ફલદાયી બને છે. આગમ-ગ્રહણનો મતલબ છે વાચના, પૃચ્છના, પરાવર્તના, અનુપ્રેક્ષાદિ ક્રમથી આગમનું પરિશીલન. આવા આગમગ્રહણની વિધિ એ છે કે ભણનારા પોતાની જગ્યાએ બેઠા બેઠા દૂરથી ભગાવનાર જે બોલે તે ન સાંભળે પરંતુ ભાગનારા દરેક પોતાના આસન, કામળી, કપડા વગેરે દ્વારા વાચનાચાર્યની નિષદ્યા = ઊંચી બેઠક બનાવી, વાચનાચાર્યને દ્વાદશાવર્ત વંદન કરી, અનુભાષકને દ્વાદશાવર્ત વંદન કરી, વર્તુળાકારે [માંડલિરૂપે] વાચનાચાર્યની આસપાસ ઉભડક પગે [ચૈત્યવંદનાદિ મુદ્રામાં] બે હાથ જોડીને આદરપૂર્વક કાલવેળાઅસાય વગેરે સિવાયના સમયમાં આગમની `શાસ્ત્રની વાચના ગ્રહણ કરે. વાચનાચાર્યની સમક્ષ બધા ગોળાકારે બેસેલ હોય તો વાચનાચાર્યની દરેક ભણનારા ઉપર નજર-ધ્યાન પડે. વાચનાચાર્યની મુખાકૃતિ-હાવભાવ દ્વારા દરેક જણ તેમનો કહેવાનો ભાવ સ્પષ્ટ રીતે સમજી શકે. વાચના લેનારની મુખમુદ્રા દ્વારા વાચનાચાર્યને પણ ‘કોણ કેટલું સમજે છે ?' તેનો ખ્યાલ આવવાથી તેને અનુસારે તેઓ વિવેચન કરી શકે. વાચના લેતી વખતે સ્થાપનાચાર્ય પધરાવવા જોઇએ, કારણ કે તેની સાક્ષીએ વાચના આપવાની છે અને લેવાની છે. આનું કારણ એ છે કે તેનાથી- પરમગુરુ-ગણધર-તીર્થંકરદેવોએ કહેલું મારે કહેવાનું છે- આ સાવધાની વાચનાચાર્યને રહે. તેમ જ શિષ્યને આશ્વાસન મળે કે પરમગુરુએ કહેલું મને અહીં સાંભળવા મળશે. વાચનાચાર્યનું આસન પૂર્વાભિમુખ કે ઉત્તરાભિમુખ રાખવું, અતિઠંડી-ગરમીવાળા સ્થાનમાં ન રાખવું. વાચનાચાર્યની શારીરિક પ્રકૃતિને અનુકૂળ તેમ જ પ્રકાશવાળા સ્થાનમાં રાખવું, વાચનાચાર્ય પધારે તે પહેલાં શિષ્યોએ આવી જવું. આ રીતે વાચના લેનારનો ઉત્સાહવિનય-વિવેક જોઈને ગુરુને વાચના આપવાનો ઉલ્લાસ રહે અને શિષ્યને જ્ઞાન પરિણમે. આ રીતે વ્યવહારસૂત્ર વગેરેમાં આગમગ્રહણ વિધિ બતાવેલ છે. વાચનાચાર્ય વાચના આપે તે પછી વાચનાચાર્યે સમજાવેલ પદાર્થો વધુ સ્પષ્ટ રીતે મંદબુદ્ધિવાળા ભણનારાઓને ફરીથી સમજાવે તેને અનુભાષક કહેવાય. આગમગ્રહણ અધિકારીકÇક હોવું જોઈએ તેનો મતલબ એ છે કે આગમગ્રહણ કરનારા તેના અધિકારી હોવા જોઈએ. જે પાંચસમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિના પાલન કરનારા હોય, યોગોહન [ોગ] કરેલા હોય, ગુરુએ તે તે શાસ્ત્ર ભગવાની રજા આપી હોય, ગુરુને વફાદાર હોય, આગમ ઉપર આદરવાળા હોય તે વ્યક્તિ આગમ શાસ્ત્ર વગેરે ભગવાના અધિકારી છે. શ્રાવકો કે ોગ કર્યા વગરના સાધુઓ આગમ ભગવાના અધિકારી નથી, વિશિષ્ઠ શ્રાવકો ૪૫ આગમમાંથી માત્ર દશવૈકાલિક સૂત્રના શરૂઆતના ચાર અધ્યયનને સૂત્રથી તથા પાંચમા અધ્યયનને અર્થથી ભાગવાના અધિકારી છે. અવિધિથી કે અનધિકારીથી ગ્રહણ કરાતા આગમાદિ શાસ્ત્રો વિશિષ્ટ ફલદાયી બનતા નથી, ક્યારેક અનર્થદાયી પણ નિવડે છે. [૨/૯] મધ્યમબુદ્ધિને આપવાનો અન્ય ઉપદેશ પણ મૂલકારથી બતાવે છે કે
ગાથાર્થ :- ગુરૂષારતન્ત્ર એ જ ગુરુબહુમાનથી સદાશયયુક્ત [હોય ત્યારે] અહીં પરમગુરૂપ્રાપ્તિનું બીજ બને છે અને તેથી મોક્ષ થાય છે. [૨/૧૦]
વિશુદ્ધ ગુરૂપારતંત્મ્ય પરમગુરુપ્રાપ્તિબીજ

Page #82

88 गुरुकुलवासस्य प्रकृष्टाज्ञारूपता 8 गुरुपारतन्त्र्यमेव च = गुर्वाज्ञावशवर्तित्वमेव च, तद्बहुमानात् = गुरुविषयाऽऽन्तरप्रीतिविशेषात्. ज तु| विष्टिमात्रज्ञानात् । सदाशयेन = 'भवक्षयहेतु: अयं मे गुरुः' इत्येवम्भूतशोभनपरिणामेज, न तु जात्यादिसमसम्बन्धज्ञानेन अनुगतं = सहितं. परमगुरुप्राप्तेः = सर्वज्ञदर्शनस्य इह = जगति बीजं, गुरुबहुमानात्
= कल्याणकन्दली मोक्ष इति ।।२/१०।। इयमपि कारिका धर्मरत्नप्रकरणवृत्त्यादी [गा.९६] उद्धृता वर्तते । गुर्वाज्ञावशवर्तित्वमेव = गुर्वभिप्रेतसकलाऽज्ञापालकत्वमेव, न तु द्रव्यतः केवलं गुरुसान्निध्यं न वा यत्किञ्चिदनुकूलगुर्वाज्ञासम्पादकत्वादिकम् । तदुक्तं --> जिणवयणे अणुरत्ता, गुरुवयणं जे करंति भावेणं । असबल-असंकिलिट्ठा, ते हुंति परित्तसंसारी ।। [ ] «- इति । त्रिपष्ठिशलाकापुरुपेऽपि --> सतां ह्यलट्या गुवांज्ञा - (२/३/९३) इत्युक्तं श्रीहेमचन्द्रसूरिभिः । कालिदासेनाऽपि रघुवंशे -> आज्ञा गुरूणां ह्यविचारणीया - [१४/४६] इति प्रोक्तम् । वस्तुतो निरुक्तगुरुपारतन्त्र्यविरहे सम्यग्ज्ञानमपि न सम्भवति, तस्यैव सम्यग्ज्ञानरूपत्वात् । तदुक्तं पञ्चाशके ---> गुरुपारतंतं नाणं सद्दहणं एयसंगयं चेव । एत्तो उ चरित्तीणं मासतुसाइण णिद्दिष्टुं || «- [पञ्चा. ११/७] इति । अत एव -> 'ये यथोदितचरण-करणप्ररूपणाऽऽसेवनद्वारेण प्रधानात् आचार्यात् स्व-परसमयमुक्तव्यापारा न भवन्ति ते चरण-करणस्य सारं निश्चयशुद्धं जानन्त्येव, गुर्वाज्ञायाः प्रवृत्तेः «- [सं.त.का.३/ का. ६७ वृ.] इति सम्मतितर्कटीकाकृतामभिमतमपि सङ्गच्छते । इत्थञ्च टीकाकृता --> अनेकान्तपरिच्छेदरूपस्य ज्ञानस्य गीतार्थे साक्षात् अगीतार्थे च स्वाश्रयपारतन्त्र्येण हेतुत्वम् - [स्या.क.ल.स्त.७/का.३०] इति स्याद्वादकल्पलतायामुक्तमपि सङ्गतिमङ्गति । तदुक्तं श्रीमेघविजयगणिना अर्हद्गीतायां -> गुरुर्ने गुरुर्दीप: सूर्याचन्द्रमसौ गुरुः । गुरुर्देवो गुरुः पन्थाः दिग्गुरु: सद्गतिर्गरुः ॥ ४-२४/१५] इति । वृद्धिसागरसूरिभिरपि आत्मदर्शनगीतायां > गर्वाज्ञापारतन्त्र्येण ब्रह्मदर्शनयोग्यता । अनेकजन्मसंस्कारात् सतां सम्यक् प्रजायते ।।४५|| - इत्युक्तम् । प्रेमगीतायामपि -> गुरुरेव प्रभुः साक्षात् ४-[४१३] इत्युक्तम् । अध्यात्मगीतायामपि -> आत्मज्ञानिगुरोः सङ्गाद् बोधादात्मा प्रकाशते । गुरुं विना न बोधोऽस्ति, गुरुः सेव्यः सुमानवैः ।।१४०।। «- इत्युक्तम् । गुरुपारतन्त्र्यमुद्दिश्यैव गुरुकुलवासस्य प्रकृष्टाज्ञारूपत्वं --> 'सुअं मे आउस्संतेणं भगवया एवमक्खायं' «- [आचा.१/१/१] इत्येवं आचारागसूत्रेण प्रतिपादितम् । तदुक्तं पञ्चाशके --> एसा य परा आणा, पयडा जं गुरुकुलं न मोत्तव्यं । आयारपढमसुत्ते, एत्तो चिय दंसिअं एयं ।। - [पंचा.११/१३] इति । तदुक्तं उपदेशरहस्येऽपि -> आज्ञारुचित्वस्य गुरुकुलवासव्याप्यत्वं प्रतीयते «- [उ.रह.गा.१३३.] इति । गुरुभक्ति-बहुमानादिविरहे किं गुरुकुलवासेन ? तदक्तं उपदेशमालायां -> जस्स गुरुम्मि न भत्ती न बहमाणो न गउरवं न भयं । न वि लज्जा न वि नेहो गुरुकुलवासेण किं तस्स ? ॥७५।। - इति । गुरुपारतन्त्र्यशून्यस्याऽगीतार्थस्य विहारोऽपि निषिद्धः । तदुक्तं ओघनियुक्ती --> गीअत्यो
अ विहारो. बीओ गीअत्यमीसओ भणिओ। एत्तो तइयविहारो नाणुनाओ जिणवरेहिं ।। ८- [ओ.नि.१२२] इति । एतेन ||-> इदानीन्तनसाधूनां जड़-बक्रत्वेन चारित्राभावः ४- इत्यपि प्रत्युक्तम्, ज्ञानावरणकर्मोदयजनितस्य जाड्यस्य संज्वलनमाया-|| लक्षणस्य वक्रत्वस्य च संयमाऽविरोधित्वात्, मिथ्यात्वोदयजनितस्य जाड्यस्याऽनन्तानुबन्धिमायालक्षणस्य वक्रत्वस्य च गीतार्थपारतन्त्र्येणैव प्रतिघातादिति व्यक्तं -> 'गीयत्थपरतंता वकजडत्ते वि दढपइन्नाए । एयस्स पत्थि हाणी' - गु.त.१/ १२५] इति गाथायां गुरुतत्त्वविनिश्चये। इदश्च गुरुपारतन्त्र्यं गुरुविपयाऽऽन्तरणीतिविशेषात् = गुरुगोचरहार्दिकप्रीतिभक्तिविशेषप्रयुक्तं, न तु राजाज्ञावत् विष्टिमात्रज्ञानात् = विष्टि-भयाधुपाधिमात्रबोधप्रयुक्तम् । गुरौ प्रीतिविशेष: मिष्टान्नपानवस्त्रपात्रप्रभृतिप्राप्त्यादितोऽपि स्यादित्यतस्तदपोहायाह - ‘सदाशयेने'ति । एतदनुरोधेन देशनाद्वात्रिंशिकायामपि -> सदाशयेनाऽनुगतं, पारतन्त्र्यं गुरोरपि -[२/२३] इत्युक्तम् । एतद्व्यवच्छेद्यान्तरमावेदयति- न तु जात्यादिसमसम्बन्धज्ञानेन = 'यादृशं मम जाति-कुल-रूप - बलादिकं तादृशमेव मदीयगुरोरपी'त्येवं जात्यादिसदृशसम्बन्धावबोधेन । मातृवंशस्य जातित्वं पितृवंशस्य च कुलत्वमित्यनयोर्विशेषः । प्रत्यन्तरे च 'ज्ञात्यादिसमसम्बन्धज्ञानेन' इति पाठः । गुरुबहुमानात् = गुरुबहुमानसामर्थ्यात् तथा
ટીડાર્ગ :- ગુરૂષારતનો અર્થ છે ગુરુની આજ્ઞાને વશ રહેવું. તે પણ ગુરૂવિષયક આંતરિક વિશિષ્ટ પ્રેમથી પ્રયુક્ત હોવું જોઈએ, નહિ કે વેઠ ઉતારવા માત્રના જ્ઞાનથી પ્રયુક્ત. તેમ જ “આ મારા ગુરુદેવ મારા સંસારનો નાશ થવામાં હેતુ છે'-આવા સુંદર પરિણામથી યુકત ગુરૂષારતંત્ર હોવું જોઈએ, નહિ કે અતિ વગેરે સમાન સંબંધના જ્ઞાનથી યુકત. [અર્થાત્ મારી જે ઊંચી જાતિ-કુલ વગેરે છે તેવી જ ઊંચી જાતિ-કુલવાળા ગુરુ હોવાથી તેનું પારિતંત્ર હું રાખું-એવા જ્ઞાનથી ગુરૂપરતંત્ર ન રાખવું.) આવું ગુરુ પાતંત્ર એ જ સર્વજ્ઞદર્શનનું આ જગતમાં બીજ બને છે. ગુરુબહુમાનથી તથાવિધ પુષ્ય ઉત્પન્ન થવાથી સર્વજ્ઞદર્શન
Jain Education Intemational

Page #83

५. द्वितीय-षोडशकम
8 गुरुभक्तिप्रभावेन तीर्थकद्दर्शनम् * तथाविधपुण्यसम्पत्त्या सर्वज्ञदर्शनसम्भवात् । तस्माच्च हेतोः मोक्ष इति = हेतोः 'गुरुपास्तन्यं साधुनाऽवश्यं विधेयमिति सोपस्कारं व्याख्येयम् ॥२/१०|| 'इत्यादि'इत्यादि।
। कल्याणकन्दली विधपुण्यसम्पत्त्या = तदुपात्तप्रकृष्टतादृशपुण्यविपाकेन समापत्त्यादिभेदेन सर्वज्ञदर्शनसम्भवात् । 'तस्माच्च = एवंविधात् गुरुपारतन्त्र्यात् मोक्ष' इति सुगमार्थकल्पनाकारः । वस्तुतस्तु 'तस्माच्च = सर्वज्ञदर्शनाच्च मोक्ष' इत्येवं मूलकृदभिमतमिति प्रतिभाति । इदमेवाभिप्रेत्य मूलकारैः योगदृष्टिसमुच्चये -> गुरुभक्तिप्रभावेन तीर्थकृद्दर्शनं मतम् । समापत्त्यादिभेदेन निर्वाणैकनिबन्धनम् ॥ <- [यो.स.६४] इत्युक्तम् । एतेन -> दुर्लभो विषयत्यागो दुर्लभं तत्त्वदर्शनं । दुर्लभा सहजावस्था सद्गुरोः करुणां विना ॥ <- [४/९] इति हठयोगप्रदीपिकावचनमपि व्याख्यातम्, सम्यग् गुरुभक्तिविनयबहुमानादेरेव गुरुकृपारूपत्वात् । गुर्वनुग्रहसहकृतयोगाभ्यासादितोऽपि सर्वज्ञदर्शनं सम्भवति । तदुक्तं योगशास्त्रे --> संवत्सरं कृताभ्यासस्ततो ज्वालां विलोकते । ततः सातसंवेगः, सर्वज्ञमुखपङ्कजम् ।। - यो.शा.८/५४] इति । गुरुतत्त्वमाहात्म्यञ्च योगशास्त्र एवं -> अथवा गुरुप्रसादात् इहैव तत्त्वं समुन्मिषति नूनम् । गुरुचरणोपास्तिकृतः, प्रशमजुष: शुद्धचित्तस्य ।। तत्र प्रथमे तत्त्वज्ञाने संवादको गुरुर्भवति । दर्शयिता त्वपरस्मिन् गुरुमेव सदा भजेत्तस्मात् ।। यद्वत्सहस्रकिरण: प्रकाशको निचिततिमिरमग्नस्य । तद्वद्गुरुरत्र भवेदज्ञानध्वान्तपतितस्य ॥ «- [प्र.१२/गा.१४/१५/१६] इत्युक्तम् । मनुस्मृती च -> गुरुशुश्रूषया त्वेवं ब्रह्मलोकं समश्नुते - (२/ २३३) इत्युक्तम् । इति = हेतोः तदुक्तं हलायुधकोशे --> इतिशब्दः स्मृतो हेतौ प्रकारादिसमाप्तिषु --- हला.को. ५/८८७] इति । ततश्च गुरुपारतन्त्र्यस्य निर्वाणैकनिबन्धन-सर्वज्ञदर्शनसम्पादकत्वात् गुरुपारतन्त्र्यं मोक्षाभिलाषिणा साधुना अवश्यं विधेयमिति सोपस्कारं = सतात्पर्यकं व्याख्येयम् । एवं --> सिंहगिरिसुसीसाणं भदं गुरुवयणसइहंताणं । वयरो किर दाही वायण त्ति, न वि कोविअं वयणं । मिण गोणसंगुलीहिं गणेहि वा दंतचक्कलाई से । इच्छं ति भाणियब्वं कज्जंतु त एव जाणंति || कारणविऊ कयाइ सेयं कायं वयंति आयरिया । तं तह सद्दहिअव्वं, भविअव्वं कारणेण तहिं ।। ८- [उप.मा.९३/९४/९५] इत्यादीनि उपदेशमालावचनानि मध्यमबुद्भिगोचराणि विज्ञेयानि । । यद्वा मूलकारिकोत्तरार्द्धव्याख्या एवं कार्या --> परमगुरुप्राप्तेः = तीर्थकरसंयोगस्य इह = प्रवचने अमुत्र बीजं = अवन्ध्यकारणं, तस्माच्च = उचिततत्सम्बन्धाच्च नियमेन मोक्ष इति । इदमेवाभिप्रेत्य पश्चसूत्रे --> अओ परमगुरुसंजोगो । तओ सिद्धी असंसयं - इत्युक्तम्, अस्य च श्रीहरिभद्रसूरिभिरेव --> अत: परमगुरुसंयोगः, अत: = गुरुबहुमानात् तीर्थकरसंयोगः । ततः = संयोगात् उचिततत्सम्बन्धत्वात् सिद्भिरसंशयं = मुक्तिरेकान्तेन ८-[४/६-पृ.१४] इति व्याख्या कृतेति ध्येयम् । इदश्च विशुद्धव्यवहारनयमतं मध्यमबुद्धरुपदेष्टव्यम् । एतावता च -> वय - समणधम्म - संजम. वेयावच्चं च बंभगुत्तीओ । 'नाणाइतियं तव२ कोहनिग्गहाई चरणमेयं ।।पिंडविसोही समिई भावण'२ पडिमा२ य इंदियनिरोहो । पडिलेहण- गुत्तीओ अभिग्गहा चेव करणं तु ||-[२/३] इति ओघनियुक्तिभाप्योक्तं चरण-करणद्वितयं यथायथं बाल-मध्यमयोरुपदेष्टव्यमिति फलितम्॥२/१०॥
निश्चयतस्तु तद्गतफले तद्गताध्यवसायस्यैव हेतुत्वम् । अत एवाऽविविक्तेन देवगुरुधर्मश्रद्धानेन नवतत्त्वश्रद्धानेन गुरुपारतन्त्र्यादिना च द्रव्यसम्यक्त्यमेव व्यपदिशन्ति श्रुतवृद्धाः । तदुक्तं मूलकारैरपि पंचवस्तुके -> जिणवयणमेव तत्तं एत्थ रुई होइ सम्मत्तं । जहभावा णाणसद्धा, परिसुद्धं तस्स सम्मत्तं ॥१०६३।। - इति । तदुक्तमन्यत्रापि --> तुह वयणतत्तरुइ, परमत्थमयाणओ वि दबगयं । इयरं पुण तह समए, परमत्थावगमओ होई ।। ४-[ 1 इति । तदक्तं टीकाकृताऽपि मार्ग-द्वात्रिंशिकावृत्ती
> मुख्यं ज्ञानं गीतार्थानामेव, तत्पारतन्त्र्यलक्षणं गौणमेव तदगीतार्थानामिति - द्वा.द्वा.३/१७७.] । तथापि मध्यमबुद्धेरिदं तत्त्वं नाख्येयं, तस्य विशिष्टतरविवेकविकलत्वेन प्रायश:तत्सम्यक्परिणामाऽसम्भवात् । न चैवं मध्यमोपदेशकस्य गुरोः मिथ्या
સંભવે છે. અને તેનાથી = સર્વજ્ઞદર્શનથી મોક્ષ થાય છે. તે કારણે સાધુએ અવશ્ય ગુરુપરતંત્ર રાખવું જોઈએ - આ પ્રમાણે तापर्ययुति याच्या १२वी. [२/१०]
વિશેષાર્થ :- માત્ર ગુરુની સાથે રહેવું કે પોતાને અનુકૂળ ગુજ્ઞા માનવી -આવો ગુરૂષારતંત્રને અર્થ નથી. ગુરુની સર્વ આજ્ઞાનો વિના વિકલ્પ પ્રસન્નતાથી સ્વીકાર કરવો અને તેને પાળવી- તે જ ગુરૂપરતંત્ર છે. નોકર શેઠની આજ્ઞાને વેઠ માનીને પાળે તે રીતે ગુરુઆજ્ઞા ન પળાય પરંતુ ગુરુ ઉપર હાર્દિક વિશિષ્ટ પ્રેમ હોવો જોઈએ. તો જ સહર્ષ ગુજ્ઞાપાલન કાયમ માટે થઈ શકે. વળી, ગુરુ ઉપર આંતરિક પ્રેમ હોવામાં પોતાનું અને ગુરુનું -જાતિ વગેરે સમાન હોવાનું જ્ઞાન પ્રયોજક ન હોવું જોઈએ. પરંતુ - ‘આ ગુરુ ન મળ્યા હોત તો સંસારના કાદવમાં હું ખેંચી ગયો હોત. ખરેખર, આ ગુરુદેવ મારા માટે સંસારસાગર તરવાનું અનન્ય સાધન છે' - આવા સુંદર તાવિક પરિણામથી ગુરુ ઉપર વિશિષ્ટ આદરભાવ થવો જોઈએ. તથા તે રીતે જ
Jain Education Intemational

Page #84

988 गीतार्थपरतन्त्रस्य प्रतिक्षणविलक्षणपरिणामः ॐ इत्यादि साधुवृत्तं मध्यमबुद्धेः सदा समाख्येयम् । आगमतत्त्वं तु परं बुधस्य भावप्रधानन्तु ॥२/११॥ इत्यादि उततं साधुवृत्तं मध्यमबुद्धेः सदा = निरन्तरं समाख्येयं = प्रकाशनीयम् । आगमतत्त्वं तु प्रागुक्तं परं : केवलं बुधस्य भावप्रधानं तु = परमार्थसारमेव, समाख्येयम् ॥२/११||
__ कल्याणकन्दली भाषित्वप्रसङ्गः, व्यवहारानगतस्यापि वस्तुनः श्रुतसिद्धत्वात्, तत्तद्धर्मगौण-मुख्यत्वोपपत्त्यर्थमेव नयभेदानुसरणात् । इदमेवाभिसन्धाय टीकाकृताऽपि भापारहस्ये --> ववहाराणगयं वत्थं पि सुयसिद्धं -. भा.रह.गा.२०/प्र.७७] इति प्रोक्तम । यथ तथा विस्तरतोऽस्माभिः मोक्षरत्नाभिधानायां तट्टीकायामपपादितम् । किञ्च, व्यवहारस्यापि स्वविषये बलवत्त्वम् पञ्चवस्तुके --> ववहारोऽपि हु बलवं, जं छउमत्थंपि बंदइ अरहा । जा होइ अगाभिन्नो, जाणतो धम्मयं एवं «- ॥१०१६।। किञ्च, प्रकृते मध्यमबुद्धौ विशुद्भव्यवहारनयाऽऽभिप्रायिकदेशनाया एव योग्यत्वसत्त्वात्, तथैव तस्य मार्गावतारानुसारित्वादिसम्भवात्, 'अशुद्धे वर्त्मनि स्थित्वा ततः शुद्धं समीहते' इति न्यायात्' । अत एव --> 'गुरुपारतन्त्र्यादिना द्रव्यसम्यक्त्वाऽऽरोपपूर्व चारित्राऽऽरोपणमपि सफलतामास्कन्दती' «-ति [प्र.श.का.१५ पृ.१२१] प्रतिमाशतकवृत्तौ टीकाकृतोक्तम् । गीतार्थगुरुपरतन्त्र-/ स्याउगीतार्थस्य गीतार्थापेक्ष एवं प्रतिक्षणविलक्षण: तथाभूतपरिणामः, नान्यथा, प्रकाशकमपेक्ष्यैव हि प्रकाश्य: प्रकाशस्वभाव: न तु विपरीतस्वभावमन्धकारमुदासीनस्वभावं वाऽऽकाशादिकम् । एतेन --> गीतार्थपरतन्त्रे गीतार्थे द्रव्यसम्यग्दृष्टित्वव्यवहारेऽपि सम्यग्दर्शनप्रत्ययिकनिर्जरानापत्तिः -- इत्यपि प्रत्याख्यातम्, नय-निक्षेप-प्रमाणपरिच्छेदाधीन-सकलसूत्रार्थपरिज्ञानसाध्यविशिष्टप्रवचनरुचिस्वभाव-भावसम्यक्त्वसाध्यनिर्जरानवाप्तावपि भावसम्यक्त्वसाधकतया द्रव्यसम्यक्त्वस्वरूपव्यवस्थिते: मार्गानुसार्यवबोधमात्रानषक्तरुचिजन्यनिर्जराज्नपायादिति [स्या.कल्प.स्त.७ का.३०] व्यक्तं स्याद्वादकल्पलतायाम् । इदश्च बुधगम्यं समयरहस्यमवहितमानसैर्विभावनीयम् ॥२/१०॥
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> इत्यादि साधुवृत्तं मध्यमबुद्धेः सदा समाख्येयम् । बुधस्य तु भावप्रधानं तु आगमतत्त्वं समाख्येयम् ॥२/११॥ इयमपि कारिका धर्मरत्नप्रकरणवृत्त्यादौ [गा.९६३.] उद्धृता वर्तते । साधुवृत्तं = सानुबन्धशुद्भिसम्पन्नसाधुसमाचरणं मध्यमवुद्धेः = मध्यमविवेकसमन्वितस्य निरन्तरं = व्याक्षेपपरिहारेण सादरं श्रोतुमुपस्थितत्वकालावच्छेदेन क्षेत्रादिपर्यालोचनपूर्व प्रकाशनीयम् । बुधस्य परमार्थसारमेव = उपदेशपदादिप्रदर्शितरीत्युपलब्धपदार्थ-वाक्यार्थ-महावाक्यार्थोत्तरकालीनं शुद्धनिश्चयनयाभिमतदम्पयर्थमुख्योद्देश्यकमेव तत्त्वं समाख्येयम्, 'अइदंपज्जत्यो पुण आणा धम्ममि सारो त्ति' [उ.रह.१६१] इत्यादिः उपदेशरहस्यादिदर्शित उपदेशो बुधयोग्य इत्यर्थः, उपरितनभूमिकाऽऽरोहणसमर्थस्याऽधस्तनभूमिकोचितोपदेशदानानौचित्यात् । एवमेव -> आहाकम्मपरिणओ फासुयभोईवि बंधओ होइ । सुद्धं गवेसमाणो आहाकम्मेऽवि सो सुद्धो ।। - [पिं.नि.२०७] इति पिण्डनियुक्तिवचनं, एवं --> नाञ्चलो मुखवस्त्रं न, न राका न चतुर्दशी । न श्राद्धादिप्रतिष्ठा वा तत्त्वं ગુરઆજ્ઞાને બિનશરતી રીતે કાયમ માટે સ્વીકારવી જોઈએ. આવા વિશિષ્ટ આદરયુકત ગુરુપારખંથી વિશિષ્ટ કક્ષાનું પુણ્યાનુબંધી પુય ઉત્પન્ન થાય છે અને તેનાથી સર્વજ્ઞના દર્શન થાય છે. જિઓ યોગદટિસમુચ્ચય શ્લોક ૬૪ ની ટીકા) તથા તે સર્વજ્ઞદર્શન મોક્ષનું કારણ છે. આ રીતે પરંપરાએ ગુરુપરતંત્રથી જ મોક્ષ થાય છે. તેથી મોક્ષાભિલાષી સાધુએ પ્રાણાતે પાગ ગુરુ આજ્ઞાને ઠુકરાવવી નહિ. ગુર્વાષાના અસ્વીકારમાં મોક્ષનો અસ્વીકાર સમાયેલો છે. કાગડાને ઉડાડવા ચિંતામણિ રત્ન ફેંકાય નહિ તેમ લૌકિકमाति- -तु सुपने मात२ गुर्वाधानो (मंगन राय. [२/१०] મધ્યપ્રદેશનાનો ઉપસંહાર કરતાં મૂલકારથી કહે છે કે – ગાચાર્ય :- આ પ્રમાણે સાધુઆચાર મધ્યમબુદ્ધિને હંમેશા કહેવા. પંડિતને તો ભાવપ્રધાન જ આગમતત્વ કહેવું. [૨ [૧૧]||
દીકાર્ય :- આ પ્રમાણે જણાવેલ સાધુ આચાર મધ્યમબુદ્ધિને હંમેશા સમ્યફ રીતે કહેવા. પૂર્વોકત (૧/૧૦ પૃષ્ઠ ૧૯) આગમતત્ત્વ તો માત્ર પંડિતને જ કહેવું અને તે આગમતત્ત્વ પણ પરમાર્થપ્રધાન જ કહેવું. [૨/૧૧].
५२भार्थधान आगमतत्व बुधशविषय વિશેષાર્થ :- પંડિત થતા વિશિષ્ટતર વિવેકદૃષ્ટિસંપન્ન હોવાથી તેને પરમાર્થપ્રધાન - ઔદમ્પર્ધાર્થ મુખ્ય આગમતત્ત્વનો જ ઉપદેશ આપવો. તેને નીચેના સ્તરનો ઉપદેશ આપવો એ હકીકતમાં તેની જોડે અન્યાય કરવા જેવું છે. ગુંદરપાક-સાલમપાક-મેથીપાક १. यद्यपीदं वर्त्म व्यवहारनयेन शुद्धमेब किन्तु शुद्धनिश्चयमताऽपेक्षया शुद्धमित्येतावता प्रदर्शितन्यायावतारोऽत्र न्याय्य एवेति ध्येयम् ।
Jain Education Intemational

Page #85

५२ द्वितीय-षोडशकम
38 जिनाज्ञास्वरूपद्योतनम् 88 प्राप्तसङ्गतिकं बुधस्योपदेश्यमेव स्पष्टमाह → 'वचने त्यादि ।
वचनाराधनया खलु धर्मस्तद्वाधया त्वधर्म इति । इदमत्र धर्मगुह्यं सर्वस्वश्चैतदेवाऽस्य ॥२/१२॥ वचनाराधनया खलु = आगमाऽऽराधनयैव, खलुशब्द: एवकारार्थः, धर्मः श्रुत-चारित्ररूप: सम्पद्यते । तदबाधया तु महाकष्टकारिणोऽपि अधर्म इति = हेतोः इदं विधि-निषेधरूपं वचनं धर्मगुह्यं = धर्मरहस्यं सर्वस्वं = सर्वसार:
कल्याणकन्दली - किन्त्वमलं मनः ।। - [यो.सा.२/२४] इति योगसारवचनं, तथा -> अज्झवसिएण बंधो, सत्ते मारेज्ज । एसो बंधसमासो, जीवाणं णिच्छयणयस्स ।। - [२६२] इति समयसारवचनं बुधविषयं विज्ञेयम् ।।२/११।।
प्राप्तसङ्गतिकं = अवसरसङ्गतिलक्षणाऽऽगतं, प्रतिबन्धकीभूतश्रोतृजिज्ञासाऽपगमेऽवश्यवक्तव्यत्वमवसरसङ्गतिलक्षणमामनन्ति मनीषिणः । मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् --> वचनाऽऽराधनया खलु धर्मः तद्वाधया तु अधर्म इति । इदं धर्मगुह्यं अस्य चैतदेव सर्वस्वम् ।।२/१२॥ इयञ्च कारिका उपदेशरहस्योपदेशपदवृत्त्यऽधिकारविंशिकावृत्ति-धर्मरत्नप्रकरणवृत्ति-पष्ठिशतकवृत्तिमोक्षरत्नादौ उद्धृता वर्तते [उ.रह.गा.५ उ.पद.१८५ ध.प्र.९८ भा.र.मो. पृ.२८१] । एतदनुसारिणी कारिका देशनाद्वात्रिंशिकायामपि --> बचनाराधनाद्धोऽधर्मस्तस्य च बाधनात् । धर्मगुह्यमिदं वाच्यं बुधस्य च विपश्चिता ।।२/२४|| ४- इत्येवं वर्तते पञ्चाशकेऽपि --> आराहणाए तीए पुण्णं पावं विराहणाए उ । एयं धम्मरहस्सं, विण्णेयं बुद्धिमंतेहिं ।। - [७/३] इत्युक्तम् । अन्यत्रापि --> सर्वज्ञोक्तेन शास्त्रेण विदित्वा योऽत्र तत्त्वतः । न्यायतः क्रियते धर्मः स धर्मः स च सिद्भये ।। - [] इत्युक्तम् । वचनाराधना च यथास्थितोत्सगपिवादादिकमाश्रित्य तत्तत्स्थाने नानारूपा ज्ञेया ज्ञानाद्यासेवनात्मिका मोक्षसाधनानुकूला। तदुक्तं वीरभद्रसूरिभिः भक्तपरिज्ञायां -> जं सासयसुहसाहणमाणाआराहणं जिणिंदाणं । ता तीए जइअव्वं जिणवयणविसुद्धबुद्धिहिं|
६|| तं नाण-दसणाणं चारित्ततवाण जिणपणीआणं । जं आराहणमिणमो आणाआराहणं बिंति ।।७।। - सामान्यतस्तु -> नवि किंचि अणुण्णायं पडिसिद्धं वा वि जिणवरिंदेहिं । एसा जिणाणमाणा कजे सचेण होयव्वं ।।७७९।। - इति उपदेशपदमवलम्ब्य वचनाराधनाऽवगन्तव्या । यद्वा -> बहुवित्थरमस्सग्गं, बहुतरमववायवित्थरं गाउं । जह जह संजमवुड्डी तह जयसू णिज्जरा जह य ।। [ ]- इति बचनमाश्रित्य । यद्वा -> बहुवित्थरमुस्सग्गं बहुविहमववायवित्थरं नाउं । लंघेऊणत्तविहि बहगणजुत्तं करिजाहि ।।१३२।। - इति दर्शनशुद्धिवचनमाश्रित्य । -> आज्ञा तु निर्मलं चित्तं कर्तव्यं स्फटिकोपमम - [ ] इत्यप्यत्र स्मर्तव्यम् । धर्मः श्रुत-चारित्ररूप इति । तदुक्तं निशीथभाष्ये --> दुविहो य होइ धम्मो सुयधम्मो खलु चारित्तधम्मो य ८- [३२९] । तद्वाधया = आगमवचनविराधनया तु महाकष्टकारिणोऽपि अधर्म इति । तदक्तं पश्चाशकवृत्ती -> एषा सर्वज्ञाऽवज्ञा परमा = प्रकृष्टा अनन्तसंसारावहेत्यर्थः -[ ] इति । युक्तश्चैतत् । यो यद्चनबाधया प्रवर्तते स तत्र द्वेषवान् भवति यथा सौगतादिरक्षपादादौ। जिनवचनविबाधाकारीति तस्य जिनद्वेषे सिद्धेऽकुशलानुबन्धित्वसिद्धि योगविन्दौ ---> तत्कारी स्यात् स नियमात् तद्वेषी चेति यो जडः । आगमार्थे तमुल्लङ्घ्य तत एव प्रवर्तते ॥२४०॥ - इति । तदुक्तं पष्ठिशतकेऽपि -> जिणआणाए धम्मो आणारहियाण फुडमहम्मत्ति । इय मुणिऊण य तत्तं जिणआणाए कुणह धम्मं ॥९१।। जं जं जिणआणाए तं चिय मन्नइ न मन्नए सेसं । जाणइ लोयपवाहे न हु तत्तं, सो य तत्तविउ ।।९२|| <-तदक्तं वीतरागस्तोत्रेऽपि -> माध्यस्थ्यमपि दौ:स्थ्याय किं पुनद्वेषविप्लव: -६/१] । तदक्तं उपदेशमालायां -> आणाए चिय चरणं, तभंगे जाण किं न भग्गं ति ? आणं च अइकंतो कस्साएसा कुणइ सेसं ? - ||५०५॥
આસાનીથી પચાવી શકે એવા યોગ્ય મહાન અતિથિને પણ માંદા માણસને આપવા યોગ્ય માત્ર મગનું પાણી આપીને ભોજનખંડમાંથી, साना १२१,
ने मानेन अपमान छ. [२/११] અવસરસંગતિથી આવેલ બુધસંબંધી ઉપદેશના વિષયને જ મૂલકારથી સ્પષ્ટ રીતે જણાવે છે કે – માસાર્થ :- વચનની આરાધનાથી જ ધર્મ છે. વચનની બાધાથી તો અધર્મ થાય છે. તેથી આ વિચન જ ધર્મનું રહસ્ય 9. धर्मनो सर्पसार पार क्यन . [२/१२]
ॐ किनवयनाराधना = धर्म <- बुधलश ॐ टाडा :- सागमनी आराधनाथी श्रुतपर्म भने यास्त्रिय याय ७. भूगमा 'खलु' २०६ मारा = ४२ अर्थमा હોવાથી પ્રસ્તુતમાં ‘જ' શબ્દનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવેલ છે. આગમની = જિનવચનની બાધાથી = વિરાધનાથી તો મહાકટ-| ||કારીને પાણ અધર્મ જ થાય છે. તે હેતુથી વિધિનિષેધસ્વરૂપ જિનવચન એ જ ધર્મનું રહસ્ય છે. ધર્મનો સર્વ સાર પાણ જિનવચન
Jain Education Intemational

Page #86

* आज्ञापालने दोषप्राप्तावपि निर्दोषतैव चैतदेव - वचनोत अस्य = धधर्मस्य ॥२/१२॥
__ कल्याणकन्दली ततश्च सर्वत्र जिनाज्ञाऽबाधयैव प्रवर्त्तितव्यमित्युपदेशः। यथोक्तं -> आणाकरणसारं खु अरिहंताणं दंसणं - [ ] । तदुक्तं वीतरागस्तोत्रेऽपि -> आज्ञाऽऽराद्धा विराद्धा च शिवाय च भवाय च ८- [वी.स्तो.१९/४] इति । अयमैदम्पर्यार्थो बुधस्य कथनीयः । तदुक्तं उपदेशरहस्येऽपि -> अइदंपज्जत्थो पुण मोक्खंगं होइ आगमाबाहा --- [उ.रह.१७१] इति । आज्ञापालने दोषसम्पत्तावपि निर्दोषः तदपालने च दोषाप्राप्तावपि सदोष इति । तदुक्तं निशीथभाष्ये --> ण य सञ्चो वि पमत्तो आवज्जति तध वि सो भवे वधओ । जह अप्पमादसहिओ आवण्णो वि अवहओ उ ।।९२।। पंचसमितस्स मुणिणो आसज्ज विराहणा जदि हवेजा। रीयंतस्स गुणवओ सुब्बत्तमबंधओ सो उ-||१०३|| वक्ष्यमाणरीत्या पृ.५४] सांपरायिककर्मापेक्षयाऽबन्धकत्वमवसेयम् ।
__ तदुक्तं ओघनियुक्ती --> आया चेव अहिंसा आया हिंसत्ति निच्छओ एसो । जो होइ अप्पमत्तो अहिंसओ हिंसओ इयरो «- ।।७५५।। तदुक्तं उपदेशपदेऽपि --> ता आणाणुगयं जं तं बुहेण सेवियञ्चं तु - [९.१०] इति । अत एव चैत्यवासियतीनां चैत्यद्रव्यवृद्धिप्रतिषेधमुपदिश्याऽपि कुवलयप्रभाचार्येण जिननामकर्म बद्धम् । तदक्तं महानिशीथे -> भणियं तेण महाणुभागेणं गोयमा ! जहा “भो भो पियंवए ! जइवि जिणालए तहवि सावजमिणं णाहं वायामित्तेणवि एयं आयरिज्जा।" एवं च समयसारं परं तत्तं जहट्ठियं णीसंकं भणमाणेण तेसिं मिच्छादिट्ठीलिंगीणं साहवेसधारीणं मज्झे गोयमा : आसकलियं तित्थयरणामकम्मगोयं तेणं कुवलयप्पभेणं एगभवावसेसीकओ भवोयही -- [म.नि.२८] इति । एवञ्च विधाने निषेधसंवेधो निषेधेऽपि च विधिसंवेधो बुधस्य दर्शनीयः । तदक्तं निशीथभाष्ये वृहत्कल्पभाष्ये च -> उस्सग्गेण णं भणिआणि जाणि अक्वाय ओ अ ताणि भवे । कारणजाएण मुणी सञ्चाणि वि जाणियवाणि || उस्सग्गेणं णिसिद्धाइ जाइ दव्याइ संथरे मुणिणो । कारणजाए जाए सवाणि वि ताणि कपंति ॥ ६- [बृ.क.भा.३३२६/३३२७ नि.भा.८२४४/५२४५] अत एव आचाराङ्गे --> जे आसवा ते परिस्सवा जे परिस्सवा ते आसवा ८- [१/४/६] इत्युक्तम् । तदुक्तं चरकसंहितायां --> उत्पद्यते हि सावस्था देशकालबलं प्रति । यस्यामकार्यं कार्यं स्यात् कर्म कार्यं च वर्जितम् ।। - [९/३/२६] एवमेव कल्प्या कल्प्येऽ-प्येकान्तो नास्ति । तदक्तं प्रशमरतो -> किञ्चिच्छद्धं कल्प्यमकल्प्यं स्यात्, स्यादकल्प्यमपि कल्प्यम । पिण्डः शय्या वस्त्रं पात्रं वा भेषजाद्यं वा ॥ देशं कालं पुरुषमवस्थामुपयोगशुद्धिपरिणामान् । प्रसमीक्ष्य भवति कल्प्यम्, नैकान्तात् कल्पते कल्प्यम् ।। - [प्र.र.१४६/१४७] इति । न हि केवलादेवोपभोगादकल्प्यस्य कर्मबन्धो देशित: समये किन्तु स्वपरिणामात् -> 'इय परिणामा बंधे' - [२२९] इति श्रावकप्रज्ञप्तिवचनात् । तदक्तं प्रवचनसारे -> परिणामादो बंधो, परिणामो राग-दोस-मोहजुदो - [प्र.सा.२/८८] इति । --> परमरहस्समिसीणं समत्तगणिपिडगझरियसाराणं । परिणामियं पमाणं निच्छयमवलंबमा-णाणं ।। - [ओ.नि.१०९८] इति ओघनियुक्तिवचनमप्यनुसन्धेयम् । एवं तस्याउ चारोपदेशेऽपि तात्पर्यार्थशुद्भिः सर्वत्र प्रदर्शनीया गुरुणा, यथा ईर्यासमितिमधिकृत्य --> उच्चालियंमि पाए इरियासमियस्स संकमणट्ठाए । वावजिज्ज कुलिंगी मरिज तं जोगमासज्ज ॥२२३|| न य तस्स तन्निमित्तो बंधो सुहमो विदेसिओ समए । | जम्हा सो अपमत्तो स उ पमाउत्ति निद्दिट्टा ॥२२४॥ - इति वस्तुलक्षिनिश्चयनयपरं श्रावकप्रज्ञप्तिवचनं, --> जं न ह
भणिओ बंधो जीवस्स वहमि वि समिइ-गुत्ताणं । भावो तत्थ पमाणं न पमाणं कायवावारो ।।१८।। - इति भावकुलकवचनं, -> अविधायाःपि हिंसां हिंसाफलभाजनं भवत्येकः । कृत्वाऽप्यपरो हिंसां हिंसाफलभाजनं न स्यात् ॥[१] «- इति हिंसाऽष्टकवचनं. --> जियद् व मरद व जीवो अजदाचारस्स निच्छ ओ हिंसा । पयदस्स नत्थि बंधो हिंसामित्तेण समिदस्स ।।
- [प्र.सा.३/१७] इति प्रवचनसारवचनं, --> अप्रादुर्भावः खलु रागादीनां भवत्यहिंसेति । तेषामेवोत्पत्तिर्हिसेति जिनागमस्य संक्षेपः ।।४४|| «- इति आत्मलक्षि-निश्चयनयप्रतिपादनप्रवणं पुरुषार्थसिद्धयुपायवचनम् । तथा तादृशमेव --> रागादीणमणुप्पाओ अहिंसकनं ति देसियं समए । तेसिं च उप्पत्ती, हिंसेत्ति जिणेहि णिहिट्ठा || <-- [ ] इति । एवं -> जा जयमाणस्स भो विराहणा सुत्तविहिसमग्गरस । सा होइ निजरफला, अज्झत्थविसोहिजुत्तस्स || ४- ओ.नि.७६०] पिं नि.६७१] इति
४७. [२/१२]
૧ જિનાજ્ઞાવિરાઘ8ના ઉગ્ર 8 પટા અધર્મ છે વિશેષાર્થ :- ધર્મના અને અધર્મના કેન્દ્રસ્થાનમાં જિનાજ્ઞાની આરાધના અને વિરાધના રહેલી છે. માટે ધર્મનો નિચોડ જિનવચન Jain Education Tritematona ------ - --- For Private Personal use only
www.janendrary.ig|

Page #87

8 नयभेदन हिंसानिरूपणम्
कल्याणकन्दली
पिण्डनिर्युक्ति-प्रभृतिवचनानि कथनीयानि । ईर्ष्यासमित्युपयुक्तस्य व्यवहारतो जीवविराधनासम्भवेऽपि सांपरायिकी क्रिया) | नाभिमता । तदुक्तं व्याख्याप्रज्ञप्ती - अणगारस्स णं भंते ! भाविअप्पणी पुरओ जुगमायाए पेहाए रीयं रीयमाणस्स पायस्स अहे कुक्कुडपोए वा वट्टपोए वा कुलिंगच्छावए वा परियावज्जेज्जा, तस्स णं भंते ! किं इरियावहिया किरिया कज्जइ, संपराइया किरिया कज्जति ? गोयमा ! णो संपराइया किरिया कज्जइ, इरियावहिया किरिया कज्जइ - [श. १८ उद्दे. ८ ] || बुधस्य नयभेदेन हिंसादि प्ररूपणीयम् । तथाहि ओघनिर्युक्तिवृत्त्यनुसारेण -> तत्र जीवेष्वजीवेषु हिंसा, ‘जीवोऽनेन हिंसितः, घटोऽनेन हिंसितः विनाशित:' इति व्यवहारात्, सङ्ग्रह-व्यवहारयोः षट्सु जीवनिकायेषु हिंसा । सङ्ग्रहश्चात्र देशग्राही द्रष्टव्यः, सामान्यरूपस्य नैगमेऽन्तर्भावात् । व्यवहारोऽपि स्थूलविशेषग्राही, लोकव्यवहरणशीलश्च । लोको हि बाहुल्येन षट्सु | जीवनिकायेष्वेव हिंसामिच्छति । ऋजुसूत्रश्च प्रत्येकं प्रत्येकं जीवे जीवें हिंसां पृथक् इच्छति । शब्द समभिरूढैवम्भूताश्च नया आत्मैव हिंसेतीच्छन्तीत्यादि <- ।
५४ द्वितीय षोडशकम्
=
-->
एवं सर्वत्र सद्भावसारेण भाव्यं न तु मातृस्थानतो यत्किञ्चिदालम्बनीयमित्युपदेष्टव्यं बुधस्य । तदुक्तं निशीथभाष्यबृहत्कल्पभाष्यादी ----> ण वि किंचि अगुण्णायं पडिसिद्धं वा वि जिणवरिंदेहिं । एसा तेसिं आणा कज्जे सच्चेण होअव्वं ॥ [ नि.मा. ५२४८ / ५३७१ बृ.क.भा.३३३०] - इत्यादि । तदुक्तं पुष्पमालायामपि डिसेहो अ अणुन्ना एगंतेणं न विन्निया समए । एसा जिणाण आणा कज्जे सचेण होअन्यं || २४७|| - इति । तदुक्तं मूलकारैरेव श्रावकधर्मविधौ --> धम्मो आणाए पडिबद्धो <-- [३] । तदुक्तं पञ्चाशकेऽपि -> आरहणाइ तीए पुष्णं, पावं विराहणाएं उ । एवं धम्मरहस्सं, विष्णेयं बुद्धिमंतेहिं ॥७/३ || इति । संबोधसप्ततिप्रकरणे श्रीरत्नशेखरसूरिभिरपि -> आणाइ तवो आणाइ संजमो तह य दाणमाणाए । आणारहिओ धम्मो पलालपूलव्व पडिहार ||४०|| <- इत्युक्तम् । श्रीनेमिचन्द्रेणापि पष्ठिशतकप्रकरणे --> किञ्चपि धम्मकिचं पूयापमुहं जिगिंदआणाए । भूयमणुग्गहरहियं आणाभंगाओ दुहदायं || ४५ || आणारहियं कोहाइसंजुयं अपसंसणत्थं च । धम्मं सेवंताणं न य कित्ती नेव धम्मो य ॥ ५५ ॥ - इत्युक्तम् । व्यवहारभाष्येऽपि --> इह लोगंमि य कित्ती परलोगे सोगतीं धुवा तेसिं । आणाए जिगिंदाणं जे ववहरति ॥ <- [ ३/३५२] इत्यनेनाऽज्ञासापेक्षताया ऐहिक पारलौकिकसत्फलसाधकतो पदर्शिता ।
<
एवं राग-द्वेषाद्यन्तरङ्गारिविजयपरतयैव सर्वादरेण प्रवर्तितव्यम्, न तु केवलं ज्ञाननिष्ठतया क्रियानिष्ठतया तपोनिष्ठतया गुरुकुलवासपरतया एकाकितया वेति बुधस्यैव कथनीयम्, तस्यैव विवेकप्रधानत्वेन धर्ममर्मज्ञत्वात्, धर्मस्यापि विवेकप्रधानत्वात्, यथोक्तं धर्मरत्नप्रकरणे --> धम्मो विवेगसारुत्ति <- [२०] इति । तदुक्तं अध्यात्ममतपरीक्षादी -> किं बहुणा जह जह रागदोसा लहुं विलिज्जति । तह तह पयद्वियव्वं एसा आणा जिशिंदागं ॥ [अ.प. १८३, उ.रह. २०१] इति तदुक्तं वीतरागस्तोत्रेऽपि श्रीहेमसूरिभिः --> आश्रवो भवहेतुः स्यात्, संवरो मोक्षकारणम् । इतीयमार्हती मुष्टिरन्यदस्याः | प्रपञ्श्ञ्चनम् ॥ <- - [वी. स्तो. १९/६] इति । एवञ्च -> दोसा जेण निरुज्झंति, जेण खिज्झति पुष्वकम्माई । सो सो मुक्खोवाओ, रोगावस्थासु समणं व ॥ - • [ नि. भा. ५२५० पु. २४८] इत्यादिनिशीथभाष्य- पुष्पमालाप्रभृतिवचनानि बुधस्य कथनीयानि । | तदुक्तं श्रीसिद्धसेनदिवाकरेणापि द्वात्रिंशिकाप्रकरणे येन दोषा निरुध्यन्ते ज्ञानेनाऽऽचरितेन वा । स सोऽभ्युपायस्त|च्छान्तावनासक्तमवेद्यवत् ॥ - [ २० / ६] इति । न च 'समणोवासगा बालपंडिया' [१७ / २] इति व्याख्याप्रज्ञप्तिवचनाच्छ्रावकस्य | मध्यमत्वनिर्णयान्न पण्डितत्वसम्भव इति वाच्यम्, विरत्यपेक्षया मध्यमत्वेऽपि परिणतत्वैदम्पयार्थावगमयोग्यत्वापेक्षया पंडितत्वसम्भवात् । न चैवं श्रावकस्य सतः पण्डितस्य कथमित्थमपवादमार्गप्रदर्शनं युक्तमिति शङ्कनीयम्, अपेक्षितोत्सर्गापवादावगमे एव भावश्रावकत्वसम्भवात्, तदुक्तं भावश्रावकलक्षणप्रदर्शनावसरे धर्मरत्नप्रकरणे --> > सुत्ते अत्थे अ तहा उस्सग्गववाय भावववहारे । जो कुसलत्तं पत्तो पवयणकुसलो तओ छद्धा || ५२ || उस्सग्गववायाणं विसयविभागं वियाणाइ [ ५३ ] इति । इत्थमेव तुङ्गिकाश्रावकवर्णनपरं -> लट्ठा गहियट्ठा पुच्छियट्टा अभिगयट्ठा विणिच्छियट्ठा <- . [२/५/१०७] इति व्याख्याप्रज्ञप्तिसूत्रमपि सङ्गच्छते । विनिश्चितार्थत्वमैदम्पर्यार्थस्योपलम्भादिति तद्वृत्तौ व्यक्तम् । अत एव श्रावकस्य व्यवहारकुशलत्वं प्रवचनकुशलत्वश्चोपજ છે. જિનાજ્ઞાની વિરાધના કરીને માસક્ષમણ વગેરે ઉગ્ર તપશ્ચર્યા કરે કે ઉગ્રવિહારાદિ કરે તો પણ તે અધર્મનું જ ભાજન બને છે. માટે સ્વપતિને પ્રધાન બનાવ્યા વિના શાસ્રમતિ-જિનવચન જ સર્વત્ર યથાર્થ રીતે આગળ કરવા યોગ્ય છે. [૨/૧૨]
<

-->

Page #88

8 प्रवर्तकादिस्वरूपद्योतनम्
अथ किमिति सकलानुष्ठानोपसर्जनीभावाऽऽपादनेन वचनस्यैव प्राधान्यं ख्याप्यते ? इत्याशङ्कायामाह → 'यस्मादित्यादि ।
यस्मात्प्रवर्त्तकं भुवि निवर्त्तकञ्चान्तरात्मनो वचनम् । धर्मवैतत्संस्थो मौनीन्द्रञ्चैतदिह परमम् ||२/१३॥
यस्मात् प्रवर्त्तकं भुवि = भव्यलोके स्वाध्यायादौ विधेये, निवर्त्तकथ हिंसादे: अन्तरात्मन: - मनसो वचनम् । धर्मश्च प्रवृत्ति - निवृत्तिफलजननव्यापारीभूत एतस्मिन् वचने ज्ञापकतासम्बन्धेन सन्दिष्ट इति एतत्संस्थ: । मौनीन्द्रं = मुनीन्द्रोक्तेनाऽबाधितप्रामाण्यं चैतत् वचनं इह प्रक्रमे परमं अनुष्ठानानुपजीविप्रामाण्यम् । तत इदमेव प्रधानमुद्धुष्यतेऽनुष्ठानादिक चैतदुपजीवकत्वेनोपसर्जनीक्रियत इति भावः ॥२/१३॥
कल्याणकन्दली
पद्येते अभयकुमारवदिति विभावनीयम् ||२ / १२ ॥
->
धर्मश्व प्रवृत्ति - निवृत्तिफलजननव्यापारीभूतः
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् --> यस्मात् भुवि अन्तरात्मनः प्रवर्त्तकं निवर्त्तकं च वचनम् । धर्मश्च एतत्संस्थः, इह च परमं एतत् मानीन्द्रम् ||२ / १३ || इयं कारिका पञ्चाशकवृत्ति-धर्मरत्नप्रकरणवृत्त्यादी [पं.७/३ ६.गा.८० पृ. २४६] उद्धृता स्वाध्यायादौ पारलौकिकफले सदनुष्ठाने = विधेये मनसः प्रवर्तकं, हिंसादेः निषिद्धात् मनसो निवर्तकञ्च वचनं = सदागमवचनम् । आचाराङ्गटीकायामपि तीर्थकृदादीनां वचनं हिताहितप्राप्तिपरिहारप्रवर्तकं <- (७/३/२०४- पृ. २४८) इत्युक्तम् । प्रवर्त्तन- निवर्त्तनयोः फले जननीये वचनद्वारीभूतः पुण्याद्यभिधानः न हि साक्षादेव प्रवृत्त्यादेः सकाशात् व्यवहितकालं फलं सम्भवति किन्तु भावात्मकव्यापारविशेषद्वारैव । स च प्रकृते धर्मपदे| नाभिहितः । न चैवमलसस्याऽपि वचनाद्विधेयार्थे प्रवृत्त्यापत्तिरिति शङ्कनीयम्, तत्तदर्धज्ञानानां तद्विषयकवीर्यान्तरायक्षयोपशमजनकत्वेनैव प्रवृत्तिहेतुत्वात्, अलसस्य विध्यर्धमानेऽपि आलस्यदोषप्रतिबन्धेन वीर्यान्तरायक्षयोपशमाऽ निष्पत्तेरप्रवृत्त्युपपत्तेः ॥ इत्थमेव चाऽविरतसम्यग्दृष्ट्यादेः शक्यविरत्यादौ प्रवृत्त्यभावोपपत्तेरिति [अ.स.वि.पृष्ठ ५२A श्लो. ३वृ.] व्यक्तमुक्तं टीकाकृता अष्टसहस्रीतात्पर्यविवरणे । जिनवचनादेव विज्ञायते यदुत ' विहितप्रवृत्त्यादिजन्यः प्रवृत्त्यादिफलजननव्यापारीभूतो धर्मो वर्तते ' तज्जन्यत्वे सति तज्जन्यजनकत्वस्य व्यापारलक्षणत्वात् । अतः धर्मो वचने ज्ञापकतासम्बन्धेन = स्वनिष्ठज्ञाप्यतानिरूपितज्ञापकतासम्बन्धेन सन्दिष्टः । स्वपदेन अतीन्द्रियः पुण्यादिस्वरूपो धर्मो ग्राह्य इति ध्येयम् । मुनीन्द्रोक्तेन सर्वज्ञोक्तत्वेन अबाधितप्रामाण्यं = प्रामाण्यव्याघातशून्यं चैतत् वचनं इह प्रकमे परमम् । तदुक्तं प्रशमरती शासनसामर्थ्येन, सन्त्राणबलेन चाऽनवद्येन । युक्तं यत् तच्छास्त्रं तचैतत् सर्वविद्वचनम् ॥ १८८ ॥ - इति । इदमेवाऽभिप्रेत्य टीकाकृताऽपि ज्ञानसारे शासनात् त्राणशक्तेश्च बुधैः शास्त्रं निरुच्यते । वचनं वीतरागस्य तत्तु नाऽन्यस्य कस्यचित् ॥ <- [ज्ञा.सा. २४ / ३] इति । प्रकृते वचनगतं पारम्यञ्च परतीर्थिकवचनाद्यपेक्षयाऽतिशयस्वरूपं प्रमाणान्तरानुपजीविप्रामाण्यलक्षणं वा तथापि उपक्रमोपसंहारविरोधपरिहाराय ‘परमं = अनुष्ठानाऽनुपजीविप्रामाण्य' मिति टीकाकृता व्याख्यातं, | सदनुष्ठानानवलम्बिप्रामाण्यकमित्यर्थः । अनुष्ठानं जिनवचनस्योपजीवकं जिनवचनञ्चानुष्ठानस्योजीव्यम् । उपजीव्यस्योपजीवकापेक्षया बलवत्त्वात् इदं = जिनवचनं एव सदनुष्ठानापेक्षया प्रधानं = अनुपसर्जनीभूतमिति उद्घुप्यते, अनुष्ठानादिकञ्च एतदुपजीव|कत्वेन = जिनवचनावलम्बित्वेन उपसर्जनीक्रियते गौणभावमापाद्यत इति भावः । उपजीवतीति उपजीवकः, उपजीवयतीति
=
=
=
<
–> દરેક અનુષ્ઠાનને ગૌણ કરીને શા માટે જિનવચનની જ પ્રધાનતા પંડિત જીવને જણાવાય છે ? કરતાં મૂલકારથી ફરમાવે છે કે ->

એવી શંકાનું સમાધાન
गाथार्थ :- [જિનવચન સર્વપ્રધાન છે,] કારણ કે લોકમાં અંતરાત્માનું પ્રવર્તક અને નિવર્તક વચન જ છે.તથા ધર્મ વચનમાં રહેલો છે. પ્રસ્તુતમાં મૌનીન્દ્ર सर्वशोक्त वथन [४] प्रवचन [2/13]
આગમનું વચન જ પ્રવર્તક-નિવર્તક
દહીડાર્થ :- ભવ્યલોકમાં સ્વાધ્યાય વગેરે કર્તવ્ય યોગોમાં મનનું પ્રવર્તક તથા હિંસાદિ નિષેધ્ય વ્યાપારથી મનનું નિવર્તક છે આગમનું वचन प्रवृत्ति ने निवृत्तिना इाने उत्पन्न वामां धर्म व्यापार = द्वार जने छे. 'तज्जन्यत्वे सति तज्जन्यजनकं द्वारं' आ पथनानुसार વિહિત પ્રવૃત્તિ વગેરે દ્વારા ધર્મ ઉત્પન્ન થાય છે. તેમ જ તે વચનજન્ય પ્રવૃત્તિ-નિવૃત્તિના ફળને પણ ઉત્પન્ન કરે છે. તે ધર્મ પ્રસ્તુતમાં પુણ્ય વગેરે સ્વરૂપ લેવાનો છે. તેનું જ્ઞાપક વચન હોવાથી વચનમાં તેની જ્ઞાપકતા રહેશે. માટે ધર્મ સ્વજ્ઞાપકતા સંબંધથી વચનમાં રહેલો છે-એમ જણાવેલ છે. પ્રસ્તુતમાં મુનીન્દ્ર = સર્વજ્ઞે કહેલ હોવાથી અબાધિત પ્રામાણ્યવાળું વચન અનુષ્ઠાનઅવલંબિત ન હોવાથી અનુષ્ઠાન કરતાં પરમ = પ્રધાન છે. તેથી ‘જિનેન્દ્રવચન જ પ્રધાન છે' એવું કહેવાય છે. મતલબ કે જિનવચનની અપેક્ષાએ અનુષ્ઠાન

Page #89

५६ द्विताय-षोडशकम्
388 शास्त्रादरस्य वीतरागादराविनाभावित्वम् & वचनस्यैव माहात्म्यमभिष्टौति' → 'अस्मिन्नि'त्यादि । अस्मिन् हृदयस्थे सति हृदयस्थस्तत्त्वतो मुनीन्द्र इति । हृदयस्थिते च तस्मिन्नियमात्सर्वार्थसंसिद्धिः ॥२/१४।।
સ્મિન = દિને હાચ્ચે સતિ હતી: રકૃતિ તૈqતો મુનીન્દ્ર:, Ik/uCICIJCIC-77-Grशालित्वात्. इति: पादसमाप्तौ । हृदयस्थिते च तस्मिन् - मुनीन्द्रे जियमात् = निश्चयेन सर्वार्थसंपत्तिः भवति
- ત્યાગી उपजीव्य इति व्युत्पत्त्या उपजीव्याऽपेक्षया उपजीवकस्य दुर्बलत्वात् सदनुष्ठानमपुरस्कृत्य जिनवचनमेव प्राधान्यमहतीति तात्पर्यम् ।। अत एव दर्शनप्राभृते कुन्दकुन्दस्वामिनापि -> जिणवयणमोसहमिणं विसयसुहविरेयणं अमिदभूयं । जरमरणवाहिहरणं खयकरणं सञ्चदुक्खाणं ।।१७।। ८- इत्येवमनुष्ठानमपहाय जिनवचनस्योषधत्वामृतत्वादिकमाविष्कृतम् ॥२/१३॥
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> अस्मिन् हृदयस्थे सति तत्त्वतो मुनीन्द्रो हृदयस्थः । तस्मिन् हृदयस्थिते च नियमात् सर्वार्थसंसिद्धिः ॥२/१४॥ इयञ्च कारिका उपदेशरहस्योपदेशपदवृत्ति-धर्मरत्नप्रकरणवृत्ति-धर्मविन्वृत्ति-प्रतिमाशतकवृत्ति
મૂત્રપI [૩.સ્ટ્ર.T.૧ ૩. ટૂ.૨૮૦ .૨.1.3.૨૪૬ ../૭૪ ...૨.૨ વો..૨/૪] ઉદ્ધત વર્તત || मुनीन्द्रः = सर्वज्ञः, तस्य स्वतन्त्रबक्तृत्वरूप-तत्सम्बन्धशालित्वात् = स्वगतनिरुपचरितस्वातन्त्र्यलक्षण-बचनप्रतियोगिककर्तृत्व-|| स्वरूप-वचनसम्बन्धपरिकलितत्वात् । ततश्च स्वनिष्ठानुपचरित-स्वातन्त्र्यलक्षणकर्तृत्वप्रतियोगिकत्वसम्बन्धेन सर्वज्ञविशिष्टस्य वचनस्य हृदयस्थितत्वे तद्वारा सर्वज्ञस्यापि हृदयस्थितत्वं न्याय्यम् । स्वतन्त्रपदेन गणधरादिव्यवच्छेदः कृतः, सर्वज्ञतीर्थंकरोपदिष्टार्थदेशनाया एवान्यगतप्रमाणान्तरानुपजीवकत्वात्, तामवलम्ब्यैव सूत्रात्मकाऽगमकर्तृत्वं गणधरादीनामभिहितम् । अत एवागमाशातनायां प्राधान्येन तीर्थकराशातना तत्र तत्र प्रसिद्धा, न तु गणधराद्याशातनेति ध्येयम् । जिनवचनोपयोगमाहात्म्यश्च धर्मविन्दी मूल
ગૌણ કરાય છે, કારણ કે અનુષ્ઠાન જિનવચનનું ઉપવક = અવલંબન કરનાર છે. [૨/૧૩].
વિશેષાર્થ :- આગમ વચન વડે મનની જે પ્રવૃત્તિ કે નિવૃત્તિ થાય છે તેનાથી જ વાસ્તવમાં ધર્મ ઉત્પન્ન થાય છે. વિહિત પ્રવૃત્તિ કે નિવૃત્તિના ફળને ઉત્પન્ન કરવામાં માધ્યમ બને છે પૌલિક ભાવાત્મક પુછયાદિસ્વરૂપ અતીન્દ્રિય ધર્મ, વચન તો માત્ર તેનું જ્ઞાપક = બંજક = સૂચક છે. માટે ધર્મની અપેક્ષાએ વચનમાં જ્ઞાપકતા નામનો ધર્મ ઉત્પન્ન થાય છે. જેને જ્યાં રહેવું હોય તેને પોતાની અપેક્ષાએ ત્યાં [આધારમાં રહેલો ધર્મ પોતાને ત્યાં [= આધારમાં રહેવા માટે સંબંધનું કામ કરે છે. જુઓ દિવ્યદર્શનટ્રસ્ટપ્રકાશિત ન્યાયભૂમિકા તેથી દર્શિત ધર્મની અપેક્ષાએ વચનમાં રહેલી લાપકતા એ ધર્મને વચનમાં રહેવા માટે સંબંધ તરીકે કામ કરશે. તેથી સ્વજ્ઞાપકતા સંબંધથી ધર્મવાનું વચન બનશે; ધર્મ વચનનિક = વચનવૃત્તિ = વચનગત બનશે. અહીં એક વાત ધ્યાનમાં રાખવી કે વિહિત પ્રવૃત્તિ કે નિવૃત્તિનું ફળ તો સાધકને કાલાંતરમાં મળે છે. પરંતુ તે સમયે પ્રવૃત્તિ તો હાજર હોતી નથી. માટે વિહિત પ્રવૃત્તિના ફળને આપનાર કોઈક મધ્યકાલીન પરિબળની કલ્પના કરવી જરૂરી બને છે. તે છે ધર્મ. તેને પુષ, અદ, નસીબ વગેરે પાર કહેવાય છે. તે જ વિહિત પ્રવૃત્તિ વગેરેથી ઉત્પન્ન થઈને વિહિત પ્રવૃત્તિના કાલાંતરીય ફળને ઉત્પન્ન કરે છે. દાર્શનિક પરિભાષા મુજબ તેને કાર = વ્યાપાર કહી શકાય.
જેના વચનનું પ્રામાણ્ય ક્યારેય અન્ય પ્રમાણથી બાધિત ન બને તેવી સ્વતંત્રવત્તાસ્વરૂપ વ્યક્તિ તો માત્ર સર્વજ્ઞ જ હોઈ શકે. તેથી સર્વજ્ઞવચન જ પરમ = પ્રકુટ છે. સત્ અનુષ્ઠાનને પોતાની પ્રામાણિકતા ટકાવી રાખવા જિનવચનનો સહારે = આશરો લેવો પડે છે. પરંતુ જિનવચનને સ્વાગત પ્રામાણ્યના નિર્વાહ માટે સદનુમાનનો ટેકો લેવાની જરૂર રહેતી નથી. માટે સદનુમાન કરતાં સર્વવાળી બલવાન = પ્રધાન છે. તેની અપેક્ષાએ સદનુમાન દુર્બલ = ગૌણ છે. માટે જ સદનુમાનની આરાધનાના બદલે જિનવચનની આરાધનાને જ તાવિક ધર્મરૂપે આગળના શ્લોકમાં બતાવી ગયા. માટે “આજ્ઞા એ ધર્મનો સાર છે' એ વાત યથાર્થ જ છે. [૨/૧૩] . જિનવચનના જ મહિમાને મૂલકારથી વખાણે છે કે –
માતા :- આ સિર્વજ્ઞવાગી] દયસ્થ થયે છતે વાસ્તવમાં સર્વજ્ઞ હદયસ્થ બને છે અને સર્વજ્ઞ દયસ્થ થયે છતે નિયમા|| સર્વાર્થસંપત્તિ થાય છે. [૨ / ૧૪]
છે. જયાં શાસ્ત્ર ત્યાં સર્વ પ્રક ટીડાર્ગ :- જિનવચન હૃદયસ્થ થયે છને સ્મૃતિ દ્વારા સર્વ જિનેશ્વર ભગવંત હૃદયસ્થ બને છે; કારણ કે આગમ-વચનના સ્વતંત્રવતૃત્વરૂપ સંબંધથી સર્વજ્ઞ ભગવંત યુકત છે. અર્થરૂપે જિનાગમોને બોલનાર સર્વજ્ઞ તીર્થકરો હોવાથી જિનાગમના સ્વતંત્ર વકતા સર્વજ્ઞ તીર્થકરો જ છે. સર્વજ્ઞ ભગવંત હૃદયસ્થ થયે છતે નિશ્ચયે સર્વાર્થસંપત્તિ પ્રાપ્ત થાય છે. [૨/૧૪] ક. મfટતાતેં ‘તિ ' zત : | ૨. 7. TH -સમા"HT fa SJ: |

Jain Education Intemational

Page #90

॥२/१४॥
ॐ हृदयस्थितभगवन्माहात्म्यम् 88
यतः 'चिन्तामणिरित्यादि ।
चिन्तामणिः परोऽसौ तेनेयं भवति समरसापत्तिः । सैवेह योगिमाता निर्वाणफलप्रदा प्रोक्ता ||२/१५ ||
कल्याणकन्दली
->
रेवोक्तम् -> महागुणत्वात् वचनोपयोगस्य तत्र ह्यचिन्त्यचिन्तामणिकल्पस्य भगवतो बहुमानगर्भं स्मरणमिति, भगवतैवमुक्तमित्याराधनायोगादिति एवञ्च प्रायो भगवत एव चेतसि समवस्थानमिति - [ध.बि.६/४०-४१-४२-४३] । इति: पादसमाप्ती, तदुक्तं हलायुधकोशे इतिशब्दः स्मृतो हेतौ प्रकारादिसमाप्तिषु <--- - [ह.को. ५/८८७ ] | हृदयस्थिते च = ध्यानसाक्षात्कृते च [द्वा. द्वा. २ / २५ ] मुनीन्द्रे भगवति निश्वयेन तन्माहात्म्येन सर्वार्थसम्पत्तिः भवति । इदमेवाभिप्रेत्य टीकाकृताऽपि ज्ञानसारे अध्यात्मोपनिपदि च शास्त्रे पुरस्कृते तस्मात् वीतरागः पुरस्कृतः । पुरस्कृते पुनः तस्मिन् नियमात् सर्वसिद्धयः ॥ - [ज्ञा.सा. २४-४ अ. उ. १ / १४] इत्युक्तम् । श्रीनेमिचन्द्रेणापि पष्ठिशतके जाण जिगिंदो निवसइ सम्मं हिययम्मि सुद्धनाणेण - [ ६७ ] इत्युक्तम् । तदुक्तं सम्बोधसप्ततिप्रकरणे श्रीरत्नशेखरसूरिभिः -> आगमं आयतेण अत्तणो हितकंखिणो । तित्थनाहो सयंबुद्धो, सव्वे ते बहुमन्निया ||३५|| - इति । अन्येषामपि सम्मतं भगवत्स्मरणस्य विशिष्टफलदायित्वम् । तदुक्तं अष्टषष्टिसु तीर्थेषु यात्रायां यत्फलं भवेत् । श्रीआदिनाथदेवस्य स्मरणेनाऽपि तद्भवेत् ॥ <- [ ] इति । नगरपुराणेऽपि -> अष्टषष्टिसु तीर्थेषु यत्पुण्यं किल यात्रया । आदिनाथस्य देवस्य दर्शनेनाऽपि तद् भवेत् ।। <- ( ) इत्युक्तम् । मूलग्रन्थे दर्शिता सर्वार्थसिद्धिश्चोपलक्षणं क्लिष्टकर्मविगमादेः, सर्वज्ञस्मरणादेरचिन्त्यशक्तित्वात् । तदुक्तं मूलकाररेव धर्मविन्दा हृदि स्थिते च भगवति क्लिष्टकर्मविगमः जलानलवदनयोर्विरोधात् - [ ६ / ४८-४९ ] इति ॥ तदुक्तं टीकाकृताऽपि ऐन्द्रस्तुतिचतुर्विंशतिकावृत्ती -> त्यक्तसंसाराणामपि परिणामानपकर्षस्य हृदयस्थित भगवन्माहात्म्याधीनत्वात् इत्थमेवास्य क्षेमकारित्वं युक्तम् <- [ ऐं.च.वृ. ८ / १] इति । ततश्च यथा जिनवचनं हृदयस्थं स्यात् तथा प्रयतितव्यं, न तु केवलं तत् लेखन - मुद्रणादिना पुस्तकस्थं, श्रवणद्वारा श्रोत्रस्थं पठन-पाठन पुनरावर्तनादिना कण्ठस्थं वा स्यादेतावतव कृतकृत्यत्वमात्मनोऽवगन्तव्यमित्युपदेशः --> धम्मु ण पढियई होइ, धम्मु ण पोत्था पिच्छियई - [ ४७ ] इति योगीन्दुदेवकृतयोगसारवचनमप्यत्रानुसन्धेयम् ॥२/१४||
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> असौ परः चिन्तामणिः तेन इयं समरसापत्तिः भवति । सा एव इह योगिमाता निर्वाण
--
=

विशेषार्थ :- જેણે જિનાગમ માન્યું તેણે સર્વજ્ઞ જિનેશ્વરને માન્યા. આગમસ્મરણમાં તીર્થંકરનું સ્મરણ સમાયેલ છે. શું જિનાગમ યાદ આવે અને અર્થની અપેક્ષાએ તેના સ્વતંત્ર વતા સર્વજ્ઞ ભગવંત યાદ ન આવે ? આવે જ. સર્વજ્ઞને સ્મૃતિપથમાં લાવ્યા એટલે સર્વજ્ઞની શક્તિ તમારી શિક્ત બની ગઈ. પછી વિઘ્નોના વાદળ વિખરાઈ જાય અને સર્વ સંપત્તિ પગમાં આળોટવા માંડે. સર્વજ્ઞ દેવાધિદેવની શક્તિથી કયું કાર્ય અસાધ્ય છે ?
५७
/ આજે શાસ્ત્રાભ્યાસ કેમ મંદ બનેલ છે ? /
માટે જ જે કાંઈ વિચારવાનું, બોલવાનું કે કરવાનું તે જિનાગમ મુજબ જ, ‘મારા ભગવાને શું આ વિચારવાનું કહ્યું છે ?' ‘મારા ભગવાને શું આવું બોલવાનું-આચરવાનું જણાવેલ છે ?’ આ વિચારસરણી જીવનમાં વણાઈ જવી જોઈએ. જિનેશ્વર ભગવંતના સ્મરણનો સુંદર ઉપાય શાસ્ત્રનો સ્વાધ્યાય છે. શાસ્ત્રસ્વાધ્યાયના માધ્યમથી પરમાત્માનું જે સ્મરણ થાય છે તે અદ્ભુત કક્ષાનું હોય છે. તેથી જ સર્વત્ર આગમવચનનો જ આદર કરવાનું જણાવેલ છે. આજના વિજ્ઞાનવાદ અને ભૌતિકયુગમાં શાસ્ત્રોનું અધ્યયન ઘણું ઓછું થઈ ગયું છે. શાસ્ત્ર સિવાયનું એટલું બધું વાંચન થાય છે કે શાસ્ત્ર વાંચવાની રુચિ જ મોટા ભાગે મરી પરવારે છે. आण, युवान, युद्ध, श्री अधाने सिनेमा साहित्य, हैनियन्त्र (छाया], मेगेजीन, असुसीया, नवलस्था, नवदिप्रभो, श्रीस्था, સાપ્તાહિક, પૂર્તિઓ વગેરેમાં એવો અનુરાગ જન્મ્યો છે કે આગમકથા-આગમવાંચન તેઓને નિરુપયોગી અને નીરસ લાગે છે. તેઓને આગમકથાઓ જીવનવિકાસક્રમમાં કોઈ અગત્યનો ભાગ ભજવતી નથી લાગતી. પરંતુ જે મુનિ છે, સાધુ છે, સાચા સંયમી છે, તેણે તો આગમપરિશીલન દ્વારા જિનેશ્વર ભગવંતોની અચિંત્ય કૃપાના પાત્ર બનવાનું જ છે. [૨/૧૪]
આનું કારણ જણાવતાં મૂલકારથી ફરમાવે છે કે
માશાર્થ :- ભગવાન શ્રેષ્ઠ ચિંતામણિરત્ન છે. તેનાથી જ આ સમરસાપત્તિ થાય છે. તે [સમરસાપત્તિ] જ યોગીમાતા અને १. गुद्रितप्रती 'नव' इति पाठ: किन्तु योगदीपिकानुसारेणाऽत्र 'तेनेयं' इत्येव पाठो युज्यते, ह. प्रतौ तथा प्रतिमादशतकवृत्त्यादावपि तथैव दृष्टत्वादस्माभिः 'तनय' इति पाठां गृहीतः ।
-

Page #91

५८ द्वितीय षोडशकम्
ॐ भगवत्स्वरूपोपयुक्तस्य भगवद्रूपता
असौ भगवान् परः = प्रकृष्ट: चिन्तामणिः वर्तते । तेन इयं = सर्वत्र पुरस्क्रियमाणाऽऽगम सम्बन्धोद्बोधित| संस्कार जनित भगवद्दयस्थता समस्सापत्तिः = समताऽऽपत्तिः भवति, रसशब्दोऽत्र भावार्थ:, भगवत्स्वरूपोपयुक्तस्य तदुपयोगाऽनन्यवृत्तेः परमार्थतस्तद्रूपत्वात् बाह्याऽऽलम्बनाऽऽकारोपरवतत्वेन ध्यानविशेषरूपा तत्फलभूता वा मनसः
कल्याणकन्दली
फलदा [च] प्रोक्ता ||२ / १५ || इयं कारिका प्रतिमाशतकवृत्त्यादौ [ प्र.श.का. २ पृ.११] उद्धृता दृश्यते । दर्शितकारिके समुच्चित्य टीकाकृता देशनाद्वात्रिंशिकायां --> इत्थमाज्ञादरद्वारा हृदयस्थे जिने सति । भवेत्समरसापत्तिः फलं ध्यानस्य या | परम् ||२ / १५ || <- इत्युक्तम् ।
=
S
द्रव्यचिन्तामण्याद्यपेक्षया प्रकृष्टः अचिन्त्यः चिन्तामणिः । चिन्तामणिवत् भगवतः स्वयं राग - मोहादिविरहेऽपि विधिवदाऽऽराधकस्याऽभीष्टफलदायकत्वाच्चिन्तामणित्वोक्तिः, चिन्तामृतेऽपि सानुबन्धाऽऽमुष्मिक - शाश्वतफलदायकत्वात् देवाधिष्ठितचिन्तानुसार्यैहिकपरिमित फलदायकचिन्तामण्यपेक्षया च पारम्यमप्यस्य सङ्गतिमङ्गति । तेन कारणेन इयं सर्वत्र विचार - वचन - वर्तनेषु पुरस्क्रियमाणाऽऽगमसम्बन्धोद्बोधितसंस्कारजनितभगवद्हृदयस्थता = पुरस्क्रियमाणस्य जिनागमस्य स्वतन्त्रवक्तृत्वस्वरूपतत्संसर्गेण उद्बुद्वैः भगवद्गोचरैः संस्कारैः उपहिता सर्वज्ञस्मृतिलक्षणा भगवद् हृदयस्थता, निरन्तर - दीर्घकालादरादिवशेन कालान्तरे। समरसापत्तिः समतापत्तिः भवति । न च समरसस्य 'समता' इति विवरणं कुतः सङ्गच्छते ? इत्याशङ्कनीयम्, यतः समरसशब्दगतो रसशब्दः अत्र प्रक्रमे भावार्थ: = भाववाचकः इति भावार्थक - तल्प्रत्ययेन तद्विवरणं युक्तमेव । समतापत्तिः - तुल्यताप्राप्तिः प्रकृते भगवत्तुल्यताप्राप्तिरित्यर्थः न तु अनन्तानुबन्ध्यादिक्षयोपशमजनित-शमरसोपलब्धिरित्यर्थः, प्रस्तुतानुपयोगित्वात् तादृशार्थघटनस्य । भगवत्सादृश्यसम्प्राप्तिमेव समर्थयति ---> भगवत्स्वरूपोपयुक्तस्य पुरुषस्य ज्ञानात्मना तदुपयोगा||नन्यवृत्तेः = भगवत्स्वरूपोपयोगादन्यत्राऽवृत्तित्वात् परमार्थतः वस्तुत आगमत: तद्रूपत्वात् = भगवत्स्वरूपत्वात् । वह्निपरिणतोऽयस्पिण्डो वह्निरितिवत् भगवद्भावोपयोगपरिणत आत्मैव भगवान् सर्वज्ञः । तदुक्तं प्रवचनसारेऽपि परिणमदि जेण दव्वं, तक्कालं तम्मयत्ति पण्णत्तं - [प्र. सार. २ / ८ ] इति । तदुक्तं तत्त्वानुशासने > येन भावेन यद्रूपं ध्यायत्यात्मानमात्मवित् । तेन तन्मयतां याति सोपाधिः स्फटिको यथा ॥ ←- [६ / ९ ] इति । अन्यत्रापि परिणमते येनात्मा भावेन स तेन तन्मयो भवति । अर्हध्यानाऽऽवेष्टे भावार्हन् स्यात् स्वयं तस्मात् ॥[ ] -इत्युक्तम् । तदुक्तं योगसारेऽपि -> वीतरागमतो ध्यायन् वीतरागो भवेत् सुधीः । इलिका भ्रमरीभीता ध्यायन्ती भ्रमरी यथा ॥ [ १ / ४२ ] इति । पार्श्वनाथचरित्रेऽपि वीतरागं हृदि ध्यायन् वीतरागो यथा भवेत् । मुक्त्वाऽखिलमपध्यानं भ्रामरं ध्यानमाश्रय ॥ <- - [ सर्ग ६ / ७१९ ] इत्येव - मुक्तम् । ज्ञानार्णवेऽपि -> वीतरागं स्मरन् योगी वीतरागो विमुच्यते <- [४०/१] इत्येवं श्रीशुभचन्द्रेणोक्तम् । अपरोक्षानुभूतौ शङ्कराचार्येणापि --> भावितं तीव्रवेगेन यद् वस्तु निश्चयात्मना । पुमांस्तद्धि भवेच्छीघ्रं ज्ञेयं भ्रमरकीटवत् ॥
-->
<--
<
-->
- [ १४० ] इति । अन्यत्रापि इलिकाभ्रमरीध्यानात् भ्रमरी जायते यथा । तथा ध्यानानुरूपः स्यात् जीवोऽशुभ-शुभात्मवान् ।। -- [ ] अत एव भगवत्स्वरूपोपयुक्तस्य तदानीमागमतो भावनिक्षेपेन भगवत्ता अनुयोगद्वारसूत्रादौ सूचिता । न चैवं तस्याऽऽगमत एव भावभगवत्ताप्राप्तिः प्रतिपादयितुमर्हतीति न नोआगमतः समरसापत्तिरित्यारेकणीयम्, यतो मनसो बाह्यालम्बनाकारोपरक्तत्वेन = स्वेतरगोचराऽऽकृतिसमभिव्याप्तत्वेन ध्यानविशेपरूपा तत्र प्रत्ययैकतानता ध्यानम्' -- [यो.सू. ३ २] इति पातञ्जलयोगसूत्रोक्ततल्लक्षणस्य सत्त्वात् तत्फलभूता वा = ध्यानविशेषकार्य समाधिस्वरूपा वा तदेवार्थमात्र
मोक्षइलहामी अडवायस छे. [२ / १५ ]
-
=
=
* समरसापत्ति योगीभाता *
ટીડાર્થ :- સર્વજ્ઞ ભગવાન પ્રકૃષ્ટ [અચિંત્ય] ચિંતામણિ છે. તે કારણે આ સમરસાપત્તિ થાય છે. ‘આ' શબ્દનો અર્થ છે સર્વત્ર આદરપૂર્વક આગળ કરાતા આગમના સંસર્ગથી ઉત્બુદ્ધ = પ્રબુદ્ધ = પ્રગટ થયેલ સંસ્કારથી નિષ્પન્ન થયેલી ભગવાનની | ६६५स्थता = મનોગતતા. સમરસની આપત્તિનો અર્થ છે સમતાની = તુલ્યતાની પ્રાપ્તિ, કારણ કે રસશબ્દ ભાવ અર્થમાં અહીં વપરાયેલ છે. [‘મારું' એવા ભાવને જેમ મમતા શબ્દ જણાવે છે; તેમ સરખાપણાને ‘સમતા' શબ્દ બતાવે છે. પ્રસ્તૃતમાં સરખાપણું ભગવાનની અપેક્ષાએ જાણવાનું છે. અર્થાત્ જે સાધક દરેક ક્રિયા કરતાં કરતાં ભગવાનને હૃદયસ્થ બનાવે છે. તેને ભગવત્તુલ્યતા પ્રાપ્ત થાય છે. આનું કારણ એ છે કે] ભગવાનના સ્વરૂપમાં ઉપયુક્ત વ્યક્તિ ભગવાનના સ્વરૂપના ઉપયોગ સિવાય અન્યત્ર ક્યાંય [[ज्ञानात्मना ] ન રહેવાથી વાસ્તવમાં તે ભગવાનસ્વરૂપ જ બને છે. [અનુયોગદ્દાર સૂત્રમાં બતાવેલ નિક્ષેપવ્યવસ્થા અનુસારે તે

Page #92

* समापत्तिस्वरूपमीमांसा समापत्तिरभिधीयते । तथोक्तं योगशास्त्रे -> "क्षीणतृत्तेरभिजात्यस्येव मणेाह्य-ग्रहीत-ग्रहणेषु तत्स्थ-तदअनता समापत्तिः"
- कल्याणकन्दली - निर्भासं स्वरूपशून्यमिव समाधिः' «- [यो.सू.३/३] इति पातञ्जलयोगसूत्रोक्ततल्लक्षणसमन्वयात्, समापत्तिः इति योगाचार्यः अभिधीयते । न चास्या ध्यानरूपता स्वमते कथं ? इत्याशङ्कनीयम्, विस्रोतसिकापरिहारेण सुदृढप्रयत्नव्यापाररूपतया स्वमतेऽपि ध्यानलक्षणोपपत्तेः, तदुक्तं विशेषावश्यकभाष्ये -> सृदढप्पयत्तवावारणं, निरोहो वा विजमाणाणं । झाणं करणाण मयं ण उ चित्तणिरोहमेत्तागं ।। - [वि.आ.भा.३०७१] इति । तदुक्तं ध्यानशतके -> जं थिरमज्झवसाणं तं झाणं -- [ध्या.श.गा.२] इति । समरसापत्तेः समाधित्वमते ध्यानफलरूपताऽपि सङ्गच्छत एव, तदुक्तं तत्त्वानुशासने -> सोऽयं समरसीभावस्तदेकीकरणं स्मृतम् । एतदेव समाधिः स्याल्लोकद्वयफलप्रदः ।।१३७|| ६- इति । मतान्तरे तु ध्यान-समाध्योर्नार्थभेदः कश्चित, तदुक्तं आदिपुराणे -> योगो ध्यानं समाधिश्च धीरोध: स्वान्तनिग्रहः । अन्तःसंलीनता चेति तत्पर्याया: स्मृता बुधैः ।। [२१/१२] &- इति । प्राथमिककक्षायामियं समापत्तिः ध्यानविशेषरूपा उत्तरत्र च समाधिविशेषस्वरूपेति
योगप्रदीपेच --> ध्यात-ध्यानोभयाभावे ध्येयनैक्यं यदा व्रजेत् । सोऽयं समरसीमावस्तदकीकरणं मतम् ॥६५॥ - इत्येवं समाधिविशेषरूपा समापत्तिरुपदर्शिता ध्येयम ।
तथोक्तं योगशास्त्रे = पातञ्जलयोगसूत्रे -> क्षीणवृत्तेरभिजात्यस्येव मणेः ग्राह्य-ग्रहीतृ-ग्रहणेषु तत्स्थ-तदञ्जनता समापत्तिः -- इति । यद्यपि योगसूत्रे 'ग्रहीत-ग्रहण-ग्राह्येष' इति पाठः तथापि 'सौत्रक्रमात् आर्थक्रमो बलीयान' इति न्यायेन ‘ग्राह्य-ग्रहीतृ-ग्रहणेषु' इत्यत्रोक्तम् । वस्तुतो 'ग्राह्य-ग्रहण-ग्रहीतृषु' इत्येव पाठः समीचीन:, यतो भूमिकाक्रमवशेन प्रथमं ग्राह्यनिष्ठः समाधिः, ततो ग्रहणनिष्ठः, ततोऽस्मितोपरागेण गृहीतृनिष्ठः, केवलस्य पुरुषस्य गृहीतु: भाव्यत्वासम्भवादिति व्यक्तमुक्तं टीकाकृता द्वात्रिंशिकाप्रकरणे -> मणेरिवाऽभिजातस्य क्षीणवृत्तेरसंशयम् । तात्स्थ्यात् तदञ्जनत्वाच समापत्ति प्रकीर्तिता ।।२०/१०|| <-- इति कारिकाव्याख्यायाम् । तद्व्याख्यालेशस्त्वेवम् --> मणेरिव = स्फटिकादिरत्नस्येव, अभिजातस्य = जात्यस्य, क्षीणवृत्तेः = क्षीणमलस्य, असंशयं = निश्चितं, तात्स्थ्यात् = तत्रैकाग्रत्वात्, तदञ्जनत्वाच्च = तन्मयत्वाच्च, न्यग्भूते चित्ते विषयस्य भाव्यमानस्यैकत्वोत्कर्षात समापत्तिः प्रकीर्तिता । यथा हि निर्मलस्फटिकमणेस्तद्रूपाश्रयवशात् तद्रूपतापत्तिरेवं निर्मलचित्तसत्त्वस्य तत्तद्भावनीयवस्तूपरागात्तद्रूपतापत्तिः इति । तदुक्तं स्याद्वादकल्पलतायामपि --> तत्स्थता = तदेकाग्रता, तदञ्जनता = न्यग्भूते चित्ते भाव्यमानोत्कर्षः स्फटिकोपरागस्थानीय: [१/२१] -- इति । इदश्च भोजवृत्तिमवलम्ब्योक्तम् । तदुक्तं भोजवृत्तौ --> क्षीणा वृत्तयो यस्य तत् क्षीणवृत्ति, तस्य ग्रहीतृ-ग्रहण-ग्राह्येषु आत्मेन्द्रियविषयेषु तत्स्थ-तदञ्जनता समापत्तिर्भवति । तत्स्थत्वं = तत्रैकाग्रता, तदञ्जनता = तन्मयत्वं, क्षीणभूते [न्यग्भूते] चित्ते विषयस्य भाव्यमानस्यैवोत्कर्षः तथाविधा समापत्तिः = तद्रूपः परिणामो भवतीत्यर्थः । दृष्टान्तमाह - अभिजातस्येव मणे:, यथाऽभिजातस्य =निर्मलस्य स्फटिकमणेस्तत्त दुपाधिवशात्तत्तद्रूपतापत्तिः एवं निर्मलस्य चित्तस्य तत्तद्भावनीयवस्तूपरागात्तत्तद्रूपतापत्तिः । यद्यपि 'ग्रहीतृग्रहण-ग्राह्येषु' इत्युक्तं तथापि भूमिकाक्रमवशात् ग्राह्य-ग्रहण-ग्रहीतृषु इति बोध्यम् । यतः प्रथमं ग्राह्यनिष्ठ एव समाधिस्ततो ग्रहणनिष्ठस्ततोऽस्मितामात्ररूपो ग्रहीतृनिष्ठः, केवलस्य पुरुषस्य ग्रहीतुर्भाव्यत्वाऽसम्भवात् । ततश्च स्थूल-सूक्ष्मग्राह्योपरक्तं चित्तं तत्र समापन्नं भवति । एवं ग्रहणे ग्रहीतरि च समापन्नं तद्रूपपरिणामत्वं बोद्भयम् - [पा.यो.सू.१/४१ भो.त.प्र.४७] इति । ___ भावागणेशवृत्तिकारस्तु --> क्षीणवृत्तेः = निरुद्धध्येयातिरिक्तवृत्तेः निष्पन्नसंप्रज्ञातयोगस्येति यावत् । एतच्च हेतुगर्भविशेषणम् समापत्तिरिति च साक्षात्कारपरिभाषा । तथा च यतश्चित्तं स्वत एव सर्वार्थग्रहणसमर्थं विषयान्तरव्यासङ्गदोषादेव तत्प्रतिबद्धम्, अतो वृत्त्यन्तरनिरोधरूपे प्रतिबन्धाऽपगमे सति ग्रहीवादिषु ध्येयेष समापत्तिः = साक्षात्काररूपवृत्तिः चित्तस्य स्वत एव भवति ।। सा च तत्स्थ-तदअनतारूपा तेषु ग्रहीत्रादिषु स्थितस्य चित्तस्याऽशेषविशेषैः सम्यक्तदाकारतारूपेत्यर्थः । अत्र दृष्टान्तः अभि-|| વ્યકિત આગમથી ભાવ અરિહંત બને છે મન બાહ્ય આલંબનના આકારથી ઉપરકત = બામ થવાથી સમાપત્તિ ધ્યાનવિશેષ સ્વરૂપ અથવા ધ્યાનફલસ્વરૂપ કહેવાય છે. યોગશાસ્ત્ર = પાતંજલ યોગસૂત્રમાં જણાવેલ છે કે-જેનો મલ ક્ષીણ થયેલ છે તેવા શ્રેષ્ઠ મણિ જેવા મિનમાં] ચાહ્ય, ચહીતા [= ગ્રાહક] અને ગ્રહણને વિશે તાવ્ય અને તરંજનતા એ સમાપત્તિ છે. તિાનો અર્થ છે તેમાં એકાગ્રતા અર્થાત્ પ્રસ્તુતમાં ભગવાનમાં એકાગ્રતા તથા ઇજનતા = તન્મયતા. આ વાત ઉપાધ્યાયજી મહારાજે जत्रीशीराम छ. अन्यमते 'तात्स्थ्य सेवेमंतरात्मामा ५२मा-माना गोनो संसशिप तथा 'तदञ्जनत्व' = तमामा
Jain Education Intemational

Page #93

६० द्वितीय-षोडशकम
8 पातञ्जलयोगदर्शनसम्मतप्रक्रियाप्रदर्शनम् 88 (योगसूत्र १/४१) । सा च 'मयि तद्रूपं', 'स एवाहमित्यादिध्यालोल्लिख्यमान-वैज्ञानिकसम्बन्धविशेषरुपा। सैव
कल्याणकन्दली जातस्येव मणेरिति यथाऽभिजातस्य = स्वभावतो निर्मलस्य मणे:बाह्यमलापगमे सन्निकृष्टवस्त्वाकारता तद्वदित्यर्थः <- [पा.यो.। सू.१/४१ भा.बृ.पृ.४७] इत्याद्याह । नागोजीभट्टवृत्तिरपि प्राय एवंविधैव । चन्द्रिकाकारस्तु --> क्षीणा वृत्तयो यस्य तस्य चेतसः स्फटिकमणेरिव ग्रहीतृ-ग्रहण-ग्राह्येषु तत्स्थं तदेकाग्रता, तदञ्जनता = तन्मयत्वं तद्पपरिणामो भवतीत्यर्थ:इति संक्षेपेण प्रोक्तवान् । योगसूत्रभाष्यकारस्तु --> अभिजातमणिकल्पस्य चेतसो ग्रहीतृ-ग्रहण-ग्राह्येषु या तत्स्थ-तदञ्जनता = तेषु स्थितस्य तदाकारतापत्तिः सा समापत्तिरित्युच्यते - इति व्याचष्टे । केचित्तु -> तात्स्थ्यं = अन्तरात्मनि परमात्मगुणसंसर्गारोपः तदअनत्वञ्च अन्तरात्मनि परमात्माऽभेदारोपः - इत्याचक्षते । मूलकारास्त -> समापत्तिः =ध्यानत: स्पर्शना - [यो.दृ.समु. ६४] इति योगदृष्टिसमुच्चयवृत्ती व्याचक्षते ।।
ज्ञानसारेऽपि --> ध्यातान्तरात्मा ध्येयस्तु परमात्मा प्रकीर्तितः । ध्यानश्चैकाग्यसंवित्तिः समापत्तिस्तदेकता || मणाविव प्रतिच्छाया समापत्तिः परात्मनः । क्षीणवृत्ती भवेद ध्यानादन्तरात्मनि निर्मले ॥ आपत्तिश्च तत: पुण्यतीर्थकतकर्मबन्धतः ।। तद्भावाभिमुखत्वेन संपत्तिश्च क्रमाद् भवेत् ॥ -- [ज्ञा.सा.३०/२-३-४] इत्युक्तं टीकाकृता । तदुक्तं अध्यात्मसारेऽपि --> समापत्तिरिह व्यक्तमात्मनः परमात्मनि । अभेदोपासनारूपस्ततः श्रेष्ठतरो ह्ययम् ॥ ८- [अ.सा.१५/५९] इति । सोपयोगित्वादत्र पातञ्जलयोगप्रक्रिया लेशतो दर्यते --> संप्रज्ञाताऽसंप्रज्ञातभेदात् द्विधा योगो भिद्यते । भाव्यस्य भावनाभेदात् संप्रज्ञातश्चतुर्विधः । तदुक्तं पातञ्जलयोगसूत्रे -> विर्तक-विचाराऽऽनन्दाऽस्मितारूपानुगमात् संप्रज्ञातः - [१/१७] पूर्वापरयोरर्थयोरनुसन्धानाच्छब्दोल्लेखशून्यत्वेन भावनायां तु निर्वितर्कः समाधिः । पञ्चतन्मात्राऽन्तःकरणयोः दिक्कालधर्मावच्छेदेन भावना सविचार: समाधिः । अस्मिन्नेवालम्बने देश-काल-धर्मावच्छेदभेदं विना धर्मिमात्रावभासित्वेन भावनायां निर्विचार: समाधिः । यदा रजस्तमोलेशानाक्रान्तं सत्त्वं भाव्यते तदा शुद्धसत्त्वस्याऽनुद्रेकात् चितिशक्तेश्वोद्रेकात् सत्तामात्रावशेषत्वाच्च सास्मितः समाधिः । सास्मितसमाधिपर्यन्ते विवेकख्याती ग्रहीतसमापत्तिः, सानन्दसमाधिपर्यन्ते ग्रहणसमापत्तिः, निर्विचारसमाधिपर्यन्ते। च ग्राह्यसमापत्ति: विश्रान्ता । समापत्तिरपि सवितर्क-निर्वितर्क-सविचार-निर्विचारभेदात् चतुर्विधा । तदुक्तं तत्र --> शब्दार्थज्ञानविकल्पैः सवितर्का । महास्मृतिपरिशुद्धौ स्वरूपशून्ये वाऽर्थमात्रनिर्भासा निर्वितर्का । एतयैव सविचारा निर्विचारा च सूक्ष्मविषया व्याख्याता । यो.सू.१/४२-४३-४४] इतरासां तिसृणां समापत्तीनां निर्विचारफलत्वं निर्विचारायाश्च अध्यात्मप्रसादः ऋतम्भरा तत्र प्रज्ञा - [यो.सू.१/४८] लभ्यते । ऋतंभराजन्य: संस्कारान्तरबाधकः तत्त्वसंस्कारोऽसंप्रज्ञातः समाधिर्गीयते इति :साम्प्रतं प्रकृतं प्रस्तुम: --> सा च = निरुक्तलक्षणा समापत्तिश्च 'मयि तद्रूपं = भगवत्स्वरूपं', 'स सर्वज्ञ एवाहम्' इत्यादिध्यानोल्लिख्यमान-वैज्ञानिकसम्बन्धविशेषरूपा --> वैज्ञानिकसम्बन्धश्च तनिष्ठतया ज्ञायमानत्वम् - [त.चिं.चू.पृ.१०] इति तत्त्वचिन्तामणिचूडामणिकारः । ततश्च 'मयि भगवत्स्वरूपमि' ति ध्याने स्वनिष्ठतया भगवतो ज्ञायमानत्वेन सा ज्ञायमानता भगवत्समापत्तिरभिधीयते इत्यर्थः । विशेषपदोपादानात् दीर्घकालनैरन्तर्यादरगर्भिततादशध्यानेन भगवतो या ज्ञायमानता सा भगवत्समापत्तिरिति तात्पर्यार्थः । तदक्तं पातञ्जलयोगसूत्रे --> स तु दीर्घकाल-नैरन्तर्य-सत्काराऽऽसेवितो दृढभूमि: - [पा. यो.सू.१/१४] इति । 'धर्मिगतभेदाऽग्रहसहकृत-स्वनिष्ठविशेष्यतानिरूपितप्रकारताया वैज्ञानिकसम्बन्धत्वमिति मते ‘स एवाहम् | इति ध्याने तत्पदार्थस्य भगवतः प्रकारत्वेन स प्रकारताभिधानविषयताविशेषो भगवत्समापत्तिरिति भावः । आदिपदेन भगवद्गणारोपादिग्रहणम् । तदुक्तं श्रीहेमसूरिभिः योगशास्त्रे --> इत्यजस्रं स्मरन् योगी, तत्स्वरूपावलम्बनः । तन्मयत्वमवाप्नोति, ग्राह्यग्राहकवर्जितम् ॥ अनन्यशरणीभूय स तस्मिन् लीयते तथा । ध्यातृ-ध्यानोभयाभावे ध्येयेनैक्यं यथा व्रजेत् ॥ सोऽयं समरसीभावः तदेकीकरणं मतम् । आत्मा यदपथक्त्वेन लीयते परमात्मनि ।। ८- [यो.शा.१०/२-३-४] इति । इदमेव चेतसिकृत्य श्रीसकलचन्द्रोपाध्यायेनापि ध्यानदीपिकायां --> सर्वज्ञो भगवान् योऽयमहमेवास्मि स ध्रुवम् । एवं तन्मयतां यात: सर्ववेदीति मन्यते ॥१६६।। येन येन हि भावेन युज्यते यन्त्रवाहकः । तेन तन्मयतां याति विश्वरूपो मणिर्यथा ॥१६८|| तत्स्वरूपाऽऽहितं स्वान्तं तद्गृणग्रामरञ्जितम् । योजयत्यात्मनाऽऽत्मानं स्वस्मिन् तद्रूपसिद्धये ॥१७३|| इत्यजस्रं स्मरन् योगी પરમાત્માનો અભેદારોપ.] તેથી પ્રસ્તૃત ભગવન્સમાપત્તિનો અર્થ છે - “મારામાં ભગવાનનું સ્વરૂપ છે', ‘હું ભગવસ્વરૂપ જ છું' SALE यानी मायाननो पोतानामा निसंबंधविशेष. [Aaiनियनो अर्थ छ 'तनिष्ठतया ज्ञायमानलं' अर्थात् ‘ભગવાન મારામાં રહ્યા છે' આ રીતે જણાવાપણું. આવું ભાન એકાદ વાર નહિ પણ અનેકવાર સતત આદરપૂર્વક થાય ત્યારે

Jain Education Intemational

Page #94

8 द्रव्य-गुण-पर्यायद्वारा अर्हध्यानस्य मोहनाशकता * समापत्तिर्योगिजः सम्यवत्वादिगुणपुरुषस्य माता = जजनी निर्वाणफलप्रदा च प्रोक्ता तदवेदिभिराचार्य: ॥२/१७॥
उपसंहरन्नाह -> 'इती त्यादि । इति यः कथयति धर्म विज्ञायौचित्ययोगमनघमतिः । जनयति स एनमतुलं श्रोतृपु निर्वाणफलदमलम् ॥२/१६॥
कल्याणकन्दली तत्स्वरूपावलम्बित: । तन्मयत्वमवाप्नोति ग्राह्य-ग्राहकवर्जितः ।।१७४।। यः परात्मा परं सोऽहं योऽहं स परमेश्वरः । मदन्यो न मयोपास्यो मदन्येन च नाऽप्यहम् ॥१७६|| - इत्यादि प्रोक्तम् । आत्मदर्शनगीतायां श्रीब गरसूरिभिरपि -> आत्मैव परमात्मेति भावनानन्दकारिणी। आत्मदर्शनप्राप्त्यर्थं भावनीया मुमुक्षुभिः ||३९|| उन्मनीभावमासाद्य सर्वत्र ब्रह्मनिष्ठया ।। योगिनो निश्चलं नित्यं प्राप्नुवन्ति शिवं पदम् ।।१५।। - इत्युक्तम् । रमणगीतायामपि --> ध्यायतो देवतां मन्त्रमन्यद्वा लक्ष्यमुत्तमम् । ध्येयमात्ममहाज्योतिष्यन्ततो लीनतां व्रजेत् ॥ ७/२५] &- इति गदितम् । यथा विशुद्भकरुणा तीर्थङ्करजननी, समित्यादिः प्रवचनमाता, यतना श्रावकाम्बा तथा समापत्तिः एव --> सम्यक्त्वज्ञानचारित्रयोगः सद्योग उच्यते । एतद्योगाद्धि योगी स्यात् परमब्रह्मसाधकः ।। ८- [ ] इति वचनात् योगिनः = सम्यक्त्वादिगुणपुरुपस्य = नैश्चयिकसम्यग्दर्शनज्ञानादिगुणोपेतस्य जननी, गुणकारणस्यैव तादृशगुणविशिष्टहेतुत्वात् । ततश्च समापत्ति: महोदया, नैश्चयिकस्वानुभूत्युपधायकत्वात् । तदुक्तं प्रवचनसारेऽपि --> जो जाणदि अरिहंते दबत्त-गुणत्त-पज्जवत्तेहिं । सो जाणदि अप्पाणं मोहो खलु जाति तस्स लयं ।। - [प्र.सा.१/८०] इति । निर्वाणफलप्रदा च प्रोक्ता तद्वेदिभिः = समापत्तिस्वरूपानुभवितृभिः आचार्यः = योगाचार्यः । श्रीसिद्धसेनदिवाकरेणापि कल्याणमन्दिरस्तोत्रे --> ध्यानाजिनेश ! भवतो भविनः क्षणेन देहं विहाय परमात्मदशां ब्रजन्ति «- [१५] इत्युक्तम् । श्रीहेमसूरिभिः योगशास्त्रे --> मोक्षः कर्मक्षयादेव, स चात्मज्ञानतो भवेत् । ध्यानसाध्यं मतं तच तद्ध्यानं हितमात्मनः ॥ ८- [४/११३] इति प्रोक्तम् । इत्थञ्च समापत्तिसंज्ञकासङ्गानुष्ठानफलकस्य वचनानुष्ठानस्याऽज्ञादरद्वारैवोपपत्तेरयमेव गरीयानिति फलितम् । क्रियान्तरे च नैतदुपपत्तिः । न च तदनन्तरं भगवदनुध्यानादुपपत्तिः, अनियमात, अनुषङ्गत एवाऽसङ्गभावाचेति व्यक्तं देशनाद्वात्रिंशिकायाम् [द्वा.द्वा.२/२५]||२/१५॥
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् ---> इति यः अनघमति: औचित्ययोगं विज्ञाय धर्म कथयति सः अतुलं श्रोतृषु अलं निर्वाणफलदं एनं जनयति ॥२/१६॥
તે વિવક્ષિત સંબંધવિશેપસ્વરૂપ બને છે; જેને ભગવન્સમાપત્તિ તરીકે અહીં બતાવેલ છે. આ સમાપત્તિ જ સમ્યકત્વાદિગુણયુકત એવા યોગી પુરુષની માતા છે અને મોક્ષસ્વરૂપ ફલને આપનાર છે -એમ સમરસાપત્તિના જાણકાર યોગાચાર્યો કહે છે. [૨/૧૫]
* મહંતના ઇશાને અરિહંત બની જશો . વિશેષાર્થ :- પ્રત્યેક વિચાર, વાણી, વર્તનમાં “મારા ભગવાને આમ કહ્યું છે આ રીતે જિનાગમને આગળ કરવાથી ભગવાન હૈયામાં વસી જાય છે અને તે જ વાસ્તવમાં ભગવાનનું સ્થાન છે. કાળક્રમે દઢ બનતાં તે સાધકને ભગવાનસમાન બનાવે છે.) માટે જ “અરિહંતના ધ્યાને અરિહંત બની જશો.’ આવું કહેવામાં આવે છે. જ્ઞાનવિમલસૂરિ મહારાજે પણ આ જ વાત કરી|| છે કે - ઈલી ભમરીસંગથી, ભમરીપદ પાવે, જ્ઞાનવિમલ પ્રભુપ્લાનથી, જિનઉપમા પાવે...- પ્રારંભમાં જિનાજ્ઞા યાદ કરવા દ્વારા निध्यान परत भगवस्१३५ना उपयोगमा मेयता माये. (= तात्स्थ्य) पछी ते जिनध्यान ४८ जनतindi, यातi, udi, पीतi पास वित्तम मगवान रायमान थय। ३. मन भगवानमय बनी य. (= तदञ्जनता) याने योगाथार्थो सभापति કહે છે. જેમ નિર્મલ સ્ફટિકમાં સામે રહેલ વસ્તુનું પ્રતિબિંબ પડે છે. તેમ દરેક ક્રિયામાં ભગવાનની આજ્ઞાને યાદ કરવાથી ભગવાન પ્રત્યે વિશિષ્ટ પ્રકારનો અહોભાવ, આદર પ્રગટવાથી મનની મલિન વૃત્તિઓ ક્ષીણ થાય છે અને આ રીતે નિર્મલ બનેલ મનમાં [આત્મામાં ભગવાન પ્રતિબિંબિત થાય છે. તેથી સાધક મારામાં ભગવાનનું સ્વરૂપ રહેલું છે', “હું જ ભગવસ્વરૂ૫ છું' ઈત્યાદિ પ્રતીતિ - દૃઢ અનુભૂતિ કરે છે. આવી સમાપત્તિ દ્વારા શયિક સમ્યગ્દર્શન આદિ ગુણોનો પ્રભાવ થાય છે અને તેના દ્વારા જ મોક્ષફળની પ્રાપ્તિ થાય છે. Starting Point છે દરેક ક્રિયા કરતાં “મારા ભગવાને આ કાર્ય આ રીતે કરવાનું કહેલ છે' એવો मा२युत उपयोग. Ending Point छ भुतिप्रालि. Middle Point अनेछ नेवि सभ्यनिनो आविधा२. वो मनोमा છે આ યોગમાર્ગ ! ચાલો, આપણે આ પાવન પંથે પ્રગતિશીલ પ્રયાણ કરીએ. [૨/૧૫]
ઉપરોકત દેશનાપદ્ધતિનો ઉપસંહાર કરતાં મૂલકારથી જણાવે છે કે –
માણાર્શ :- આ પ્રમાણે જે નિર્દોષબુદ્ધિવાળા ગુરુ ઔચિત્યયોગને જાણીને ધર્મ કહે છે તે બેનમુન અને શ્રોતાઓને વિશે || આત્યંતિક રીતે નિર્વાણ ફલદાયી એવા ધર્મને ઉત્પન્ન કરે છે. [૧૬].
Jain Education Intemational

Page #95

६२ द्वितीय-षोडशकम्
Re धर्मदेशनाया अवन्ध्यधर्मबीजवपनसामर्थ्यम् 0 इति = उक्तप्रकारेण, यो गुरु: धर्म कथयति विज्ञाय औचित्येन योगं - परिणाम, बालादिपरिणामौचित्यमि यावत्, अनघमतिः = निर्दोषबुद्धिः जनयति स गुरु: एनं = धर्म अतुलं = अनन्यराहशश्रोतृषु = शुश्रूषाप्रतृत्ते निर्वाणफलदं अलं - अत्यर्थ, अवन्ध्यबीजवपनसामादिति शेयम् ॥२/१६॥
|| इति द्वितीयं षोडशकम् ॥
- कल्याणकन्दली शुश्रूपाप्रवृत्तेषु इति । परमशुश्रूषाशून्यधर्मश्रवणस्य विशिष्टफलाऽदायकत्वात्, विपरीतफलदायकत्वाचेति वक्ष्यतेऽग्रे [११/५] हेतु-स्वरूप - फलशुद्धस्य सद्धर्मोपदेशस्य अवन्ध्यवीजवपनसामर्थ्यादिति अमोघानां मोक्षबीजानां धर्मबीजानां वा आन्तरपरिणामविशेषरूपाणां वपने समर्थत्वादिति हेतूपदर्शनं स्वतो ज्ञेयम् । बीजाऽनाधाने तु सुवृष्टेरपि धान्यानुद्गमवत् मोक्षबीजधर्मबीजाऽनाधाने हेतुसहस्रादपि मोक्षस्य निश्चयधर्मस्य वाऽयोगात् । तदुक्तं मूलकारैरेव उपदेशपदे -> अकए बीजक्खेवे जहा सुवासे वि न भवई सस्सं । तह धम्मबीयविरहे न सुस्समाए वि तस्सस्सं ॥२२४|| - इति । ततश्च गुरुणा बीजाधानार्थं सद्धर्मदेशना देयैव किन्तु तदमोघत्वाय श्रोतृभूमिकानुरोधेन तात्त्विककरुणैकव्याप्तहृदयेन विधिवत् सा विधेयेत्युपदेशः । तदुक्तमन्यत्रापि --> मग्गे य जोयइ तहा केई भावाणुवत्तणनएण । बीयाहाणं पायं च तदुचियाणं कुणइ एसो ।। - [ ] इति । एष इति गीतार्थः । सम्यक व्याख्यानाच द्वीपसमः स ज्ञेयः यथोक्तं -> जो सम्मं जिणमग्गं पयासए निभए णिरासंसे । सो भयाण जणाणं दीवसमो भवसमुदंमि ।। - [ ] इति । पष्ठिशतके श्रीनेमिचन्द्रेणापि -> जो देइ सुद्धधम्म सो परमप्या जयंमि न हु अन्नो । किं कप्पदुमसरिसो इयर तरू होइ कइया वि ॥१०१।। - इत्युक्तम् । तदुक्तं देशनाद्वात्रिंशिकायामपि -> जानाति दातुं गीतार्थो य एवं धर्मदेशनाम् । कलिकालेऽपि तस्यैव प्रभावाद्धर्म एधते ॥२/३१|| - इति । अगीतार्थस्त्वनभिज्ञत्वान्न देशनाधिकारी, तदक्तं उपदेशमालायां -> दवं खित्तं कालं भावं पुरिसपडिसेवणाओ य । नवि जाणइ अगीओ उस्सग्गववाइयं चेव ।।[४००] जह नाम कोई पुरिसो नयणविहूणो अदेसकुसलो य । कंताराडविभीमे मग्गपणट्ठस्स सत्थस्स ॥४०५॥ इच्छइ य देसियत्तं किं सो उ समत्थउ देसियत्तस्स ? दुग्गाइं अयाणतो नयणविहणो कहं देसे ?।। [४०६] एवमगीयत्थोऽवि हु जिणवयणपईवचक्खुपरिहीणो । दवाइं अयाणंतो उस्सग्गववाइयं चेव ॥४०७|| ४- इत्यादि । -> अन्नाणी वक्खाणं करेइ जो तस्स होइ पावफलं । नाणीवि जो न भासइ, सो लहए नाणविग्धं तु ॥ [ ] - इति हितोपदेशमालावचनमपि स्मर्तव्यमत्र इति शम् ॥२/१६॥
इति मुनियशोविजयविरचितायां कल्याणकन्दल्यां द्वितीयपोडशक-योगदीपिकाविवरणम् ।
ટીકાર્ય :- ઉપરોકત રીતે નિર્દોષબુદ્ધિવાલા જે ગુરુ ઔચિત્યથી પરિણામને એટલે કે બાલાદિ શ્રોતાના પરિણામના ઔચિત્યને વિશેષ રીતે જાણીને ધર્મ કહે છે તે ગુરુ અજોડ એવા ધર્મને ઉત્પન્ન કરે છે કે જે શ્રોતાઓને આત્યંતિક રીતે -અમોઘ રીતે મોક્ષસ્વરૂપ ફલને આપે છે. આનું કારણ એ છે કે આવો ધમપદેશ અવંધ્ય એવા બીજની વાવણી કરવામાં સમર્થ છે- આ પ્રમાણે જાણવું. [૨/૧૬]
* अमोध घशनाना पाय વિશેષાર્થ :- અહીં ત્રણ વાત ઉલ્લેખનીય છે. પ્રથમ એ છે કે બાલ વગેરે થોતાની રુચિને યોગ્ય રીતે જાણવાના લીધે ‘તે કેવા ઉપદેશથી મોક્ષમાર્ગે આગળ વધશે ?' તેની ગુરુને બરાબર સમજ મળે છે. શ્રેતા કઇ કક્ષાએ રહેલા છે ? એમનામાં એમની કક્ષામાં આગળ વધવા નજીકનું ખૂટતું તત્ત્વ જાણી ધર્મના કયા પગથિએ તે ચડાવવા યોગ્ય છે ? આ વિચારીને તેને અનુસારે ઉપદેશ આપવામાં આવે તો જ એ શ્રોતા યોગ્ય રીતે આધ્યાત્મિક વિકાસ પામી શકે. ખ્યાલમાં રાખવા જેવી બીજી વાત એ છે કે ધર્મના નામે કોઈને એવી સલાહ ન અપાય કે જેથી શ્રોતા ધર્મમાર્ગે આગળ વધવાને બદલે તે જે ધર્મભૂમિકામાં રહેલ હોય ત્યાંથી નીચે ઉતરે, બુદ્ધિભેદ થાય કે નીચેની કક્ષામાં સંતોષ માની આગળ વધવાનું માંડી વાળે. તથા ત્રીજી વાત એ છે કે - “મારા વ્યાખ્યાનથી આકર્ષિત થઈને આ મારો ભગત થઈ જશે, અને મને સારી ગોચરી, ગોલ્ડન પેન, આકર્ષક લેટરપેડ, કિંમતી કામળી, ઈમ્પોર્ટેડ ઘડિયાળ, ગોગલ્સ ચશ્મા વગેરે વહોરાવશે, મારા વખાણ કરશે' - આવી મલિન મનોવૃત્તિથી વેગળા રહીને તથા થોતાના આત્મહિતની ઉદાત્ત ભાવનાથી પ્રેરાઈને સદ્ગુરુ શ્રોતાની ભૂમિકા મુજબ ધર્મોપદેશ આપે છે. ત્રિનિર્દોષ બુદ્ધિ આ ત્રણ મુદ્દાના લીધે ગુરુની ધર્મદશના અમોઘ બને છે. ઉપરની ત્રણ વાતમાંથી એક પણ વાતમાં જે ગુરુ ગરબડ કરે તો અમોઘદેશનાલબ્ધિ તેને પ્રાપ્ત થતી નથી. વર્તમાન કાલમાં પ્રવચનકાર આ ત્રણ મુદ્દાનો વ્યવસ્થિત રીતે અમલ કરે તો જિનશાસનની શોભામાં ચાર ચાંદ લાગી જાય. અસ્તુ. [૨/૧૬] .
Jain Education Intemational

Page #96

$ વિશ્રામ ૨થાન છે
દ્રિતીય પોશકનો સ્વાધ્યાય
(એ) ચારથી પાંચ મુદ્દામાં નીચેની સમસ્યાનું સમાધાન આપો.
(૧) બાલ જીવને મોક્ષાશયપ્રધાન ધર્મ દેશના આપવામાં શું વાંધો ? (૨) વિહાર કરતા સાધુને ભદ્રક ગામડિયો પૂછે કે ‘બાપજી ! તમારો ધર્મ શું ?' તો સાધુ તેને શું જણાવશે ? (૩) સાધુધર્મ વૃદ્ધાવસ્થામાં કઈ રીતે હિતકારી બની શકે ? (૪) અષ્ટપ્રવચનમાતા ત્રિકોટિપરિશુદ્ધ કઈ રીતે ? (૫) કેવું આગમગ્રહાણ વિશિષ્ટફલદાયી બને ? (૬) રામરક્ષાપત્તિ એટલે શું ? (૩) ધર્મદશના અમોઘ કેવી રીતે બને ? (૮) પંડિતદેશનાનું સ્વરૂપ શું છે ? (૯) ગુરુપરતંત્રનું હેતુ-સ્વરૂપ-ફલમુખે વર્ણન શું કરશો ? (૧૦) અષ્ટ પ્રવચનમાતા ઓળખાવો.
(બ) યોગ્ય જોડાણ કરો.
(૧) અષ્ટપ્રવચનમાતા (૨) કેવલ વ્યવહારનયપ્રધાન (૩) નિશ્ચયગર્ભિત આચારશુદ્ધિપ્રધાન (૪) આજ્ઞાતાત્પર્યપ્રધાન (૫) બિનશરતી ગુરુપરતંત્ર (૬) આગમઆરાધનામાત્રજન્ય (૭) યોગીમાતા (૮) ઉદ્ગમ શુદ્ધિ (૯) ત્રિકોટિ સંબંધી, (૧૦) અંત્ય યોગ
(A) પરમગુરુપ્રામિહેતુ (B) મધ્યમ દેશના (C) ગોચરી (D) ખરીદી (E) પંડિત દેશના (F) ભાવસંયમ યોગ-સેમકારી (G) બાલદેશના (H) ધ્યાન (1) સમરસાપત્તિ (4) શ્રુત-ચારિત્રસ્વરૂપ ધર્મ
(ક) ખાલી જગ્યા યોગ્ય રીતે પૂરો.
બુધને સ્કૂલ બાહ્યાચારપ્રધાન ઉપદેશ આપવો તે ......છે. (ધર્મદશના, પાપદેશના, ઉચિત) ગુરુપરતંયથી ...... થાય છે. (સર્વજ્ઞદર્શન, પાગ્ય, દેવલોકપ્રાપ્તિ) ભવ્યલોકમાં પ્રવર્તક અને નિર્વતક ...... નું વચન છે. (અંતરાત્મા, આગમ, કલ્યાણમિત્ર) યોગોદ્રહન કરેલ ...... ને ઠાણાંગજી ભાગવાનો અધિકાર છે. (સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક, શ્રાવિકા) તાત્ત્વિક ધર્મ ...... થી થાય છે. (સાધુજીવન, પ્રભુપૂજા, જિનવચનઆરાધના) તિનાગમ હૃદયસ્થ હોય ત્યારે વાસ્તવમાં ...... હૃદયમાં બિરાજમાન થાય છે. (ધર્મ, ગુરુ, સર્વજ્ઞ) એકાગ્રતા = ...... તથા તન્મયતા = ...... (પ્રણિધાન, તદૃજનતા, અનુપ્રેક્ષા, તા-ધ્ય, ઉપયોગ) ગુરુપરતંત્રનું તાત્વિક ફળ મુખ્યતયા ...... જીવને જગાવવું. (બાલ, મધ્યમ, પંડિત)
...... નું વચન પ્રવર્તક છે. (ભગવાન, મન, ગુરુ) ૧૦. કષ-છેદ પરીક્ષાથી શુદ્ધ ...... થાય છે. શાસ્ત્ર, પ્રવચનમાતા, ગુરુ)
નોંધ : આ પ્રશ્નપત્રમાં કોઈએ પેન-પેન્સીલ વગેરેથી કોઈ પણ નિશાની વગેરે ન કરવા ખ્યાલ રાખવો.
Jain Education Interational

Page #97

६४ द्वितीय - षोडशकम्
(અ) નીચેના પ્રશ્નોના વિસ્તારથી જવાબ આપો. ગંભીરદેશના એટલે શું ? તે ક્યારે અપાય ?
1.
...
દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, આદિની અપેક્ષાએ બાલતા સમજાવો.
3.
...
૫.
૩.
6.
''.
10.
૩.
6.
મગજનું પોસ્ટમોર્ટમ
કાયાણકંદલીની અનુપ્રેક્ષા
12.
ગ્રંથકારશ્રીએ બાલ જીવને શ્રાવકાચારપ્રધાન દેશના આપવાનું કેમ ન જણાવ્યું ? તપના ચાર ભેદ સમજાવો.
અષ્ટ પ્રવચનમાતા અનેક દ્રષ્ટિકોણથી સમજાવો.
સમ્યકત્વ અધ્યયન અનુસાર ત્રણ અવસ્થામાં સાધુચર્યા કેવી હોય ? ૧૦ મી ગાથાના ઉત્તરાર્ધની બન્ને પ્રકારની સંભવિત વ્યાખ્યા સમજાવો. ગીતાર્થનિશ્રિત અગીતાર્થને કર્મનિર્જરા કઈ રીતે થાય ?
(બ) નીચેના પ્રશ્નોના સંક્ષેપમાં જવાબ આપો.
૧.
શું બાલ જીવને વ્યવહારપ્રધાન દેશના આપવામાં અનેકાંતવાદભંગ થાય ? શા માટે ?
૨.
બાલ જીવને અપાતો ઉપદેશ ધર્મદેશક સ્વયં શા માટે આચરે ?
૩.
૪.
૫.
ઉત્સર્ગ-અપવાદનું હીનાધિક બળ પંડિતને કેવી રીતે સમજાવશો ? પાતંજલ યોગદર્શનાનુસાર સમરસાપત્તિની પ્રક્રિયા જણાવો.
દ્રવ્યપ્રધાન અને પર્યાયપ્રધાન દેશના કોને આપવી
ધર્મદેશનાશ્રવણને અયોગ્ય શ્રોતાના ચાર પ્રકાર જણાવો.
લોવિધિ અને વસતિપ્રમાર્જનવિધિ જણાવો.
કેવી ધર્માર્થિતા હોય તો બાલ જીવને સાધુઆચારપ્રધાન ધર્મદેશના અપાય ? ‘શીતોષ્ણસહન’. કહેવા પાછળ શું આશય છૂપાયેલો છે ?
સદન્યાય સમજાવો.
સ્વવીરકલ્પીની ૧૪ પ્રકારની ઉપધિ જણાવો.
દ્રવ્યાદિ અભિગ્રહનું શાસ્ત્રીય સ્વરૂપ વર્ણવો.
૧૭.
૧૧. આધાકર્મનું સ્વરૂપ જણાવો.
૧૨.
શાસ્ત્રોધક ક્ષાદિ પરીક્ષાથી અષ્ટ પ્રવચનમાતાની શુદ્ધિ કઈ રીતે થાય ?
13.
સર્વ શાસ્ત્ર પ્રવચનમાતામાં કેવી રીતે રહેલ છે ?
૧૪.
નયભેદથી પ્રવચન ક્યાં રહેલ છે ?
૧૫. આગમવાચન ગ્રહણનો વિધિ જણાવો.
13.
વ્યવહારની બળવત્તા સમજાવો.
૧૩.
મનના પ્રવર્તક-નિવર્તક તરીકે ગ્રંથકારશ્રીએ વચન તરીકે જણાવ્યું તે કેવી રીતે સંગત થાય ? 16. અનુષ્ઠાન કરતાં આગમપ્રામાણ્ય કેમ બળવાન છે ?
12.
ભગવાન ક્ષેમકારક કઈ રીતે બને છે ?
૨૦.
વૈજ્ઞાનિક સંબંધ એટલે શું ?
(ક) ખાલી જગ્યા પૂરો.
૧. બાલ અને મધ્યમબુદ્ધિ શ્રોતા
૨. અપવાદપ્રવૃત્તિ ની સમક્ષ ન કરવી. (બાલ, પંડિત, ગૃહસ્થ) ૩. જિનકલ્પીની ઉત્કૃષ્ટ ઉપધિ પ્રકારની હોય. (૧૨, ૧૪, ૨૫) ની રક્ષા માટે જ દ્રવ્યાનુયોગ વગેરે છે. (દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર) હોય ત્યારે નિયમો હોય. (સમિતિ, ગુપ્તિ, જ્ઞાન, વિનય) ૬. જિનવચનને કરવાનું. શાસ્ત્રસ્થ, કાર્યસ્થ, કંઠસ્થ, હૃદયસ્થ)
૪.
',
Jain Education Intemational.
નયપ્રધાન દેશનાશ્રવણના અધિકારી નથી. (વ્યવહાર, નિશ્ચય)

Page #98

लक्षणव्युत्पत्तिविचारः 88
तृतीयं धर्मलक्षणषोडशकम्
राद्धर्मदेशनाविधिरुवतः । अथ धर्मस्यैव स्वलक्षणमभिधित्सुराह - अस्येत्यादि ।
अस्य स्वलक्षणमिदं धर्मस्य बुधैः सदैव विज्ञेयम् । सर्वागमपरिशुद्धं यदादिमध्यान्तकल्याणम् ॥३/१॥
3
अस्य धर्मस्य लक्ष्यते तदितरव्यावृत्तं वस्त्वनेनेति लक्षणं, स्वच तल्लक्षणच = स्वलक्षणं इदं वक्ष्यमाणं बुधैः सदैव विज्ञेयं, लक्षणस्य कदाऽप्यपरावृत्तेः । स्वलक्षणं कीदृशम् |? सर्वेरागमैः परिशुद्धं, सामान्यतः तस्य सार्वतन्त्रिकत्वात् । तथा यत् स्वलक्षणं आदि-मध्यान्तेषु कल्याणं अन्तरालाऽप्राप्तेः सदा सुन्दरमित्यर्थः ॥ ३ / १॥
V
कल्याणकन्दली
--->
=
=
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् बुधैः अस्य धर्मस्य स्वलक्षणं इदं सदैव विज्ञेयम्, यत् सर्वागमपरिशुद्धं, आदि-मध्यान्तकल्याणम् ||३ / १ || लक्षणपदस्य व्युत्पत्तिमाह - लक्ष्यते ज्ञायते तदितरव्यावृत्तं स्वेतरभिन्नत्वेन रूपेण वस्तु अनेनेति लक्षणं = लक्षणस्य व्युत्पत्तिः । निशीथचूर्णिकारस्तु -> लक्खिज्जति ताण सरूवो जेण तं लक्खणं <- (नि.भा. ६४८३) इत्याचष्टे । अव्याप्त्यतिव्याप्त्यसम्भवदोषत्रितयशून्यं लक्षणस्य लक्षणमित्येके । लक्ष्यतावच्छेदकसमव्याप्तत्वं तदितीतरे । कर्मधारयसमास विग्रहप्रदर्शनेन स्वलक्षणं = स्वस्वरूपभूतं लक्षणमित्यर्थः, न तु सास्नादिमत्त्वादेर्गोलक्षणादेरिव स्वाश्रयैकदेशवृत्तित्वम् । रत्नाकरावतारिकोक्तदिशा [रत्ना. अव. ७ / ५६ ] स्वभावस्य कादाचित्कत्व शाश्वतिकत्वभेदेन द्विविधत्वेऽपि लक्षणं लक्ष्यानतिरिक्तान्यूनसत्ताकमेकविधमेव, लक्षणस्य कदाऽप्यपरावृत्तेः यथा 'उष्णस्पर्शवत्तेजः' इति यद्वा 'रूपिणः पुद्गलाः' इति । स्वलक्षणं = प्रकृते सर्वकालीनं धर्मसम्बन्धि - स्वलक्षणं कीदृशं किंस्वरूपं स्यात् ? इत्याशङ्कामपाकर्तुमुपक्रमतेसर्वागमपरिशुद्धं सर्वैरागमैः परिशुद्धं = अबाधितं, न तु केवलं स्वाभ्युपगतेनागमेन परिशुद्धम् । कुतः ? उच्यते, सामान्यतः = धर्माभिलापमात्ररूपमाश्रित्य तस्य = धर्मस्य सार्वतन्त्रिकत्वात्
सर्वैरेव तन्त्रैः स्वीकृतत्वात् ।
स्वलक्षणं आदिमध्यान्तकल्याणं
नन्वेवं सति धर्मस्वलक्षणमसम्भवग्रस्तमेव, जैन- साङ्ख्य-योग-योग- वेदान्तप्रभृतितन्त्रैः परिशुद्धत्वेनाभिमतस्य धर्मस्वलक्षणस्य लोकायतिकतन्त्राऽऽजीवकतन्त्रादिभिर्बाधितत्वात् तैः परिशुद्धत्वेनाभिमतस्य च धर्मस्वलक्षणस्य जैन - साङ्ख्य-योग-योग-वेदान्तप्रभृतितन्त्रैर्बाधितत्वादित्याशङ्कायामाह यत् आदि-मध्यान्तेषु कल्याणं, कदापि | अन्तरालाऽप्राप्तेः = कालिकान्तरविरहेण सदा सुन्दरमित्यर्थः, लोकायतिकप्रभृतितन्त्रैः परिकल्पितस्य धर्मस्वलक्षणस्य केवलमादावेव | चारुत्वेन प्रतिभासेऽपि सर्वदा सुन्दरत्वाभावात् । यद्वाऽऽद्ये मध्यमे चरमे च वयसि कल्याणस्वरूपम्, यद्वा श्रोतुः प्राथमिकमाध्यमिक-प्रकृष्टधर्मदशानुरूपं सुन्दरम्, यद्वा शास्त्रस्याऽऽदौ मध्येऽन्ते च चारुरूपम्, यद्वाऽऽद्यभूमिकायां विकासशीलावस्थायां प्रकृष्टविकसितदशायाञ्च सुन्दरमित्यर्थः । एतावता धर्मस्वलक्षणस्य लक्षणमभिहितम् ।
वस्तुतस्तु त्रैकालिककल्याणकारित्वादेव सर्वागमपरिशुद्धिर्धर्मस्वलक्षणस्य विज्ञेया । अतः 'सर्वागमपरिशुद्धमि' त्यस्य રતિદામિની (ગુજરાતી વ્યાખ્યા)
દ્વિતીય પોડશકમાં સદ્ધર્મની દેશનાનો વિધિ કહેવાયો. હવે ધર્મના જ વિશેષ લક્ષણને મૂલકારથી જણાવે છે કે F ગાથાર્થ :- પંડિતોએ આ ધર્મનું નિજ લક્ષણ એ જ હંમેશા સદૈવ જાણવું કે જે સર્વાંગમથી પરિશુદ્ધ હોય તથા આદિ, મધ્ય અને અંતકાલે કલ્યાણસ્વરૂપ હોય. [૩/૧]
धर्मनुं पंडितगम्य लक्षण ठेवु होय ?
=

=
=
=
६५
=

=
टीडार्थ :- स्वेतरथी भिन्न = વ્યાવૃત્તરૂપે વસ્તુ જેના વડે જણાય તેને લક્ષણ કહે છે. [જેમ કે સાસ્નાદિમત્ત્વ વડે ગાય બકરીથી વ્યાવૃત્તત્વેન = ભિન્નરૂપે જણાય છે. અર્થાત્ ‘સાસ્નાદિમાન્ હોવાથી આ ગોભિન્ન બકરી વગેરે સ્વરૂપ નથી' આવો બોધ થવાથી સાસ્નાદિમત્ત્વ એ ગાયનું લક્ષણ કહેવાય.] ધર્મનું આ [જેને હમણાં કહેવામાં આવશે] સ્વલક્ષણ પંડિતોએ સદા માટે જ જાણવું, કારણ કે લક્ષણ ક્યારેય પણ બદલાતું નથી. [ગાયનું લક્ષણ ક્યારેક સાસ્નાદિમત્ત્વ અને ક્યારેક સફેદ ચામડી આવું ન હોય, લક્ષણ વૈકાલિક એક સ્વરૂપ જ હોય.] ધર્મનું સ્વાત્મક લક્ષણ કેવું હોય ?' આ સમસ્યાનું સમાધાન એ છે કે ધર્મસ્વલક્ષણ સર્વ [દર્શનોના] આગમોથી પરિશુદ્ધ [માન્ય અથવા અબાધિત] હોય, કારણ કે સામાન્યથી ધર્મ સર્વ દર્શનોનો વિષય છે. તથા ધર્મનું સ્વલક્ષણ તે હોય કે જે પ્રારંભે, મધ્યે અને અંતે કલ્યાણસ્વરૂપ હોય; મતલબ કે વચ્ચે કાલિક અંતર ન પડવાથી સર્વદા સુંદર હોય, આ બે શરતનું જેમાં પાલન થતું હોય તે ધર્મનું સ્વલક્ષણ બની શકે. [૩/૧]
વિશેષાર્થ :- સર્વ દર્શનકારો ધર્મનો અંગીકાર કરે છે. ભલે તેનું નામ બૌદ્ધ, જૈન, સ્વામીનારાયણ, વેદાન્ત વગેરે અલગ

Page #99

६६ तृतीयं षोडशकम्
* निश्चयस्य हेतु-स्वरूपाऽनुबन्धपूर्णता * किं धर्मस्य स्वलक्षणं ? इत्याह -> 'धर्म'इत्यादि । ____ धर्मश्चित्तप्रभवो यतः क्रियाधिकरणाश्रयं कार्य । मलविगमेनैतत्खलु पुष्ट्यादिमदेप विज्ञेयः ॥३/२॥
धर्म: चित्तप्रभवः = माजसाऽऽकूतजः, न तु सम्मूच्र्छनजतुल्यक्रियामात्रं. यत: = धर्मात् क्रियाया विहितनिषिद्धाऽऽचराणत्यागरूपाया अधिकरणं = अधिकारः, तदाश्रयं कार्य भवनिर्वेदादि भवति । एषः = मार्गानुसारी धर्मो लक्ष्यो न तु अभव्यादिगतोऽपि । स च मलविगमेन पुष्ट्यादिमत् = पुष्टि-शुद्धिमत् एतत् = चित्तं विज्ञेयः; लक्षणनिर्देशोऽयम् ||३/२||
__ कल्याणकन्दली हेतुविशेषणविधया 'आदिमध्यान्तकल्याणमित्यवसेयम् । ततश्च न समाप्तपुनरात्तत्वदोषप्रचार इति ध्येयम् ॥३/१॥ ___ अथ किं धर्मस्य स्वलक्षणं ? इति शङ्कायां आह -> 'धर्म' इत्यादि । ततश्च पूर्वोत्तरकारिकयोर्न पौनरुक्त्यम् । मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् ---> धर्म: चित्तप्रभवो, यतः क्रियाधिकरणाश्रयं कार्यम् । मलविगमेन पुष्ट्यादिमत् खल एतत् एष विज्ञेयः ॥३/२।। इयं कारिका धर्मसङ्ग्रह-प्रतिमाशतकाऽधिकारविंशिकावृत्त्यादी [ध.सं.गा.३ प्र.श.का.९५-पृ.५९२ अ.वि.१२]] अतिदिष्टा वर्तते । प्रथमपादे हेतुमुखेन, द्वितीयपादे फलरूपेण, तृतीय-चतुर्थपादयोस्स्वरूपप्राधान्येन सद्धर्मप्रतिपादनमकारि मूलकारैः । इत्थमेव बुधापेक्षया निश्चयनयविषयतोपपद्येत । तदुक्तं टीकाकृताऽपि गुरुतत्त्वविनिश्चयवृत्तौ -> यो निश्चयः प्रवर्तते हेतु-स्वरूपाऽनुबन्धप्रतिपूर्णः स निश्चयो निश्चयतो ज्ञेयः --- [गु.त.वि.१/३८] इति । यद्यपि योगतन्त्रानुसारेणाऽपि अहिंसा-सत्याऽस्तेय-ब्रह्मचर्याऽपरिग्रहरूपाणां यमानां शौच-सन्तोष-तप:स्वध्यायेश्वरप्रणिधानरूपाणां नियमानां वा धर्मस्वलक्षणत्वेन प्रदर्शनं कर्तुं युज्यत एव तथापि व्यवहाररूपाणां कादाचित्कत्वात् मध्यमबुद्ध्यपेक्षयैव तेषां मुख्यतो ज्ञापकत्वेन धर्मलक्षणत्वसम्भवात्, प्रकृते बुधविज्ञेयसद्धर्मस्वलक्षणाभिधानस्य प्रतिज्ञातत्वाच्च नात्र धर्मस्वलक्षणत्वेन तत्प्रदर्शनमर्हतीत्याशयेनाऽऽह --> धर्मः चित्तप्रभवः = मानसाकूतजः = मनोऽभिप्रायजन्य इत्यर्थः । न तु सम्मूर्छनजतुल्यक्रियामात्रं = असंज्ञिचेष्टासदशबाह्यसदनुष्ठानमात्रम् । सादृश्यश्चात्र विशिष्टोपयोगशून्यत्वेन बोध्यम् | -> स चाऽसौ प्रभवश्च = चित्तप्रभवः स धर्मो विज्ञेयः --- इत्येवं विशेषणसमासाऽपराभिधानकर्मधारयसमासाङ्गीकरणेन श्रीयशोभद्रसूरिः व्याचष्टे । अधिकारः = अवसरः = प्रसङ्गः, तदाश्रयं = विहितप्रवृत्ति-निषिद्धनिवृत्तिप्रसङ्गाऽऽश्रयकं, तादृशप्रसङ्गमाश्रित्य इति यावत्, भवनिर्वेदादि = भवनैर्गुण्यदर्शनाहितौदासीन्यादि भवति = जायते; आदिपदेन विषयकषायमन्दता-संवेग-प्रशमादिग्रहणम् । इदञ्च धर्मकार्यम् । विहितवर्तनादिव्याजेन धर्मो भवनिर्वेदादिलक्षणं फलं जनयतीति भावः । एषः = 'मार्गानसारी'ति । प्राक 'बधस्त मार्गान इत्युक्तं मूलकारैः । ततः सम्यग्ज्ञानादित्रितयलक्षणमोक्षमार्गानुसारिबुधगतो मार्गस्थक्षयोपशमकलितापुनर्बन्धकादिसाधारणो वा धर्मो लक्ष्यः, न तु अभव्यादिगतोऽपि, आदिपदेन दूरभव्य-भवाभिनन्दि-निव-सकृद्धन्धकादिग्रहणम् । स च = मोक्षमार्गानुसारिगतधर्मश्च मलविगमेन पुष्टि-शुद्धिमत् चित्तं इति लक्षणनिर्देशः। चित्तपदप्रवेशेन घृतपूर्णादिपष्टस्नानादिशुद्धस्य शरीरस्याऽलङ्का
અલગ હોય, પણ તેઓ ધર્મ તો માને જ છે. માટે ધર્મનું લક્ષણ એવું હોવું જોઈએ કે જે સર્વ દર્શનોના આગમથી પરિશુદ્ધ હોય, અબાધિત હોય, માન્ય હોય. તથા ધર્મનું તે લક્ષણ જ સર્વદર્શનસંમત બનવા છતાં એવું બને કે જે સર્વદા કલ્યાણકારી હોય. તે ક્યારેય પાર અકલ્યાણ સ્વરૂપ = અહિતકારી બની ન જાય. અર્થાન (i) આદિ વયમાં ધર્મ કરે, મધ્ય વયમાં કરે કે અંતે કરે. અથવા (ii) આદ્ય કક્ષાનો ધર્મ કરે, મધ્યમ કે અંતિમ કક્ષાનો ધર્મ કરે. અથવા (iii) શાસ્ત્રની આદિમાં કહેલ હોય, મધ્યમાં કહેલ હોય કે અંતે કહેલ હોય. અથવા (iv) પ્રારંભિક કક્ષાવાળો જીવ કરે, વિકાસશીલ કક્ષાવાળે જીવ કરે કે પ્રકટ વિકસિત કક્ષાવાળો જીવ કરે, તે બધોય ધર્મ કલ્યાણરૂપ - સુંદર હોવો જોઇએ. આ બે શરતનું જેમાં પાલન થતું હોય તેને ધર્મનું સ્વલક્ષણ કહી શકાય. આ રીતે પ્રસ્તુત ગાથામાં ધર્મના સ્વલક્ષાણના લક્ષણની વાત કરી. આ રીતે “ધર્મનું સ્વલક્ષણ કેવું હોય ?' આ સમસ્યાનું समान श्रीमदथे ।. [3/1]
હવે - “ધર્મનું સ્વલક્ષણ શું છે ?' - આ સમસ્યાનું સમાધાન કરતાં મૂલકારથી કહે છે કે -
માથાર્થ :- ધર્મ ચિત્તથી ઉત્પન્ન થાય છે. ધર્મથી ક્રિયાના અધિકારને આશ્રયીને નિર્વેદાદિ] કાર્ય થાય છે. મલ દૂર થવાથી પુષ્ટિ વગેરેથી યુકત બનેલ ચિત્ત એ ધર્મ જાણવો. [૩/૨]
IP पुष्टि-शुझियुत वित्त = धर्म ટીકાર્ચ :- ધર્મ માનસિક અભિપ્રાયથી ઉત્પન્ન થાય છે. સંમૂર્છાિમપાણાથી ઉત્પન્ન થયેલ જીવોની ક્રિયા જેવી માત્ર બાહ્ય કિયા એ ધર્મ નથી. ધર્મથી વિહિત પ્રવૃત્તિ અને નિષિદ્ધન્યાનસ્વરૂ૫ કિયાના અધિકારને આથયીને ભવનિર્વેદ [= સંસારનો કંટાળો-| વૈરાગ્ય] વગેરે કાર્ય ઉત્પન્ન થાય છે. આવો માર્ગાનુસારી ધર્મ લક્ષ્ય છે, નહિ કે અભવ્ય વગેરેનો ધર્મ. [જ્ઞાનાદિત્રિયસ્વરૂપ મોક્ષમાર્ગને
Jain Education Intemational

Page #100

ॐ नयभेदेन धर्मस्वरूपविद्योतनम * मलतिगमेज पुष्ट्यादिमत्त्वं चित्तस्य' कथं स्यात् ? इत्येतद्विवक्षुराह -> 'रागादय' इत्यादि। रागादयो मलाः खल्वागमसद्योगतो विगम एपाम् । तदयं क्रियाऽत एव हि पुष्टिः शुद्धिश्च चित्तस्य ॥३/३॥ इह मला: - चित्तस्य रागादयः खलु = राग-द्वेष-मोहा एव, खलः एवार्थे । एषां = रागादीनां मलानां, आगमनं
कल्याणकन्दली रादिपुष्टव्याकरणादिशुद्धस्य वाग्योगस्य च व्यवच्छेदः कृतः । इदश्चात्रावधेयम् --> पुष्टि-शुद्धयोगात्मधर्मत्वं तथापि भावमनस आत्मरूपत्वात् पुष्ट्यादिमचित्तमित्युक्तम् । न च प्राक् [३/२] 'धर्म: चित्तप्रभव' इति प्रतिज्ञातम्, अधुना तु 'पुष्टि-शुद्धिमच्चित्तं धर्म' इत्येवं निगमनमकारीति कथं नोपक्रमोपसंहारविरोध: ? इति शङ्कनीयम्, ऋजुसूत्रनयाभिप्रायेण विज्ञानलक्षणस्य चित्तस्य चित्तान्तरजनकत्वात्. पुष्टशुद्धचित्तकुर्वद्रूपाऽऽलिङ्गितेन चित्तक्षणेन पुष्ट-शुद्धचित्तोत्पादात् । स एव चात्र धर्म इत्यभिप्रायान्न दुषणमिति ध्येयम् । 'मलविगमेने ति तु तत्परिचायकमेव न तु सद्धर्मस्वलक्षणे प्रविष्टम् । इदमेवाभिसन्धाय टीकाकृता --> ‘क्रियाहेतुः पुष्टि-शुद्धिमच्चित्तं धर्मः' इति हरिभद्रोक्तलक्षणमतिव्याप्त्यादिदोषाऽकलङ्कितं सर्वत्राऽनुगतं निरवा सङ्गच्छते -- [प्र.श.का.९५ -पृ.५२८] इत्येवं प्रतिमाशतकवृत्तौ प्रोक्तम् । ‘क्रियाहेतुः' इत्यस्य क्रियानिमित्तक-भवनिर्वेदादिहेतुरित्यर्थः, अयमंशो व्यवहारनयोपगृहीतः ‘पुष्टि-शुद्धिमचित्तमि' त्यंशश्च निश्चयनयगर्भितः । तदुक्तं धर्मसङ्ग्रहवृत्तौ --> पुष्टि-शुद्धिमञ्चित्तं भावधर्मस्य लक्षणम् । तदनुगता क्रिया च व्यवहारधर्मस्य - (गा.३ पृ.७) इति । वस्तुत आत्मलक्षि-शुद्धनिश्चयनयेन 'चित्तगतशुद्भयादिरेव धर्मः' न तु तद्वचित्तं, चित्तस्य शुद्धयादिशून्यस्याऽपि सम्भवेन बाधात्, तदुक्तं टीकाकृतैव सामाचारीप्रकरणवृत्ती --> विशिष्टविधेर्विशेष्ये बाधकावतारे विशेषणमात्र एव पर्यवसानमिति निश्चयनयतात्पर्यात् विशेषणहेतुत्वाऽऽवश्यकत्वेनैवोपपत्तो विशिष्टहेतुत्वकल्पनानौचित्यात ४- [सामा.प्र.गा.५७] इति । अत एवाग्रेऽपि “पुष्टि-दाद्भिद्वितये नबन्धिनि सा मुक्तिलाभ' इति [३/४] वक्ष्यते इति भावनीयम् ॥३/२।।
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> मला: रागादयः खलु । आगमसद्योगत एषां विगमः । तत् अयं क्रिया । अत एव हि चित्तस्य पुष्टिः शुद्धिश्च ॥३/३॥ इयं कारिका धर्मसङ्ग्रहवृत्त्यादौ (गा.३वृ.) समुद्भुता ।
__ मलाः = चित्तस्य रागादय इति । मा भूत् कस्यचित् रागपदेन नील-पीत-रक्तादिरागभ्रम इति 'चित्तस्य' इत्युक्तम् । अनुसरना२=] भागानुसारी भर्नु वा छ मतविराम द्वारा पुष्टि-शुद्धिा भनेर चित्त. [3/२]
..... सा भून 82शोध વિશેષાર્થ :- અહીં ત્રણ વાત ધ્યાનમાં રાખવા જેવી છે. પ્રથમ એ કે ધર્મ અંતઃકરણથી નિષ્પન્ન થનારી ચીજ છે. માત્ર સંમૂર્ણિમ જીવોની ચેષ્ટા જેવી ભાવ વિનાની ઉગ્ર બાહ્ય ક્રિયાને ધર્મ માની લેવાની જરૂર નથી કે માત્ર તેનાથી જ સંતોષ રાખવાની જરૂર નથી. ભાવવિશુદ્ધિ વિના બાહ્ય ઉગ્ર આચારોનું પાલન કરવા માત્રથી નિશ્ચય નયથી ધર્મી બની ન શકાય. આ હેતુરૂપે ધર્મનું નિરૂપણ થયું. બીજી વાત એ છે કે જો પોતાનામાં તાત્વિક ધર્મ આવેલ હોય તો વિહિપાલન અને નિષિદ્ધ હિંસાદિથી નિવૃત્તિ સ્વરૂપ ક્રિયાના અધિકારને = અવસરને = પ્રસંગને = મોકાને = તકને આશ્રયીને સંસાર ઉપર વૈરાગ્ય, સંવેગ, વિષય|કષાયની મંદતા વગેરે ઉત્પન્ન થાય. તાત્ત્વિક ધર્મ આવે છતાં વિહિપાલન અને નિષિદ્ધત્યાગ સ્વરૂપ ક્રિયા ન થાય અથવા થાય તો પણ વેઠવાળી થાય કે ક્રિયા થવા છતાં સંવેગ-નિર્વેદ, કષાય-વિષયમંદતા પ્રગટે નહિ - એવું ન બને. તે ધર્મના અવિનાભાવી કાર્ય નિર્વેદ વગેરે છે. આ નિશ્ચય નયથી ફલમુખે ધર્મનિરૂપણ થયું. ત્રીજી મહત્ત્વની વાત એ છે કે અંતરંગ મલના હાસથી પુષ્ટિ અને શુદ્ધિથી યુક્ત ચિત્ત બને તે ધર્મ છે. આ ધર્મનું સ્વરૂપમુખે નિરૂપાણ છે. કપિલાદાસીનું દાન, વિનયરનનો વિનય વગેરે ધર્મસ્વરૂપ નથી, કેમ કે આત્મસ્વરૂપ ભાવ ચિત્ત દુર્બળ હોય કે મલિન હોય-અશુદ્ધ હોય તો તાત્વિક ધર્મની સંભાવના નથી. ખોરાકથી શરીરની થતી પુષ્ટિ કે સ્નાનાદિ દ્વારા થતી શુદ્ધિ એ ધર્મસ્વરૂપ નથી. [૩] ૨]
-> “મલવિગમ દ્વારા ચિત્તમાં પુષ્ટિ વગેરે કેવી રીતે થાય ? નિમ જ મલ કોને કહેવાય ?]' – આ શંકાનું સમાધાન કરવાની ઈચ્છાથી મૂલકારથી ફરમાવે છે કે -
ગાથાર્થ :- મલ રાગાદિ જ છે. આગમસદ્યોગથી તેઓનો વિગમ થાય છે. તેથી આ મલવિંગમ એ ક્રિયા છે. એનાથી av शित्तनी पुष्टि भने शुद्धि पाय ७. [3/3]
: લવિામથી પુષ્ટિ અને શુદ્ધિ : તીડાર્ચ :- પ્રસ્તૃતમાં મલનો અર્થ મનના રાગ, દ્વેષ, મોહ જ વિવક્ષિત છે [નહિ કે કપડાનો મેલ, શરીરનો મેલ, ધૂળ, १. नित्तेऽस्य' इति मुद्रितप्रती पाठः ।
Jain Education Intemational

Page #101

६८ तृतीयं षोडशकम्
8 हेतु स्वरूप - फलमुखेन मलनिरूपणम्
=
= आगम: = सम्यक्परिच्छेदः, तेज सद्योगः सद्व्यापारः 'सत्क्रियात्मा, ततः सकाशात् विगमः । तत् तस्मात् । अयं = मलविगम: 'क्रिया, कार्ये कारणोपचारात् । अत एव सत्क्रियारूपमलविगमात् 'पुष्टिः शुद्धिश्च वक्ष्यमाणा चित्तस्य सम्भवति ॥३/३||
=
=
कल्याणकन्दली
इदञ्च स्वरूपमुखेन मलव्याख्यानम् । यत्तु टीकाकृता अपुनर्बन्धक - द्वात्रिंशिकावृत्ती १४/५ पृ. १६३] इत्युक्तं तत्तु फलद्वारा मलप्रतिपादनमवसेयम् । योगबिन्दौ तु ताम् । आत्मनोऽनादिमत्त्वेऽपि नायमेनां विना यतः || १६४ || - इति हेतुरूपेण मलनिरूपणं विज्ञेयमिति विवेक: । 'अयं कर्मबन्ध' इति व्याख्या । मल एवं स्वदर्शने सहजमलादिपदेन प्रतिपाद्यते, साङ्ख्यसम्प्रदाये दिदृक्षानाम्ना, शैवदर्शने भव - बीजाभिधानेन, वेदान्तिमतेऽविद्याप्रातिपदिकेन, सौगतसमये अविद्या - वासनाऽभिलापेन निरूप्यते । तदुक्तं योगविन्दी • दिदृक्षा- भवबीजादिशब्दवाच्या तथा तथा । इष्टा चान्यैरपि ह्येषा मुक्तिमार्गावलम्बिभिः || १६९ ॥ - इति । धम्मपदाख्ये सुगतग्रन्थे ---> अविज्जा परमं मलं <- [१८ / ९ ] इत्युक्तम् । मलनपदञ्च क्वचित् सहजमलं प्रतिपादयति [ यो. बि. १६८ ] क्वचिच्च विनाशादिकमिति [यो. चि. १४१] ध्येयम् ।
-->
-> मले कर्मबन्धलक्षणे <-- [द्वाद्वा. सहजं तु मलं विद्यात् कर्मसम्बन्धयोग्य
=
सम्यक्परिच्छेदः = हेयादिसद्भूतार्थगोचरयथार्थनिश्चय:, तेन सद्व्यापारः = सम्यक्परिच्छेदजन्य- सम्यग्व्यापार इत्यर्थः । विगमः क्षयोपशमादिस्वरूपः । तस्मात् = रागादिलक्षणमलप्रतियोगिकविगमस्य सदागमोपहितसत्क्रियाजन्यत्वात् मलविगमः एव क्रिया सत्क्रिया, मलविगमलक्षणे कार्ये कारणोपचारात् सत्क्रियात्मकस्य तत्कारणस्याऽज्रोपात्, तक्रादौ दध्युपचारवत् । अत्र मुद्रितप्रतौ तु 'क्रियाया: कारणे कार्योपचारादि' त्यत्यन्तमशुद्ध: पाठ इति कृत्वाऽस्माभिरपेक्षितः पाठोऽत्र स्वयं गृहीतः स चोपेक्षितः । इत्थमेव पूर्वोत्तरग्रन्थोपपत्तेः । सत्क्रियारूपमलविगमात् कारणीभूतसत्क्रियात्वेनोपचरितात् रागादिविलयात्, आरोपितसत्क्रियात्वविशिष्टात् रागादिह्रासादिति यावत् । यथा दधिरूपात् तक्रादितो मन्दाग्नेः पुरुषस्याऽन्त्रप्राबल्यरूपा पुष्टिराऽऽरोग्यलक्षणा शुद्धिश्च सम्भवतः तथा विहितसत्क्रियारूपात् मलविगमात् वक्ष्यमाणलक्षणा पुष्टिः शुद्धिश्र सम्भवतो व्यवहारनयेन । 'दासेन मे खरः क्रीतो दासोऽपि मे खरोऽपि मे' इति न्यायेन विहितविशुद्धसत्क्रियैव मलविगमद्वारा पुष्ट्यादिकं जनयतीति भावः । न हि द्वारेण द्वारिणोऽन्यथासिद्धिः । अत एव यत्र न द्वारोत्पादः न तत्राप्यन्वयव्यभिचारग्रस्ता सत्क्रिया, न वा सत्क्रियाविरहेऽपि अन्यतो मलविगमोत्पादे सत्क्रिया व्यतिरेकव्यभिचारकलङ्किता । न हि चक्रभ्रमणेऽव्यापारितेन | दण्डेन घटानुत्पादेऽपि विद्वांसोऽन्वयव्यभिचारमामनन्ति, न वा कदाचिद्दण्डं विनाऽपि हस्तादिनैव चक्रभ्रमणात् घटोत्पादेऽपि घटं प्रति दण्डस्य कारणताभङ्गमाचक्षते मनीषिण: । अत एव व्यवहारं विनाऽपि पूर्वाभ्यस्तकरणानां तथाभव्यत्वपरिपाकवतां | भरतादीनां कदाचित्केवलज्ञानोदयेऽपि तं प्रति व्यवहारस्य न हेतुताक्षतिरिति व्यवहारनयसाम्राज्यम् ।
विशुद्धतरव्यवहारनये तु सत्क्रिया मलविरहोपधायिकैव ग्राह्येति नान्वयव्यभिचारप्रसङ्ग इति सूक्ष्ममीक्षणीयम् । व्यवहारनयपराङ्मुखस्य व्यवहारनयाऽपलापिनो वा केवलनिश्चयवादिनो मार्गबहिर्भावद्योतनायैतादृशोपचारावलम्बनमकार । वस्तुतस्तु
अध्य, विष्टा वगेरे]. भूग श्लोमा 'खलु' शब्द वापरेल छे तेनो अर्थ अवधाराग = २ [ उण भागांनी ગયા.] આગમપદનો અર્થ છે સમ્યક્ નિશ્ચય. તેના દ્વારા સક્રિયાસ્વરૂપ સમ્યવ્યાપાર = પ્રવૃત્તિ થાય છે. જેનો મૂળ શ્લોકમાં 'संयोग' शब्दथी निर्देश रेल छे. सम्यई निश्चयथी जन्य सतुडियाथी रागादि भसनो विगम = विनाश [क्षयोपशम वगेरे] थाय છે. માટે કાર્યમાં કારણના ઉપચારથી મવિગમ ક્રિયા [= સક્રિયાસ્વરૂપ] છે. સક્રિયાસ્વરૂપ મલવિગમથી ચિત્તની પુષ્ટિ અને શુદ્ધિ સંભવે છે. જેનું સ્વરૂપ આગળના શ્લોકમાં બતાવવામાં આવશે. [૩/૩]
મલવિંગમ સત્ક્રમસ્વરૂપ પણ કહેવાય
વિશેષાર્થ :- અહીં એ વાત ખાસ ધ્યાનમાં રાખવા જેવી છે કે જિનોક્ત તત્ત્વનો સમ્યક્ નિશ્ચય થયા પછી તેના દ્વારા જે વિહિત સક્રિયા વિધિવિશુદ્ધ રીતે થાય તેનાથી રાગાદિ મલનો વિગમ = હ્રાસ = ક્ષયોપશમ વગેરે થાય છે. કાર્ય છે મલવિગમ, કારણ છે સમ્યનિશ્ચયજન્ય સક્રિયા. જેમ લચ્છી એ દહીનું કાર્ય છે અને દહીં એ લચ્છીનું કારણ છે. તેથી લચ્છીને દહીં કહેવામાં આવે ત્યાં કાર્યમાં કારણનો ઉપચાર સમજવામાં આવે છે. તે જ રીતે કાર્યમાં કારણનો ઉપચાર કરીને મલવિગમને પણ સક્રિયા १. सत्क्रियात्मनः सकाशादि ति ह प्रती पाठः । अन्यत्र 'क्रियात्मनः सद्व्यापारः सत् क्रियात्मनः सकाशात्' इति पाठ: । २. मुद्रितप्रती 'ततः ' इति अशुद्ध पाठः । ३ मुद्रितप्रती क्रियाया: कारणे कार्योपचारात् इत्यशुद्धः पाठः । ह. प्रतौ अपि 'कारणे कार्योपचारादि 'त्यशुद्धः पाठः । ४. मुद्रितप्रती 'शुद्धिपुष्टिश्व' इत्यशुद्धः पाठः ।
Jain Education Intemational

Page #102

* मोक्षे शुद्धिप्राधान्यस्थापनम् 88 पुष्टि-शयोर्लक्षणं फलयाऽऽह > पुष्टिरित्यादि । पुष्टिः पुण्योपचयः शुद्धिः पापक्षयेण निर्मलता । अनुवन्धिनि द्वयेऽस्मिन् क्रमेण मुक्तिः परा ज्ञेया ॥३/१॥
पुष्टि: पुण्योपचय: = प्रवर्द्धमानपुण्ययोगः, शुद्धिः पापक्षयेण = सम्यग्ज्ञानादिगुणविघातकघातिकर्मव्यपगमेन |निर्मलता : यावती काचित् देशतोऽपि निरुपाधिकता । अस्मिन् पुष्टि-शुद्धिलक्षणे द्वये अनुबन्धिजि = अविच्छिन्न
- कल्याणकन्दली सक्रिया पुष्टिसम्पादिका सदशयलभ्यो मलविगमश्च शुद्धिसाधक इति विवेकः ॥३/३॥
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् --> पुष्टिः = पुण्योपचयः, शुद्धिः = पापक्षयेण निर्मलता । अस्मिन् द्वये अनुबन्धिनि क्रमेण परा मुक्ति: ज्ञेया ॥३/४|| इयं कारिका धर्मसङ्ग्रहवृत्त्यादी गा.३] समुद्भता । प्रवर्धमानपुण्ययोगः = दृढतरपुष्कलपुण्यपरिपाक:, तेन नात्युत्कटे पापानुबन्धिपुण्यविपाके न वा निरनुबन्धिनि प्रचुरपुण्यप्रयोगे पुष्कलतृणमात्रजन्याग्निकल्पे न वा विपरीतपुरुषार्थादिना हीयमाने पुण्यानुबन्धिपुण्यपुळे विनश्यदवस्थप्रदीपतुल्ये न वाऽकामनिर्जराकालीनतप:कप्टार्जितपुण्यराशी अतिप्रसङ्गः । परलोके धर्मसामग्रीसम्प्राप्तये परिपुष्टपुण्यस्यैव हेतुत्वात् । सम्मतञ्चेदं बौद्धानामपि, यथोक्तं संयुत्तनिकाये -> पुञानि परलोकस्सिं पतिट्ठा होन्ति पाणिनं -- [१/१/४३] । पापक्षयेणेति । मा भूत् कस्यचिदसाताऽशुभनामकर्मप्रभृतिविगमावगम इत्याशयेन व्याचष्टे --> सम्यगित्यादि । छद्मस्थदशायां कात्स्येन निरुपाधिकता न सम्भवतीत्याशयेनाह --> निर्मलता = यावती काचित् देशतोऽपि निरुपाधिकतेति । यावती घातिकर्मलक्षणोपाधिविच्छित्तिः तावती निर्मलतेति भावः । अत्र चार्थ -> से बंता कोहं। च माणं च मायं च लोभं च, एयं पासगस्स देसणं उवरतसत्यस्स पलियंतकरस्स आयाणं सगडम्मि ---[आ.१/३/४ सूत्र |१२२] इति आचारागसूत्रमपि प्रमाणम् । ____ अविच्छिन्नप्रवाहे = निरन्तरवर्धमानसन्ताने सति तत्प्रकर्षप्राप्तिपरिपाट्या = निरुक्तपुष्टिशुद्धिप्रतियोगिकपारम्योपलब्थ्यानुपूर्व्या । सानुबन्धपुष्टिः विधिविशुद्धभक्ति-विनय-वैयावृत्त्य-बहुमान-निरुपाधिकसमर्पणभावादिसम्पाद्या सानुबन्धशुद्धिश्च निजाकृत्यगहां-प्रायश्चित्तपरिणति-गणदोषविषयकगुरुलाघवविवेकमीमांसा-तत्त्वसंवेदन-समापत्ति-स्वद्रव्यगुणानुभूतिप्राबल्यादिप्राप्येति विवेकः । उभयत्राऽपि वक्ष्यमाणरीत्या [३/५] प्रणिधानादिसंवेदनस्याऽऽवश्यकता भावनीया ।
ननु कृत्स्नकर्मक्षयलक्षणे मोक्षे साजात्यात शुद्धिप्रकर्षस्याऽऽवश्यकता युज्यते परं पुष्टिप्रकर्षस्य कथमपेक्षा 'पुण्याऽपुण्यक्षयात मुक्तिः ' (७/३] इति अष्टकप्रकरणवचनेन तत्परिपन्धित्वात, तद्वैजात्याच्च । न हि निरुपाधिकस्वरूपोपलब्धये उपाधिसञ्चयः श्रेयान । अत एव पुण्यस्यापि सुवर्णनिगडकल्पता तत्र तत्र श्रूयते । न च तत्क्षयार्थमेव तत्सत्त्वमावश्यकमिति शङ्कनीयम्, एवं सति कारणीभूताऽभावप्रतियोगिनः प्रतिबन्धकस्याऽपि कार्योदयेऽपेक्षापातात्, तस्यापि प्रतियोगितासम्बन्धन प्रतिबन्धकध्वंसं प्रति तादात्म्येन । कारणत्वात् । ततश्च महदसमञ्जसमापद्येत । न हि कोऽपि स्वत: सिद्धं प्रतिबन्धकात्यन्ताभावमुपेक्ष्य प्रतिबन्धकमानीय कार्योदयकृते तन्नाशोद्यमं कुरुते । 'प्रक्षालनाद्धि पङ्कस्य दूरादस्पर्शनं वरमि' [अष्टक-४/६] त्युक्तिरप्यस्मिन्नर्थे प्रमाणम् । अत एव 'धर्मार्थ यस्य वित्तेहा तस्यानीहा गरीयसी' [४/६] इत्यपि महाभारतादुद्भुतं [वनपर्व-अ.२] अष्टकवचनं सङ्गच्छते । > यस्य धर्मार्थमर्थेहा तस्यानीहा गरीयसी । प्रक्षालनाद्धि पङ्कस्य दूरादस्पर्शनं वरम् → ||[५/१९/२५२] इति पद्मपुराण-वचनमप्यत्र प्रमाणम् । पराशरस्मृती अपि > धर्मार्थं यस्य वित्तेहा तस्यानीहा गरीयसी । प्रक्षालनाद्धि पङ्कस्य दूरादस्पर्शनं वरम् ।। - (२३३) इत्युक्तम् ।। न चार्यदेश-सुकुलजन्म-सद्गुरुसमागमादिकृते पुण्यपरिपाकस्याऽऽवश्यकतेति शङ्कनीयम्, अनार्यदेशोत्पन्नानां सुगुरुसम्पर्कविरहेऽपि
કહી શકાય. ‘સન્ક્રિયાસ્વરૂપ માલવિગમથી ચિત્તની પુષ્ટિ અને શુદ્ધિ થાય છે'- આવું કહેવાની પાછળ શ્રીમદ્જીનો આશય એ છે કે વ્યવહારનિરપેક્ષ કેવલ શુષ્ક નિશ્ચય નયથી ચિત્તની પુષ્ટિ અને શુદ્ધિનો પ્રકર્ષ શક્ય નથી. શુદ્ધ વ્યવહારથી વિમુખ કેવલ નિશ્ચયવાદીઓ मार्ग.. १२वी वीनी, ने पतनवीj धेस' मा न यावे. [3/3]
પુષ્ટિ તેમ જ શુદ્ધિનું લક્ષણ અને ફલ બતાવતાં મૂલકારથી ફરમાવે છે કે –
गाशार्थ :- yटि = पुश्यसंय, शुद्रि = पापमयी निर्मलता. मा भन्ने सानुबंध थाय त्यारे में उसने [मात्माना] थे भक्ति inी. [3/४]
र .... तो मोक्ष मणे દીડાર્ગ :- પુષ્ટિનો મતલબ છે પ્રવર્ધમાન એવો પુણ્યનો યોગ. શુદ્રિનો અર્થ છે સમ્યજ્ઞાન વગેરે ગુણોના વિઘાતક [= પ્રતિબંધક]|| એવા ાિનાવરણ, મોહનીય વગેરે) ઘાત કર્મના વિરમથી [ક્ષયોપશમ વગેરેથી પ્રાપ્ત થતી] આંશિક રીતે પણ જે કાંઈ નિરૂપાધિકતા =| ઉપાધિરહિતતા. આ પુષ્ટિ અને શુદ્ધિનો પ્રવાહ અવિચ્છિન્ન = નિરંતર થાય ત્યારે તેનો પ્રકર્ષ પ્રાપ્ત થવા દ્વારા ને જન્મમાં કે ભવાંતરમાં તે
Jain Education Intemational

Page #103

७० तृतीयं षोडशकम्
* मोक्षं प्रति पृष्टेरावश्यकतास्थापनम् ॐ प्रवाहे सति क्रमेण = तत्प्रकर्षप्राप्तिपरिपाट्या, तस्मिन् जन्मनि भवान्तरेषु वा प्रकृष्यमाणवीर्यस्य जीतररा मुक्ति: परा : तात्त्विकी सर्वकर्मक्षयलक्षणा शेया ॥३/४||
कल्याणकन्दली निसर्गसम्यग्दर्शनादिप्रभावेण मुक्तिश्रवणात्तेषामन्यथासिद्धत्वात् । अत एव देशनालब्धि-सिद्धिसाधकतया पुष्टेरावश्यकतेत्यपि प्रत्याख्यातम्, तच्छ्न्यानामपि हीनाङ्गोपाङ्गाऽनादेयापकीय॑सातादिग्रस्तानामपि च मुक्तिप्राप्तिश्रुतेरिति चेत् ?
___ अत्रोच्यते, यत्तावदुक्तं तत्परिपन्थित्वात्', तदसत् अपवर्गायाऽऽवश्यकानां प्रथमसंहनन-चरमशरीरादीनां बहिरङ्गानामपि विना पुष्टिमसम्भवात्, अन्तरङ्गानामुपशमनाप्रभृतिकारणानामपि प्रकृष्टपरिशुद्धपुण्यपरिपाकप्राप्यत्वेन कर्मप्रकृत्यादी कण्ठत: कथितत्वाच । तदुक्तं शिवशर्मसूरिभिः कर्मप्रकृती --> सब्बुवसमणा मोहस्सेव उ तस्सुवसमकियाजोग्गो । पंचेंदिओ उ सन्नी पज्जत्तो लद्धितिगजुत्तो ।। «- [क.उपशमनाकरण - गा.३] इति । -> 'लद्धितिगजुत्तो' त्ति पंचिंदितो सण्णि पज्जत्तो - एयाहिं लद्भिहिं सहितो, अहवा उवसमलद्धी-उवएससवणलद्धी-पउग्गलद्भिरिति एयाहिं सहिओ -क. कर्मप्रकृतिचूर्णिकारः । तदुक्तं कर्मप्रकृतिटीकायां मलयगिरिसूरिभिरपि --> 'लब्धित्रिकयुक्त:' = पञ्चेन्द्रियत्व-संज्ञित्वपर्याप्तत्वरूपाभिस्तिसृभिर्लब्धिभिर्युक्तः अथवा उपशमलब्ध्युपदेशश्रवणलब्धि-करणत्रयहेतुप्रकृष्टयोगलब्धिरूपलब्धित्रिकयुक्तः
- इति । एतासां लब्धीनां विना विशुद्धपुण्यपरिपाकमयोगात् । अनेन मोहक्षयार्थमपि पुण्यपरिपाकस्यावश्यक्लुप्तत्वमावेदितम्, मिथ्यात्वादिक्षयकृते विशुद्धपुण्यविपाकप्राण्यानां जिनकालिकत्वादीनामावश्यकत्वात् । तदुक्तं कर्मप्रकृतिचूर्णी -> खातियसम्मत्तं उप्पाएउं को आढवेइ ? भण्णइ जिणकाले वट्टमाणो मणुस्सो अट्ठवासाउओ उप्परिं वट्टमाणो मणुस्सो पट्ठवेंतो - [क.प्र. उप.क.गा.३२ पृ.२६] इति ।
अत एव धर्महेतुतया पुण्यबन्धस्यापीष्टत्वम् । तदक्तं साक्षेप - परिहारं दानद्वात्रिंशिकायां टीकाकृताऽपि -> नन्वेवं पुण्यबन्धः स्यात् साधोर्न च स इष्यते । पुण्यबन्धान्यपीडाभ्यां छन्नं भुङ्क्ते यतो यतिः ।। दीनादिदाने पुण्यं स्यात्तददानं च पीडनम् । शक्तो पीडा प्रतीकारे शास्त्रार्थस्य च बाधनम् ।। किञ्च दानेन भोगाप्तिस्ततो भवपरम्परा । धर्माधर्मक्षयान्मुक्तिर्ममक्षोनेष्टमित्यदः ।। नैवं यत्पुण्यबन्धोऽपि धर्महेतुः शुभोदयः । बढेर्दाह्यं विनाश्येव नश्वरत्वात्स्वतो मत: ।। भोगाप्तिरपि नैतस्मादभोगपरिणामतः । मन्त्रितं श्रद्धया पुंसां जलमप्यमृतायते ।। 6-[द्वा.द्वा.१/१४-१८] इति । अत एव प्रक्षालनाद्धि पङ्कस्येत्युक्तिरप्यत्रा:लब्धप्रसरा, मलविगमद्वारा बद्धकोष्ठतादिरोगनिरासाय एरण्डतैलवत् मोक्षौपयिकबाह्याभ्यन्तरकारणकलापमेलनद्वारा घनघातिकर्मविनाशाय पुष्टिरप्युपयुज्यत एव, तदनन्तरं तस्या एरण्डतैलवत् स्वयमेव विलयात् । न हि तादृशपुष्टिसम्पादकाध्यवसायस्थानमस्पृष्ट्वा | कोप्यद्यावधि मुक्तिं गतः । अत एव तद्वैजात्यादित्यपि प्रत्याख्यातम्, 'विषकण्टकं कण्टकान्तरेण निष्काशयेदिति न्यायेन निरुपाधिकनिःश्रेयसं प्रति विजातीयत्वेऽपि शुद्धोपाधिरूपत्वेन पापापगमसामग्रीसम्पादकतया पुष्टेरावश्यकत्वमनाविलम् । न हि वस्तुतोऽयमपि नियमो यदूत सजातीयमेव कारणं भवेदिति । दृश्यते हि वृश्चिकादपि वृश्चिकोत्पत्तिर्गोमयादपि वृश्चिकोत्पत्तिः । नियतारम्भवादनिरासविस्तरस्तु मत्कृत-जयलताया 'ज्ञेयः । यदपि पुण्यप्रकृतेः स्वर्णशृखलात्वमन्यत्रोक्तं तदपि लवसत्तमसुरादिपुण्यापेक्षया स्त्र्याधुपभोगसम्पादकनिकाचितपुण्यविवक्षया वा भवस्थितिकारित्वावच्छेदेनैव क्लिष्टरागादिपरिणामोपधायकत्वावच्छेदेनैव वा तत्र पर्यवस्यति न तु मोक्षोपायभूतावश्यककारणकलापसम्पादकत्वावच्छेदेनाऽपीति । एतेन --> शुद्धा योगा रे यदपि यतात्मनां, म्रवन्ते शुभकर्माणि । काश्चननिगडांस्तान्यपि जानीयात, हतनिर्वतिशर्माणि -[७/७] इति शान्तसुधारसवचनमपि व्याख्यातम्, मुक्तिसुखप्रतिबन्धकत्वावच्छेदेनैव शुद्धयोगेषु स्वर्णशृङ्खलात्वविधानादिति भावनीयम् ।
इदश्चात्रावधेयम् --> लब्धात्मलाभायाः शुद्धेरनुबन्धित्वं यावत्कालमभिमतं पुष्टेरनुबन्धित्वञ्च मोक्षौपयिकोचिताऽऽवश्यकतव्यापारकालपर्यन्तम् । अनेन वैयावृत्त्यस्याऽप्रतिपातिगुणत्वमपि व्याख्यातम् । मोक्षौपयिका पुष्टिः शुद्धिं विनाऽलभ्या क्षपकश्रेण्यध्यवसायप्रायोग्यशुद्धिश्च तथाविधपुष्टिमृतेऽप्राप्येत्युभे उत्पत्तौ स्थितौ च मिथः सहकारिण्यौ । न चैवमन्योन्याश्रय इति |
म्, ध्यानसमतावत् अप्रकृष्टयो:तयोमिथ उत्कृष्टयो: कारणत्वात् । नयान्तरेण त्वन्धस्थानीया पुष्टिः पङ्गस्थानीया च शुद्धिरित्यन्योन्यसहकारेणाऽविच्छन्नयोस्तयो: शिवनगरप्राप्ती तुल्यवत्कारणता । प्रकृष्यमाणवीर्यस्य = स्वघातिकर्मचतुष्कक्षयार्थमपेक्षितप्रकर्षशालिना वीर्यान्तरायक्षयोपशमविशेषेण युक्तस्य मुक्तिः सर्वकर्मक्षयलक्षणा = कृत्स्नकर्मक्षयहेतुका विनाशिसचिदानन्दજીવની સર્વકર્મક્ષય-સ્વરૂપ તાત્ત્વિક મુકિત જાણવી કે જે જીવન વીલાસ ઘાતિ કર્મના ક્ષય માટે અપેક્ષિત પ્રકર્ષને પામતો હોય. [૩/૪]]
જ પ્રષ્ટિ અને દ્વિમાંથી એકની પણ ઉપેક્ષા ન ચાલે જ 4. मोहिमशनस्ट पाशित स्याबा८२५२५ (मध्यम) माय-१.५४-१२८
Jain Education Intemational

Page #104

8 वेद्यसंवेद्यपदप्रज्ञापनम्
કાન્દ્વયાખુલઘસામગ્રી રા' ને મતિ ?' ત્યાહ --> 'ને...ત્યાદિ ।
न प्रणिधानाद्याशयसंविद्व्यतिरेकतोऽनुवन्धि तत् । भिन्नग्रन्थेर्निर्मलबोधवतः स्यादियञ्च परा ॥३/५|| प्रणिधानादयो वक्ष्यमाणा आशया अध्यवसायस्थानविशेषाः तेषां संवित् = अनुभूति, तस्या व्यतिरेकतः = [માવત્ તત્ = પુષ્ટિ શુદ્ધિઢાં ગનુન્થિ ન તિ । તરમાત્ તું - તલનુqધરસામગ્રી, ફ્યુચ મિન્નમ્રજ્યે: अपूर्वकरणेन कृतग्रन्थिभेदस्य, तन्महिम्नैव निर्मलबोधवतः परा - પ્રઘાના સ્વાત્ ||39||
कल्याणकन्दली
->
मयी ज्ञेया । यथा चैतत्तत्त्वं तथाऽस्माभिः व्यवस्थापितं भानुमतीनाम्यां [प्र.१ पृ.५० ] न्यायालोकटीकायाम् ||३ / ४ || मूलग्रन्धे दण्डान्वयस्त्वेवम् प्रणिधानाद्याशयसंविद्व्यतिरेकतो तत् नाऽनुबन्धि । इयञ्च निर्मलबोधवतः भिन्नग्रन्थे: परा स्यात् ।।३ / ५|| तेषां प्रणिधान प्रवृत्ति-विघ्नजय सिद्धि-विनियोगलक्षणपञ्चविधाऽध्यवसायस्थानविशेषाणां केवलाच्छास्त्रादवगमेऽपि संवेदनलक्षणानुभूतिविरहे पुष्ट्यादेरननुबन्धित्वमेवाभिमतमिति संवित् = अनुभूतिः इत्युक्तम् । तस्मात् सानुबन्धपुष्टिशुद्धिद्वितयार्थिना प्रणिधानादिसंवेदने सर्वादरेण यतितव्यमित्युपदेशः । एतदनुबन्धसामग्री पुष्टि- शुद्धिप्रतियोगिकाऽविच्छिन्न| सन्तानसामग्री प्रणिधानाद्याशयानुभूतिलक्षणा । तन्महिम्नैव = समयप्रसिद्ध- परिणामविशेषरूपाऽपूर्वकरणजनित धनरूढरागादिपरिणामलक्षणग्रन्थिप्रतियोगिकविच्छेदसामर्थ्येनैव, वेद्यसंवेद्यपदप्रभावेणैवेति यावत् निर्मलवोधवतः = स्वच्छसूक्ष्मविवेकप्रज्ञासमन्वितस्यैव । तदुक्तं योगदृष्टिसमुच्चये -> वेद्यं संवेद्यते यस्मिन्नपायादिनिबन्धनम् । तथाऽप्रवृत्तिबुद्ध्याऽपि स्त्र्याद्यागमविशुद्ध्या ||७३ || तत्पदं साध्ववस्थानाद्भिन्नग्रन्ध्यादिलक्षणम् । अन्वर्धयोगतस्तन्त्रे वेद्यसंवेद्यमुच्यते ||७४ || सम्यग्येत्वादिभेदेन लोके यस्तत्त्वनिर्णयः वेद्यसंवेद्यपदतः सूक्ष्मबोधः स उच्यते ||६५ || भवाम्भोधिसमुत्तारात्कर्मवज्रविभेदतः । ज्ञेयव्याप्तेश्च कार्त्स्न्येन सूक्ष्मत्वं [ो. दृ.६६ ] इत्यादि । प्रधाना स्यात्, अपुनर्बन्धकादीनां प्रणिधानाद्यनुभवसामन्यपेक्षयेति ज्ञेयम् ||३ / ५||
=
****
Jain Education Intemational.
વિશેષાર્થ :- દૃઢ-૬ઢતર એવા પુણ્યસંચયનો [= પુષ્ટિનો] સાનુબંધ પ્રકર્ષ અને ઘાતિકર્મક્ષયોપશમનો સાનુબંધ ઉત્કર્ષ. આ બન્ને મોક્ષ માટે તુલ્યવત્ અપેક્ષિત છે. કેવળ શુદ્ધિથી મોક્ષ મળી ન શકે. આવશ્યક ઉચિત પુષ્ટિ વિના સાનુબંધ શુદ્ધિનો પ્રકર્ષ અસંભવિત છે. પ્રકૃષ્ટ શુદ્ધિ માટે અપેક્ષિત પ્રથમ સંઘયણ, ચરમશરીર વગેરેની પ્રાપ્તિ પુષ્ટિ વગર અશક્ય છે. કર્મસત્તાને ઉધારધંધો માન્ય નથી. તથા શુદ્ધિ વિના વિશિષ્ટ પુણ્યસંચયાત્મક પુષ્ટિ પણ અપ્રાપ્ય જ છે. પુષ્ટિને શુદ્ધિનો સહારો છે તો શુદ્ધિને પુષ્ટિનો ટેકો છે. બન્ને એક-બીજાને સહાય કરવા દ્વારા બળવાન બને છે. આ રીતે પુષ્ટિ અને શુદ્ધિનો પ્રવાહ સતત વિકાસશીલ બનતાં ક્ષપકથેણિપ્રાયોગ્ય અધ્યવસાયસ્થાનની પ્રાપ્તિ દ્વારા સાધક સિદ્ધિગતિને સાધે છે. માટે સાધકે પુષ્ટિ અને શુદ્ધિને સાનુબંધ બનાવવા પ્રયત્નશીલ રહેવું જોઈએ. જેમ માણસે લાકડીના ટેકે ચાલવું એ પરાધીનતા-બંધન છે. પરંતુ લાંબી માંદગીમાંથી ઉઠેલો અશક્ત માણસ લાકડીના ટેકે ચાલતો થાય તો જ શક્તિ વધતાં અને ચાલવાનો અભ્યાસ વધતાં લાકડીના ટેકા વિના ચાલી શકે છે. મતલબ કે ચાલવામાં પૂર્ણ શક્તિમાન થવા તેને ટેકો જોઈએ છે. તેમ પાપક્ષય કરવા-વિશુદ્ધ આત્મશક્તિ મેળવવા ઉત્તમ માનવભવ, પંચેન્દ્રિયપૂર્ણતા, આરોગ્ય, મનોબળ, દેવગુરુસંયોગ વગેરે જોઈએ. એ પુણ્યના ટેકાથી મળે છે. માટે પુણ્યની પણ જરૂર છે. એ વિના શુદ્ધિ-આત્મશક્તિનું કામ અટકી પડે. શુષ્ક નિશ્ચયવાદીઓને આ ખ્યાલ નથી આવતો. [૩/૪]
પુષ્ટિ અને શુદ્ધિને સાનુબન્ધ કરનાર સામગ્રી કોને ન હોય ? એનો જવાબ આપતાં મૂલકારથી જણાવે છે કે – ગાથાર્થ :- પ્રણિધાન વગેરે આશયના સંવેદન વિના તે [પુષ્ટિ-શુદ્ધિ] સાનુબંધ ન થાય, જેણે ગ્રંથિભેદ કરેલો છે એવી નિર્મલબોધવાળી વ્યક્તિને આ = પુષ્ટિ-શુદ્ધિની અનુબંધસામગ્રી પ્રકૃષ્ટ હોય. [૩/૫]
તો ગ્રંથિભેદ કરવો જ રહ્યો
७१
=
==
ટીડાર્થ :- [આગળના શ્લોકમાં] જેનું સ્વરૂપ કહેવામાં આવશે તે પ્રણિધાન વગેરે અધ્યવસાયસ્થાનવિશેષાત્મક છે. તેની અનુભૂતિ વિના પુષ્ટિ અને શુદ્ધિ બન્ને સાનુબંધ અવિચ્છિન્ન પરંપરાવાળા ન બને. જે જીવ અપૂર્વકરણ = વિશુદ્ધ પરિણામવિશેષ દ્વારા ગ્રંથિભેદ કરીને ગ્રંથિભેદના પ્રભાવથી નિર્મલબોધવાળો બને છે તેની પાસે શુદ્ધિ અને પુષ્ટિને સાનુબંધ કરવાની સામગ્રી પ્રધાન - પ્રકૃષ્ટ હોય છે. [૩/૫]
-
<
વિશેષાર્થ :- શું તમારે પુષ્ટિ અને શુદ્ધિને પ્રકૃષ્ટ સાનુબંધ બનાવવી છે ? તો ગ્રંથિભેદ કરવો જ પડશે, અનાદિ કાલીન રાગ-દ્વેષના તીવ્ર પરિણામને તોડવા પડશે. તો જ આવરાયેલ નિર્મલ બોધ પ્રગટ થઈ શકે. નિર્મલ બોધ પ્રગટે તો જ પુષ્ટિ અને શુદ્ધિના અનુબંધની = અવિચ્છિન્ન પ્રવાહની સામગ્રી મુખ્યતયા મળી શકે. નિર્મળબોધવાળા સમક્તિદષ્ટિ સિવાય બીજા પાસે તેનો ઈજારો નથી. પુષ્ટિ-શુદ્ધિના અનુબંધની સામગ્રીમાં પ્રણિધાન વગેરે પાંચ અધ્યવસાયસ્થાનોની અનુભૂતિનો સમાવેશ થાય ૬, ૬. પ્રત્તા સ્વ ન સા' કૃતિ પાદ: ।૨. મુદ્રિત પ્રાધાન્યા” કૃતિ પટ: I

Page #105

प्रणिधानादिपञ्चकप्ररूपणम्
प्रणिधानादिभेदाने वाह -> 'प्रणिधी त्यादि ।
प्रणिधि-प्रवृत्ति-विघ्नजय-सिद्धि - विनियोगभेदतः प्रायः । धर्म्मज्ञैराख्यातः शुभाशयः पञ्चधा विधौ || ३ / ६ ॥ प्रणिधिश्च प्रवृत्तिश्च विघ्नजयश्च सिद्धिश्च विनियोगश्च त एव भेदाः तान् आश्रित्य प्राय: = प्राचुर्येण शास्त्रे धर्मज्ञैः शुभाशयः पञ्चधा आख्यातः अत्र = पुष्टिशुद्धयनुबन्धप्रक्रमे विधौ विहिताचारे ॥३/६ ॥ तंत्र प्रणिधानलक्षणमाह - प्रणिधानमित्यादि ।
७२ तृतीयं षोडशकम्
प्रणिधानं तत्समये स्थितिमत् तदधः कृपानुगञ्चैव । निरवद्यवस्तुविषयं परार्थनिष्पत्तिसारञ्च ॥३/७॥ प्रणिधानं तत् यत् तत्समये अधिकृतधर्मस्थानप्रतिज्ञासमये, स्थितिमत् तत्सिद्धिं यावत् 'नियमितप्रतिष्ठ
कल्याणकन्दली
मूलग्रन्धे दण्डान्वयस्त्वेवम् --> अत्र विधौ प्रणिधि प्रवृत्ति-विघ्नजय सिद्धि-विनियोगभेदतः प्रायः पञ्चधा शुभाशयः धर्मज्ञै आख्यातः ।। ३ / ६ ।। इयं कारिका ललितविस्तरापञ्जिका-योगविंशिकावृत्ति कूपदृष्टान्तविशदीकरणवृत्त्यादौ उद्धृता । एतदनुसा रिणी च कारिका योगलक्षणद्वात्रिंशिकायां > प्रणिधानं प्रवृत्तिश्च तथा विघ्नजयस्त्रिधा । सिद्धिश्च विनियोगश्च एते कर्मशुभाशयाः ।। -- [द्वाद्वा.१०/१०] इत्येवं टीकाकृतोक्ता । प्राचुर्येण उत्सर्गेण, अकृतविनियोगादीनां अपवादतश्चतुध (त्रिधाऽपि वा सम्भवतीति भावः । अवशिष्टा योगदीपिका चात्र स्पष्टा ॥३/६॥
=
--->
1
मूलग्रन्धे दण्डान्वयस्त्वेवम् तत्समये स्थितिमत् तदधः कृपानुगं चैव परार्थनिष्पत्तिसारं निरवद्यवस्तुविषयं च प्रणिधानम ||३ / ७|| इयमपि कारिका योगविंशिकावृत्ति कूपदृष्टान्तविशदीकरणवृत्ति-सार्ध शतत्रयगाथाप्रमितसीमन्धरस्वामिस्तवनटिप्पणादौ [यो. विं.गा. १ / ५.२ कू. वि.गा. २३] साक्षितयोद्धृता । एतत्कारिकानुवादेन टीकाकृता योगलक्षणद्वात्रिंशिकायां -> प्रणिधानं क्रियानिष्ठमधोवृत्तिकृपानुगम् । परोपकारसारञ्च चित्तं पापविवर्जितम् ||११|| इति कारिका सन्दृब्धा । तत्समये अधिकृतधर्मस्थानप्रतिज्ञासमये = चिकीर्षितधर्मस्थानसिद्धिप्रतिज्ञाकालमर्यादामधिकृत्य तत्सिद्धिं = स्वीकृतधर्मस्थाननिष्पत्तिं |यावत् नियमितप्रतिष्ठं = क्रियाकाले क्रियात्मकनिमित्ताभिव्यक्तस्वभावं क्रियाशून्यकालेऽनभिव्यक्तस्वभावं सत् संस्कारात्मना
છે. પ્રણિધાનાદિના સ્વરૂપની માત્ર શાસ્ત્રીય જાણકારી તો નવપૂર્વી અભવ્ય પાસે પણ હોય. પરંતુ તેને તેનું વિશેષ મૂલ્યાંકન નથી. મહત્ત્વ તો છે પ્રણિધાનાદિ પાંચેયના સ્વરૂપની અનુભૂતિનું-સંવેદનનું. ચિત્રમાં દોરેલા સિંહમાં ‘આ સિંહ છે' આવું જ્ઞાન સિંહની જાણકારી કહેવાય. અને જંગલમાં એકલા નિઃશસ્ત્ર રીતે જતાં સામેથી છલાંગ મારીને પોતાની તરફ ગર્જના કરી દોડતા સિંહમાં ‘આ સિંહ છે' એવો બોધ તે સિંહની અનુભૂતિ કહી શકાય, જે પરસેવાથી પલાળી દે અને છલાંગ મારીને ઝાડ પર ચડવાની તાકાત આપે. પ્રસ્તૃતમાં પ્રણિધાનાદિના અનુભૂતિસ્વરૂપ બોધની આવશ્યકતા છે, જે પુષ્ટિ અને શુદ્ધિને સાનુબંધ બનાવે છે. તેના મુખ્યતયા સ્વામી સ્વચ્છ બોધવાળા સમક્તિદષ્ટિ જીવો છે. ગ્રંથિભેદ + નિર્મલબોધ + પ્રણિધાનાદિનું સંવેદન = સાનુબંધ પુષ્ટિ-શુદ્ધિ. આ સમીકરણને જીવંત રીતે આત્મસાત્ કરવાની આવશ્યકતા છે. [૩/૫]
પ્રણિધાન વગેરે ભેદોને જ મૂલકારથી જણાવે છે
ગાથાર્થ :- પ્રસ્તુત વિધિને વિશે પ્રણિધિ [= પ્રણિધાન], પ્રવૃત્તિ, વિઘ્નજય, સિદ્ધિ, વિનિયોગસ્વરૂપ ભેદોને આશ્રયીને પ્રાયઃ પાંચ પ્રકારનો શુભાશય ધર્મજ્ઞ પુરુષોએ કહેલ છે. [૩/૬]
ટીડાર્થ :- પ્રસ્તુત પુષ્ટિ-શુધ્દિગત અનુબંધના પ્રસંગે વિહિત આચારને વિશે પ્રણિધાન, પ્રવૃત્તિ, વિઘ્નજય, સિદ્ધિ અને વિનિયોગઆ જ પાંચ ભેદો છે. તેઓને આશ્રયીને બાહુલ્યેન શાસ્ત્રોમાં ધર્મના જાણકાર પુરુષોએ પાંચ પ્રકારનો શુભાશય જણાવેલ છે. [૩/૬]
આ પાંચના ઘટક-અંશસ્વરૂપ પ્રથમ પ્રણિધાનના લક્ષણને મૂલકારથી જણાવે છે કે -
ગાથાર્થ :- તેના સમયમાં સ્થિતિવાળું તથા તેની નીચે રહેલા જીવો વિશે કૃપાવાળું જ અને પરાર્યનિષ્પત્તિપ્રધાન એવું | निरवद्यवस्तुविषय: [यानोय ते शिधान भागवु [3/3]
* પ્રણિધાનસ્વરૂપમીમાંસા
3
टीडार्थ :- પ્રણિધાન તેને કહેવાય કે જે વિવક્ષિત ધર્મસ્થાનની પ્રતિજ્ઞાની કાલમર્યાદામાં સ્થિતિવાળું હોય અર્થાત્ તે ધર્મસ્થાનની સિદ્ધિપર્યન્ત નિયમિત રીતે પ્રતિષ્ઠિત અને સંસ્કારરૂપે અવિચલિત સ્વભાવવાળું હોય. તેમ જ પોતે જે ધર્મસ્થાનને સ્વીકારેલ છે તેનાથી નીચેના ગુણસ્થાનકે રહેલા જીવો વિશે કરુણાસભર જ હોય, નહિ કે [પોતાની અપેક્ષાએ હીનગુણવાળા હોવાના લીધે ४. मुद्रितप्रती --> सिद्धिश्र विनियोगश्च विग्नजयश्च' इति व्युत्क्रमेणाऽशुद्ध: पाठ इत्यस्माभिः स उपेक्षित: ह. प्रतिदर्शितश्च पाठो गृहीतः । मु. प्रती निमित्नप्रतियं' इति पाठः ।
Jain Education Intemational

Page #106

8 स्वरूपमुखेन प्रणिधानव्याख्या
|| संस्कारात्मनाऽ विचलितस्वभावच । तदधः = स्वप्रतिपन्नधर्मस्थानादधस्तनगुणस्थानवर्तिजीवेषु कृपानुगं = करुणानुयायि चैव न तु हीनगुणत्वात् तेषु द्वेषान्वितम् । च = पुनः परार्थनिष्पत्तिसारं = परोपकारसिद्धिप्रधानं, सर्वस्या अपि सतां प्रवृत्तेः उपसर्जजीकृतस्वार्थ- प्रधानीकृतपरार्थत्वात् । निरवद्यं यद् वस्तु अधिकृतधर्मस्थाजसियनुकूलं प्रतिदिजकर्तव्यं तद्विषयं तद्विषयध्यानम् ॥३ / ७||
=
कल्याणकन्दली क्रियाविरहकाले व्यासङ्गदशायां वा वासनारूपेण अविचलितस्वभावञ्च स्थिरप्रकृतिकञ्च, अन्यथा क्रियावैफल्यापत्तेः । न च व्यासङ्गदशायां कुत: संस्कारात्मना तदचलस्वभावमिति शङ्कनीयम्, रिरंसातिरेकात् स्वभर्तुः पुरुषान्तरे प्रतिबद्धचित्ताया नार्याः तत्रैव सदा मन: परिणामारोहवत् विदारितातितीव्रराग-द्वेषपरिणामस्योत्तमभावदर्शनदायात् तत्रैव चित्तपरिणत्यारोहात् तदुक्तं योगबिन्दौ --> न चेह ग्रन्थिभेदेन पश्यतो भावमुत्तमम् । इतरेणाऽऽकुलस्यापि तत्र चित्तं न जायते ॥ २०५ ॥ - इति । इत्थमेव सानुबन्धक्षयोपशमसम्पत्तेः । न च तथाप्यभिन्नग्रन्थेः कथं व्यासङ्गादिदशायां संस्कारविधयाऽविचलितस्वभावता ? इति शङ्कनीयम्, सम्यक्प्रतिज्ञामहिम्नैव तदुपपत्तेः, यथा द्विघटिकादिरूपकालमाने जपे षण्मासपर्यन्तं प्रतिज्ञाते षण्मासं यावत् प्रतिज्ञातद्विघटिकादिरूपकालादन्यत्र जपस्याऽकरणेऽपि जपे एव मनोवृत्तिर्जायते । तदुक्तं योगबिन्दावेव -> यथाप्रतिज्ञमस्येह कालमानं प्रकीर्त्तितम् । अतो ह्यकरणेऽप्यत्र भाववृत्तिं विदुर्बुधाः || मुनीन्द्रैः शस्यते तेन यत्नतोऽभिग्रहः शुभः । सदाऽतो भावतो धर्मः, क्रियाकाले क्रियोद्भवः ।। -- [ ३८७/३८८] इति । एतादृशकरणप्रणिधानादपि सानुबन्धपुष्टिर्जायते । एवमेव महारम्भ- महापरिग्रहाद्यकरणप्रणिधानादपि सानुबन्धशुद्धिः प्रजायते, तद्वृत्तिनिरोधात् । तदुक्तं योगविन्दावेव अतोऽकरणनियमात् तत्तद्वस्तुगतात्तथा । वृत्तयोऽस्मिन्निरुध्यन्ते तास्तास्तद्वीजसम्भवाः ||४१५|| ←

=
७३
ननु योगदीपिकायां ‘धर्मस्थाने' ति किमर्थमुक्तं ' धर्मे' त्येवोच्यताम् । न हि धर्म- धर्मस्थानयोः कश्विद्भेद: । ततश्च 'अधिकृतधर्मप्रतिज्ञासमये' इत्येव चारु, लाघवादिति चेत् ? न, बाह्यसत्क्रियाया यद्वा निरनुबन्धिशुभपरिणामस्य यद्वा तदुपात्तपुण्यस्य यद्वा तत्पुण्यविशेषविपाकस्यापि धर्मत्वं नयविशेषेण सम्मतम् । धर्मस्थानञ्च विधिविशुद्धाध्यवसायविशेषः निश्चयनयेन, निश्चयानुगृहीतव्यवहारनयेन तु तथाविधाध्यवसायानुविद्धोऽहिंसादिसम्बन्धी दृढ आचारः, यस्मिन् धर्म उत्पद्यते तिष्ठति वर्धते प्रगुणीभवति अविनाशी च भवति । धर्मस्थानञ्च क्वचित् बाह्यक्रियाद्यात्मकं धर्मं विनाऽपि प्रगुणीभवति । अत एव धर्मादपि धर्मस्थानस्य गरीयस्त्वमामनन्ति महर्षयः । इत्थञ्चावश्यक्लृप्तत्वेन धर्मस्थानपदोपादानमकारि टीकाकृता । अनेन पाप पापस्थानकयोरपि भेदादिकं सूचितमित्यलं प्रसक्तानुप्रसक्तेन ।
सतां प्रवृत्तेः उपसर्जनीकृतस्वार्थ- प्रधानीकृतपरार्थत्वात् गौणीकृतस्वार्थत्वेन प्रधानीकृतपरोपकारत्वात् । अत एव ||‘परोपकाराय सतां विभूतय' इत्याद्युक्तिरपि सुप्रसिद्धा । क्वचिदुद्भूततया परार्थप्राधान्यादर्शनेऽपि संस्काररूपेण तदस्तित्वमभ्युपेयमेव, अन्यथा सत्त्वहाने:, भावपरोपकारस्य महोपकारित्वं तु प्राक् [ १/३, १/१६] निरूपितमेव |
->
निरवद्यं यद्वस्तु अधिकृतधर्मस्थानसिद्ध्यनुकूलं प्रतिदिनकर्तव्यं तद्विषयमिति । इदञ्च तत्समये स्थितिमदि’त्यंशेनैव लभ्यते इति परिचायकमेव न तु व्यावर्तकं विशेषणम् । न हि प्रधानार्थी प्राज्ञोऽङ्गमुपेक्षते । इदमेवाऽभिप्रेत्य टीकाकृताऽपि योगविंशिकावृत्ती हीनगुणद्वेषाभाव - परोपकारवासनाविशिष्टोऽधिकृतधर्मस्थानस्य कर्तव्यतोपयोगः प्रणिधानमि' - [यो.वि. १/ वृ. पू. २] ति तल्लक्षणं निष्टङ्कितम् । योगलक्षणद्वात्रिंशिकायां तु टीकाकृता -> चित्तं पापविवर्जितं = सावद्यपरिहारेण निरवद्यवस्तुविषयम् <--- - [ द्वा.द्वा.१०/११ वृ. पृ. १२०] इति स्वरूपमुखेन प्रणिधानव्याख्यानमुक्तमिति नाऽभव्यादिद्रव्यलिङ्गिगते सदતેઓના વિશે હેપવાળું. વળી, પ્રણિધાન પરોપકારસિદ્ધિપ્રધાન હોય છે; કારણ કે સજ્જનોની સર્વ પ્રવૃત્તિમાં સ્વાર્થ ગૌણ હોય છે અને પરાર્થ = પરોપકાર મુખ્ય હોય છે. તેમ જ પ્રણિધાન વિવક્ષિત સ્વીકૃત ધર્મસ્થાનની સિદ્ધિને અનુકૂલ એવા દરરોજના જે નિર્દોષ કર્તવ્ય હોય છે તદ્વિષયક ધ્યાનસ્વરૂપ હોય છે. [૩/૭]
विशेषार्थ :પ્રણિધાનનો અર્થ છે ધ્યાન-ઉપયોગ-દૃઢવિચાર. તેના ૪ વિશેષણ છે. [૧] પ્રથમ વિશેષણ એ છે કે તે ધ્યાન વિવક્ષિત ધર્મસ્થાનની પ્રતિજ્ઞાની સમયમર્યાદામાં પ્રતિષ્ઠિત હોય, ગમે તેવી પ્રતિકૂળતા વચ્ચે પણ તે વિચલિત ન થાય, તેની સિદ્ધિ સુધી ક્રિયાસ્વરૂપ નિમિત્તને પામીને પ્રતિષ્ઠિત = અભિવ્યક્તસ્વભાવવાળું હોય, અન્ય કામકાજ કરતી વખતે પણ સંસ્કારરૂપે તો તે અવિચલિત સ્વભાવવાળું જ હોય. ઉદાહરણ તરીકે રોજ ૫ કલાકના નૂતન સ્વાધ્યાયની ૬ મહિના સુધી પ્રતિજ્ઞા કરી હોય તો દ મહિનાનો સ્વાધ્યાય સિદ્ધ ન થાય ત્યાં સુધી તદ્વિષયક ઉપયોગ સ્થિર રહેવો જોઈએ. ૬ માસ સુધી રોજ ૫ કલાકના સ્વાધ્યાયના નિમિત્તે તો તે ઉપયોગ દૃઢતાથી પ્રતિષ્ઠિત હોય જ. પરંતુ ૬ મહિના પર્યન્ત પ્રતિદિન અધ્યયનના ૫ કલાક સિવાયના સમયમાં પણ ४. 'सुजनत्वहाने:' इत्यर्थः ।

Page #107

७४ तृतीय षोडशकम्
अभव्यादिक्रियायां तात्त्विकपरार्थकरणोद्देशविरहः 808 પ્રવૃત્તેિ તક્ષયતિ -> 'તત્રે'ત્યાદ્રિા ____ तत्रैव तु प्रवृत्तिः शुभसारोपाय सङ्गताऽत्यन्तम् । अधिकृतयत्नाऽतिशयादौत्सुक्यविवर्जिता चैव ॥३/८॥ तत्रैव = अधिकृतधर्मस्थाने एव, उद्देश्यताख्यविषयतया या प्रवृत्ति: शुभः = सुन्दरः सारः = नैपुण्यान्वित
। कल्याणकन्दली नुष्ठानगोचरोपयोगे प्रणिधानलक्षणाऽतिव्याप्तिः, स्वर्गादिगोचराऽबाध्यकामनालक्षणाऽवद्याऽपरिहारात् । वस्तुत: परार्थमुख्योद्देश्यकत्वमपि तत्र नास्ति, स्वर्गप्राप्तिप्रभृतिस्वार्थानुपसर्जनभावस्य प्रच्यावयितुमशक्यत्वात् । एतेन -> अणुभवजुत्ता भत्ती साहम्मिया वच्छल्लं । न य साहेइ अभब्यो संविग्गत्तं न सुप्पक्खं ॥७|| ४- इति अभव्यकुलक-सम्बोधप्रकरण [१/२९६] वचनमपि व्याख्यातम् । अत एव तदधस्तनस्थानवर्तिषु कामभोगादिनिमग्नेषु अलसेषु वा जीवेषु कृपानुगत्वमपि तत्र वस्तुतोऽसम्भवि, विषयसुखादिप्रमादे हेयत्वसंवेदनविरहादिति निपुणतरं निभालनीयम् ॥३/७॥
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् ---> तत्रैव प्रवृत्तिः तु अत्यन्तं शुभसारोपायसङ्गता अधिकृतयत्नातिशयात् औत्सुक्यविवर्जिता चैव भवति] ।।३/८॥ इयमपि कारिका योगविंशिकावृत्ति-कूपदृष्टान्तविशदीकरणवृत्त्यादी टीकाकृता संवादरूपेणोपदर्शिता । एतत्कारिकानुरोधिनी कारिका योगलक्षणद्वात्रिंशिकायां -> प्रवृत्तिः प्रकृतस्थाने यत्नातिशयसम्भवा । अन्याभिलाषरहिता चेत:
સંસકારરૂપે તો તે ઉપયોગ અવિચલિત જ હોય. [૨] બીજુ વિશેષાણ એ છે કે જે જીવો પોતે સ્વીકારેલ ધર્મસ્થાનની અપેક્ષાએ નીચેની ભૂમિકાએ રહેલા છે તેના વિશે પોતાનું પ્રદર્શિત ધ્યાન તિરસ્કાર-ધિકકાર-ષવાળું ન હોવું જોઈએ, પરંતુ કરુણાથી યુક્ત હોવું જોઈએ. દા.ત. ઉપરોકત ઉદાહરાગમાં જ જે જીવો રોજ થોડો પણ નવો સ્વાધ્યાય નથી કરતા તેઓ પ્રત્યે પોતાનો અભિનવકૃતગ્રહાશકર્તવ્યતાવિષયક ઉપયોગ કરુણાગર્ભિત હોવો જોઈએ. તેઓ પ્રત્યે નિંદાવૃત્તિ, ભાવના, હીનતાદૃષ્ટિ જો પોતાનામાં હોય તો તે પોતાની પ્રતિજ્ઞાના ઉપયોગનું અજીર્ણ છે. તેવો ઉપયોગ પ્રણિધાનાત્મક બની ન શકે. [૩] ધ્યાનનું ત્રીજું વિશેષણ એ છે કે પોતાનું વિવક્ષિત ધર્મસ્થાનવિષયક ધ્યાન પરોપકારપ્રધાન હોવું જોઈએ. દા.ત. ઉપરોક્ત ઉદાહરણમાં જ પ્રતિદિન ૫ કલાક અભિનવયુગ્રહણ કરવાની પાછળ પોતાનો આશય હું ભાણી-ગણીને વિદ્વાન થઈ એવા ચોટદાર વ્યાખ્યાન વાંચું કે મારી વાહવાહ થાય' આવી મલિન સ્વાર્થવૃત્તિથી દૂષિત થયેલો ન હોવો જોઈએ. પરંતુ - “હું મોક્ષમાર્ગને તાત્ત્વિક રીતે જાણીને બીજા પણ યોગ્ય જીવોને પ્રભુશાસન વાસ્તવિક રીતે પમાડી શકે, બીજા યોગ્ય જીવોને ભણાવવા દ્વારા અથવા ભવિષ્યમાં શાસ્ત્રરચના દ્વારા ભુતની પરંપરાને અવિચ્છિન્ન બનાવીને ગુરુજનોએ મારી પર કરેલા ઉપકારોનું ઋણ વાળી શકું, પ્રતિદિન નિયમિત નવીન થતહાગમાં સહર્ષ પ્રવૃત્તિ કરીને બીજા જીવોને પણ એક સારો આદર્શ આપું જેથી તેઓ પાગ નવ્ય કૃતજ્ઞાનના રસિયા બને, હું રોજ નવું ભાગીશ તો બીજા યોગ્ય જીવોને પા ભાગવાની પ્રેરણાપ્રોત્સાહન આપી શકીશ.' - આવી ઉદાર પરોપકારવૃત્તિ જ મુખ્યતયા પોતાના ઉપયોગમાં વાગાયેલ હોય. તે જ તે ઉપયોગ પ્રણિધાનની કક્ષામાં આવી શકે.
[૪] એ ઉપયોગનું = ધ્યાનનું ચોથું વિશેષણ છે નિરવદ્યવસ્તુવિષયકત્વ. યોગદીપિકા કારના કથનાનુસાર વિવક્ષિત ધર્મસ્થાનની સિદ્ધિને અનુકૂલ એવા દૈનિક કર્તવ્યો વિષયક ધ્યાન એ નિરવદ્યવસ્તુવિષયક પદનો અર્થ છે. ઉદાહરાગથી એની સ્પષ્ટતા એ છે કે ૬ માસ સુધી રોજ ૫ કલાક ભાગવાની પોતાની પ્રતિજ્ઞા સિદ્ધ થાય તેના માટે રોજ વિદ્યાગુરુનો વિજ્ય, ઉચિત ભક્તિ, જ્ઞાનજ્ઞાની-જ્ઞાનના સાધનોની આશાતનાનો પરિહાર, અભ્યાસમાં બાધક એવી બાહ્ય પ્રવૃત્તિઓ અને ભકતોના ટોળાને વળગાડ વગેરેથી દૂર રહેવાની વૃત્તિ, દૈનિક છાપા-સાપ્તાહિક-માસિક પત્રિકાઓ-પરચૂરણ સાહિત્ય વગેરે નહિ વાંચવાની મકકમતા, નિયમિત વ્યવસ્થિત રીતે નવું ચુત ચહાણ કરવાનો ઉલ્લાસ ટકી રહે તે માટે રોજે રોજની ગ્રહણ કરેલ વાચનાનું પુનરાવર્તન-પરિશીલન કરવાની તત્પરતા.... વગેરેનું પણ ધ્યાન રાખવું જોઈએ. ધનવેપારાદિમાં નહિ પણ તપ-સ્વાધ્યાય-અહિંસાદિ ધર્મસ્થાનમાં ચિત્તનું સ્થાપન જોઈએ. આ રીતે ચાર વિશેષાણવાનું ધ્યાન-ઉપયોગ બને તો જ શાસ્ત્રકાર મહર્ષિઓ તેને પ્રણિધાનનું લેબલ લગાડે છે. આવું પ્રણિધાન આવે તો જ બાકીના પ્રવૃત્તિ વગેરે આગળના ૪ સ્થાનોની ઉપલબ્ધિ સરળ થઈ શકે. સાવદ્ય વસ્તુનું ધ્યાન ચિત્તને અને ધર્મસાધનાને કલુષિત કરે છે. કલુષિત ચિત્તમાં સાધનાના સંસ્કાર પડતા નથી. હીન પ્રત્યેનો દ્વેષભાવ સાધના માટેની મનોભૂમિકાનો નાશ કરે છે. કોમળ અને નમ્ર ગાગગ્રાહી મનમાં જ સાધના ઉતરી શકે. વાર્થવૃત્તિ એ સાધના અને સાધ્ય પ્રત્યેનો આદરભાવ નટ કરે છે. માટે ઉપરોક્ત ચારેય વિશેષાગ આવશ્યક છે. ટીકાકાર શ્રીમદ્જીએ સીમંધરસ્વામીના ૩૫૦ ગાથાવાળા સ્તવનમાં જણાવેલ છે કે –> કરુણા ન કરે હીનની રે, વિાણ પણિહાણ સનેહ ૨, ફેષ ધરંતા તેહશું રે, હેઠા આવે તેહ રે. – [૩]
મૂલકારથી હવે પ્રવૃત્તિનું લક્ષણ બતાવતાં કહે છે કે –
ગાથાર્થ :- ત્યાં જ પ્રવૃત્તિ તો અત્યંત સુંદર પ્રકૃઢ ઉપાયથી સંગત હોય છે અને વિવક્ષિત વિશિષ્ટ પ્રયત્નથી સુમરહિત|| જ હોય છે. [૩] ૪]
-: પ્રવૃતિરૂવરૂપવિચારણા - || . મુકતાનંt ‘સદ્રતા' : TE; | Jain Education Intemational

Page #108

* विभिन्नव्याख्यात्रितयविरोधपरिहारः 88 य उपाय: प्रेक्षोत्प्रेक्षादि: तेज सङ्गता = साध्यत्वाख्यविषयतया तत्सम्बद्धा, अधिकृते धर्मस्थाने यो यत्नातिशयः = अप्रमादभावनाजनितो विजातीय: प्रयत्ज:, तस्मात् । औत्सुवयं = अकाले फलवाञ्छा, तेज विवर्जिता चैव, अकालौत्सुक्यस्य तत्वत आर्तध्यानरूपत्वात् । 'स्वहेतु-स्वरूपानुबन्धशुद्धः प्रवृत्त्याशयो शेयः, कथचिक्रियारूपत्वेऽपि अस्य कथचिदाशयरूपत्वात् ॥३/८||
कल्याणकन्दली परिणति स्थिरा ।।१२।। - इत्येवं टीकाकृता दर्शिता । उद्देश्यताख्यविषयतया = उद्देश्यतासम्बन्धेन । साध्यत्वाख्यविषयतया = विधेयतासम्बन्धेन तत्सम्बद्धा = सन्दरनिपुणोपायगता । यथा घटमद्दिश्य मदारोपणचक्रभ्रमण तदा सा प्रवृत्ति: स्वनिरूपितसाध्यत्वाभिधानविषयतासंसर्गेण मृदारोपणचक्रभ्रमणादिनिष्ठाऽपि स्वनिरूपितोद्देश्यताऽभिधानविषयतासम्बन्धेन घटनिष्ठैव भवति तथैवाऽधिकृतश्रुतग्रहणादिधर्मस्थानमुद्दिश्य विधेये तदुपाये तद्गोचरप्रेक्षोत्प्रेक्षाऽनुप्रेक्षा- परिप्रेक्षा-संप्रेक्षाप्रतिप्रेक्षोपप्रेक्षादी प्रवृत्ती सा प्रवृत्तिः स्वीयविधेयतासम्बन्धेन प्रेक्षादिनिष्ठाऽपि स्वकीयोद्देश्यतासन्निकर्षेण विवक्षितश्रुत-ग्रहणादिधर्मस्थाननिष्ठेव, अन्यथा अङ्गप्रवृत्त्या प्रधाननिष्पत्त्ययोगात् । तस्मात् = अप्रमादभावनाजनित-विजातीयप्रयत्नात् स सम्पद्यते । तेन = अयोग्यकालीनप्रधानफलाभिलाषलक्षणोत्सुक्येन विवर्जिता = विशेषतो रहिता चैव । न हि सम्यगुपायप्रवृत्ता:प्रेक्षावन्तः कार्यात्सुक्यमवलम्बन्ते, सदुपायस्य कार्यमप्रसाध्योपरमाभावादिति व्यक्तं धर्मबिन्दुवृत्तौ [६/५८] । | ननु टीकाकृता योगविंशिकावृत्तौ -> अधिकृतधर्मस्थानोद्देशेन तदुपायविषय इतिकर्तव्यताशुद्धः शीघ्रक्रियासमाप्तीच्छादिलक्षणोत्सुक्यविरहितः प्रयत्नातिशयः प्रवृत्तिः - इति प्रवृत्तिलक्षणमनुवदता शीघ्रक्रियासमाप्तीच्छालक्षणमौत्सुक्यमुपदर्शितं, योगलक्षणद्वात्रिंशिकावृत्ती प्रवृत्तिलक्षणव्याख्याने --> अधिकृतेतरकार्याभिलाषेण रहिता «- [द्वा.द्वा.१०/१२ पृ.१२०] इत्येवं बदता अधिकृतान्यफलेच्छालक्षणमौत्सुक्यमावेदितं, प्रकृते चाऽकालफलेच्छालक्षणमौत्सुक्यमुक्तमिति कथं नैकस्यैव टीकाकृतो व्याख्यायां विरोध इति चेत् ? अत्रोच्यते, योगविंशिकावृत्ती स्वरूपमुखेन लक्षणमौत्सुक्यस्योक्तम्, योगलक्षणद्वात्रिंशिकायां इह च हेतुमुखेन तनिरूपितमिति न विरोधलेशोऽपि । हेतुमुखेन व्याख्याया अपि सम्मतत्वात् । अत एव धर्मबिन्दुवृत्ती श्रीमुनिचन्द्रसूरिभिरपि --> औत्सुक्यं काटारूपम् - [ध.बि.८/४३ वृ.पृ.१९५] इति प्रोक्तम् । यद्यपि अधिकृतान्यकार्याभिलाषस्य वस्तुतो वक्ष्यमाणरीत्या [१४/९] अन्यमुद्दोषात्मकत्वमेव तथापि अकालफलेच्छावत् तस्याऽपि शीघ्रक्रियासमाप्तीच्छाहेतुत्वात हेतु-हेतुमतोरभेदोपचारेण तस्यौत्सुक्यत्वाभिधानमपि सङ्गतमेव । एतेन --> ‘औत्सुक्यं = त्वराभिलाषातिरेक' - इति सुगमार्थकल्पनाकारवचनमपि फल-फलवदर्भयघटितौत्सुक्यप्रतिपादनपरमिति प्रदर्शितम. त्वराजनकत्वादकालफलाभिलाषस्य । न चास्य प्राशस्त्यम्, अकालौत्सुक्यस्य = अकालफलाभिलाषस्य तत्त्वतः = परमार्थतः आर्तध्यानरूपत्वात् । तदुक्तं मूलकाररेव धर्मबिन्दी -> अकालौत्सुक्यस्य तत्त्वतः तत्त्वात् -- [८/५५] इति । --> तत्त्वात् = आर्तध्यानत्वादिति - तवृत्ती। अत एवोक्तं योगदृष्टिसमुचयेऽपि -> अत्वरापूर्वकं सर्वं, गमनं कृत्यमेव वा । प्रणिधानसमायुक्तमपायपरिहारतः ||-यो. द.५१] इति । वस्तुत औत्सुक्यमकालकाल एव भवति, यधोक्तं कर्णपूरेण आनन्दवृन्दावने ---> न ह्यौत्कण्ठ्यं भवति समया|पेक्षमुत्कण्ठितानाम् «- [२२/१३] । अत एव भगवद्गीतायामपि -> कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन -- [२/ ४७] इति वदता औत्सुक्यपरिहार्यता दर्शिता । ___ इत्थञ्च स्वहेतु-स्वरूपानुबन्धशुद्धः प्रवृत्त्याशयो ज्ञेयः इति । प्रतिपादितप्रणिधानजन्यत्वात् यद्वा अप्रमादभावनाजनिताऽधिकृतधर्मस्थानगोचरप्रयत्नजन्यत्वात् स्वस्य हेतुशुद्धिः = हेतूपहितशुद्धिः, अकालफलाभिलाषराहित्य-प्रशस्तकुशलोपायविधेयकत्वाभ्यां स्वरूपशुद्धिः, अभिनवश्रुतग्रहणाद्यधिकृतस्थानोद्देश्यकत्वात् प्रकृतेऽनुबन्धशुद्धिश्चाऽवसेया । न च प्रवृत्तेराशयात्मकता कथं ? अधिकृतधर्मस्थानोद्देश्यक-तदुपायविधेयक-यत्नातिशयजन्यत्वेन क्रियात्मकत्वस्यैव न्याय्यत्वादित्यारेकणीयम्, कथश्चित् = फलमुखेन क्रियारूपत्वेऽपि अस्य = प्रवृत्तिपदप्रतिपाद्यस्य कथञ्चित् = अन्त:करणगतस्थिरपरिणतिरूपहेतुमुखेन आशयरूपत्वात् =
ટીકાર્ચ :- વિવક્ષિત ધર્મસ્થાનમાં જ ઉદ્દેશ્યતા નામની વિષયતાથી જે પ્રવૃત્તિ હોય તે સાધતા નામની વિષયવારૂપસંબંધથી સુંદર અને નિપુણ એવા પ્રેક્ષ-ઉન્મેક્ષા [અનુપ્રેક્ષા-ઉહાપોહ વગેરે ઉપાયથી વિશિષ્ટ હોય, કેમ કે અપ્રમાદભાવનાથી ઉત્પન્ન થયેલ|| वितीय प्रयत्न(यत्नातिशय)ना ली ते न्य. ते गाणे वे७।१३५ मौत्सुध्ययी रहित सोय; 11 मौत्सुम्य વાસ્તવમાં આર્તધ્યાનસ્વરૂપ છે. આ રીતે હેતુ, સ્વરૂપ અને અનુબંધથી શુદ્ધ થયેલ હોય તેને પ્રવૃત્તિ સ્વરૂપ આશય = અધ્યવસાય જાણવો. જો કે તે કથંચિત્ ક્રિયા સ્વરૂપ છે. તો પણ કથંચિત આશયભિન્ન હોવાથી તેને આશયસ્વરૂપ કહી શકાય છે.[૩/૮] १. मुद्रितप्रती 'सहेतु...' इति पाठः । प्रत्यन्तरे ‘स हेतु' इति पाठः ।
Jain Education Intemational

Page #109

७६ तृतीयं षोडशकम्
* प्रवृत्तेराशयरूपतोपपादनम् * વિનેગાં તfa –– '
વિત્યાતિ | विघ्नजयविविधः खलु विज्ञेयो हीनमध्यमोत्कृष्टः । मार्ग इह कण्टक-ज्वर-मोहजयसमः प्रवृत्तिफलः ॥३/९॥ विघ्नस्य = धर्मान्तरायस्य जयः खलु त्रिविधो विज्ञेयः, प्रतियोगिभेदात् । हीन-मध्यमाभ्यां सहित उत्कृष्टः;
कल्याणकन्दली अध्यवसायविशेषात्मकत्वात्, हेतु-फलयोर्भेदाभेदस्याऽस्माभिर्जयलतायां व्यवस्थापितत्वादिह न तन्यते, वादान्तरारम्भप्रसङ्गात् । न च तथापि विनिगमनाविरहात्तस्य क्रियात्मकताभिधानं प्रकृते सङ्गच्छेतेति शङ्कनीयम्, यत्नातिशयजन्यायाः क्रियायाः तज्जनने एवोपक्षीणतया गौणत्वात्, कूटत्वसम्भवेन व्यभिचाराच्च प्रवृत्तेः क्रियात्मकत्वाभिधानस्यानौचित्यात्, निरुक्तप्रणिधानोत्तरकालभाविस्थिरपरिणामस्य प्रधानत्वात्, अव्यभिचारित्वाच्च प्रवृत्तेराशयात्मकत्वाभिधानस्य यौक्तिकत्वात् ॥३/८॥ ____ मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> इह मार्गे कण्टक-ज्वर-मोहजयसमः प्रवृत्तिफल: हीन-मध्यमोत्कृष्टः त्रिविधः खलु विघ्नजयो विज्ञेयः ॥३/९।। इयं कारिकाऽपि योगविंशिकावृत्ति-कूपदृष्टान्तविशदीकरणवृत्त्यादौ टीकाकृता संवादरूपेणोपदर्शिता । प्रतियोगिभेदात् = जयप्रतियोगिनां विघ्नानां त्रैविध्यात् विघ्नजयस्य त्रिविधत्वमित्यर्थः । तदुक्तं मूलकारैरेव योगबिन्दी --> कण्टक-ज्वर-मोहैस्तु समो विघ्नः प्रकीर्तितः । मोक्षमार्गप्रवृत्तानामत एवापरैरपि ।।३७४।। - उपदेशपदेऽपि --> पडिबंधो वि य एत्थं सोहणपंथम्मि संपयट्टस्स । कंटग-जर-मोहसमो विन्नेओ धीरपुरिसेहिं ।।२६१।। - इति कथितम् । द्वन्द्वसमासगर्भितत्वे ‘નમધ્યમ ' તિ નિ તું ‘ીન-મધ્યમ' તિ “નમધ્યમાગ્યાં સતિ ' ત્રેવં વિદઃ પ્રતિઃ , સમहारस्तु प्रकृतेऽप्रसक्त एव, प्राण्यङ्गादिष्वेव तत्प्रवृत्तेः, नपुंसकलिङ्गघटितत्वाच्च । कण्टकस्य स्वतोऽस्खलितगतिप्रतिबन्धकत्वं
' વિશેષાર્થ :- કુંભાર ઘડાના ઉદ્દેશથી ચકબ્રમણ આદિ કર્તવ્ય = વિધેયમાં પ્રવૃત્તિ કરે ત્યારે તે પ્રવૃત્તિ ઉદ્દેશ્યતા નામની વિષયતા સ્વરૂપ સંબંધથી ઘટસંબંધી બને છે અને વિધેયતા નામના વિષયતાસ્વરૂપ સંસર્ગથી ચકભ્રમણાદિસંબંધી બને છે. તેમ વિવક્ષિત ધર્મસ્થાનના ઉદ્દેશથી તેના અંગભૂત કર્તવ્ય = વિધેયમાં પ્રવૃત્તિ થાય ત્યારે તે પ્રવૃત્તિ વિધેયતાસંબંધથી અંગસંબંધી બનવા છતાં ઉદ્દેશ્યતાસંબંધથી પ્રધાન ધર્મસ્થાન સંબંધી જ બને છે. જેમ અભિનવભૃતગ્રહણ સ્વરૂપ મુખ્ય ધર્મસ્થાનના ઉદ્દેશથી ચોપડી-|| સાપ વગેરે લઈને વિદ્યાગુરૂ પાસે જવું, વંદન કરવું વગેરે કર્તવ્યનું પાલન થાય ત્યારે તે પ્રવૃત્તિ વિધેયતાસંબંધથી ભલે વંદનાદિકિયાસંબંધી હોય, પરંતુ ઉદ્દેશ્યતાસંબંધથી તો તે અભિનવયુતગ્રહણાત્મક પ્રધાન કાર્યમાં જ રહે છે. સુંદર બાહ્ય-અભ્યન્તર ઉપાયો નિપુણતાથી યોજવા દ્વારા જ અધિકૃત ધર્મસ્થાન નિર્વિઘ્ન સિદ્ધ થાય છે. જો ભણનાર આળસુ હોય, અપ્રમત્ત ન હોય તો ભાણવા માટે વિદ્યાગુરુ પાસે જવું, વંદન કરવું વગેરે પ્રવૃત્તિ ન થાય. માટે તે પ્રવૃત્તિ અપ્રમત્તભાવજન્ય વિજાતીય પ્રયત્નથી |જન્ય મનાય છે. આ અપેક્ષાએ પ્રવૃત્તિ કથંચિત ક્રિયા સ્વરૂપ પણ છે. સર્વથા નિષ્ક્રિય નથી. પ્રવૃત્તિ નામના બીજા આશયમાં કથંચિત ક્રિયાત્મકતા હોવા છતાં તે ક્રિયાઓથી અભિવ્યકત થતો આશયવિશેષ પણ તેમાં વાણાયેલ છે જ. અન્યથા તેવી ક્રિયા સંભવી ન શકે. પરંતુ ક્રિયા ગૌણ છે, મુખ્ય છે અપ્રમત્તભાવ-સ્થિર પરિણામ માટે પ્રવૃત્તિને આશયાત્મક જણાવેલ છે. તાત્વિક આશય પ્રાયઃ અવ્યભિચારી હોય છે. ક્રિયા બનાવટી પણ સંભવી શકે. માટે પ્રવૃત્તિને કિયા સ્વરૂપે જણાવેલ નથી.
યોગદીપિકાકારશ્રીએ જણાવેલ એક બાબત વિશેષતઃ ઉલ્લેખનીય છે. તે એ છે કે આશયાત્મક પ્રવૃત્તિ હેતુ, સ્વરૂપ અને અનુબંધથી શુદ્ધ હોય છે. પ્રવૃત્તિનો હેતુ પૂર્વદર્શિત નિર્મળ પ્રણિધાન અથવા અપ્રમાદભાવનાજન્ય વિજાતીય પ્રયત્ન છે. તે શુદ્ધ હોવાના લીધે પ્રવૃત્તિમાં હેતુશુદ્ધિ = હેતુપ્રયુક્તશુદ્ધિ રહેલી છે. અકાળે ફલની ઉત્સુકતા ન હોવાથી તથા તેના અમોઘ ઉપાયોમાં કર્તવ્યોમાં વિધિસહિત પ્રવર્તવાના લીધે સ્વરૂપશુદ્ધિ પાણ પ્રવૃત્તિમાં રહેલ છે. તથા અધિકૃત પ્રધાન ધર્મસ્થાનની સિદ્ધિના ઉદ્દેશથી પ્રબળ વિશુદ્ધ સંસ્કારના ઉત્પાદક વતનાયુક્ત પ્રયત્નના લીધે અનુબંધ શુદ્ધિ પણ આશયાત્મક પ્રવૃત્તિમાં સ્પષ્ટ જ છે. આ રીતે હેતુ-સ્વરૂપઅનુબંધથી શુદ્ધ આશયવિશેષાત્મક = અધ્યવસાયવિશેષ સ્વરૂપ પ્રવૃત્તિ જાણવી. સંમૂર્શિમ જેવી ક્રિયા પ્રસ્તુતમાં પ્રવૃત્તિ તરીકે સ્વીકાર્ય નથી. તેને માત્ર ચેટા કહી શકાય. પ્રસ્તુત પ્રવૃત્તિને ઉદ્દેશીને ૩૫૦ ગાથાના સ્તવનમાં જણાવેલ છે કે -> નિજ કાજમાં નવિ ધરે રે, વિણ પ્રવૃત્તિ થિર ભાવ રે, જિહાં તિહાં મહતું ઘાલતાં રે, ધારે ઢોર સ્વભાવ રે. – [૩૮] વિનયનું લક્ષણ બતાવતાં મૂલકારશ્રી નિવેદન કરે છે કે –
ગાથાર્થ :- પ્રસ્તુતમાં માર્ગને વિશે કંટક જય, જવરજય, મોહજય સમાન પ્રવૃત્તિફલક [=પ્રવૃત્તિજનક) હીન, મધ્યમ અને ઉત્કૃષ્ટ એમ ત્રણ પ્રકારે વિનજય જાણવો. [૩/૯]
૪ વિદાઇ વિમ9 S ટીપાર્થ :- વિપ્નનો મતલબ છે ધર્મમાં અંતરાય. તેનો જય ત્રણ પ્રકારનો છે, કારણ કે વિનજયના પ્રતિયોગી = સંબંધી એવા વિનના ત્રાગ ભેદ છે, અર્થાત્ વિન ત્રણ પ્રકારના હોવાથી વિદન જય પણ ત્રણ પ્રકારનો છે. હીન અને મધ્યમ સહિત
Jain Education Intemational

Page #110

* विघ्नजयनिरूपणे योगविंशिकावृत्तिसंवादः * एको हीजो विघ्नजयः, अपरो मध्यमः, अज्यस्तूत्कृष्ट इति । त्रैविध्यमेव निदर्शजगर्भविशेषणेन समर्थयति -> मार्गे प्रवृत्तस्य पुंस इह - जगति ये कण्टक-ज्वर-मोहा: = कण्टकपादवेध-ज्वरोत्पत्ति-दिङ्मोहोत्पादा विघ्ना अस्खलिताविह्वल-नियतदिनप्रवृत्तिप्रतिबन्धकाः तज्जयाश्च विशिष्टप्रवृत्तिहेतवः तत्समोऽयं धर्मस्थानेऽपि कण्टकानां (= कण्टकस्थानीयाजां) शीतोष्णादीनां ज्वरकल्पाजां शारीररोगाणां दिङ्मोहकल्पस्य च मिथ्यात्वस्य जय: परिषहतितिक्षया आरोग्यहेतुविहिताऽऽहारादिप्रवृत्ति-मनोविभ्रमापजायकसम्यक्त्वभावजया च जजितो यथोत्तरमधिक: त्रिविधोऽपि समुदितः, प्रवृत्ति: अधिकृतधर्मस्थानविषया फलं यस्य स तथा. अल्पस्याऽपि विटजस्य सत्त्वे कार्याऽसिद्धेरित्यव
- कल्याणकन्दली न सम्भवतीत्यत: 'कण्टकपादवेधे' त्युक्तम्, अग्रेऽस्खलितप्रवृत्तिबन्धकत्वमविह्वलप्रवृत्तिप्रतिबन्धकत्वं नियतदिक्प्रवृत्तिप्रतिबन्धकत्वं यथाक्रमं कण्टकपादवेधादिष्वन्वेति । न च मूलग्रन्थस्थस्य मोहपदस्य योगदीपिकाकृतो दिङ्मोहपरत्वव्याख्यानं कथं युक्तमिति शङ्कनीयम्, समयपरिभाषायाः तथैव व्यवस्थितत्वात्, -> मूढा उ दिसाविभागममुणेता <- [४३०६] इति निशीथभाष्यस्य धर्मिपरं तद्व्याख्यानमपि संवदत्यत्र । विशिष्टप्रवृत्तिहेतव इति । जिगमिषोः कण्टकजयोऽस्खलितप्रवृत्तिहेतुः ज्वरजयोऽविह्वलपादन्यासादिप्रवृत्तिहेतुः दिग्भ्रमात्मकमोहस्य जयो नियताभिप्रेतदिक्प्रवृत्तिहेतुरित्यर्थः । बाह्यविघ्नजयेनाऽऽशयभेदश्चोपलक्ष्यते । अतो नाशयरूपताऽस्य व्याहतेति ध्येयम् । कण्टकानां = कण्टकस्थानीयानां शीतोष्णादीनां आदिपदेन क्षुत्पिपासादीनां ग्रहणम् । समुदितविघ्नविजयत्रितयस्याधिकृतधर्मस्थानप्रवृत्तिफलकत्वे हेतुमाह -> अल्पस्यापि विघ्नस्य सत्त्वे कार्याऽसिद्धेः । तदुक्तं टीकाकृता ऎन्द्रस्तुतिचतुर्विंशतिकावृत्ती ---> न हि सति आधिलेशेऽपि श्रुतपाठो भवति प्रभवति वा कार्याय <-- [७/ ३] इति । अवशिष्टमतिरोहितार्थम् । तथापि सोपयोगितया टीकाकृन्निर्मिता योगविंशिकावृत्तिर्दर्यते । तथाहि --> "विघ्नजयो नाम विघ्नस्य जयोऽस्मादिति व्युत्पत्त्या धर्मान्तरायनिवर्तकः परिणामः । स च जेतन्यविघ्नत्रैविध्यात्रिविधः । तथाहि 'यथा कस्यचित् कण्टकाऽऽकीर्णमार्गमवतीर्णस्य कण्टकविघ्नो विशिष्टगमनविघातहेतुर्भवति, तदपनयनन्तु पथि प्रस्थितस्य निराकुलगमनसम्पादकं तथा मोक्षमार्गप्रवृत्तस्य कण्टकस्थानीयशीतोष्णादिपरिषहैरुपद्रुतस्य न निराकुलप्रवृत्तिः, तत्तितिक्षाभावनया तदपाकरणे त्वनाकलप्रवृत्तिसिद्भिरिति कण्टकविघ्नजयसमः प्रथमो हीनो विघ्नजयः । तथा तस्यैव ज्वरेण भशमभिभूतस्य निराकलगमनेच्छोरपि तत्कर्तुमशक्नुवतः कण्टकविघ्नादधिको यथा ज्वरविघ्नस्तज्जयश्च विशिष्टगमनप्रवृत्तिहेतुस्तथेहापि ज्वरकल्पा: शारीरा एव रोगा विशिष्टधर्मस्थानाराधनप्रतिबन्धकत्वाद्विघ्नास्तदपाकरणश्च ‘हियाहारा मियाहारा' [पिं.नि.६४८] इत्यादिसूत्रोक्तरीत्या तत्कारणानासेवनेन, 'न मत्स्वरूपस्यैते परिषहा लेशतोऽपि बाधकाः किन्तु देहमात्रस्यैवे'ति भावनाविशेषेण वा सम्यग्धर्माराधनाय समर्थात्व]मिति ज्वरविघ्नजयसमो मध्यमो द्वितीयो विघ्नजयः । यथा च तस्यैवाध्वनि जिगमिषोर्दिग्मोहविघ्नोपस्थितौ भूयो भूय: प्रेर्यमाणस्याऽप्यध्वनीनैर्न गमनोत्साहः स्यात्तद्विजये तु स्वयमेव सम्यग्ज्ञानात् परैश्वाभिधीयमानमार्गश्रद्धानात् मन्दोत्साहतात्यागेन विशिष्टगमनसम्भवस्तथेहापि मोक्षमार्गे दिग्मोहकल्पो मिथ्यात्वादिजनितो मनोविभ्रमो विघ्नस्तज्जयस्तु गुरुपारतन्त्र्येण मिथ्यात्वादि
ઉત્કૃષ્ટ વિનજય જાણવો. અર્થાત એક હીન વિજય, બીજે મધ્યમ વિનજય, ત્રીજે ઉત્કટ વિનજય-આમ વિષ્ણજયના ત્રણ ભેદ છે. વિષ્ણજયના ત્રણ ભેદનું જ ઉદાહરણગર્ભિત વિશેષણ દ્વારા સમર્થન કરતાં શ્રીમદ્જી જણાવે છે કે દુનિયામાં માર્ગમાં [આગળ વધવા પ્રવૃત્ત થયેલ પુરુષને પગમાં કાંટો વિંધાઈ જવો, તાવ આવવો અને દિમોહ = દિશાભ્રમ થવો, - આ ત્રણ વિદન આવી શકે. પગમાં કાંટો લાગે તો તે અખલિત રીતે માર્ગમાં ગતિ સ્વરૂપ પ્રવૃત્તિનો પ્રતિબંધક બને છે. તાવ આવે તો નિબળાઈના કારણે શરીર પૂજવાને લીધે વિહળતા વિના પગ મૂકીને ચાલવામાં તે પ્રતિબંધક બને. તથા જો પશ્ચિમ દિશામાં પૂર્વ દિશાનો ભ્રમ થઈ જાય તો તે દિશાબ્રમ પૂર્વદિશામાં ગમન કરવામાં પ્રતિબંધક બને. ઉગમણી દિશાએ જવા નીકળેલો આથમાગી દિશાએ પહોંચી જાય. તે વિનોનો જય થાય તો તે વિશિષ્ટ પ્રવૃત્તિમાં હેતુ બને. અર્થાત્ પગમાં કાંટો લાગે તો અખલિત રીતે માર્ગમાં આગળ વધી શકાય. તાવ ન આવે તો વિજળતા વિના પંથમાં પ્રયાણ થઈ શકે. તથા દિશાજમ ન થાય તો પોતાને જે દિશામાં જવું છે તે જ દિશામાં લક્ષ્ય તરફ આગળ વધાય.
ધર્મસ્થાનમાં પણ કંટક સ્થાનીય ઠંડી, ગરમી વગેરે હીન વિક્નો, તાવ સમાન શારીરિક રોગાત્મક મધ્યમ વિદનો અને દિમોહતુલ્ય મિથ્યાત્વસ્વરૂપ ઉત્કૃષ્ટ વિદન સંભવી શકે છે. ઠંડી, ગરમી વગેરે વિનોને જીતવામાં પરિવહન સહન કરવાની પ્રબળ ઈચ્છા કારણ બને. આરોગ્યનો હેતુભૂત પથ્ય-હિત-મિત એવો શાસ્ત્રવિહિત આહાર લેવાની પ્રવૃત્તિ દ્વારા શારીરિક રોગ વગેરે મધ્યમ વિદનને
જીતી શકાય. મનના વિશિષ્ટ બ્રમોને-શંકાઓને દૂર કરનાર સમ્યક્ત્વની હેયોપાદેયવિષયક યથાર્થ ભાવના દ્વારા મિથ્યાત્વસ્વરૂપ ઉત્કૃષ્ટ વિપ્નને સરળતાથી જીતી શકાય. આ ત્રણેય વિનય ઉત્તરોત્તર અધિક = ચઢિયાતા છે. અર્થાત્ પ્રથમ વિજય જઘન્ય કક્ષાનો છે. દ્વિતીય વિનજય મધ્યમ કોટિનો છે. જ્યારે તૃતીય વિજય ઉત્કટ છે. આ ત્રણેય વિજય ભેગા થાય તો અધિકૃતધર્મસ્થાનવિષયક પ્રવૃત્તિસ્વરૂપ ફલ ઉત્પન્ન થઈ શકે, કારણ કે અલ્પ પણ વિદન હોય તો કાર્યસિદ્ધિ થતી નથી. એમ જાણવું. ૩૫૦ ગાથાના
Jain Education Intemational

Page #111

७८ तृताय षाडकम् ___ अन्तरङ्गबहिरङ्गविषयविभागेन विघ्नत्रितयोदाहरणोपदर्शनम् 888 सेयम्' ॥३/७॥ सिद्धिं लक्षयति -> 'सिद्धिरित्यादि ।
सिद्धिस्तत्तद्धर्मस्थानावाप्तिरिह तात्त्विकी ज्ञेया । अधिके विनयादियुता हीने च दयादिगुणसारा ॥३/१०॥ सिद्धिः चतुर्थाशयरुपा इह : आशयविचारे, तस्य तस्याभिप्रेतधर्मस्थाजस्याऽहिंसादेवाप्ति: तात्त्विकी - स्वानुषोण जित्यवैराणामपि वैरादिविनाशकत्वेन पारमार्थिकी ज्ञेया । सा च सिद्धिः अधिके पुरुषतिशेष
___ कल्याणकन्दली प्रतिपक्षभावनया मनोविभ्रमापनयनादनवच्छिन्नप्रयाणसम्पादक इत्ययं मोहविघ्नजयसम उत्तमस्तृतीयो विघ्नजयः । एते च त्रयोऽपि विघ्नजया आशयरूपाः समुदिताः प्रवृत्तिहेतबः, अन्यतरबैकल्येऽपि तदसिद्धेरित्यवधेयम्" -- यो.वि.१/पृ.२/३] इति । उत्तमास्तु विघ्नजयवन्त एव । तदुक्तं --> प्रारभ्यते न खलु विघ्नभयेन नीचैः, प्रारभ्य विघ्नविहता विरमन्ति मध्याः । विघ्नः पुनरपि प्रतिहन्यमानाः प्रारभ्यमुत्तमजना न परित्यजन्ति ॥ - []
इदश्चात्राबधेयम् - कण्टकस्थानीयानां शीतोष्णादीनां विघ्नत्वं बाह्यापेक्षयैव । अत उपलक्षणेन सज्वलनकषायाऽनाभोगमन्दार्तध्यान-जघन्याशुभलेश्या-गारव-संज्ञान्तरायानादेयादीनामन्तरङ्गापेक्षया कण्टकस्थानीयविघ्नत्वमवगन्तव्यम् । एवमेवाऽप्रत्याख्यान-प्रत्याख्यानकषायाऽविरति-तीवार्तध्यान-मध्यमाशुभलेश्या-गारव-संज्ञान्तरायादीनामन्तरङ्गत्वेन ज्वरस्थानीयविघ्नत्वमवसेयम् । तथाऽनन्तानुबन्धिकषाय-रौद्रध्यान-तीब्राशुभलेश्या-गारव-संज्ञादीनां मिथ्यात्वोपलक्षकानामन्तरङ्गत्वेन दिङ्मोहस्थानीयविघ्नत्वमवसातव्यम् । अनार्यदेशजन्मातिदारिद्र्य-दुषितहीनाङ्गोपाङ्ग-दुष्कुलजन्म-धर्मद्वेषिकुटुम्बप्राप्ति-कल्याणमित्राप्राप्ति-सद्गुरुविरह-धर्मसाधनाऽयोग-कुगुरुसंयोग-प्रचुरपापसाधनसंयोगाऽभिनिविष्टसम्प्रदायसहवासाऽकल्याणमित्रयोगाऽतिदुर्बलशरीरादीनां विशिष्टधर्मस्थानप्राप्ती बहिरङ्गत्वेन दिङमोहस्थानीयविघ्नत्वमवगम्यम् । तज्जयोपायाश्च यथागममूहनीयाः । प्रकृते मेघकुमारोदाहरणं कण्टकविघ्नजये दहनस्दष्टान्तो ज्वरविघ्नजये अर्हद्दत्तकथानकच मोहविघ्नजये भावनीयम् । यथोक्तं उपदेशपदे --> मेहकुमारो एत्थं डहणसुरो चेव अरिहदत्तो य । आहरणा जहसंखं विनेया समयनीतीए ॥२६३।। ८- दृष्टान्तस्वरूपं तु तवृत्तितोऽवसेयम् ॥३/९॥
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्ववेम् --> अधिके विनयादियुता हीने च दयादिगुणसारा तत्तद्धर्मस्थानावाप्तिः इह तात्त्विकी सिद्धिः ज्ञेया ॥३/१०॥ इयमपि कारिका योगविंशिकावृत्ति-कूपदृष्टान्तविशदीकरणवृत्त्यादी टीकाकृतोद्भूता यो.वि.१/पृ.३/कू.वि. गा.१३ वृ.] स्वानुपङ्गेण = स्वसानिध्येन नित्यवैराणामपि = जात्या बद्धवैराणामपि सर्प-नकुलादीनां वैरादिविनाशकत्वेन = तत्कालमेव वैरादित्याजनेन पारमार्थिकी ज्ञेया । तदुक्तं ज्ञानार्णवे शुभचन्द्रेण --> सारङ्गी सिंहशावं स्पृशति सुतधिया नन्दिनी व्याघ्रपोतं, मार्जारी हंसबालं प्रणयपरवशा केकिकान्ता भुजङ्गम् । वैरीण्याजन्मजातान्यपि गलितमदा जन्तवोऽन्ये त्यजन्ति, श्रित्वा साम्यैकरूढं प्रशमितकलुषं योगिनं क्षीणमोहम् ।। - [ज्ञा.२४/२६-पृ.२५०] इति । तदुक्तं पातञ्जलयोगसूत्रेऽपि |--> अहिंसाप्रतिष्ठायां तत्सन्निधौ वैरत्याग: - [२/३५] इति । बलभद्रमुनिप्रभृतयश्चाऽत्र दृष्टान्तत्वेन ज्ञेया । एवमेव सत्यादिसिद्धौ तत्सामीप्ये स्वरसतः सर्वदा मिथ्याभाषिप्रभृतीनामपि मृषाभाषणादित्याग: बोध्यः । उपलक्षणात् सिद्भचन्तरघटनकारित्वेन पारमार्थिकत्वमस्या बोध्यम्, अन्यथा सम्प्रत्यपातेऽपि पातशक्त्यनुवेधेन पात एवासौ । तदुक्तं योगबिन्दी -> सिद्धयन्तरस्य सद्धीजं या सा सिद्धिरिहोच्यते । ऐकान्तिक्यन्यथा नैव, पातशक्त्यनुवेधतः ।। सिद्भ्यन्तरं न सन्धत्ते, या साऽवश्यं पतत्यतः । तच्छक्त्याऽप्यनुविद्धैव, पातोऽसौ तत्त्वतो मतः || सिद्ध्यन्तराङ्गसंयोगात्, साध्वी चैकान्तिकी भृशम् । आत्मादिप्रत्ययोपेता, तदेषा नियमेन तु ।। ८-यो.बि.२३३/३४/३५] इति । अत एव प्रथमगणस्थानवर्तिनां परदर्शनिनां स्वसानिध्येनाहिनकलादिસ્તવનમાં જણાવેલ છે કે – વિના વિઘન જય સાધુને રે, નવિ અવિચ્છિન્ન પ્રયાણ રે, કિરિયાથી શિવપુરી હોય રે, કેમ લાગે मंत्र॥ ३. <- म मार्मि: पात ७. [3/4]
સિદ્ધિનું લક્ષણ બતાવતાં મૂલકારથી ફરમાવે છે કે –
ગાથાર્થ :- અધિકગુગવાનને વિશે વિનયાદિયુક્ત અને હીનને વિશે દયાદિગાપ્રધાન એવી તે તે ધર્મસ્થાનની પ્રાપ્તિ અહીં तमि सिद्धि मागी. [3/10]
ॐ सिदिनि३५ छ ટીકાર્ય :- પ્રસ્તુત આશયવિશેષની વિચારણામાં ચોથા આશયસ્વરૂપ સિદ્ધિ તેને જાણવી કે જે અધિકૃત અહિંસા વગેરે ધર્મસ્થાનની પ્રાપ્તિસ્વરૂપ હોય, જે પ્રાણીઓમાં કાયમ વેર-દુશ્મનાવટ હોય તેવા જીવોના પાણ વેર-દુશ્મનાવટ વગેરેનો પોતાના સાન્નિધ્યથી १. नवमकारिकावृत्ती ह. प्रती चत्वारोऽशुद्धाः पाठाः ।

Jain Education Intemational

Page #112

७९
* सिद्धेः स्थैर्ययमेऽन्तर्भावः सूत्रार्थोभयनिष्णाते तीर्थकल्पे गुरौ विजयादिना 'युता, आदिना वैयावृत्त्य-बहुमानादिग्रहः । हीने च = स्वापेक्षया हीजगुणे जिणे वा दयादिगुणेन = दया-दान-दु:खोद्धाराभिलाषेण सारा = प्रधाना । उपलक्षणात् मध्यमोपकारफलवतीत्यरातसेयम् ॥३/१०॥
कल्याणकन्दली . वैरादिविनाशकानामहिंसादिसिद्धेरनुबन्धविकलत्वे तु पारमार्थिकसिद्धिबहिर्भावोऽवगन्तव्यः ।
इदश्चात्रावधातव्यम् -> इच्छाप्रवृत्तिस्थैर्यसिद्धिभेदेन चतुर्धा योगविभागे त्वियं स्थैर्ययोगेऽवतरति, दर्शितहेतुद्वयव्यङ्ग्यपारमार्थिकत्वकलितत्वेनाऽतिचारादिविपक्षचिन्तारहितत्वात् । तदुक्तं योगदृष्टिसमुच्चये -> विपक्षचिन्तारहितं, यमपालनमेव यत् । तत्स्थैर्यमिह विज्ञेयं, तृतीयो यम एव हि ।।२१७।। - इति । 'तृतीयो यम' इति स्थिरयम इति । तदुक्तं योगविंशिकायामपि -> तह चेव एयबाहगचिंतारहियं थिरत्तणं नेयं - [यो.वि.६] इति । यद्वेच्छादिभेदेन चतुर्धा योगविभागेऽपि तत्सन्निधौ वैरत्यागात् परार्थसाधकत्वेनेयं सिद्भिरेवावसेया । तदुक्तं योगदृष्टिसमुचये → परार्थसाधकं त्वेतत्सिद्धिः शुद्धान्तरात्मनः । अचिन्त्यशक्तियोगेन चतुर्थो यम एव तु ।।२१८। इति । 'चतुर्थो यम' - इति सिद्धियमाभिधानयोग इत्यर्थः । तदुक्तं योगविंशिकायामपि → सञ्च परत्थसाहगरूवं गुण होइ सिद्धि त्ति ८- [यो.विं.६] इति । अनेनाऽऽभ्यासिकमात्राऽहिंसाद्युपलब्धेः तात्त्विकसिद्भिबहिर्भावो द्योतितः ।
गुरौ = स्वापेक्षया गौरवाहे । हीने च दयादिगुणेन प्रधानेति, अन्यथा स्वस्यैव तात्त्विकधर्माऽभाजनत्वं स्यात्, कठोरचित्तस्य धर्माऽयोग्यत्वात् । तदुक्तं --> दीनं हीनं जनं दृष्ट्वा, कृपा यस्य न जायते । सर्वज्ञभाषितो धर्मस्तस्य चित्ते न विद्यते ।। - [ ] इति । 'आद्यन्तयोर्ग्रहणे तन्मध्यपतितोऽपि गृह्यते' इति न्यायेन उपलक्षणात् = अधिक-हीनपदयोः । उपलक्षणत्वात् = स्वार्थबोधकत्वे सति स्वार्थेतरार्थबोधकत्वात् मध्यमोपकारफलवती = मध्यमगुणे स्वापेक्षया तुल्यगुणे वा उपकारान्विता स्वनिष्ठकार्यतानिरूपितकारणतासम्बन्धेन मध्यमगुणोद्देश्यकोपकारविशिष्टेत्यर्थः । तदुक्तं टीकाकृता योगविंशिकावृत्ती -> अतिचाररहिताधिकगुणे गुर्वादौ विनय-वैयावृत्त्य-बहुमानाद्यन्विता हीनगुणे निर्गुणे वा दया-दान-व्यसनपतितदु:खापहारादिगुणप्रधाना मध्यमगुणे चोपकारफलवत्यधिकृतधर्मस्थानस्याऽहिंसादेः प्राप्ति: सिद्धिः - [यो.वि.१/प्र.३] इति । तदक्तं योगलक्षणद्वात्रिंशिकायामपि --> सिद्भिस्तात्त्विकधर्माप्ति: साक्षानुभवात्मिका । कृपोपकारविनयान्विता हीनादिषु क्रमात् ।।
- [द्वा.द्वा.१०/१४] इति । अनुभवात्मिकेत्यनेनाभव्यादिद्रव्यलिङ्गिसन्निधो वैरत्यागेऽपि तेषां तात्त्विकसिद्धिविरह उपदर्शितः न हि ते तात्त्विकाहिंसादिधर्मस्थानं स्वरसेन साक्षादनुभवन्ति ।।
इदश्चात्र ध्यातव्यम् -> अधिके विनयादियुक्तत्वेनौद्धत्याहङ्कारादिशून्यत्वमुपदर्शितम, मध्यमे उपकारान्वितत्वाभिधानेन तस्येाऽसुया-मात्सर्य-द्वेष-सन्ताप-कलहवृत्ति-परपरिवादपरिणामादिपरिहारो द्योतितः । हीने दयादिसारत्वोक्त्या क्षुद्रता-तुच्छतानिन्दा-तिरस्काराद्यत्यन्तविरहो विद्योतित: । न ह्यतात्त्विकधर्मसिद्धेरजीर्णकल्पा औद्धत्याहङ्कारेादय: तात्त्विकधर्मसिद्धौ सम्भवन्ति । तदक्तं --> तज्ज्ञानमेव न भवति यस्मिन्नदिते विभाति रागगणः । तमसः कृतोऽस्ति शक्तिः दिनकरकिरणाग्रतः स्थातम ।। 6- [ ] इति । वस्तुतः तस्य सर्वज्ञमतविज्ञानमेव नास्ति । तदुक्तं उपदेशमालायां -> बत्थिव्व वायुपुण्णो परिभमई जिणमयं अयाणंतो। थद्धो निम्विन्नाणो, न य पिच्छइ कंचि अप्पसमं ।।३८१।। - इति । उत्तराध्ययनेऽपि --> आयरियનાશ કરવાના લીધે તે સિદ્ધિને તાત્ત્વિક = પારમાર્થિક જાણવી. આ પારમાર્થિક સિદ્ધિ સૂત્રાર્થઉભયમાં નિષગાત એવા તીર્થસમાન ગૌરવાહ પુરુષને વિશે વિનાદિથી યુક્ત હોય. આદિપદથી વૈયાવચ્ચ, બહુમાન વગેરે પણ સમજી લેવાના. તથા પોતાની અપેક્ષાએ હીનાવાળા અથવા નિર્ગગને વિશે દયા, દાન, દુ:ખોદ્ધારાદિના અભિલાષથી પ્રધાન હોય. [અધિકહીનના ઉપલક્ષાગથી મધ્યમગુણવાળાને વિશે ઉપકારાત્મક ફલની જનક હોય- એમ જાણવું. [૩/૧૦].
KU ઘર્મસિદ્ધિના અજીથી દૂર રહ્યો / વિશેષાર્થ :- સિદ્ધિનો અર્થ છે અહિંસા વગેરે તે તે ધર્મસ્થાનની પ્રાપ્તિ. તે તાત્વિક તો જ કહી શકાય જો તેના સાન્નિધ્યથી ફૂર વૈરી એવા જીવોના વેર વગેરે શમી જાય. સિદ્ધ થયેલા ધર્મનો પ્રભાવ જ એવો છે કે પોતાની આસપાસના જીવોમાં પોતાને પ્રાપ્ત થયેલ ધર્મને સંક્રમ થઈ જ જાય. તથા જે સિદ્ધિ પારમાર્થિક ન હોય તો તે સિદ્ધપુરુષ પોતાનાથી અધિકગુણસંપન્ન ગૌરવયોગ્ય વ્યક્તિ વિશે પણ ઉદ્ધત, અકકડ બને. આ અભિમાન સિદ્ધિનું અજીર્ણ છે. તેમ જ તે સિદ્ધિની અતાવિકતાના લીધે તેને સમાન ગુણવાળા, મધ્યમગુવાળા જીવોની ઈર્ષ્યા, નિંદા વગેરેનો ચેપી રોગ પાગ લાગુ પડે અને પોતાનાથી હીનાગવાળા કે નિર્ગુણ પુરુષનો ધિકકાર, તિરસ્કાર પાર કરે. જો આવું હોય તો દેખાતી ધર્મસિદ્ધિ ચોક્કસ નકલી જ હોય. અસલી ધર્મસિદ્ધિ હોય તો ११. ह. प्रती 'यता, आदिना' इति नास्ति ।
Jain Education Intemational

Page #113

तृतीय कम्
विनियोगं लक्षयति -> 'सिद्धेश्चेत्यादि ।
सिद्धेश्वोत्तरकार्यं विनियोगोऽवन्ध्यमेतदेतस्मिन् । 'सत्यन्वयसम्पत्त्या सुन्दरमिति तत्परं यावत् ||३ / ११॥
सिद्धेश्व उत्तरकालभावि कार्य विनियोगो नाम आशयभेदो विज्ञेयः । एतत् = विनियोगाख्यं सिद्धयुत्तरका अवन्ध्यं = न कदाचिन्निष्फलम् एतस्मिन् सति = सआते अन्वयसम्पत्त्या = भङ्गेऽपि सुवर्णघटन्यायेन सर्वश फलानपगमात् विनियोजितधर्मापगमेऽपि भूयो झटिति तत्संस्कारोद्बोधसम्भवादनेकजन्मान्तरसन्तानक्रमेणाऽविच्छेद सम्पत्त्या हेतुभूतया इति हेतोः तत् = सिद्धयुत्तरकार्यं परं शैलेशीलक्षणं सर्वोत्कृष्टधर्मस्थानं यावत् सुन्द
कल्याणकन्दली
ॐ सुवर्णपटन्यायविचारः ॐ
उवज्झाएहि, सुयं विणयं च गाहिए। ते चैव खिंसइ बालो, पावसमणुत्ति वृच्चइ || [ १७/४] - इति प्रोक्तम् । क्षुद्रादय स्त्वत्यन्तमयोग्या धर्मस्थानस्य । सिद्धिकृते च विघ्नजयवत् योगशास्त्राचाराङ्गादिदर्शिता महाव्रत-दर्शन- ज्ञान - चारित्रादिभावन अनित्यादि-मैत्र्यादिभावनाश्वासेवनीयाः ॥३ / १०॥
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् --> सिद्धेश्व उत्तरकार्यं विनियोगः, एतत् अवन्ध्यम्, एतस्मिन् सति अन्वयसम्पत्त्या इति तत् परं यावत् सुन्दरम् || ३ / ११ || इयमपि कारिका योगविंशिकावृत्ति-कूपदृष्टान्तविशदीकरणवृत्त्यादौ संवादित्वेनोदृङ्किता योगविंशिकावृत्तौ चास्या व्याख्यालेशस्टीकाकृता --> अबन्ध्यं = न कदाचिन्निष्फलं एतत् = धर्मस्थानमहिंसादि, एतस्मिन् | = विनियोगे सति अन्वयसम्पत्त्या = अविच्छेदभावेन, तत् = विनियोगसाध्यं धर्मस्थानं सुन्दरम् ' इति : ' भिन्नक्रमः समाप्त्यर्थश्च, यावत्परमित्येवं योगः यावत् 'परं' = प्रकष्टं धर्मस्थानं समाप्यत इत्यर्थः -- इत्येवमुपदर्शितः । 'सिद्धेश्वोत्तरकार्यमित्यनेन स्वस्याऽनुपशान्तत्वे परस्मिन्नुपशमाधानाधिकारित्वमपाकृतम् । तदुक्तं पञ्चकल्पभाष्ये जो सहिं पलितं अलसो तु न विज्झवे मारणं । सो न वि सहहियव्वी परघरदाहप्पसणम्मि || [१३९३] इति ।
-->
<--
ननु सिद्धाऽहिंसानां समीपे हिंसाशीला अपि हिंसां कर्तुं नालमिति स्वीकुर्मः किन्तु तत्सन्निधानविरहे पुनरपि ते हिंसाव्यापूता भवन्त्येव । न हि समवसरणगताः सिंह- व्याघ्र - सर्प नकुलादायः तदुत्तरकालं सर्वदा सर्वेऽपि हिसां त्यजन्त्येवेत्येकान्तो जिनागमवेदिभिरपि स्वीक्रियते । ततश्च विनियोगस्य वन्ध्यत्वमेव विनियोजितधर्मस्य प्रच्यवादिति । एवमेव सिद्धाऽहिंसानामपि योगिनाममुत्र भवितव्यतादिनियोगेन सर्प-सिंहादिगतौ हिंसनशीलत्वमपि सम्भवति । ततश्च न परापेक्षया न वा स्वापेक्षया विनियोगस्याऽवन्ध्यत्वनियमो युक्त इति चेत् ? अत्र वदन्ति - सुवर्णघटन्यायेन सर्वथा = हेतुरूपेण फलानपगमात् = फलाऽविनाशात् । घटत्वेन रूपेण सौवर्णघटभङ्गेऽपि सुवर्णत्वेन रूपेण तु सुवर्णघटलक्षणस्य फलस्याऽविनाशवत् तथाविधकषायोदयात् विनियोजितधर्मापगमेऽपि = विनियोजितधर्मत्वेन रूपेण विनियोजितस्य धर्मस्य नाशेऽपि तत्संस्काररूपेणाऽविनाशात् तद्व्यक्त्यभावेऽपि तच्छक्त्यनपगमात् भूयो झटिति तत्संस्कारोद्बोधसम्भवात् = विनियोजितधर्मगोचरवासनाभिव्यक्तियोगात् अनेकजन्मान्तरसन्तानक्रमेण अविच्छेदसम्पत्त्या = स्व- परयोः पुनर्विनियोजितधर्मघटनसम्पत्त्या हेतुभूतया एतत् अवन्ध्यमिति बोध्यम्
અધિક-ગુણસંપન્ન યોગી પુરુષનો વિનય, ભક્તિ, બહુમાન, વૈયાવચ્ચ વગેરે કરવામાં તે તત્પર હોય તથા સમાન ગુણવાળા કે મધ્યમગુણવાળા પુરુષને સહાય, મદદ કરવામાં તે સંકોચ ન રાખે અને ગુણહીન પુરુષને વિશે કરુણાથી તેનું હૈયું ભીનું હોય. આ પ્રાપ્ત થયેલ તાત્ત્વિક ધર્મસિદ્ધિની ઓળખ છે. ૩૫૦ ગાથાના સ્તવનમાં જણાવેલ છે કે —> વિનય અધિક ગુણ સાધુનો રે, મધ્યમનો ઉપગાર રે, સિદ્ધિ વિના હોવે નહિ રે, કૃપા હીનની સાર રે ← [3/10]
વિનિયોગનું લક્ષણ બતાવતાં મૂલકારથી ફરમાવે છે કે –
માથાર્થ :- સિદ્ધિનું ઉત્તરકાલીન કાર્ય વિનિયોગ છે. આ અમોઘ છે. [કારણ કે] આ વિનિયોગ હોતે છતે અવિચ્છિન્નતાની પ્રાપ્તિ થાય છે. એ કારણે તે વિનિયોગ શ્રેષ્ઠ ધર્મસ્થાન સુધી સુંદર છે. [૩/૧૧]
વિનિયોગ સ્વરૂપ પ્રતિપાદન
ટીડાર્થ :- સિદ્ધિના ઉત્તર કાલમાં થનાર કાર્યને વિનિયોગ નામનો આયવિશેષ જાણવો. સિદ્ધિનું ઉત્તરકાલીન વિનિયોગ નામનું કાર્ય ક્યારેય પણ નિષ્કુલ જતું નથી. આનું કારણ એ છે કે વિનિયોગ થયે છતે કદાચ તે બાહ્ય ધર્મ અનુષ્ઠાનરૂપે ભાંગી પડે તો પણ સુવર્ણઘટન્યાયથી સર્વથા ફલ ચાલી નથી જતું. જેમ સોનાનો ઘડો ભાંગી જાય તો પણ સુવર્ણરૂપે તો તે હાજર જ રહે છે તેમ અન્યમાં વિનિયોગ કરેલ ધર્મ કદાચ ચાલી જાય તો પણ ફરી ઝડપથી, વિનિયોગ કરેલ ધર્મના સંસ્કારની અભિવ્યક્તિ સંભવ હોવાથી અલગ અલગ અનેક જન્મની પરંપરાથી ક્રમે કરીને અવિચ્છિન્નરૂપે વિનિયોજિત ધર્મ પ્રાપ્ત થાય છે. આમ વિનિયોગ १. मुद्रितप्रती तु सत्यद्रयसम्पत्न्या' इत्यशुद्धः पाठः । २ मुद्रितप्रती
'उत्तरकालभावकार्य' इति पाठः ।
Jain Education Intemational

Page #114

८१
* विनियोगे विचारविशेषः ॐ परोपकारगर्भशक्त्या तीर्थकरविभूतिपर्यन्तसुन्दरविपाकार्पकम् । अयं विनियोगफलोपदेश:। लक्षणन्तु स्वात्मतुल्यपरफलकर्तृत्वमित्यवसेयम् ॥३/११|| एवमेतान् प्रणिधानादीजुक्त्वा एषां भावत्वसमर्थनायाऽऽह → 'आशयेत्यादि । आशयभेदा एते सर्वेऽपि हि तत्त्वतोऽवगन्तव्याः । भावोऽयमनेन विना चेष्टा द्रव्यक्रिया तुच्छा ॥३/१२॥
- कल्याणकन्दलीन चान्वयसम्पत्त्या हेतुत्वलाभ: कथमिति शङ्कनीयम्, "तु-कर्तृ-करणेत्यम्भूतलक्षणे तृतीया' [सि.हे.२/२/४४] इति सिद्ध-: हेमसूत्रेण प्रकृते तृतीयाया हेतुत्वार्थकत्वाभ्युपगमात् । इत्थञ्च तथाविधकषायोदयात् स्वकीयसदनुष्ठानभङ्गेऽपि भावानुवेधात् सानुबन्धं शुभोदयमेव तदिति दर्शितम् । तदुक्तं योगबिन्दी --> भाववृद्धिरतोऽवश्यं सानुबन्धं शुभोदयम् । गीयतेऽन्यैरपि ह्येतत्, सुवर्णघटसन्निभम् ।।३५१।। - इति । इदमेवाभिसन्धाय टीकाकृताऽपि योगलक्षणद्वात्रिंशिकायां --> रसानुवेधात्ताम्रस्य हेमत्वं जायते यथा । क्रियाया अपि सम्यक्त्वं तथा भावानुवेधतः ।। भावसात्म्येऽत एवास्या भङ्गेऽपि व्यक्तमन्वयः । सुवर्णघटतुल्यां तां ब्रवते सौगता अपि ।। - [द्वा.द्वा.१०/२३-२४] इत्युक्तम् । परापेक्षया विनियोगस्याऽवन्ध्यत्वमुक्तम् । साम्प्रतं स्वापेक्षया तदाह - परोपकारगर्भशक्त्येति स्पष्टम् । स्वात्मतुल्यपरफलकर्तृत्वांशस्यैव विनियोगलक्षणत्वं चेतसिकृत्य योगलक्षणद्वात्रिंशिकाया-मपि टीकाकृता -> अन्यस्य योजनं धर्मे विनियोगस्तदत्तरम् । कार्यमन्वयसम्पत्त्या तदवन्ध्यफलं मतम् ॥ - [द्वा.द्वा.१०/१५] इति प्रोक्तम् । तदुक्तं योगविंशिकावृत्तावपि -> स्वप्राप्तधर्मस्थानस्य यथोपायं परस्मिन्नपि सम्पादकत्वं विनियोगः। अयञ्चानेकजन्मान्तरसन्तानक्रमेण प्रकृष्टधर्मस्थानावाप्तेरवन्ध्यो हेतुः - [यो.वि.१/प्र.३] इति ।
इदश्चात्रावधेयं यत् स्वयं तप:प्रमुखधर्मविकला अपि प्रवचनशक्तिपटवः परस्मिन् तपोधर्मादिकं सम्पादयन्ति तत्र न विनियोगपदप्रवृत्तिः, प्राधान्येन देशनामाहात्म्यविजृम्भितत्वात्तस्य । क्वचित् तत्र वक्तु: तपोगोचरविशिष्टबहुमानादिकं कारणं, क्वचित् वक्तुरादेय-सुस्वर-यशोनामादिकर्मोदयः कारणं, क्वचिच श्रोतुरुपदेशकोपदेश्यादिगोचरादरादिर्हेतुः । एतेन -> अभव्यगुरूपदेशादिकमवलम्ब्याऽनन्तजीवानां धर्मस्थानप्राप्ति-सिद्धि-कर्ममुक्त्यादिकमपि «- व्याख्यातम्, भव्यश्रोतृगतयोग्यता-धर्मदेशनागतस्वरूपशुद्ध्यादेरेव तत्र प्रधानहेतुत्वात् । विनियोगे तूपदेशादे: गौणी हेतुता, प्राधान्येन स्वगतविनियोज्यधर्मस्थानगोचरतात्त्विकसिद्धरेव कारणतेति विवेकः ॥३/११।।
અવંધ્ય = અમોઘ = અનિષ્ફળ હોવાથી શૈલેશીકરણ નામના અયોગી ગુણસ્થાનક સ્વરૂપ ધર્મસ્થાન સુધી સુંદર છે. અર્થાત પરોપકારગર્ભિત શકિત દ્વારા તીર્થકરનો વૈભવ વગેરે સુધીના સુંદર વિપાક = અવાજોર ફલને આપે છે. આ વિનિયોગના ફલનું વિધાન જાગવું. વિનિયોગનું લક્ષણ તો - પોતાના જેવા ફલને અન્ય વ્યકિતમાં ઉત્પન્ન કરવું- આ જાણવું. અર્થાત્ પોતાને પ્રાપ્ત થયેલ ધર્મસ્થાનના જેવું ધર્મસ્થાન અન્ય જીવમાં પાણી ઉત્પન્ન કરવું તે વિનિયોગનું લક્ષણ છે. [૩/૧૧]
विशेषार्थ :-गलमा सिद्धयोगी १२५नी आसपास रखेवा पाय, १२, सिंह, सा५, नोगीया, लिखाटी, २ वगेरे || અથવા પરસ્પર દુશમનાવટવાળા પ્રાણીઓના વેરભાવ શાંત થઈ જાય છે. આ છે અહિંસાસિદ્ધિનું કાર્ય, જેને શાસ્ત્રીય પરિભાષા મુજબ વિનિયોગ કહેવાય છે. તે હિંસક પ્રાણીઓ સિદ્ધયોગી પુરુષથી દૂર ગયા પછી કદાચ કષાયાદિના ઉદયથી ફરીથી હિંસા કરે તો વિનિયોજિત અહિંસા ધર્મ વ્યવહારથી નાશ પામ્યો તેવું કહેવાય. પરંતુ વાસ્તવમાં તે નાશ પામેલ હોતો નથી. અહિંસાના સંસ્કાર તે પ્રાણીઓમાં જરૂર પડે છે, જેને અભિવ્યકત થવાની સામગ્રી મળતાં ફરી તે ઝડપથી અનેક ભવની પરંપરા પછી પણ પ્રગટ થાય છે. અને તે વ્યક્ત થયેલ અહિંસાદિ ધર્મ બળવાન બનતાં તે જીવો ધર્મમાર્ગે - મોક્ષમાર્ગે આગળ વધે છે. માટે વિનિયોગ નિફળ નથી. જેમ સોનાનો ઘડો નાશ પામે તો પણ સોનું નષ્ટ થતું નથી તેમ વિનિયોગનું ફળ સર્વથા નષ્ટ થતું નથી. સંસ્કારરૂપે હાજર રહે છે. આ સૂચવે છે કે ધર્મસ્થાનની અનેક કક્ષાઓ હોય છે. અન્ય જીવની અપેક્ષાએ આ વિનિયોગનું ફળ જાણવું. |
આ વિનિયોગ પરોપકારગર્ભિત શક્તિવાળો હોવાના લીધે અનેક આગામી ભાવોમાં આ ધર્મસ્થાનનો પ્રવાહ ચાલે છે અને વિનિયોગથી તે તે ધર્મસ્થાન સંબંધી વિશુદ્ધ પુટ સાનુબંધ શોપશમ થવાના લીધે સિદ્ધ યોગીપુરુષ પ્રકૃટ પુણ્યબંધ કરી તીર્થંકરની વિભૂતિ-ઐશ્વર્યને પામવા ભાગ્યવંતા બને છે. યાવન શૈલેષીકરણ સ્વરૂપ સર્વોત્કૃષ્ટ ધર્મસ્થાન સુધી પહોંચવા સમર્થ બને છે. આ વિનિયોગનું ફલ વિનિયોગ કરનારની = પોતાની અપેક્ષા છે. સ્વતુલ્ય ધર્મસ્થાનને અન્યમાં ઉત્પન્ન કરવા સ્વરૂપ વિનિયોગ એ પાંચમું અને અંતિમ ધર્મસ્થાન છે. વિનિયોગને ઉદ્દેશીને ૩૫૦ ગાથાના વનમાં જણાવેલ છે કે – વિણ વિનિયોગ ન સંભવે २, परने पयोग २, ते विना समान्तरे २ नहि संतति संयोग ३ <-[3/1१]
આ રીતે પ્રણિધાન વગેરેને જણાવીને તેમાં ભાવત્વનું સમર્થન કરતાં મૂલકારથી કહે છે કે –
માથા :- આ બધા પાગ વાસ્તવમાં આશયવિશેષસ્વરૂપ જાણવા. આ પ્રણિધાનાદિ] ભાવ છે. આના વિના ચેટા = १. मुद्रितप्रती - विपाकार्थकम' इति पाठः ।
Jain Education Intemational

Page #115

८२ तृतीयं षोडशकम्
28 क्रियायाः सत्त्वशुद्धिकारणताद्योतनम् 88 एते = पूर्वोक्ताः सर्वेऽपि कथञ्चित्क्रियारूपत्वेऽपि तत्त्वत: = परमार्थतः तदुपलक्ष्या आशय भेदा अवगन्तव्या: । अयं = पञ्चप्रकारोऽप्याशयो भाव उच्यते, उपयोगस्य भावनालक्षणत्वात् । अनेन = भावेज विना चेष्टा काय-वाङ्-मनोव्यापाररूपाः तुच्छा, द्रव्यक्रियात्वेन फलाऽजजनीत्यर्थः ॥३/१२॥
= कल्याणकन्दली -- मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> एते सर्वेऽपि तत्त्वत आशयभेदा अवगन्तव्याः । अयं भावः, अनेन विना चेष्टा तुच्छा [यतः] द्रव्यक्रिया ॥३/१२॥ इयं कारिका कूपदृष्टान्तविशदीकरणवृत्ति-पञ्चविंशत्युत्तरशतगाथाप्रमितसीमन्धरस्वामिस्तवनटिप्पणादौ गृहीता । एवमस्याः कारिकाया उत्तरार्द्धः प्रतिमाशतकवृत्ती द्विर्गृहीतः [प्र.श.का.६०/९२] । कथञ्चित् = क्वचित प्रयत्नातिशयजन्यत्वादिना क्रियारूपत्वेऽपि परमार्थतः = ऐदम्पर्यार्थमाश्रित्य तद्पलक्ष्याः = विशिष्टबाह्यक्रियाद्योतिता अनुबन्धजनकत्वादिरूपेण आशयभेदा अध्यवसायविशेषात्मका एव अवगन्तव्याः । अत एव पञ्चप्रकारोऽपि प्रणिधानादिपदप्रतिपाद्य आशयो भाव उच्यते, उपयोगस्य भावनालक्षणत्वात् । अत एव प्रणिधानादिविशिष्टाऽऽवश्यकक्रिया नोआगमतो भावावश्यकमुच्यते । प्रणिधानाद्यात्मकेन भावेन विना कायवाङ्मनोव्यापाररूपाः चेष्टाः तुच्छाः = असाराः, अत्र मूलकारः हेतुगर्भविशेषणमुक्तंद्रव्यक्रिया इति । ततश्च प्रणिधानादिशून्या चेष्टा द्रव्यक्रियात्वेन तुच्छेत्यर्थः । अत एव प्रणिधानाथुपयोगविकलाया यथोक्तविधिसमन्विताया अपि षडावश्यकक्रियाया नोआगमतो द्रव्यावश्यकत्वमाम्नातं पूर्वाचार्यः । तदुक्तं अन्यत्रापि -> 'तक्कविहूणो विज्जो लक्खणहीणो अ पंडिओ लोए । भावविहणो धम्मो तिन्नि वि नूणं हसिज्जंति || -[ ] इति । न च द्रव्यक्रियात्वेऽपि तुच्छता कथं ? योग्यतायामपि द्रव्यपदप्रयोगात्, मूलकारैरेव -> समयम्मि दब्वसद्दो पायं जं जोग्गयाइ रूढोत्ति «- [पंचा.६/ १०] इति पञ्चाशके प्रोक्तत्वादिति शङ्कनीयम्, क्रियायाः सत्त्वशुद्धिकारणतावच्छेदककोटौ प्रणिधानादिभावपूर्वकत्वस्य निवेशात्, एकान्तेनैव भावशून्याया: कारणतावच्छेदकशून्यत्वेन फलजननेऽकिश्चित्करत्वात् । ततश्च सा फलाऽजननी = शुभानुबन्धप्रभूतनिर्जरादिलक्षणफलजननाऽप्रत्यला इत्यर्थः । द्रव्यशब्दस्याऽत्राऽप्राधान्यपरत्वात् । तदुक्तं मूलकारः एव पश्चाशके -> अप्पाहण्णेऽवि | इहं कत्थइ दिट्ठो उ दव्वसद्दोत्ति । अंगारमद्दगो जह दव्वायरिओ सयाऽभव्यो । ८- [६/१३] इति । भावक्रिययोः स्वतन्त्रयोः स्वरूपं योगदृष्टिसमुच्चये --> तात्त्विक: पक्षपातश्च भावशून्या च या क्रिया । अनयोरन्तरं ज्ञेयं भानुखद्योतयोरिव ।।२२३।।
- इत्युक्तम् । युक्तश्चैतत्, द्रव्यक्षेत्रादिसापेक्षत्वेन क्रियाप्रकर्षस्य मर्यादितत्वात, विशुद्धस्वस्वभावसापेक्षतया भावप्रकर्षस्य निरव-|| धित्वात् भावस्य क्रियातोऽभ्यर्हितता स्पष्टैव । क्रियाया भावार्थत्वं, न तु भावस्य क्रियार्थत्वमित्यतोऽपि भावस्य प्राधान्यम् ।। तद्युक्ततयैव तदाक्षेपकतयैव वा क्रियाया उपादेयतेति निश्चयानुगृहीतव्यवहारपन्था विभावनीयः । अत्राऽस्मदीयकारिके -> फलं|| माधुर्यहीनं हि, शरीरं विगतचेतनम् । सुगन्धविकलं पुष्पं, विलीनाऽऽलोकनाटकम् ॥१॥ भोजनं लवणापेतं, च्यूतविद्यो हि| पण्डितः । प्रणिधानादिशून्या हि धर्म क्रिया तथा मता ।।२।। - इति । प्रणिधानादिशून्याया अन्तर्मालिन्यगर्भाया अचरमावर्त्तिकर्तृकायाः धर्मक्रियायाः प्रत्यपायाऽऽवहत्वमपि । तदिदमभिसन्धाय योगलक्षणद्वात्रिंशिकायां -> एतैराशययोगैस्तु विना धर्माय न क्रिया । प्रत्युत प्रत्यपायाय लोभ-क्रोधक्रिया यथा ।। - [द्वा.द्वा.१०/१६] इति टीकाकृतोक्तम् । लेशतोऽपि प्रणिधाना
रे कथञ्चिद्विधिभते सति प्रयज्यमानस्य द्रव्यपदस्य त योग्यतापरत्वमेवेति विवेकः ॥३/१२॥ प्रवृत्ति तु८७ छ, [11 ] द्रव्यश्याम छ. [3/१२]
* .... तो लियामा सावने भैरता व ** ટીડાર્ગ :- પૂર્વે જણાવેલ પ્રણિધાન વગેરે બધાય આંશિક રીતે ફિયાસ્વરૂપ હોવા છતાં વાસ્તવમાં તે વિશિષ્ટ બાહ્ય ક્રિયાથી જાણનાર આશયવિશેષાત્મક = અધ્યવસાયવિશેષ સ્વરૂપ જાણવા. આ પાંચેય પ્રકારના પ્રણિધાનાદિ આશય ભાવ કહેવાય છે, કારણ કે ઉપયોગ એ ભાવલક્ષાણ = ભાવસ્વરૂપ છે. આ પ્રણિધાનાદિ ભાવ વિનાની તન, વચન, મનની ક્રિયા તુચ્છ છે, કારણ કે तिव्ययिाम छ. माटे ते ३७ जनती नथी. [3/१२]
વિશેષાર્થ :- પ્રણિધાન, પ્રવૃત્તિ, વિનય વગેરેના સ્વરૂપમાં ક્રિયાત્મકતા હોવા છતાં તે પ્રધાન નથી, ગૌણ છે. મુખ્ય તો છે વિશિષ્ટ બાહ્ય ક્રિયાથી વ્યક્ત થતો અંદરનો પરિણામ-આશય-અધ્યવસાય. બહારની ક્રિયા ખોખાના (Box) સ્થાને છે. જ્યારે ભાવ એ ખોખાની અંદર રહેલ સોનાના હારના સ્થાને છે. સુવાર્થહારને સાચવવા માટે ખોખું છે. તેમ અંદરના પરિણામને ટકાવવા-વધારવા બાહ્ય ક્રિયાની જરૂર છે. પરંતુ સોનાનો હાર જેને લાવવો જ ન હોય તેના માટે ખોખા બનાવવાનો પુરુષાર્થ અસાર છે, તેમ જેને ભાવ-પરિણામ પ્રગટાવવાનું લક્ષ જ નથી તેની બાહ્ય ધર્મક્રિયા તુચ્છ છે, વિશિષ્ટફલદાયી નથી. ધર્મક્રિયાને તુચ્છ-અસાર ન બનાવવી હોય તો ધર્મક્રિયામાં પ્રણિધાનાદિ ભાવોને ઉમેરવા અત્યંત જરૂરી છે. ગળપણ વિનાના ગુલાબજાંબુ તુચ્છ કહેવાય, સુગંધ વિનાનું કુલ અસાર કહેવાય, પ્રાણ વિનાનું શરીર નિરર્થક કહેવાય, તેમ આંશિક પણ ભાવ વિનાની ક્રિયા
Jain Education Intemational

Page #116

88 विमुक्तिरसपदनिर्वचनम् 88 भावाच्च यत् स्यात् तदाह -->'अस्माच्चे'त्यादि ।
अस्माच्च सानुबन्धाच्छुद्ध्यन्तोऽवाप्यते द्रुतं क्रमशः । एतदिह धर्मतत्त्वं परमो योगो विमुक्तिरसः ॥३/१३॥
अस्माच्च आशयपथकरूपात् भावात् सानुबन्धात् = अव्यवच्छिन्नसन्तानात् क्रमश: = क्रमेण तस्मिन् जन्मज्यपरस्मिन् वा द्वतं = अविलम्बितं शुद्धेः = कर्मक्षयस्य अन्तः = प्रकर्षः अवाप्यते । एतदिह प्रस्तुतं भावस्वरूपं 'धर्मतत्त्वं, जान्यत् । एतदि'त्यत्र विधेयपदलिगविवक्षया नपुंसकत्वं, तेज ज भावस्य प्रस्तुतत्वात् एष' इति निर्देशप्राप्तिः । अयं भावः परमो योगो वर्तत, अध्यात्मगर्भत्वात् । कीदृशः ? विशिष्टो मुक्तौ रसः = अभिलाषो यत्र स तथा । अयं भाव एव विशिष्टमुक्ते रस: = आस्वाद इति वा व्याख्येयम् ॥३/१३||
कल्याणकन्दली मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् --> अस्माच्च सानुबन्धात् क्रमशो द्रुतं शुद्ध्यन्तोऽवाप्यते । एतत् इह धर्मतत्त्वं, परमो योगः, विमुक्तिरसः ॥३/१३।। न च 'क्रमशो' 'द्रुतमि'त्यनयोर्विरोध इति शङ्कनीयम्, क्रमपदस्येतरकारणकलापविलम्बप्रयुक्तकार्यविलम्बसूचकत्वेऽपि द्रुतमित्यनेनाऽनेकपुद्गलपरावर्तादिदीर्घकालविलम्बव्यवच्छेदात् । कर्मक्षयस्य प्रकर्षः = पारम्यं = कृत्स्नकर्मविगमलक्षणो मोक्षः । एतदि' त्यत्र विधेयपदलिङ्गविवक्षया = धर्मतत्त्वप्रतिपादकपदलिङ्गसमानलिङ्गकत्वविवक्षया नपुंसकत्वं = शाब्दिकनपुंसकलिङ्गकत्वम् । तेन = उद्देश्यवाचकपदे विधेयवाचकपदगतलिङ्गसमानलिङ्गकत्वविवक्षणेन न पुल्लिङ्गकपदप्रतिपाद्यस्य भावस्य इह प्रस्तुतत्वात् उद्देश्यवाचकपदस्य 'एष' इति एवं निर्देशप्राप्तिः = उल्लेखापत्तिः ।। । अयं प्रणिधानादिरूपः भावः परमो योगः, अध्यात्मगर्भत्वात् । न चात्र भावस्याऽध्यात्मगर्भत्वं कुत इति शनीयम्, योगतन्त्रे अध्यात्मगोचर एवं प्रतिदिनं प्रवर्धमानश्चित्तवृत्तिनिरोधयुक्तोऽभ्यासो भावनापदेन प्रतिपाद्यते, योगस्याऽध्यात्म-भावनाध्यान-समता-वृत्तिसंक्षयभेदेन पञ्चविधत्वात् । यद्यपि परमयोगत्वं वृत्तिसंक्षयस्यैव तथापि कारणे कार्योपचारात् तदभिधानमदष्टम् । -> योग: कल्पतरु: श्रेष्ठो योगश्चिन्तामणिः परः। योग: प्रधानं धर्माणां योग: सिद्धेः स्वयंग्रहः ।। - [यो.बि.३७] इत्यादिना योगमहिमा मूलकारैः योगबिन्दौ विस्तरतो दर्शितः । योगशास्त्रेऽपि श्रीहेमचन्द्रसूरिभिः योगमहिमा ब्यासतः प्रदर्शितः ।। यद्वा वक्ष्यमाणरीत्या [३/१५] भावपदस्य सम्यक्त्वादिपरत्वेऽप्यध्यात्मगर्भितत्वन्त्वनाविलमेव भावस्येति ध्येयम् ।
विमुक्तिरसपदं व्याख्यानयति विशिष्टो मुक्ती रसः = अभिलाषः यत्र स तथा = विमुक्तिरसः । तदन्यपरिहारेण तन्मयत्वलक्षणं वैशिष्ट्यं मुक्तिगोचररसे परमयोगविशेषणीभूते सूचयित्वा साम्प्रतं जीवन्मुक्त्यपेक्षया पारम्यरूपं वैशिष्ट्यं मुक्तावेव कल्पान्तरेण दर्शयति --> अयं भाव एव विशिष्टमुक्तेः रसः = आस्वादः । अत्र कल्पे विमुक्तिरसस्य न परमयोगविशेषणत्वमपि तु निरुक्तभावविशेषणत्वमिति स्पष्टमेव । रसपदमुभयत्र प्रसिद्धं, यथा 'यदि ते रसोऽस्ति कथायां तर्हि रसप्रदां कथां कथयामि' इत्यादौ रसपदस्याभिलाषवाचकत्वम् । 'कोऽप्यनुपमो रस: सहकारफलस्य' इत्यादौ रसपदस्याऽऽस्वादप्रतिपादकताऽपि प्रतीतैव । सुगमार्थकल्पनाकारस्तु -> विशिष्टा मुक्तिः = विमुक्तिः, तद्विषयो रसः = प्रीतिविशेषो यस्मिन् योगे स विमुक्तिरस:, विमुक्ती रसोऽस्येति वा गमकत्वात्समासोऽथवा पृथगेव पदान्तरं न विशेषणं तेनायं भावो विमुक्तौ रस: = प्रीतिविशेषो નિષ્ફળ કહેવાય. વળી, ક્રિયામાં અમુક કક્ષા સુધી જ આગળ વધવાનું છે, અમુક કક્ષા પછી આગળ વધી શકાતું નથી, કારણ કે કિયા તો દ્રવ્ય, ક્ષેત્રાદિને આધીન છે. જ્યારે ભાવ-શુદ્ધિ તો અનંતગુણ-અનંતગુણ વધી શકે છે. કિયા ભાવ માટે છે. ભાવ मे या माटे नथी. माटे ५ मा प्रधान छ, ५॥ गौ छ. [3/१२]
પ્રણિધાનાદિ ભાવથી શું થાય ? તેને બતાવતાં મૂલકારથી કહે છે કે –
ગાથાર્થ :- સાનુબંધ પ્રણિધાનાદિ ભાવથી ક્રમે કરીને ઝડપથી મોક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે. આ અહીં ધર્મતત્ત્વ છે; પરમ યોગ छ, विभुस्ति२ छे. [3/13]
ટીકાર્ય :- પ્રણિધાનાદિ આશયવિશેષ સ્વરૂપ પાંચેય ભાવ સાનુબંધ થવાથી કમે કરીને તે ભવમાં અથવા અન્ય ભવમાં વિલંબ વિના કર્મક્ષયસ્વરૂપ શુદ્ધિનો પ્રકર્ષ = મોક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે. પ્રસ્તુત ભાવસ્વરૂપ જ ધર્મનું તત્ત્વ છે, બીજું નહિ. [અર્થાત્ ધર્મતત્ત્વ,
याEि१३५ नथी, परंतु मास्५३५ छ.] 'एतत् १७६१५पाय ५६ छ.वि५५६ छ पर्मतप. विधेयवाय यतrai नपुंसलिंग जोपानी ६१५१।५ ५६नो निर्देश 'एषः' शत पुंलिंगमा यथाना पहले 'एतत्' भाशत नपुंसलिंगम येत छ. ६१५१ પદમાં વિધેયવાચક પદના લિંગનું સમાન લિંગ હોવાની વિવક્ષા આમાં કારણભૂત છે. આ પ્રણિધાનાદિ ભાવ પરમ યોગ છે; કેમ કે તે અધ્યાત્મ-ગર્ભિત છે. [અધ્યાત્મ તો નિર્વિવાદ યોગસ્વરૂપ જ છે, તેથી તેનાથી ઘટિત ભાવ પરમયોગ બને તેમાં કોઈ આશ્ચર્ય નથી.] તે પરમ યોગ કેવો છે ? તે જિજ્ઞાસાનું સમાધાન એ છે કે મુક્તિને વિશે વિશિષ્ટ રસ જેમાં છે તેવો તે પરમયોગ છે. [અર્થાત્ १. मुद्रितप्रती 'धर्मस्प' इति अशुद्धः पाठः । २. 'एतद्विशिष्ट...' इत्यन्यत्र पाठान्तरम् ।
Jain Education Intemational

Page #117

८४ तृतीयं षोडशकम्
* अमृतस्य स्वतः काम्यत्वसमर्थनम् 08 जजु भावाच्छुद्भयन्तोऽवाप्यत इत्युक्तम् । तत्रैव चाभिलाषः कथं स्यात् ? भूयोभवाभ्यस्ते पाप एव विरोधिनि बहुमाजसम्भवादित्यत आह → 'अमृते'त्यादि।
__ अमृतरसास्वादज्ञः कुभक्तरसलालितोऽपि बहुकालम् । त्यक्त्वा तत्क्षणमेनं वाञ्छत्युच्चैरमृतमेव ॥३/१४॥
अमृतरसस्याऽऽस्वादज्ञः पुरुषः कुभक्तानां = कदशनानां रसेन लालितोऽपि = अभिरमितोऽपि बहुकालं : नैरन्तर्यवृत्त्या प्रभूतकालं. त्यक्त्वा तत्क्षणं = अमृतलाभोपायश्रवणक्षण एव एनं = कुभवतरसं, वाञ्छति उच्चैः = |अतिशयेन अमृतमेव, तस्य निरुपाधिस्पृहाणीयत्वात् ॥३/१४|| 'एवन्त्वि 'त्यादि ।
एवं त्वपूर्वकरणात् सम्यक्त्वामृतरसज्ञ इह जीवः । चिरकालाऽऽसेवितमपि न जातु बहुमन्यते पापम् ॥३/१५॥ एवन्तु = एवमेव, अपूर्वकरणात् = अपूर्वपरिणामात्, सम्यक्त्वामृतरसज्ञ इह जगति चिरकालं = प्रभूतभवान
कल्याणकन्दली विमुक्तिरस उच्यते - इत्याचष्टे ॥३/१३।।
___ मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् --> बहुकालं कुभक्तरसलालितोऽपि अमृतरसास्वादज्ञः तत्क्षणं एनं त्यक्त्वा अमृतमेव उच्चैः वाञ्छति ॥३/१४|| इयं कारिका पष्ठिशतकवृत्त्यादी गा.१४२ ७. समृद्धृता । बहुकालं = नैरन्तर्यवृत्त्या प्रभूतकालमिति, अत एव 'कालाध्वनोरत्यन्तसंयोगे' [ ] इति पाणिनिसूत्रेण तथा 'कालाध्वनोाप्तौ' सि.हे.२/२/४२] इति सिद्धहेमसूत्रेण द्वितीया प्राप्ता । यद्यप्यमृतरसास्वादज्ञोऽप्यमृतलाभाऽसम्भावनायां सत्यां बुभुक्षायां कुभक्तरसमपि द्रमकादिवन्नैव त्यजतीत्यतः तत्क्षणं = अमृतलाभोपायश्रवणक्षणे इति व्याख्यातम् । तस्य = अमृतस्य निरुपाधिस्पृहणीयत्वात् = अन्यकामनाऽनधीनकामनाविषयत्वात् । न च सुखान्यत्वात् कथममृतस्य स्वत: काम्यत्वमिति शङ्कनीयम्, सुखस्य चतुरर्थत्वात् । तदक्तं तत्त्वार्थकारिकायां -> लोके चतुर्बिहार्थेषु सुखशब्दः प्रयुज्यते । विषये वेदनाभावे विपाके मोक्षे एव च ॥२५|| ४- इति । ततश्च यथा 'सुखो वह्निः सुखो वायुः' इति विषयेषु सुखपदं प्रयुज्यते तथा 'सुखममृतमि' त्यपि विषयविधया युज्यत एवेति भावनीयम् । अत एवामृतेतरं मधुरतरमपि शर्करामिश्रितपय:प्रभृतिकं नैवाभिलषति स, यथोक्तं पैङ्गलोपनिषदि अपि --- अमृतेन तृप्तस्य पयसा किं प्रयोजनम् ? --- ॥३/१४॥
दण्डान्वयस्त्वेवम् --> एवं तु अपूर्वकरणात सम्यक्त्वामृतरसज्ञो जीव इह चिरकालासेवितमपि पापं न जात बहुमन्यते ॥३/१५॥ इयं कारिका पष्ठिशतक-लोकविंशिकावृत्त्यादौ [ष.श.१४२ लो.विं. पृ.१६५] समुद्धृता । अपूर्वपरिणामात् = चरमयथाप्रवृत्तकरणोत्तरकालीनाऽपूर्वपरिणामविशेषात् ग्रन्थिभेदेन अनिवृत्तिपरिणामप्रभावात् सम्यक्त्वामृतरसज्ञः =
પરમયોગ મુકિતવિષયક વિશિષ્ટ ભાવાત્મક છે.] અથવા [વિમુક્તિરસ પદને પરમયોગનું વિશેષાગ બનાવવાના બદલે પ્રસ્તુત ભાવનું વિશેષણ પણ બનાવી શકાય. તે આ રીતે -] પ્રસ્તુત ભાવ એ જ વિશિષ્ટ મુક્તિનો આસ્વાદ છે. આ રીતે વ્યાખ્યા કરવી.[૩/૧૩]
અહીં એવી શંકા થઈ શકે છે કે --> ‘પ્રણિધાનાદિ ભાવપંચકથી શુદ્ધિનો પ્રકર્ષ = મોક્ષ પ્રાપ્ત થાય’ આમ આગળના શ્લોકમાં જાણવી ગયા. પરંતુ પ્રશ્ન એ છે કે “શુદ્ધિને વિશે રૂચિ જ કેવી રીતે થઈ શકે ? કેમ કે અનેક ભવથી અભ્યસ્ત થયેલ હિોવાથી]|| શુદ્ધિવિરોધી એવા પાપને વિશે જ બહુમાન સંભવે છે. આમ શુદ્ધિને વિશે બહુમાન સંભવિત નથી તો તેનો પ્રકર્ષ પ્રાપ્ત થવો કિમ શક્ય બને ?] <- આ શંકાનું સમાધાન કરવા માટે મૂલકારથી જણાવે છે કે –
ગાથાર્થ :- અમૃતના રસાસ્વાદનો જાણકાર બહુકાળ ખરાબ ભોજનના આસ્વાદથી લાલન-પાલન કરાયેલ હોવા છતાં પણ તે જ ક્ષણે ખરાબ ભોજનને છોડીને અમૃતની જ અત્યંત વાંછા કરે છે. [૩/૧૪]
હા અમૃતને માણનારો ખરાબ ભોજનને તુરત છોડી દે છે ઢીડાઈ :- અમૃતરસના આસ્વાદને જાણનારો કદાચ સતત લાંબા કાળથી ખરાબ ભોજનના રસથી લાલન પાલન કરાયેલ હોય તો પણ અમૃતપ્રાપ્તિના ઉપાય સાંભળવાના સમયે જ ખરાબ ભોજનના રસને છોડીને માત્ર અમૃતની જ અત્યંત વાંછા|| ३२ , राग अमृत नि३५ाथि: स्वागीय = स्वतः भ्य छे. [3/१४]
આ શ્લોકનો આગળના શ્લોક સાથે સંબંધ હોવાથી તેને જણાવતાં મૂલકારશ્રી કહે છે કે –
ગાચાર્ય :- આ જ રીતે અપૂર્વકરણથી સમક્તિસ્વરૂપ અમૃતના રસને જાણનારો જીવ અહીં લાંબા કાળથી સેવેલ એવા પણ पापने विथे यारय समान नथी सतावतो. [3/१५]
ટીકાર્ચ :- આ જ રીતે [૧૪ મા શ્લોકમાં બતાવેલ દષ્ટાંત મુજબ] અપૂર્વ પરિણામથી સમકિતરૂપી અમૃતના આસ્વાદને ||જાણનારો જીવ આ જગતમાં ઘણા ભવોથી અભ્યરન કરેલ એવા પાત્ર મિથ્યાત્વ મોહનીયને અથવા મિથ્યાત્વકાર્યભૂત પાસનહીલના
Jain Education Intemational

Page #118

9 भवबहुमान-पापबहुमानाभावविचारः 9 यावत् आसेवितं = अभ्यस्तं अपि ज जातु = कदाचित् बहुमन्यते = उत्कटेच्छाविषयीकरोति पापं = मिथ्यात्वमोहनीयं तत्कार्य वा' प्रवचनोपघातादि । इह कुभवतरसकल्पं पापं मिथ्यात्वादि, अमृतरसास्वादकल्पो भाव: सम्यक्त्वादिस्वसेयः ॥३/१५||
अविरतसम्यग्दृष्टेरपि पापक्रिया दृश्यत एवेति कथं ज तबहुमान: ? इत्यत आह → 'यद्यपी'त्यादि । यद्यपि कर्मनियोगात् करोति तत्तदपि भावशून्यमलम् । अत एव धर्मयोगात् क्षिप्रं तत्सिद्धिमाप्नोति ॥३/१६।।
कल्याणकन्दली । औपशमिक-क्षायोपशमिक-क्षायिकादिसम्यग्दर्शनात्मकामृतगोचरानुभवस्वरूपरसवेदी, तदुक्तं पुष्पमालायां -> गंठिं भणंति मुणिणो घणरागद्दोसपरिणइसरूवं । जम्मि अभिन्ने जीवा न लहंति कयावि संमत्तं ।।९३।। तं गिरिवरं व भित्तुं अपुचकरणुग्गवज्जधाराए । अंतोमुहुत्तकालं गंतुं अनियट्टिकरणंमि ।।९६।। पइसमयं सुझंतो खविउ कम्माई तत्थ बहुयाई । मिच्छत्तम्मि उइन्ने खीणेऽणईअम्मि उवसंते ।।९७|| संसारगिम्हतविओ तत्तो गोसीसचंदणरसं व । अइपरमनिब्बइकरं तस्संते लहइ सम्मत्तं ॥९८॥
-इति । स च न कदाचित् उत्कटेच्छाविषयीकरोति = सप्ततिकोटाकोटिप्रमित-स्थितिबन्धनियतकर्मानुभागबन्धोपधायकाभिलाष - |गोचरीकुरुते मिथ्यात्वमोहनीयं तद्विपक्षगतोपादेयत्वसंवेदनपूर्वं, तद्धेयतानुभवात्; तत्कार्यं वा = मिथ्यात्वकार्यं वा प्रवचनोपघातादि, तथाविधरुचिविशेषादेव । न हि सुलब्धामृतास्वादो विषमिव विषोद्गारमपि कदाचित् बहुमन्यते, चेत् सकर्णः । तदुक्तं मूलकारैरेव अष्टकप्रकरणे --> यः शासनस्य मालिन्येऽनाभोगेनाऽपि वर्तते । स तन्मिथ्यात्वहेतुत्वादन्येषां प्राणिनां ध्रुवम् || बध्नात्यपि तदेवालं परं संसारकारणम् । विपाकदारुणं घोरं सर्वानर्थविवर्धनम् ।। - [२३/१-२] इति । एतदनुसारेणोक्तं टीकाकृता साधुसामग्यद्वात्रिंशिकायां ---> यस्तु शासनमालिन्येऽनाभोगेनाऽपि वर्तते । बध्नाति स तु मिथ्यात्वं महानर्थनिबन्धनम् ।।६/ ३०|| ४- इति । भक्तपरिज्ञाप्रकीर्णकेऽपि ---> संसारमूलबीअं मिच्छत्तं -५९] इत्युक्तम् । इत्थञ्च शासनापभ्राजनादे: मिथ्यात्वजन्यत्वे सति मिथ्यात्वजनकत्वं यथा उपाधिजनितस्य संसारसुखस्य उपाधिजनकत्वमिति बोध्यम् । ॥ इदश्चात्रावधेयम् -> पावं न तिब्वभावा कुणइ, ण बहुमण्णई भवं घोरं । उचियट्ठियं च सेवइ, सञ्वत्थ वि अपुणबंधोत्ति ||॥१३।। - इति योगशतकवचनेन मूलकारैः अपुनर्बन्धके जन्म-जरा-मरण-रोग-शोकादिदुःखमय-भीमभवबहुमानविरहः प्रतिपादितः प्रकृते च सम्यग्दृष्टौ पापबहुमानविलयः प्रदर्शितः । युक्तञ्चैतत् सूक्ष्मबोधविरहेणाऽपुनर्बन्धकेऽनिष्टकार्यबहुमानाभावेऽपि तत्कारणपापबहुमानात्यन्तायोगाऽसम्भवात् । न च तीब्रभावेन पापाऽकरणादपुनर्बन्धकेऽपि पापबहुमानाऽयोग एवेति वक्तव्यम्, मन्दमिथ्यात्वोदयेन पापपक्षपातसम्भवात् । सम्यग्दृष्टेस्तु सूक्ष्मबोधसमन्वितत्वेन भीमभवलक्षणकार्य-तत्कारणपापोभयगोचरबहुमानस्यात्यन्ताऽयोगात् । अत्र चार्थे कुक्कुरमृगारिदृष्टान्तभावना कार्या । यथोक्तं उपदेशमालायां -> पत्थरेणाऽऽहओ कीवो, पत्थर डकुमिच्छइ । मिगारिओ सरं पप्प, सरुप्पत्तिं विमग्गइ ॥१३९|| - इति । ऋषिभाषितेऽपि -> पत्थरेणाहतो कीवो खिप्पं डसइ पत्थरं । मिगरिऊ सरं पप्प, सरुप्पत्तिं विमग्गति ।[१५/२०] -इत्युक्तम् । श्वोपमोऽपुनर्बन्धकः, सिंहस्थानीयः सम्यग्दृष्टिः, प्रस्तर-शरतुल्यो भीमभव: शरोत्पत्तिस्थानाभिषिक्तं पापम् । कर्कशगुरुतरप्रस्तरं द्विषन्नपि श्वा मांसादिलाभे प्रस्तरक्षेपिणं लेढि, सूक्ष्मविवेकविकलत्वात् । सिंहस्तु न तथा, तथाविधसूक्ष्मविवेकपरिकलितत्वात्तद्वदेवेदमपि तत्त्वं बोध्यम् । अपुनर्बन्धकस्य श्वोपमोपदर्शनेन न तन्निन्दाऽभिप्रायोऽस्माकं किन्तु सूक्ष्मविवेकविकलतासादृश्यदर्शने एव तात्पर्यम् ॥३/१५॥
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> यद्यपि कर्मनियोगात् तत् करोति तदपि अलं भावशून्यं [करोति] । अत एव धर्मयोगात् क्षिप्रं तत्सिद्धिं आप्नोति ॥३/१६॥ इयं कारिका लोकविंशिकावृत्त्यादौ [लो.वि.पृ.१६५] समुद्भुता । આદિને ક્યારેય પણ ઉત્કટ ઈચ્છાનો વિષય બનાવતો નથી. પ્રસ્તુતમાં ખરાબ ભોજનના રસ સમાન મિથ્યાત્વ વગેરે છે તથા અમૃતના રસાસ્વાદસમાન સમકિત વગેરે ભાવ છે-એમ જાણવું. [૩/૧૫] [ અહીં શંકા થાય કે –– અવિરતસમ્યગ્દષ્ટિ જીવની પણ પાપક્રિયા દેખાય જ છે. તેથી તેને પાપનું બહુમાન = ઉત્કટ ઈચ્છા કિમ ન હોય ? - આ શંકાનું સમાધાન આપતાં મૂલકારશ્રી ફરમાવે છે કે –
ગાચાર્ગ :- જો કે કર્મના બળાત્કારથી તે પાપ કરે છે. પરંતુ તે પણ અત્યંત ભાવશૂન્ય કરે છે. માટે જ ધર્મયોગથી તે तुरंत सिद्धिने पामे छ. [3/१६]
.... तो 8 समलित 28 ॥ १. 'मुद्रितप्रती 'वा' नास्ति ।

Jain Education Interational

Page #119

८६ तृतीयं षोडशकम्
सम्यग्दृष्टेः पापप्रवृत्तिविचारः
यद्यपि कर्मणः = निकाचितचारित्रमोहस्य नियोगात् अत्यर्थ भावेज
= व्यापारात् करोति तत् पापं तदपि = तथापि अलं क्लिष्टाध्यवसायेल शून्यं करोति । ततः सम्यग्दृष्टेः तप्तलोहपदन्यासतुल्या पापे प्रवृत्तिः अस्वारसिकीति न तद्बहुमान इत्यर्थः । अत एव 'इदं न साधु' इति पापाऽबहुमानादेव धर्मयोगात् तीव्रधर्मोत्साहात् (क्षिप्रं = ) शीघ्रं तस्य = धर्मस्य सिद्धिं आप्नोति सम्यग्दृष्टिः ॥ ३/१६||
कल्याणकन्दली
=
=
=
=
=
--> गुण
<
निकाचितचारित्रमोहस्य व्यापारात् पापं स्त्रीभोगादि पारदार्यादिकं वा करोति । तदुक्तं उपदेशमालायां दोसबहुविसेसं पयं पयं जाणिऊण निसेसं । दोसेसु जणो न विरज्जइत्ति कम्माण अहिगारो || जं न लहइ सम्मत्तं लधूणवि जं न एइ संवेगं । विसयसुहेसु य रज्जइ, सो दोसो राग-दोसाण ॥ <- [ उप.मा. ३१५/१२४] इति । नैषधीयचरिते श्रीहर्षेणापि --> दुर्जया हि विषया विदुषाऽपि -- [ ५/१०९] इति प्रोक्तम् । बाणभट्टेनाऽपि कादम्बर्यांन हि ( शक्यं दैवमन्यथाकर्तुमभियुक्तेनापि • [ पृ. १९३] इत्युक्तम् । निकाचितकर्मापेक्षयेदमपि सम्यक् । तथापि -> यद्यपि निषेव्य| माणा मनसस्तुष्टिकारका विषयाः । किम्पाकफलादनवद् भवन्ति पश्चादतिदुरन्ताः ॥ १०७ ॥ - इति प्रथमरतिवचनविमर्शादिना | अत्यर्थं क्लिष्टाध्यवसायेन शून्यं करोति, तदुक्तं श्राद्धप्रतिक्रमणसूत्रे -> सम्मदिट्ठी जीवो जइ वि हु पावं समायरे किंचि । अप्पोसि होइ बंधो जेण न निद्धंधसं कुणइ ||३६|| - इति । प्रकृतेऽयमाशयः पृष्ठलग्नव्याघ्रस्य पुरो धावतः खदिराङ्गारभृतखातिकाप्राप्तौ तन्मध्यपतिततप्तलोहपिण्डेषु अकामेनापि एकं द्वे त्रीणि वा पदानि न्यस्य झटिति तामतिक्रामतः पुरुषस्य प्रवृत्त्या सदृशा तप्तलोहपदन्यासतुल्या संवेगसारा पापे प्रवृत्तिः अस्वारसिकी = स्वरसतोऽप्रयुक्ता इति हेतोः न तद्बहुमानः | = पापपक्षपातः । तदुक्तं मूलकारैरेव योगदृष्टिसमुच्चये --> • अतोऽन्यदुत्तरास्वस्मात् पापे कर्मागसोऽपि हि । तप्तलोहपदन्यासतुल्या वृत्तिः क्वचिद्यदि || ७० || वेद्यसंवेद्यपदतः संवेगातिशयादिति । चरमैव भवत्येषा, पुनर्दुर्गत्ययोगतः || ७१ || <- इति । अत एव तस्य कायपातित्वमेव न तु चित्तपातित्वम् । तदुक्तं सम्यग्दृष्टिद्वात्रिंशिकायां टीकाकृताऽपि -> तप्तलोहपदन्यासतुल्या वृत्तिः क्वचिद्यदि । इत्युक्तेः कायपात्येव चित्तपाती न स स्मृतः ॥ ←- [द्वा. द्वा. १५/११] इति । अत एव तत्प्रवृत्तिः निर्ज्जराफला । इदमेवाभिप्रेत्य समयसारे जं कुणदि सम्मदिट्ठी, तं सब्वं णिज्जरणिमित्तं - [१९३] इत्युक्तम् । अध्यात्मगीतायामपि -> अध्यात्मज्ञानतो ज्ञानी प्रारब्धकर्मशक्तितः । कामभोगे ह्यनासक्तो भोगभोक्ता न बध्यते ॥ १८८ ॥ - इत्युक्तम् । पञ्चदश्यामपि विद्यारण्येन प्रारब्धकर्मप्राबल्याद् भोगेष्विच्छा भवेद्यदि । क्लिश्यन्नेव तदाऽप्येष भुङ्क्ते विष्टिगृहीतवत् ॥ - [ ७ / १४३] इत्युक्तम् । 'एष' = आत्मज्ञानी -- इत्यभिमतम् । यद्यपि ग्रन्थिभेदेऽपि सम्भाव्या इच्छा: प्रारब्धदोषतः <-- [६/ १६३] इति पञ्चदश्यादिवचनोक्ता इच्छा: कदाचित् सम्यग्दृष्टेः स्युस्तथापि 'इदं न साधु = सुष्ठु' इति पापा बहुमानादेव ' इदं शोभनमि' ति पापपक्षपातप्रच्यवादेव धर्मयोगात् सिद्धिमाप्नोति ।
-->
<--
=
तीव्रधर्मोत्साहात् शीघ्रं धर्मस्य
=
=
=

वस्तुतस्तु मोक्षाकाङ्क्षाव्याप्तचित्तत्वात् सम्यग्दृष्टेर्या या चेष्टा सा सा मोक्षपर्यवसानफला, चित्तानुरूपफलत्वात्सर्वव्यापाराणाम् । अत एव भिन्नग्रन्थेः कुटुम्बचिन्तनादिकोऽपि व्यापारो निश्चयतो योगो निर्जराफलश्च । अत एव = सर्वव्यापाराणां चित्तानुरूपफलत्वादेव धर्मयोगात् = धर्मयोगत्वेन परिणामितात् कुटुम्बचिन्तादिव्यापारात् सकाशात् प्रतिबन्धककर्मापगमेन क्षिप्रं तत्सिद्धिं = धर्मनिष्पत्तिं आप्नोतीत्यर्थः । शङ्कराचार्येणापि गीताभाष्ये --> • सम्यग्दर्शनात् क्षिप्रं मोक्षो भवति <- [४ / ३९] इति गदितम् ।
ઢીકાર્ય :- જો કે નિકાચિત ચારિત્રમોહનીય કર્મની બળજબરીથી સમકિતદષ્ટિ પાપ કરે છે. તો પણ અત્યંત ક્લિષ્ટ અધ્યવસાયથી શૂન્યપણે કરે છે. તેથી સમકિતદષ્ટિની પાપમાં પ્રવૃત્તિ તમલોહપદન્યાસતુલ્ય = તપેલ લોખંડના ગોળા ઉપર પગ મૂકવા જેવી અત્યંત સકંપ હોય છે. તો જ સમકિત ટકી શકે. આથી પાપપ્રવૃત્તિ સ્વારસિક = સ્વરસપ્રયુક્ત નથી. માટે જ સમકિતીને પાપનું બહુમાન નથી-એ સિદ્ધ થાય છે. ‘આ [પાપ] સારું છે' એવું પાપનું બહુમાન = પક્ષપાત ન હોવાથી જ ધર્મના તીવ્ર ઉત્સાહથી શીઘ્ર ધર્મની સિદ્ધિને સમકિતદષ્ટિ જીવ પ્રાપ્ત કરે છે. [૩/૧૬]
* उत्पना तो 8शे !
વિશેષાર્થ :- તમે કલ્પના કરો કે તમે જંગલમાં એકલા જઈ રહ્યા છો, સાંજનો સમય છે; અંધારું ચારે બાજુ ફેલાઈ રહેલ છે અને તમારી પાછળ એકાએક વાઘની ગર્જના સંભળાય છે. તમે એકદમ આગળ ખુલ્લા પગે દોડો છો, તમને પકડવા તમારી પાછળ વાઘ દોડી રહ્યો છે. દોડતાં દોડતાં તમને આગળ સળગતા અંગારાથી ભરેલી ખાઈ દેખાય છે અને તેની વચ્ચે પગ મૂકવાની જગ્યાએ તપેલા લોખંડના લાલધૂમ ગોળા ગોઠવાયેલા છે. તમે તે વખતે શું કરો ? [૧] વિકરાળ વાઘને તમારી જાત સોંપી દો કે [૨] સળગતા અંગારાથી ભરેલી ખાઈમાં બળીને ભડથૂ થઈ જાવ કે [૩] તપેલા લોખંડના ગોળા ઉપર લાંબા લાંબા ઝડપથી
Jain Education Intemational,

Page #120

ags सम्यग्दृष्टः पापसवनऽप्यसवनम् ge
|| इति तृतीयं षोडशकम् ॥
कल्याणकन्दली न च पापनिवृत्त्यकरणे तत्त्वहानिरिति वाच्यम्, तदानीं तस्याऽशक्यत्वेऽपि श्रद्धासाम्राज्यात् धर्मसिद्धेः, अन्यथा -> जं सक्का तं कीरइ जं च न सक्कइ तयंमि सद्दहणा । सद्दहमाणो जीवो वच्चइ अयरामरं ठाणं ।। - [ ] इत्यस्यानुपपत्तेः ।। दर्शनप्राभृते कुन्दकुन्दस्वामिनापि --> जं सक्कइ तं किरइ जं च ण सकेइ तं सद्दहणं । केवलिजिणेहिं भ सम्मत्तं ॥ -२२] इत्युक्तम् । इदमेवाभिप्रेत्य मूलकारैरेव योगबिन्दौ -> भिन्नग्रन्थेस्तु यत्प्रायो मोक्षे चित्तं भवे तनुः । तस्य तत्सर्व एवेह योगो योगो हि भावतः ॥ नार्या यथान्यसक्तायास्तत्र भावे सदा स्थिते । तद्योगः पापबन्धश्च तथा मोक्षेऽस्य दृश्यताम् ।। - [यो.बि.२०३/२०४] इति प्रोक्तम् । 'जे आसवा ते परिसवा' [१/४/२] इति आचाराङ्गसूत्रमऽप्यत्र संवदति । तदुक्तं समयसारेऽपि --> सेवंतो वि ण सेवइ ८- [१७९] इति ।
इदञ्चातिनिर्मलाविरतसम्यग्दर्शनयुक्तानधिकृत्याऽवगन्तव्यम्, तेषामेवाश्रवहेतूनां संवररूपेण परिणामयितुं समर्थत्वात्, यथोक्तं वीतरागस्तोत्रे श्रीहेमसूरिभिः --> यदा मरुन्नरेन्द्र श्रीस्त्वया नाथोपभुज्यते । यत्र तत्र रति म विरक्तत्वं तदाऽपि ते ॥ [वी.स्तो.१२/४] <- इति । समारोपमन्तरेण भोगान् स्वरूपतः पश्यतां तेषामेवाऽसङ्गेन भोक्तृत्वं सम्भवेत् । तदुक्तं योगदृष्टिसमुच्चये --> मायाम्भस्तत्त्वतः पश्यन्ननुद्विग्नस्ततो द्रुतम् । तन्मध्येन प्रयात्येव यथा व्याघातवर्जितः || भोगान् स्वरूपतः पश्यंस्तथा मायोदकोपमान् । भुआनोऽपि ह्यसङ्गस्सन् प्रयात्येव परं पदम् || - [यो.दृ.१६५/१६६] इति । एतदनुसारेण योगसारखाभृतेऽपि ---> मायाम्भो मन्यतेऽसत्यं तत्त्वतो यो महामनाः । अनुद्विग्नो निराशङ्कस्तन्मध्ये स न गच्छति ।। मायातोयोपमा भागा दृश्यन्ते येन वस्तुतः । स भुञ्जानोऽपि निःसङ्गः प्रयाति परमं पदम् ।। - [८/२१-२२] इत्युक्तम् । एतेन ---> सम्यग्दर्शनसम्पन्नः कर्मभिर्न निवध्यते --- [६/७४] इति मनुस्मृतिवचनं व्याख्यातम्, यथोक्तं आचाराङ्गेऽपि - > सम्मत्तदंसी न करेइ पावं [१०/३/२] इति भावनीयं तत्त्वमेतत् ॥३/१६॥
इति मुनियशोविजयविरचितायां कल्याणकन्दल्यां तृतीयपोडशक-योगदीपिकाविवरणम् । કુદકા મારીને ખાઈને સામે પાર જવાનો ભગીરથ પુરુષાર્થ કરી જીવનને બચાવી લો ? આ ત્રણ સિવાય ચોથો વિકલ્પ શક્ય નથી. જે તમે બુદ્ધિમાન હશો તો ‘જીવતો નર ભદ્રા પામે' એ ન્યાયથી તૃતીય વિકલ્પ જ સ્વીકારશો. તપેલા લાલચોળ લોખંડના ગોળા ઉપર તમે પગ કેવી કમકમાટી સાથે મૂકતા હશો ! એ વખતની કંપારીની/પૂજારીની કલ્પના પણ ધ્રુજારી લાવી દે તેવી છે. | નિકાચિત ચારિત્ર મોહનીય કર્મની શિરજોરીના લીધે, તેના અત્યાચારનો ભોગ બનવાના લીધે સંસારમાં પાપ કરતી વખતે સમ્યગ્રષ્ટિને પણ બરાબર આવી જ પૂજારી અને કંપારી હોય. પાપ કરતી વખતે આવી ધૂજારી ન હોય તો સમકિત ટકી ન શકે. અવિરતિધરના નિર્મલ સમ્યગ્દર્શનનું અવયંભાવી કાર્ય છે પાપપ્રવૃત્તિમાં બળાપો, હૈયાનો વલોપાત, કાળો કલ્પાંત, પાપપ્રવૃત્તિથી છૂટવાનો મરણિયો પ્રયાસ. આવું હોવાથી ધર્મનો ઉત્કટઉલ્લાસી જીવ ધર્મસિદ્ધિની વરમાળાને વરે તેમાં નવાઈ નથી. - સમકિત દષ્ટિ જીવડો, કરે કુટુંબ પ્રતિપાળ, અંદરથી ન્યારો રહે, જેમ ધાવ ખેલાવત બાળ - આ ઉકિત પણ અહીં અવશ્ય સ્મર્તવ્ય છે. આવા નિર્મલ સમ્યગદર્શનને કોટિ કોટિ વંદન. [૩/૧૬] તૃતીય ષોડશક અને તેના ઉપર યોગદીપિકા ટીકાનું વિવરણ પૂરું થયું.
हे ध्यासिंधु !
તને, તારા મોક્ષમાર્ગને-જિનશાસનને, તારા માર્ગે ચાલતા સાધકોને ઓળખી શકું - ચાહી શકું એવી સદ્ગદ્ધિ મને આપજે, તારા માર્ગે ચાલવાનું મને બળ આપજે. તારા શાસનની પ્રકૃષ્ટ સાનુબંધ સેવા પ્રસન્નતાપૂર્વક કરી શકું એવા શુદ્ધ-વિશુદ્ધ-પરિશુદ્ધ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ, ભવનો આપના પ્રભાવે મને ચોગ થાવ અને ઉત્સાહથી તેનો સદુપયોગ કરવાનું આત્મબળ મળો.
Jain Education Intemational

Page #121

८८ तृतीय षोडशकम्
# વિરામ સ્થળ 6
| તૃતીય પોશફળો રવાદયાયી (અ) ચારથી પાંચ મુદ્દામાં નીચેની સમસ્યાનું સમાધાન આપો.
તમે કોને ધર્મ માનવાની ભૂલ નહિ કરો ? કેમ ? પ્રણિધાનનું નિરૂપણ કરો. સિદ્ધિનું સ્વરૂપ શું છે ? પ્રવૃત્તિનું પ્રરૂપણ કરો.
વિનિયોગનું માહામ્ય શું બતાવશો ? ૬. વિદનજયનું પ્રતિપાદન કરો. ૭. તHલોહપદન્યાસપ્રવૃત્તિને દષ્ટાંત-દાન્તિક બન્નેમાં સરખાવો.
પ્રણિધાન આદિની આવશ્યકતા શા માટે ? ૯. ધર્મનું હેતુ-સ્વરૂપ-ફલ દ્વારા વાર્ણન શું કરશો ? ૧૦. ચિત્તની શુદ્ધિ -પુષ્ટિ શેનાથી થાય ? કેવી રીતે ? (બ) યોગ્ય જોડાણ કરો. (૧) પુષ્ટિ
(A) ઘાતિકર્મવિગમથી નિરુપાધિકતા (૨) ધર્મકાર્ય
(B) પ્રવૃત્તિ (૩) સિદ્ધિનું અજીર્ણ
(c) રાગ, દ્વેષ, મોહ (૪) પ્રણિધાનાદિ ભાવ
(D) તીર્થતુલ્ય (૫) ઉત્કૃષ્ટ વિન
(E) પરમ યોગ (૬) મલ
(F) આર્તધ્યાન (૭) શુદ્ધિ
(G) દિશામોહ (૮) ન્યુયરહિત
(H) હીન પુરુષનો તિરસ્કાર, સમકક્ષની નિંદા (૯) ગુરુદેવ
(I) સંવેગ-નિર્વેદાદિ (૧૦) સુકા
(J) પુષ્પયોગ (ક) ખાલી જગ્યા યોગ્ય રીતે પૂરો.
...... પદના યોગદીપિકામાં બે અર્થ બતાવેલા છે. (અમૃતરસાસ્વાદશ, પ્રણિધાન, વિમુક્તિરસ) અધિકને વિશે વિનય કરવાનો ...... ના લક્ષાગમાં પ્રવેશ કરેલ છે.
(પ્રણિધાન, પ્રવૃત્તિ, સિદ્ધિ, વિનિયોગ) ધર્મના અન્તરાયના ........ ભેદ છે. (૨, ૩, ૫, ૯) પુષ્ટિ-શુદ્ધિવાળું ........ એ ધર્મલક્ષાગ છે. (શરીર, વચન, મન, વસ્ત્ર, ઘર) ......... માં ........ ના ઉપચારથી મલવિંગમ સલ્ફિયાસ્વરૂપ છે.
(દ્રવ્ય, ભાવ, કાર્ય, કારણ, નિશ્ચય, વ્યવહાર) ૧. પ્રણિધાન વગેરે પાંચેય ........ સ્વરૂપ હોય છે. (ક્રિયા, દ્રવ્ય, પરિણામ, ભક્તિ) ૭. સંમૂર્ણિમ જેવી ક્રિયા ........ સ્વરૂપ બને. (ધર્મ, પ્રવૃત્તિ, ચેષ્ટા)
અકાળે ફળની ઇચ્છા = ........ (કાંક્ષા, ઔસુય, અયોગ્યતા) ૯, દીર્ઘ કાળથી સેવેલા પાપમાં અબહુમાન એ ....... નો પ્રભાવ છે. (અપુનબંધકતા, સમકિત, ભવિતવ્યતાપરિપાક)||
નિર્મળ સમકિતીની પાસે જ સાનુબંધ ........ ની સામગ્રી હોય છે. (સદ્ગતિ, શુદ્ધિ-પુષ્ટિ, વિધિ)
નોંધ : આ પ્રશ્રપત્રમાં કોઈએ પેન-પેન્સીલ વગેરેથી કોઈપણ નિશાની વગેરે ન કરવા ખ્યાલ રાખવો. આગળ પાગ આ વાત ખ્યાલ રાખવી.
Jain Education Intemational

Page #122

8િ બુદ્ધિની 8સરત ક8
કલ્યાણકંદલીની અનુપ્રેક્ષ)
ܟ ; ;ܗ
ܕܼ ܡܼܿ
ܟ ܪܝܼ
(અ) નીચેના પ્રશ્નોના વિસ્તારથી જવાબ આપો. ૧. ધર્મનું સ્વલક્ષણ સમજાવો.
સાનુબંધ શુદ્ધિ અને પુષ્ટિનું સ્વરૂપ અને તેના ઉપાયો જણાવો. નિશ્ચય-વ્યવહારથી ધર્મસ્વરૂપ જણાવો. મલવિંગમ એ સકિયા કઈ રીતે બને ? નય વિશ્લેષણ કરી સમજાવો. કર્મક્ષય માટે પુણ્યની અનિવાર્ય આવશ્યકતા કઈ રીતે સંભવે ? અંતરંગ-બહિરંગ ત્રિવિધ વિન ઓળખાવો.
ધૈર્યધર્મ અને સિદ્ધિયમનો સમાવેશ કોનામાં કરશો ? કઈ વિવક્ષાથી ? ૮. અપુનબંધક અને સમકિતીની પાપપ્રવૃત્તિમાં શું ભેદ છે ? શા માટે ? ૮. નિર્મલ સમકિતીની દરેક પ્રવૃત્તિ નિર્જરા માટે કઈ રીતે સંભવે ? ૧૦. વિહિત સક્રિયા શુદ્ધિ-પુષ્ટિનું કારણ છે-આ વાત વ્યવહાર નથી સમજાવો. (બ) નીચેના પ્રશ્નોના સંક્ષેપમાં જવાબ આપો.
નિશ્ચયનું સ્વરૂપ જગાવો. સકિયા અને મલવિઝમ કોના સંપાદક છે ? શુદ્ધિ અને પુષ્ટિમાં પરસ્પર સહકારિતા દૃષ્ટાંતથી જણાવો ?
સહન મલનું હેતુ-સ્વરૂપ-ફલથી નિરૂપણ કરો. ૫. સહજ મલના પર્યાયવાચક શબ્દ જણાવો.
વેધસંવેધપદ ઓળખાવો. ધર્મ અને ધર્મસ્થાનનો ભેદ જગાવો. સ્વરૂપમુખે પ્રણિધાનનું સ્વરૂપ જણાવો. સ્વરૂપથી અને હેતુમુખે ઔત્સુક્તનું સ્વરૂપ જગાવો.
અન્ય કાર્યઅભિલાષ ઔસુક્ષ્મસ્વરૂપ કેવી રીતે બને ? ૧૧. ત્રણ વિધ્વજયને વિશે દૃષ્ટાંતના નામ જણાવો. ૧૨. લીગમોહી યોગીના સાન્નિધ્યનું ફળ જ્ઞાનાર્ણવ ગ્રંથ મુજબ જણાવો. ૧૩. સુવર્ણપટભંગન્યાયથી સદનુકાનભંગ સમજાવો. ૧૪. વ્યાખ્યાન દ્વારા કોઈ તપમાં જોડાય તે વિનિયોગ કહેવાય ? શા માટે ? ૧૫. અનેક જીવોને અભવ્ય ધર્મ પમાડે તેમાં મુખ્યતા કોની જાણવી ? ૧૬. કેવા સ્વરૂપે ક્રિયા શુદ્ધિકરણ બને ? ૧૭. સુગમાર્થકલ્પના ટીકા મુજબ ‘વિમુક્તિરસ’ શબ્દનો અર્થ શું છે ? ૧૮. અમૃત શા માટે સ્વતઃ કામ છે ?
૯. ‘તલોહપદન્યાસ' શબ્દનું ઉદાહરણ સહિત અર્થઘટન કરો. ૨૦. પ્રણિધાનાદિભાવ પરમ યોગ કઈ રીતે ? (ક) ખાલી જગ્યા પૂરો.
ધર્મ ...... થી ઉત્પન્ન થાય. (ચિત્તવિચાર, વાણીવિલાસ, કાયચેષ્ટા). પુષ્ટિ...... જેવી છે. શુદ્ધિ ...... જેવી છે. (અંધ, પંગુ, અંધકાર, પ્રકાશ)
અન્ય કાર્યનો અભિલાષ એ ...... સ્વરૂપ પણ છે. (અન્યમુદ્ર, પ્રમાદ, પ્રમોદ) ૪. વિનયનો ...... યમમાં સમાવેશ થઈ શકે. (પ્રવૃત્તિ, ધૈર્ય, સિદ્ધિ)
પ્રણિધાનશૂન્ય પ્રતિક્રમણ = ...... થી દ્રવ્ય આવશ્યક. (આગમ, નોઆગમ, વ્યવહાર) સમારોપ વિના સાંસારિક ભોગોને ...... જુએ. (ભવાભિનંદી, અપુનબંધક, સમકિતી)
ܪܢ ܪ

Jain Education Interational

Page #123

९० चतुर्थं षोडशकम्
* धर्मेच्छुलिङ्गोपदर्शनम् %
चतुर्थ धर्मलिगषोडशकम् धर्मस्य स्वलक्षणमुक्तम् । अथास्य विस्तरेण लिङ्गान्याह -> 'सिद्धस्य चेत्यादि । सिद्धस्य चास्य सम्यग्लिङ्गान्येतानि धर्मतत्त्वस्य । विहितानि तत्त्वविद्भिः सुखावबोधाय भव्यानाम् ॥४/१॥
सिद्धस्य : निष्पन्नस्य चास्य धर्मतत्त्वस्य = धर्मस्वरूपस्य सम्यग् = अवैपरीत्येज लिङ्गानि = लक्षणानि तत्त्वविद्धिः = परमार्थः विहितानि = शास्त्रेऽभिहितानि भव्यानां = योग्यानां सुखावबोधाय = सुखप्रतिपत्तये 1॥४/१|| तान्येव लिङ्गानि सङ्ख्याविशिष्टान्याह -> 'औदार्यमित्यादि ।
औदार्य दाक्षिण्यं पापजुगुप्साऽध निर्मलो बोधः । लिङ्गानि धर्मसिद्धेः प्रायेण जनप्रियत्वञ्च ॥४/२॥ स्पष्टम् ॥४/२|| औदार्य लक्षयति -> 'औदार्यमित्यादि ।
औदार्यं कार्पण्यत्यागात् विज्ञेयमाशयमहत्त्वम् । गुरु-दीनादिष्वौचित्यवृत्ति कार्ये तदत्यन्तम् ॥४/३॥ औदार्य कार्पण्यस्य दानादिपरिणामसङ्कोचलक्षणस्य त्यागात् आशयस्य = चित्तस्य महत्त्वं = असङ्कचितदानादिपरिणामशालित्वं विज्ञेयम् । तत् = औदार्य अत्यन्तं = अतिशयेन गुर्वादयः = मातृपितृ-कलाचार्य-तज्ज्ञाति
= कल्याणकन्दली । मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् → सिद्धस्य चास्य धर्मतत्त्वस्य सम्यग् लिङ्गानि तत्त्वविद्भिः भव्यानां सुखावबोधाय विहितानि ॥४/१॥ भव्यानां = योग्यानां = सहजमलहासवताम् । अनेनाञ्चरमावर्तिभव्यादीनां व्यवच्छेदः कृतः । अवशिष्टं स्पष्टम् ॥४/१॥
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> अथ धर्मसिद्धेः लिङ्गानि 'औदार्य, दाक्षिण्यं, पापजगप्सा, 'निर्मलो बोधः, प्रायेण|| जनप्रियत्वञ्च ॥४/२॥ कारिकाशब्दार्थस्तु स्पष्टः । औदार्यादिलक्षणानि त्वनुपदमेव मूलग्रन्थे दर्शयिष्यते । पञ्चमगुणस्थानकं । यावत् अनादेयाद्युदयात् कृतेऽपि तन्निवारणानुकूले यत्ने निरुपक्रमानादेयान्तरायादिकर्मोदयेन कदाचित् जनप्रियत्वं नापि भवेदित्यतः 'प्रायेण' इत्युक्तमिति ध्येयम् ॥४/२॥
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> कार्पण्यत्यागात् आशयमहत्त्वं औदार्य विज्ञेयम् । तत् गुरु-दीनादिषु कार्ये अत्यन्तं औचित्य वृत्ति ।।४/३।। इयं कारिका अधिकारविंशिकावृत्ती [१९] समुद्भुता । कार्पण्यत्यागादिति तात्पर्यग्राहकम् । लक्षणन्तु चित्तस्याऽसङ्कुचितदानादिपरिणामशालित्वम् । आदिपदेन गुर्वादिसेवा-विनय-परोपकारादिग्रहणम् । अनेन -> क्षुद्रतारूपस्य भवाभिनन्दिलक्षणस्याऽभावो «- द्योतितः । औदार्यपरिज्ञानोपायश्च श्रीशान्तिसूरिभिः उत्तराध्ययनबृहद्वृत्तौ -> परोपकारपूर्विकैव च स्वोपकारप्रवृत्तिरुदाराशयतां ख्यापयति <-- [पृ.१] इत्येवमावेदितः । गुर्वादयः = मातृ-पितृ-कलाचार्य-तज्ज्ञाति-वृद्धधर्मोपदेष्टार इति । तेषां मातृप्रभृतीनां ज्ञातयो भातृ-भगिन्यादयः । वृद्धपदेन श्रुत-बयोवृद्धा ग्राह्याः । तदक्तं योगबिन्दी --> माता पिता कलाचार्य एतेषां ज्ञातयस्तथा । वृद्धा धर्मोपदेष्टारो गुरुवर्गः सतां मतः || - यो.बि.११०] इति ।
રતિદાચિની (ગુજરાતી વ્યાખ્યા) તૃતીય પોડશકમાં ધર્મનું લક્ષણ જગાવ્યું. હવે મૂલકારશ્રી ધર્મના લિંગોને વિસ્તારથી જણાવે છે કે – ગાચાર્ગ :- તત્ત્વવિદોએ સિદ્ધ થયેલ આ ધર્મતત્વના સમ્યફ લિંગોને ભવ્ય જીવોને સુખેથી જાણવા માટે કહેલા છે.[૪/૧]
ટીકાર્ય :- પરમાર્થવેદી મહર્ષિઓએ નિષ્પન્ન થયેલ પ્રસ્તુત ધર્મસ્વરૂપના અવિપરીતરૂપે લક્ષણો યોગ્ય જીવોને સુખેથી સમજવા માટે शाखमा देखा छ. [४/१]
તે લક્ષણોને જ સંખ્યાયુક્ત રીતે મૂલકારથી જણાવે છે કે – गाथार्थ :- 121, ति, पाप गुप्ता, निर्मल ओष अने प्राय: सनप्रिया से भसिद्धिन सिंग छे. [४/२] ગાથાર્થ સ્પષ્ટ હોવાથી ટીકાકારથી ન્યાયવિશારદજીએ તેની ટીકા [વિવેચના] કરેલ નથી, મૂલકારથી હવે ઉદારતાનું લક્ષાગ બતાવતાં કહે છે કે –
ગાથા :- લોભના ત્યાગથી મનની મહાનતા એ ઉદારતા જાણવી. ગુરુ, દીન = ગરીબ વગેરે સંબંધી કાર્યને વિશે તે ઉદારતા અત્યંત आथित्यथी प्रवृत्तियागी होय. [४/3]
B२तामा सीयित्य 8वो ટીકાર્ય :- લોભનો મતલબ છે દાન વગેરે પરિણામમાં સંકોચ, તેનો ત્યાગ કરવાથી ચિત્તમાં અસંકુચિતદાનાદિપરિણામયુક્તતાસ્વરૂપ મહત્વ પ્રગટે છે. તેને ધર્મસિદ્ધિના લક્ષાણભૂત ઉદારતા જાણવી. તે ઉદારતા ગુરુ-દીન વગેરે સંબંધી દાનાદિ કાર્યને વિશે અત્યંત ઔચિત્યથી પ્રવર્તનારી હોય. ગુરુ શબ્દનો અર્થ છે માતા, પિતા, કલાચાર્ય, તેઓના ભાઈ-બહેન વગેરે જ્ઞાતિજન, વ્યુતવૃદ્ધ વયોવૃદ્ધ વડીલવર્ગ તથા ધર્મોપદેશક. [આ બધા શિષ્ટપુરુષોમાં ગુરુ તરીકે માન્ય છે-જઓ યોગબિંદુ ગાથા-૧૧૦ તથા દીનાદિનો મતલબ છે ગરીબ, આંધળા, લોભીયા (ભિખારી,
Jain Education Intemational

Page #124

९१
8 औचित्यस्य केवलिपर्यन्तस्थायित्वम् * सावृद्ध-धर्मोपदेष्टारो दीजादयश्च = दीजान्धकृपणप्रभृतयः, तेषु यत् कार्य दानादि तस्मिन् विषये औचित्येन वृत्तिर्यस्य તથા I૪/રૂપા ટળ્યું તક્ષત – 'ટાક્ષળ્યમિત્યf I
___दाक्षिण्यं परकृत्येष्वपि योगपरः शुभाशयो ज्ञेयः । गाम्भीर्य-धैर्यसचिवो मात्सर्यविघातकृत्परमः ॥४/४॥ दाक्षिण्यं परेषां कृत्येषु = कार्येषु अपि योगपरः = उत्साहप्रगुण: शुभाशयो शेयः । गाम्भीर्य = परैरलब्ध
___ कल्याणकन्दली दीनान्धकृपणप्रभृतय इति । प्रभृतिपदेनानाथभिक्षुप्रमुखग्रहणम् । तस्मिन् = दर्शितगुरु-दीनादिसम्बन्धिकार्ये औचित्येन वृत्तिः यस्य तत् तथा = औचित्यवृत्ति । इदञ्चौदार्यविशेषणम् । औचित्यमपुनर्बन्धकादारभ्य सयोगिकेवलिगुणस्थानं यावत् विशिष्ट|विशिष्टतरं भवति । अत एव केवलिनोऽपि यावदनभिज्ञास्तावत् चिरप्रजितं वन्दन्ते, गृहस्थदशायामपि यावदनभिज्ञास्तावत् पूर्ववन्मातृप्रभृतिविनयादिकं प्रयुञ्जन्ति । औचित्याभङ्गे एव कार्यसिद्धिराज्ञापालनञ्च । तदुक्तं पञ्चाशके -> उचियं खलु कायव्वं, सञ्चत्य सदा णरेण बुद्धिमता । इइ फलसिद्धी णियमा, एस च्चिय होइ आणं ति || - [पंचा.६/८] इति । दृश्यते च लोकेऽपि यथा कश्चिदमात्य-पुरोहितप्रभृतीन् भृशं भृशं प्रणामगोचरीकृत्य राजानं प्रणमति तदुपरि राजा रुष्यति । एवमेव दीनयाचकादिषु प्रथमं भृशमौदार्यं दर्शयित्वा पश्चात् गुर्वादिषु स्वल्पं तुल्यं वौदार्यमाविष्कुर्वन्नपि दोषभागेव । ततश्चौचित्यवृत्ते-| रिव सर्वत्र सानुबन्धसिद्धेस्साधकत्वं ज्ञापकत्वञ्चेति स्थितम् ॥४/३॥ ॥ मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> दाक्षिण्यं = परकृत्येषु अपि योगपर: गाम्भीर्य-धैर्यसचिवो मात्सर्यविधातकृत् परम: शुभाशयो ज्ञेयः ॥४/४॥ दाक्षिण्यं = परेषां अपि कार्येषु उत्साहप्रगुणः शुभाशय इति । श्रीपालादिवदिति गम्यम् । અનાથ) વગેરે. [૪૩]
વિશેષાર્થ :- દાન, સેવા, ભક્તિ વગેરે કાર્યમાં સંકોચ ન થાય તેવો ચિત્તનો પરિણામ ઉદારતા છે. અનાદિકાળથી ચાલી આવતો કૃપા સ્વભાવ-તુચ્છ સ્વભાવ છોડી મન વિશાળ કરવું પડે. દા.ત. નોકર મોડો આવે કે વેપારીએ જરા વધુ ભાવ લીધો હોય તો તે વખતે ‘હરામખોર, આળસુ, લુચ્ચો...' વગેરે લેબલ લગાવીને સામેની વ્યક્તિ ઉપર હલકા વિચાર આવવા માંડે આવી તુચ્છતા એ સંકુચિત-શુદ્ર સ્વભાવનું પરિણામ છે. ઔદાર્ય લાવવા તેને અટકાવી ઉમદા વિચાર, સૌમ્ય વાણી અને ઉદાર વર્તાવ જોઈએ. એવા અવસરે “નોકરને કોઈક અગત્યનું કામ આવી ગયું હશે. બાકી તો તે રોજની જેમ સમયસર આવી જ જાય.’ ‘વેપારી ભલે થોડું વધારે કમાય, આપણે કાંઈ આટલામાં ભાંગી પડવાના નથી.” આવા ઉત્તમ વિચાર એ ઉદારતા છે. એવી ઉદારતા લાવવા સત્સંગ, સારું વાંચન, ગુણીકથા વગેરેનું સેવન કરવું અને નિંદા, વિકથા, ચાડી-ચુગલી, હલકું વાંચન, દુર્જનસંગ વગેરેથી દૂર રહેવું. તો જ ઉદારતા કેળવાય. પરંતુ સાથે સાથે તે ઔચિયુક્ત હોય તો જ ધર્મસિદ્ધિના લક્ષાણ તરીકે માન્ય બને. સોનાના ઘરેણાં પહેરાવી સોનાના થાળમાં સૌપ્રથમ બધા ભિખારીને ગુલાબબંબુ પેટ ભરીને આગ્રહપૂર્વક ખવડાવે અને માબાપને છેલ્લે વધલાં દાળ-ભાત થાળી ભરીને-પેટ ભરીને છૂટથી વપરાવે તેવી અનુચિત ઉદારતા ધર્મસિદ્ધિના લક્ષાણ તરીકે માન્ય ન બને, ઉપકારીના પ્રત્યે કૃતજ્ઞતાના પાલનરૂપે ઉચિત સેવા-ભક્તિના બદલે તેમના પ્રત્યે કૃતજ્ઞતા, અનુચિત વ્યવહાર, અસભ્ય વચનો, અવિનયભાવી એ ધર્મમહેલના પાયાનો નાશ કરે છે. દીન, અનાથ વગેરે પ્રત્યે પણ અવસરોચિત શક્ય ઉપાય મુજબ અનુકંપા રાખવી જરૂરી છે.
પ્રતિમા, સંધમાળ, ઉપધાનમાળ, ઓચ્છવ વગેરેમાં લાખો રૂપિયા મન મૂકીને ખર્ચે અને ધર્મસંપન્ન સાધારાણસ્થિતિવાળા ધાર્મિક પાઠશાળાના શિક્ષકને કે સાધર્મિકને આગીના સમયે આર્થિક સહાય કરવામાં કચવાટ કરે અથવા બે કડવા શબ્દ બોલીને કે બે-ચાર ધકકા ખવડાવીને તિરસ્કારથી માંડ માંડ ૧૦૦-૨૦૦ રૂપિયા આપે તેવી અનુચિત ઉદારતા બતાવનાર વ્યક્તિ હકીકતમાં ધર્મને હાર્દિક રીતે પામ્યો તેમ કહી ન શકાય. તે જ રીતે ગામડા વગેરેમાં પ્રતિષ્ઠા, અંજન શલાકા વગેરે પ્રસંગે બેંડવાવપૂર્વક વરઘોડા, સંઘજમણ, નવકારશી વગેરેમાં લાખો રૂપિયાની ઉછામાણી બોલે અને તે પ્રસંગે ગામડાના બધા ઈતર લોકોને પ્રીતિભોજન કરાવવાની ના પાડે તેવી સંઘના સભ્યોની ઉદારતામાં રહેલી અનુચિતતા ઈતર! લોકોને જૈન ધર્મ પ્રત્યે આદર જન્માવવાના બદલે તિરસ્કાર પેદા કરવામાં મોટું નિમિત્ત બની જાય તે રીતે દેવદ્રવ્ય ભરપૂર હોય તેવા ક્ષેત્રમાં પ્રતિમા વગેરે પ્રસંગે સામસામે હરિફાઈમાં આવીને લાખો રૂપિયા આપવાની ઉદારતા બતાવે અને સાધારણ ખાતામાં અતિઆવશ્યકતા હોય, તોટો હોય છતાં તેમાં પરાગે ૧૦૦ રૂપિયા આપે તે ઉદારતા પાર ઉચિત ન કહેવાય. તથા વિહારના ક્ષેત્રમાં ગામડામાં ઉપાશ્રયની અતિઆવશ્યકતા હોવા છતાં ત્યાં ટીપમાં અનિછાથી ૫૦૦ રૂ. લખાવે અને જ્યાં શિખરબંધી દેરાસર હોય, નવા જિનમંદિરની વિશેષ આવશ્યકતા ન હોય ત્યાં વટથી વ્યક્તિગત શિખરબંધી અન્ય જિનાલય બાંધવા લાખો રૂપિયાની ઉદારતા બતાવે-આ પણ ઔચિત્યહીન ઉદારતા કહેવાય. અથવા બહારગામથી ટીપ વગેરે દ્વારા ૨કમ ઉઘરાવીને ૩-૪ લાખની કિંમતનું સંઘનું દેરાસર બાંધે અને પ્રતિષ્ઠા વખતે ગામના જ જૈન ભાઈઓ ૧૫-૨૦ લાખ રૂપિયાની માતબર રકમ ખર્ચવાની ઉદારતા બતાવે. આ પાણ અનુચિત ઉદારતા કહી શકાય. પાઠશાળાના બાળકોને પ્રોત્સાહન આપવા પરાણે વર્ષે ૧૦૦ રૂા. આપનાર વ્યક્તિ પ્રતિષ્ઠા વગેરેની પત્રિકામાં પોતાના નામ માટે ૧-૨ લાખ રૂપિયા વ્યક્તિગત રીતે ખર્ચવા ઉદારતા બતાવે - આ ઉદારતામાં પણ ઔચિત્યનો -વિવેકનો ભંગ થયેલ કહેવાય. આ જ રીતે ગુરુ, વિદ્યાગુરુ વગેરેની ૫-૧૦ મિનિટ માંડ માંડ ભક્તિ કરે અને પોતાના માનેલા સાથીદાર નીરોગી મુનિની ૨-૩ કલાક ભક્તિ વગર અવસરે કરવામાં ઉદારતા બતાવે તે પણ ઉદારતાની અનુચિતતા જ કહેવાય, ઉદારતા કદાચ સરળ હશે. પરંતુ ઉચિત ઉદારતા કેળવવી કઠણ છે; કારણ કે તે માટે માર્ગાનુસારી પ્રકૂટ ક્ષયોપશમની આવશ્યકતા છે, જે માત્ર ચરમાવર્તમાં જ લભ્ય છે. વર્તમાન કાળમાં આ બાબત વિશેષત: વિચારણીય છે. [૪/૩]
ધર્મના દ્વિતીય લિંગ દાક્ષિણ્યને બતાવતાં મૂલકારથી ફરમાવે છે કે –
મામા :- પારકાના કાર્યોન વિશે પાર ઉત્સાહતત્પર, ગંભીરતા અને ધીરતાથી યુક્ત તથા માત્સર્યનો નાશ કરનાર એવા પરમ શુભાશયને દાક્ષિણય જાણવું. ૪િ/૪].
Jain Education Intemational

Page #125

९२ चतुर्थं षोडशकम्
ॐ धैर्यस्वरूपमीमांसा ॐ मध्यत्वं धैर्य = भयहेतूपनिपातेऽपि निर्भयत्वम् । ते सचिवौ = सहायौ यस्य स तथा । मात्सर्य = परप्रशंसाऽसहिष्णुत्वं, तस्य विघातकृत् परमः = प्रधानः ॥४/४|| पापजुगुप्सालक्षणमाह -> 'पापे'त्यादि ।
= कल्याणकन्दली मातृकास्थानप्रयुक्ते परकृत्योत्साहे व्यभिचारवारणाय 'शुभाशय' इत्युक्तम् । तदक्तं उपमितिभवप्रपञ्चायां कथायां --> परोपकारकरणव्यग्रा एव सत्परुषा भवन्ति । ते हि परे प्रियं कर्तमद्यताः शिथिलयन्ति स्वप्रयोजनम । परप्रयोजनमेव हि ते स्वप्रयोजन मन्यन्ते -- [पृ.१६३] । अत एव धर्हिताऽपि बोध्या । तदुक्तं धर्मरत्नप्रकरणवृत्तौ -> यो हि प्रकृत्यैव परेषां हितकरणे निरंतरं रतो भवति स धन्यो, धर्मधनार्हत्वात् -- | त्रिषष्ठिशलाकापुरुषेऽपि -> परार्थाय महतां हि प्रवृत्तयः - [१/ २/८८१] इत्युक्तम् । अत एव सर्वेषां प्रियो भवति । तदुक्तं योगशास्त्रवृत्ती -> परोपकारपरो हि पुमान् सर्वस्य नेत्रामृताञ्जनम् |--- [प्रका.१] । अत एवाऽनुल्लङ्घनीयाऽऽदेशो भवति, तदक्तं धर्मरत्नप्रकरणे -> उवयरइ सुदक्खिण्णो परेसिमज्झिय
ज्झवक्कोऽणुवत्तणीओ य सव्वस्स --- ||१५|| इति । गाम्भीर्य = परैरलब्धमध्यत्वम् । न च मायायामतिव्याप्तिरिति शङ्कनीयम्, स्वगुणलब्धिशक्त्यादेः विगोपनवृत्त्यपेक्षया परदोषस्य चाऽप्रकाशनपरिणामापेक्षया व्यवहारादिना परैरज्ञेयचेतोवृत्तित्वस्य विवक्षणात् । अन्यत्र च -> 'यस्य प्रभावादाकाराः क्रोध-हर्ष-भयादिषु । भावेषु नोपलभ्यन्ते, तद् गाम्भीर्यमुदाहृतम् ।। -- [ ] इत्युक्तम् । एतद्वन्त एव साधवः । अतः एवोक्तं दशवैकालिकचूर्णी -> साणा सागरो इव गंभीरेण होयव्वं --- |
धैर्य = भयहेतपनिपातेऽपि निर्भयत्वम । तदक्तं योगबिन्दवत्तिकता --- धैर्य = व्यसनाशनिसन्निपातेऽप्यविचलितप्रकतिभावः का.५२७.] इति । देवभद्रसूरिणाऽपि कथारत्नकोशे --> गरुयावयानिवाए वि दचनासे वि पणइविरहे वि ।। जम्माहप्पा न मणो खुप्पइ तं बिंति धीरत्तं ।। - [प्र.२०१/गा.२] इत्युक्तम् । इदश्च ‘परीक्षेत भयं विषादेन धैर्यमविषादेन'|| [३/४/८] इति चरकसंहितानुसारेण संवदति । तदुक्तं कालिदासेनापि कुमारसम्भवे -> विकारहेतौ सति विक्रियन्ते येषां न चेतांसि त एव धीराः - [१/५९] । कथासरित्सागरे सोमदेवोऽपि --> आपदि स्फुरति प्रज्ञा यस्य धीरः स एव हि «- [क.स.सा.] इत्याह । कादम्बर्यामपि → 'धीरा हि तरन्त्यापदमि' - ति धैर्यफलमुक्तम् । सुगमार्थकल्पनाकारमते -> धैर्यं = धीरता = स्थिरत्वम् --- । मूलकारैस्तु योगबिन्दौ स्थैर्य-धैर्ययोः पार्थक्येनोल्लेखोऽकारीति ध्येयम् [यो.बि.का.५२] । -> स्थैर्य = स्थिरभाव: प्रतिपन्न निर्वाहणे, धैर्य = व्यसनाशनिसन्निपातेऽप्यविचलितप्रकृतिभावः <-- [का.५२ वृ.] इति योगबिन्दुवृत्तिकारः । महाभारते तु -→ स्वधर्मे स्थिरता = स्थैर्य, धैर्यं = इन्द्रियनिग्रहः <-- [वनपर्व-३१९६] इत्युक्तम् । सुगमार्थकल्पनाकुन्मते धैर्य-स्थैर्ययोरैक्यं योगदीपिकाकारमते च वीरत्व-स्थिरत्वयोरैक्यम् । वयं तु स्वाभीष्टप्राप्ती, स्वानभिप्रेतवियोगे, कार्यसमाप्तौ वा कालविलम्बसहिष्णुत्वं धैर्यमिति ब्रूमः । महाभारते तु --> सुखं च दु:खं च भवाभवौ च लाभालाभौ मरणं जीवितं च। पर्यायशः सर्वमेते स्पशन्ति तस्माद धीरो न च हृष्येन्न शोचेत् ।। - [उद्योगपर्व-३६/४७] इत्येवं|| धैर्यवान् प्रदर्शितः। __ मात्सर्य = परप्रशंसाऽसहिष्णुत्वम् । प्रशंसा चोपलक्षणं परकीयप्रकर्षोत्कर्षादेः । तस्य = निरुक्तमात्सर्यस्य विघातकृत् ।।
B દક્ષિણયનું તાત્વિક સ્વરૂપ Bg ટીકાર્ય :- પારકાના કાન વિશે પણ ઉત્સાહથી પ્રકૃટ બનેલ શુભાશયને દાક્ષિણય ગુણ સાગવે. તે શુભ પરિણામ ગંભીરતા અને ધીરતાની સહાયવાળો હોય. ગંભીરતાનો અર્થ છે અન્ય વ્યક્તિ દ્વારા મનોગત ભાવો જાણી ન શકાય તેવા હોવું. ધીરતાનો અર્થ છે ભયના હેતુઓ પિરિષહ-ઉપસર્નાદિ] આવી પડે તો પણ નિર્ભયપણું. તથા તે શુભાશય પારકાની પ્રશંસાને સહન ન કરી શકવા સ્વરૂપ માત્સર્યનો = ઈર્ષ્યાને નાશ કરનાર હોય છે. તે પ્રધાન શુભ પરિણામ દાક્ષિણ્ય તરીકે ગણવો. ૪િ/૪]
વિશેષાર્થ :- અહીં ધ્યાનમાં રાખવા જેવી વાત એ છે કે અન્ય વ્યક્તિના કહેવાથી પરાણે પારકાનાં કામ કરવા તેને દાક્ષિણ્ય કહેવાના બદલે શ્રીમદ્જીએ અન્યના કાર્યોને કરવામાં પોતાની તત્પરતાને ઉલ્લાસાત્મક પરિણામને દાક્ષિણય તરીકે જણાવેલ છે. તે માટે સેવાનો ઉત્સાહ રાખવો જોઈએ. તો જ અવસરે બીજાનું કામ કરી આપવામાં તત્પરતા આવવાથી સામા પ્રત્યે દાક્ષિણ્ય ગુણ વ્યક્ત થશે. બેશરમ માણસ તો|| સામાની માગણી વખતે ઝટ ના કહેશે કે સહાયના અવસરે આંખ મિંચામામાં કરશે. “આપણે કેટલે પહોંચવાનું ? અમે શું નવરા બેઠા છીએ કિ બધાનું કામ કરતા રહીએ ?' આવા હલકા વિચારો આવે એ પશુકક્ષાની સ્વાર્થવૃત્તિ સૂચવે છે. પશુ કરતાં માનવની વિશેષતા એ જ છે, કે માણસ પોતાનો સ્વાર્થ ગૌણ કરી બીજની સેવા કરી શકે છે, પશુ નહિ. તથા ટીકાકારશ્રીએ દાક્ષિણયને પરિણામવિશેષસ્વરૂપ જણાવેલ છે. તેથી બીજના કાર્યમાં ઉત્સાહ રાખવો તે દાક્ષિણય ગુણ તરીકે જાણવો, નહિ કે માત્ર બીજનું કામ કરવું. તેથી અગવડતા-અનાવડત વગેરેના કારણે ઔચિત-વિનયપૂર્વક કયારેક ના પાડવામાં દાક્ષિણ્ય ગુણ બાધિત ન બને. તથા ખરાબ કાર્યો કરવાની કોઈ માગણી કરે અને તેનો નિષેધ કરવામાં આવે તો પણ દાક્ષિણ ગુણ બાધિત ન બને. વળી, તે પરિણામ પણ શુભ હોવો જોઈએ. સામેની વ્યક્તિને ફસાવવાનો કે પોતાના સ્વાર્થને સાધવાને મલિન આશય હોય તો તેની દક્ષિણમાંથી બાદબાકી થઈ જાય છે. દાક્ષિણ્ય માટે જરૂરી ગંભીરતા લાવવા સામેના ગુણ-||
Jain Education Intemational

Page #126

दाक्षिण्यस्वरूपविचारः 88
पापजुगुप्सा तु तथा सम्यक्परिशुद्धचेतसा सततम् । पापोद्वेगोऽकरणं तदचिन्ता चेत्यनुक्रमतः ॥४/५॥
पापजुगुप्सा तु तथा = तेज प्रकारेण पापनिषेधक- मुख-कराद्यभिजयविशेषेणाऽभिव्यज्यमाना, सम्यग् = अविपरीतं परिशुद्धं यत् चेतः = मज: तेज, सततं = अजवरतं पापस्य अतीतकृतस्य उद्वेग: = निन्दा, अकरणं पापस्य वर्तमानकाले, तस्मिन् = भाविनि पापे अचिन्ता अचिन्तनं इति अनुक्रमतः = आनुपूर्व्या कालत्रयरूपया । यद्वा पापोद्वेगः = पापपरिहार : कायप्रवृत्त्या, अकरणं वाचा, तदचिन्ता = पापाऽचिन्तनं मनसा । सर्वाऽपीयं पापजुगुप्सा धर्मतत्त्वस्य लिङ्गम् ||४ / ५॥
निर्मलबोधं 'लक्षयति ->
निर्मलबोधोऽप्येवं शुश्रूषाभावसम्भवो ज्ञेयः । शमगर्भशास्त्रयोगाच्छ्रुत - चिन्ता - भावनासारः ॥४/६॥
=
कल्याणकन्दली
-->
=
न हि दाक्षिण्योपेतः मात्सर्येर्ष्याऽसुयादिकलङ्कपङ्किलो भवति । एतत्कारिकामनुरुध्यैव योगबिन्दुवृत्तिकृता सुदाक्षिण्यं गम्भीर-धीरचेतसो निर्मत्सरस्य च प्रकृत्यैव परकृत्याऽभियोगपरता - [यो.बि.का. १२६ वृ.पू. १७५] इति प्रोक्तमिति ध्येयम् । ||देवभद्रसूरिणाऽपि कथारत्नकोशे --> जो हि सुहासयगन्भो जोगो मच्छरियदोसनिम्महणो । परकिच्चेसु पयट्टइ तं वनंतीह दक्खिन्नं ।। - [पृ.१९६ / गा. २] इत्युक्तम् । मुनिचन्द्रसूरिभिरपि जीवोपदेशपञ्चाशिकायां --> धीरो गहीरो हयमच्छरो य पवन्नदक्खिन्नभरो ←-- [१६] इत्युक्तम् । दाक्षिण्यपरिकलितो हि विद्वान् दुर्लभः, तदुक्तं कादम्बर्यां बाणभट्टेन --> - दुर्लभो हि दाक्षिण्यपरवशो निर्निमित्तमित्रमकृत्रिमहृदयो विदग्धजनः <-- [पृ. ५३ ] | महापुरुषाणां ह्यविनाशि दाक्षिण्यम्, हर्षचरितेऽपि बाणभट्टेन -> अक्षीणः खलु दाक्षिण्यकोशो महताम् । - [पृ. २७ ] इत्युक्तम् ॥४/४||
=
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् (--> पापजुगुप्सा तु तथा सम्यक्परिशुद्धचेतसा सततं अनुक्रमतः पापोद्वेग : अकरणं तदचिन्ता च ।।४ / ५ | | अङ्गारमर्दकाद्यभव्याऽचरमावर्त्तिप्रभृतिद्रव्यलिङ्ग्यादिभिः मुखकराद्यभिनयविशेषेणाऽभिव्यज्यमानायाः पापजुगुप्साया व्यवच्छेदाय 'सम्यक्परिशुद्धचेतसे 'ति । अतीतकृतस्य भूतकालावच्छेदेन स्वकृतस्य, उपलक्षणात् कारितस्याऽनुमोदितस्य | च । वर्तमानकाले = साम्प्रतकालावच्छेदेन । भाविनि = अनागतकालावच्छेदेन, अवच्छेदकत्वस्य सर्वत्र सप्तम्यर्थत्वात् । सर्वाऽपीयं पापजुगुप्सा सम्यक्परिशुद्धाशयप्रयुक्तत्वेन प्रत्येकं सिद्धस्य धर्मतत्त्वस्य लिङ्गम् । वस्तुतस्तु एकस्या अपि विरहे तदन्याया: पापजुगुप्साया न धर्मलक्षणत्वमभिमतम्, यतः सर्वाऽपीयं पापजुगुप्सा मिथोऽष्टादशसहस्रशीलाङ्गवत् समव्याप्तैव निश्चयतः । इदमेवाभिप्रेत्य पञ्चाशके मूलकारै: --> सव्वा विय पव्वज्जा, पायच्छित्तं भवंतरकडाणं पावाणं कम्माणं
<
• [ १६/४८ ] इत्युक्तमिति भावनीयम् । शिष्टं स्पष्टम् ॥४/५ ॥
९३
દોષને પચાવવા જરૂરી છે. ગુણને પચાવવા એટલે એમના ગુણની કદર કરવી. દોષને પચાવવા એટલે બીજાના કામ કરતી વખતે બીજાના દોષ દેખાઈ જાય તો તેને પોતાના પેટરૂપી પાતાળકૂવામાં એવી રીતે પધરાવી દે કે પોતે બીજાના તે દોષને જાણે છે તેની ગંધ પણ બીજાને ન આવે. વળી, બીજાના કામ કરતી વખતે ભયના નિમિત્તો આવી પડે તો પણ પોતે ગભરાઈને પારકાના કામ અધૂરા મૂકી દે એવો પરિણામ દાક્ષિણ્ય તરીકે અહીં માન્ય નથી. ધીરતા કેળવવા આપત્તિ-પ્રતિકૂળતા-અગવડ કે અણગમતું કાંઈક થાય ત્યારે ખળભળી ન જવું, પરંતુ તેને શાંતિથી વેઠી લેવું, પસાર કરી દેવું. કેમ કે જે બનવાનું હતું તે તો બની જ ગયું છે. તે અવસરે આકુળ-વ્યાકુળ ન થવું. તો જ ઉપકારી, ગુણિયલ કે બીજાઓ તરફથી પ્રતિકૂળ કે આપણને આગગમતું થાય છતાં તેમના પ્રત્યે દાક્ષિણ્ય ગુણ ચાલી ન જાય તેમ જ પારકાનાં કામ કરતાં કોઈ ભયનિમિત્ત આવી પડે તો પણ પોતે ઉત્તર સાધક આદિ અવસ્થામાં નિર્ભય રહે તેવો શુભ પરિણામ અહીં દાક્ષિણ્ય તરીકે માન્ય છે. આવા શુભ પરિણામસ્વરૂપ દાક્ષિણ્યનો વૈભવ પારકાની ઈર્ષ્યાને દૂર કરે છે. [૪/૪]
પાપજુગુપ્સાનું લક્ષણ બતાવતાં મૂલકારથી ફરમાવે છે કે
-
માથાર્થ :- પાપજુગુપ્સા તો તેવા પ્રકારે સમ્યક્ પરિશુદ્ધ મનથી સતત ક્રમશ: [થયેલા] પાપનો ઉદ્વેગ, [વર્તમાનમાં] પાપ કરવાની નિવૃત્તિ અને પાપના વિચારની નિવૃત્તિને જાણવી. [૪/૫]

* ત્રિકાલાનુગત પાપજુગુપ્સા
ઢીકાર્ય :- પાપજુગુપ્સા તેવા પ્રકારના પાપનિષેધક મુખ, હાથ વગેરેના વિશેષ અભિનય દ્વારા પ્રગટ થતી હોય છે. અવિપર્યસ્ત રીતે પરિશુદ્ધ થયેલ મન દ્વારા ભૂતકાળમાં થઈ ગયેલા પાપની સતત નિન્દા તથા વર્તમાન કાળમાં પાપ ન કરવું અને ભવિષ્ય કાળમાં પાપનો વિચાર પણ ન કરવો- આ રીતે ત્રિકાલરૂપે ક્રમે કરીને પાપજુગુપ્સા જાણવી. અથવા પાપોદ્વેગ = કાયિક પ્રવૃત્તિથી પાપનો પરિહાર, વચનથી પાપનું અકરણ અને મનથી પાપનું ચિંતન ન કરવું-આ પાપજુગુપ્સા છે. આ બધી પાપજુગુપ્સા પણ ધર્મતત્ત્વનું લિંગ છે. [૪/૫]
विशेषार्थ :- સમકિતની પરિણતિમાં મન મોક્ષમાં, તન સંસારમાં, જ્વલંત રુચિ ધર્મમાં.... આવું હોય. અનાદિકાળની પાપરુચિ દૂર ન થાય તો તેવું શક્ય ન બને. માટે સમકિતની ભૂમિકામાં તીવ્ર પાપટ્ટણા હોય. તે પણ બીજાને દેખાડવા કે બીજાની શાબાશી મેળવવાના આશયથી નહિ પણ અંતરથી હોય. [૪/૫]
१. मुद्रितप्रती 'निन्द' इत्यशुद्धः पाठः । २. मुद्रितप्रतौ 'निरूपयति' इति पाठान्तरम् ।

Page #127

8 अर्थसमाजसिद्धस्यापि कार्यतावच्छेदकता
९४ चतुर्थं षोडशकम् निर्मलबोधोऽपि एवं
=
अजेन प्रकारेण शुश्रूषैव यो भावः तत्सम्भवो ज्ञेयो धर्मतत्त्वस्य लिङ्गम् । शमगर्भ यच्छास्त्रं तद्योगात् तत्परिचयात् श्रुतसारः चिन्तासारो भावनासारश्चेति त्रिविधः । श्रुत-चिन्ता-भावनानां प्रतिविशेषं पुरस्ताद् वक्ष्यति ॥४/६ ॥
जनप्रियत्वं प्रतिपादयति
-->
=
मूलग्रन्धे दण्डान्वयस्त्वेवम् --> निर्मलबोधोऽपि एवं शुश्रूषाभावसम्भवः शमगर्भशास्त्रयोगात् श्रुत- चिन्ता - भावनासारो ज्ञेयः । ||४ / ६ ॥ इयं कारिका अधिकारविंशिकावृत्त्यादौ अतिदिष्टा वर्तते । तत्सम्भवः = धर्मशुश्रूषात्मकभावजन्यः । इत्थञ्च बोधस्य निर्मलत्वमुपपद्यते, शुश्रूषायाः अवन्ध्याक्षयनिर्मलबोधबीजत्वात् । सम्यग्दृष्टौ तु विशेषतो जिनवचनश्रवणानुरागो भवति । तदुक्तं श्रावकप्रज्ञप्तौ > होइ दर्द अणुराओ जिणवयणे परमनिव्वुइकरम्मि । सवणाइगोयरो तह सम्मदिट्ठिस्स जीवस्स || ५ | | | - इति । निर्मलबोधकारणविधया शुश्रूषा चोपलक्षणं शास्त्र - ज्ञानि ज्ञानोपकरणादिगोचरजिज्ञासा बहुमान- विनयाऽऽदर भक्त्यादीनाम्, तेषां निर्मलबोधाऽन्तरङ्गकारणत्वात् । शास्त्रश्रवण लेखन - पठन-मुद्रण- प्रकाशनादीनान्तु बहिरङ्गकारणता । अत एव शुश्रूषादिविरहे शास्त्रश्रवणादिकमपि व्यर्थं अस्याश्च सत्त्वे श्रुतश्रवणाभावेऽपि निर्मलबोधनिबन्धनक्षयोपशमलाभः । तदुक्तं योगदृष्टिसमुच्चये बोधाम्भः श्रोतसश्चैषा, सिरातुल्या सतां मता । अभावेऽस्याः श्रुतं व्यर्थमसिरावनिकूपवत् । श्रुताभावेऽपि भावेऽस्याः शुभभावप्रवृत्तितः । फलं कर्मक्षयाख्यं स्यात् परबोधनिबन्धनम् ॥ ←- [यो. दृ. ५३/५४ ] इति । एतेन --> शास्त्रश्रवणादेः। बोधं प्रति कारणत्वं शुश्रूषादेश्व बोधगतनैर्मल्यं प्रति हेतुत्वमस्तु, निर्मलबोधत्वन्तु न कस्यापि कार्यतावच्छेदकम्, अर्थसमाजसिद्धत्वादिति - निरस्तम्, अर्थसमाजसिद्धेऽपि कार्यतावच्छेदकत्वस्याऽन्यत्रोपपादितत्वाच्च । अस्तु वा निर्मलबोधगतवैजात्यस्य फल -- बलकल्यस्य तत्कार्यतावच्छेदकत्वम् । इत्थमेव शास्त्रश्रवणमृतेऽपि सम्यक्शुश्रूषाप्रकर्षस्य चतुर्दशपूर्वक्षयोपशममाधाय क्षपकश्रेणिद्वारा केवलज्ञानोत्पादकत्वं तत्र तत्रोपवर्णितं सङ्गच्छते । एतेन त्रिपदीश्रवणाद्गीतमादीनां द्वादशाङ्गीक्षयोपशमः अस्मादृशाञ्च सामान्यत एव तद्बोधलेश इत्यपि व्याख्यातम्, गणधरनामकर्मनियतशुश्रूषादरबहुमानादितारतम्येन तदुपपत्तेः ।
शमगर्भमिति । उपलक्षणात् संवेग-निर्वेदादिगर्भमपि बोध्यम् । तादृशस्यैव शास्त्रस्य परिशीलनतो निर्मलबोधप्रकर्षोपपत्तेः ततश्च सहजकुविकल्प- शङ्का विचिकित्सादिपरिहारेण सम्यग्दर्शनपरिशुद्धिः, तर्क युक्ति-नय-निक्षेप प्रमाण-सप्तभङ्गीप्रभृतिप्रधानशास्त्रानुशीलनतस्तु तीक्ष्णबोधोत्कर्ष: । ततश्चाऽऽभिसंस्कारिककुविकल्प-काङ्क्षा सम्मोहादिदूरीकरणेन सम्यग्दर्शनस्थैर्यप्रकर्षादिकं इत्यादिकं विभावनीयम् । पुरस्तात् एकादशषोडशके वक्ष्यति श्रीहरिभद्रसूरिपुङ्गवः । निर्मलबोधो हि कामधेनुकल्प:, तदुक्तं राजशेखरेण विद्धशालभञ्जिकायां शुद्धा हि बुद्धिः किल कामधेनुः ←-- इति ॥४/६॥
युक्तमित्यादि । कल्याणकन्दली
=

નિર્મલ બોધનું નિરૂપણ કરતાં મૂલકારથી જણાવે છે કે
ગાથાર્થ :- નિર્મલ બોધ પણ આ રીતે શુષાભાવથી ઉત્પન્ન થયેલ તથા શમગર્ભિત શાસ્રપ્રયોગથી શ્રુત-ચિન્તા-ભાવનાપ્રધાન જાણવો. [४/६]
ટીડાર્થ :- તે જ રીતે શુષા = શાથવણની ઈચ્છાસ્વરૂપ ભાવથી ઉત્પન્ન થયેલ નિર્મલ બોધ પણ ધર્મતત્ત્વના લક્ષણ તરીકે જાણવો. પ્રથમપ્રધાન શાસ્ત્રના પરિશીલનથી તે દ્યુતપ્રધાન, ચિંતાપ્રધાન અને ભાવનાપ્રધાન આ રીતે ત્રણ પ્રકારનો હોય છે. શ્રુતજ્ઞાન, ચિંતાજ્ઞાન अने भावनाज्ञानमां परस्पर शुं विशेषता ? ते वाशे [कुभो पोडशम् ११ गाथा नं. ६ श्री ११ ५४-२५७] [४/६ ] | તો જ જ્ઞાન નિર્મલ બને
......
વિશેષાર્થ :- નિર્મલ બોધની ઉત્પત્તિના કારણરૂપે શ્રીમદ્જીએ શુશ્રૂષા = શાસ્ર સાંભળવાની ઈચ્છા જણાવેલ છે. આનાથી ફિલત થાય छ શુપા વિના કેવલ શાશ્રવણ, શાસ્ત્રલેખન, શાસ્ત્રમુદ્રણ, શાસ્રપ્રકાશન, શાસ્ત્રપઠન વગેરે નિર્મલ બોધને ઉત્પન્ન ન કરી શકે. માટે શાસ્ત્રનું શ્રવણ-વાંચન વગેરે કેટલું કર્યું ? તેના પર ભાર આપવાના બદલે પોતાની મોહમૂઢ અજ્ઞાન-મિથ્યાજ્ઞાનવાળી દશા બદલ ભારોભાર શરમ, કેવળ આત્મહિતાર્થે તાત્ત્વિક મોક્ષમાર્ગપ્રતિપાદક શાસ્ત્રની શુશ્રૂષા, જિજ્ઞાસા ઉપર મુખ્ય લક્ષ્ય આપવું જેઈએ. તો જ જ્ઞાન નિર્મળ બની શકે. ઉપલક્ષગથી શાઆદર, જ્ઞાનીબહુમાન, જ્ઞાનોપકરણ પ્રત્યેનો વિનય વગેરે સમજી લેવાના. આ બધા નિર્મલ બોધના અંતરંગ કારણ છે. શાસ્રશ્રવણ-પઠન વગેરે નિર્મલ બોધના બહિરંગ કારણ છે અથવા બોધના (નહિ કે નિર્મલ બોધના) મુખ્ય કારણો છે. અહીં ધ્યાન દેવા યોગ્ય બીજી વાત એ છે કે શ્રીમદ્જીએ ‘શમગર્ભ' આવું શાસ્ત્રનું વિશેષણ લગાડેલ છે. તેનાથી ફલિત થાય છે કે તર્કપ્રધાન, યુક્તિપ્રધાન પ્રમાણશાસ્ત્રના પરિશીલનથી બુદ્ધિ તીક્ષણ થાય છે, જ્યારે પ્રથમપ્રધાન, વૈરાગ્યભરપૂર, સંવેગજનક શાસ્ત્રના અનુશીલનથી બુદ્ધિ નિર્મલ થાય છે. મુમુક્ષુ માટે બુદ્ધિની નિર્મળતા અતિઆવશ્યક છે, તેની પ્રાપ્તિ પછી બુદ્ધિની તીક્ષ્ણતા પણ જરૂર આવકાર્ય છે. નિર્મલ જ્ઞાન દ્વારા સહજ કુવિકલ્પો દૂર થાય છે. તીક્ષ્ણ બુદ્ધિ દ્વારા આભિસંસ્કારિક કુવિકલ્પો દૂબળા થાય છે. શંકા, વિચિકિત્સા વગેરે અતિચારોથી સમ્યગ્દર્શનને મિલન થતું અટકાવવા માટે જેમ નિર્મળ બુદ્ધિ આવશ્યક છે તેમ કાંક્ષા, સંમોહ વગેરે અતિચારોથી સમકિતને દુર્બળ થતું અટકાવવા માટે તીક્ષ્ણ બુદ્ધિ પણ આવશ્યક છે - આ વાત ભૂલવી ન ોઈએ. [૪/૬]

Page #128

जनप्रियत्वमाहात्म्यम्
निरुपाधिकं.
युक्तं जनप्रियत्वं शुद्धं तद्धर्मसिद्धिफलदमलम् । धर्मप्रशंसनादेर्बीजाधानादिभावेन ॥४ /७ || युक्तं उचितं जनप्रियत्वं धर्मतत्त्वलिङ्गम् ज त्वयुक्तं यतः तत् = जनप्रियत्वं शुद्धं स्वाश्रयगुणनिमित्तेन जनानां धर्मप्रशंसनादेः सकाशात् आदिना करणेच्छाऽनुबन्ध-तदुपायान्वेषणा- तत्प्रवृत्तिगुरुसंयोग- सम्यवत्वलाभग्रहणं, बीजाधानं = धर्मतरोर्बीजस्य पुण्यानुबन्धिपुण्यस्य ज्यासः, आदिजा अङ्कुर-पत्र - पुष्पफलविशेष' परिग्रह:, तेषां भावेज उत्पादेन अलं = अत्यर्थं धर्मसिद्धिफलदं वर्तते ।
=
=
कल्याणकन्दली
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम्
युक्तं जनप्रियत्वम् । तत् शुद्धं धर्मप्रशंसनादे: बीजाधानादिभावेन अलं धर्मसिद्धिफलदम् ॥४ / ७॥ इयं कारिका योगविन्दुवृत्ति योगलक्षणद्वात्रिंशिकावृत्ति-धर्मरत्नप्रकरणवृत्त्यादौ [यो.बि.का. ९०वृ./ धर्म. प्र.गा. ११ वृत्ति ] समुद्धृता वर्तते ।
=
-->
'जनप्रियत्वं = शिष्टलोकवल्लभभाव:' [यो.बि. का. ५२. ] इति योगबिन्दुवृत्तिकारः । न तु अयुक्तं अनुचितम् । अनेन राजसत्तादिप्राप्तिनिमित्तं बहुजनसम्मत्युपलब्ध्ये मदिरा - मांस - धनादिप्रदानद्वारा साम्प्रतं कैश्विद्राजनायकादिभिर्लभ्यमानमशिष्टजनप्रियत्वं धर्मतत्त्वलिङ्गत्वेन निरस्तम् । उचितस्यैव जनप्रियत्वस्य धर्मतत्त्वलिङ्गत्वे हेतुमाह --> यतो जनप्रियत्वं निरुपाधिकम् स्वीकीर्त्त्याद्युपाधिशून्यम्, अन्यथा धर्मक्रियाया अपि विपाकदारुणत्वापत्तेः । तदुक्तं योगविन्दी --> लोकाराधनहेतोर्या, मलिनेनान्तरात्मना । क्रियते सत्क्रिया साऽत्र लोकपङ्क्तिरुदाहृता । भवाभिनन्दिनो लोकपङ्क्त्या धर्मक्रियामपि । महतो हीनदृष्ट्यो दुरन्तां तद्विदो विदुः ॥ - [ ८८/८९ ] इति । शासनप्रभावना - बीजाधानाद्युद्देश्यकं यत् जनप्रियत्वं तदपि निरुपाधिकप्रायमवगन्तव्यम्, कुत्सितोपाधिशून्यत्वात् तादृशस्य जनप्रियत्वस्य विहितत्वाच्च ।
->
→>
निरुपाधिकं जनप्रियत्वन्तु समाचारादिविशुद्धिजन्यत्वेन सम्मतम् । तदुक्तं योगदृष्टिसमुचये कान्तादृष्टिनिरूपणे --> अस्यां तु धर्ममाहात्म्यात् समाचारविशुद्धितः । प्रियो भवति भूतानां धर्मैकाग्रमनास्तथा ॥ १६३ ॥ - इति । निष्पन्नयोगचिह्नत्वेन | विशुद्धजनप्रियत्वं वक्ष्यते [१३ / १२] | योगफलत्वेनाऽपि जनप्रियत्वमाम्नातम् । तदुक्तं योगविन्दौ किञ्चान्यद्योगतः स्थैर्यं धैर्यं श्रद्धा च जायते । मैत्री जनप्रियत्वञ्च प्रातिभं तत्त्वभासनम् ॥ • [यो. बि. ५२ ] इति । श्रावकधर्माधिकारित्व| सम्पादकौचित्यवृत्तिलिङ्गतयाऽपि जनप्रियत्वमभिमतम् । यथोक्तं श्रावकधर्मविधिप्रकरणे मूलकारैरेव ---> सव्वजणवल्लहत्तं ||अगरहियं कम्मवीरया वसणे । जहसत्ती चागतवा सुलद्धलक्खत्तणं धम्मे || ११|| - इति । तदुक्तं स्कन्दपुराणेऽपि अनुरागं जनो याति परोक्षे गुणकीर्त्तनम् । न बिभ्यति च सत्त्वानि सिद्धेर्लक्षणमुच्यते ॥ -- [माहेश्वरखण्ड-कुमारिकाखण्ड ५५ / | १३६ ] इति । मार्गानुसारिताऽप्यस्य सङ्गच्छते, जनवल्लभत्वस्य योगशास्त्रादिदर्शितपञ्चत्रिंशत्सु मार्गानुसारिगुणेषूक्तत्वात् । एकविंशतिषु धर्मसाधनार्हगुणेसु धर्मरत्नप्रकरणादिप्रदर्शितेषु लोकवल्लभत्वस्यान्तर्भावात् जनवल्लभस्य धर्मसाधनार्हताऽप्यनाविलेति व्यज्यते । अत एव स्वाश्रयगुणनिमित्तेन जनानां धर्मप्रशंसनादेः सकाशात् वीजाधानादिभावेन अलं धर्मसिद्धिफलदमित्यन्वयः स्वपदेन जनप्रियत्वं बोध्यम् । करणेच्छानुबन्ध तदुपायान्वेषणा- तत्प्रवृत्ति- गुरुसंयोग-सम्यक्त्वलाभग्रहणमिति । जनप्रियगतसदाचारशुद्धिप्रभृतिनिमित्तेन जनानां स्वयं धर्मकरणाभिलाषो जायते, ततो धर्मकरणाभिलाषप्रकर्षलक्षणोऽनुबन्धो भवति, तदनन्तरं धर्मप्रवृत्त्युपायविषयिणी जिज्ञासा शुश्रूषा गवेषणा च सञ्जायते, तदुत्तरं सदुपायलाभे सति धर्मे प्रवर्तते तस्माददृष्टादिसामर्थ्यात् सद्गुरुसमागमे तदुपदेश - श्रवण-बोध-मीमांसा - परिशुद्धप्रतिपत्त्यादिना सम्यक्त्वादिकं लभते । आदिना = कारिकाचतुर्थपादगताऽऽदिशब्देन अङ्कुर - पत्र-पुष्प फलविशेषपरिग्रहः । अङ्कुरस्थानीयः परेषां प्रेत्य बोधिलाभ:, पत्रस्थानीया देशविरतिप्राप्तिः पुष्पस्थानीयः

९५
<
મૂલકારશ્રી સાતમી ગાથામાં જનપ્રિયત્વનું પ્રતિપાદન કરે છે કે -
માથાર્થ :- [ધર્મતત્ત્વનું લિંગ] ઉચિત જનપ્રિયત્વ છે. તે શુદ્ધ હોય છે. તેમ જ ધર્મપ્રશંસા વગેરે દ્વારા બીજાધાન વગેરે ઉત્પન્ન કરવાથી અત્યંત ધર્મસિદ્ધિનું ફળ આપે છે. [૪/૭]
॥ જનપ્રિયનો ધર્મ પ્રશંસાસ્પદ બને
ટીડાર્થ :- ઉચિત જનપ્રિયત્ન એ ધર્મતત્ત્વનું લિંગ છે, નહીં કે અયુક્ત = અનુચિત એવું જનપ્રિયત્વ; કારણ કે તે જનપ્રિયત્ન નિરૂપાધિક હોય છે. જનપ્રિયત્વના આશ્રયીભૂત ધર્મી જીવના ગુણોના નિમિત્તે લોકો ધર્મની પ્રશંસા આદિ કરે છે. આદિશબ્દથી કરણેચ્છા વગેરેનું ગ્રહણ કરવું. અર્થાત્ જનપ્રિય ધર્મીના ગુણના નિમિત્તે લોકોને ધર્મ કરવાની ઈચ્છા થાય છે; તે ઈચ્છા સાનુબંધ થાય છે; પછી તે ધર્મના ઉપાયોની શોધખોળ કરે છે, પછી તે ઉપાયોમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે, સદ્ગુરુની પ્રાપ્તિ થાય છે, સમ્યક્ત્વ મળે છે. આ રીતે ધર્મપ્રશંસાદિથી ધર્મવૃક્ષના બીજ સ્વરૂપ પુણ્યાનુબંધી પુણ્યની વાવણી થાય છે. મૂળ શ્લોકના ચોથા પાદમાં રહેલ આદિ શબ્દથી બીજની આગળની અવસ્થાસ્વરૂપ અંકુર, પાંદડા, ફૂલ, ફલનું ગ્રહણ કરવું - એમ ઉપાધ્યાયજી મહારાજ જણાવે છે. તેથી સમુદાયાર્થ એવો થશે કે જનપ્રિયનો જ ધર્મ અન્યને १. मुद्रितप्रती 'विशेष' पदं नास्ति ।

Page #129

९६ चतुर्थं षोडशकम्
08 श्रीजयघोषसूरीश्वराभिप्रायप्रकाशनम् 808 जनप्रियस्य हि धर्मः प्रशंसास्पदं भवति । ततश्च लोकानां बीजाधानादिधर्मसिद्धिरिति तत्प्रयोजकतया जनप्रियत्वं युक्तमित्युत्ताजार्थः ॥४/७|| ____ एवं प्राथमिकगुणरूपाणि धर्मतत्त्वस्य लिङ्गान्यभिधाय दोषाभावरूपाणि तानि वक्तुमुपक्रमते -> ‘आरोग्य इत्यादि ।
कल्याणकन्दली सर्वविरत्युपलम्भः फलस्थानीयश्च मोक्ष इति ज्ञेयम् । यद्वाऽन्यरीत्यापि समयाविरोधेनाङ्कुरादिभावना कार्या । मूलकारैस्तु ललितविस्तरायां संवादरूपेण -> विधिनोप्ताद्यथा बीजादङ्कुरायुदयः क्रमात् । फलसिद्धिस्तथा धर्मबीजादपि विदुर्बुधाः ।।१।। वपनं धर्मबीजस्य सत्प्रशंसादि तद्गतम् । तचिन्ताद्यङ्करादि स्यात् फलसिद्धिस्तु निर्वृतिः ।।२।। चिन्ता-सच्छ्रुत्यनुष्ठान-देवमानुषसम्पदः । क्रमेणाऽङ्कुर-सत्काण्ड-नाल-पुष्पसमा मता ॥३॥ - इत्यादयः कारिकाः समुद्धृताः । अनाख्येयत्वेऽपि स्वानुभवगम्यमिदं|| बीजाधानं भवक्षयकारितया महादरेण कर्तव्यम् । इदमेवाभिप्रेत्य उपदेशपदे -> पायमणक्खेअमिणं अणुहवगम्मं तु सुद्धभावाणं । भवक्खयकर ति गरुअं बुहेहिं सयमेव विण्णेयं ॥२३२।। - इत्युक्तम् । धर्मबीजाऽभावे तु तीर्थङ्करादिसमीपेऽपि धर्मसस्यनिष्पत्तिर्न भवितुमर्हति । यथोक्तं मूलकारैरेव उपदेशपदे -> अकए बीजक्खेवे जहा सुवासेऽवि न भवती सस्सं । तह धम्मबीयविरहे ण सुस्समाए वि तस्सस्सं ॥२२४|| आणापरतंतेहिं ता बीजाधाणमेत्थ कायव्वं । धम्मम्मि जहासत्ती परमसहं इच्छमाणे 16- इति । जनप्रियस्य हि धर्मः प्रशंसास्पदं भवति । तदुक्तं धर्मरत्नप्रकरणे -> लोयप्पिओ जणाणं, जणेइ धम्मम्मि बहुमाणं ॥- [ध.र.प्र.गा.११] । तत्प्रयोजकतया = लोकानां बीजाधानादेः प्रयोजकतया जनप्रियत्वं गुण इति कथनं युक्तं = युक्तिसङ्गतं इति उत्तानार्थः = प्रकटार्थः = स्पष्टार्थः । अत एव जनप्रियस्य श्रीमत: सामायिकग्रहणार्धमाडम्बरपूर्वं गमनविधि: प्रोक्तः । युक्तश्चैतत् सम्यग्दर्शनादिमोक्षबीजाधाननिमित्तं शासनप्रभावनाया इष्यमाणत्वात्, तात्त्विकाऽऽराधनापरिणामस्यापि सत्यां शक्तौ शासनप्रभावनोद्देशाऽविनाभावित्वात् । अत एव प्रतिपन्नप्रतिमापरिसमाप्तौ राजादिनिवेदनपूर्व नगरप्रवेशविधानस्य तत्र तत्र प्रसिद्धत्वात् । धर्मार्थं क्रियमाणाया लोकपतेरपि शुभानुबन्धकारित्वमभिमतम् । तदुक्तं योगबिन्दौ --> धर्मार्थं लोकपङ्कितः स्यात्, कल्याणाझं महामतेः । तदर्थं तु पुनर्धर्मः पापायाऽल्पधियामलम् ।।९०|- इति । इदमेव मनसिकृत्य योगसारप्राभूते --> धर्माय क्रियमाणा सा कल्याणाङ्ग मनीषिणाम् । तन्निमित्तः पुनर्धर्मः पापाय हतचेतसाम् ।। - [८/१२] इति अमितगतिनोक्तम्। योगलक्षणद्वात्रिंशिकायां टीकाकृताऽपि --> धर्मार्थं सा शुभायापि धर्मस्तु न तदर्थिनः । क्लेशोऽपीष्टो धनार्थ हि क्लेशार्थं जातु नो धनम् ।। - [द्वा.द्वा.१०/८] इति प्रोक्तम् । ततश्च जनप्रियेण सर्वाऽपि धर्मक्रिया विशेषतः प्रायः प्रकटमेव सेवनीया । व्यतिरेके लोकगर्हितेन धर्मार्थिनाऽपि स्वकल्याणमिच्छता प्रच्छन्नमेव धर्मः कार्य इति विवेकः ।।
अत्राऽस्मत्पूज्या: स्वगुरुप्रभृतिप्रदत्तसिद्धान्तदिवाकर-गच्छाधिपतिलक्षणबिरुदद्वयविभूषिताः श्रीजयघोषसूरीश्वरास्तु -> जनप्रियत्वगुणात् स्वधर्मकार्येऽन्तरायो न जायते [१], पापात्परान् निवारयति [२], सुखेनैव परान् धर्मं प्रज्ञापयति [३], सौकर्येण परेषु धर्मादरं जनयति [४], परान् धर्मे प्रवर्तयति [५], स्वकीय-परकीयलौकिकलोकोत्तराणि कार्यान्तराणि स्वल्पायासेन सम्पादयति [६], सदा निर्भयो भवति [७], सदा सद्बुद्धिपर: सन् सद्बुद्धिदो भवति [८], स्वतः परतो वा परेषां क्लेश-कलहादिकमपाकृत्य शान्ति स्थापयति [९], दुर्जनान् वशीकरोति [१०], तत्प्रतिकूलोऽपि सलज्जः सन् ततो बिभ्यति [११], जनेषु देव-गुरु-धर्मगौरवं जनयति [१२], द्रुतं धर्मकर्मसु साहाय्यं लभते [१३], स्वाश्रिताननायासेन धर्मे प्रवर्तयति स्थिरीकरोति च [१४], स्वाश्रितानां धर्मकृत्येषु विघ्नादिकमक्षेपेण दूरीकरोति [१५], धार्मिकादिक्षेत्रे बलवान् जायते [१६], मनोऽप्रसन्नतादिकं नैवाऽऽप्नोति [१७], स्वाश्रितोऽपि जन: चेत:स्वस्थतादिकमुपलभते [१८], प्रायो धर्मान्न भ्रश्यति [१९], निन्दा-लोकविरुद्धसेवनादिदोषादविलम्बन निवर्तते [२०], दाक्षिण्यौदार्यादिगुणगणश्चः प्रायः सानुबन्धः सन् प्रवर्धते [२१] - इत्यादिकं व्याचक्षते ॥४/७॥ પ્રસાસ્પદ બને છે અને તેથી લોકોને બીજધાનાદિ ધર્મની સિદ્ધિ થાય છે. માટે તેનું પ્રયોજક = પરંપરાકારણ હોવા રૂપે જનપ્રિયત્ન पुल छ- म २५४ अर्थ नागपो. [४/७] ' વિશેષાર્થ :- પોતાના યશ, કીર્તિ વગેરે નિમિત્તે જે જનપ્રિયત્ન ઉત્પન્ન કરવામાં આવે છે તે અવિશુદ્ધ હોય છે. બીજના હૃદયમાં ધર્મબીજ વાવવા માટે કે શાસનપ્રભાવનાના ઉદ્દેશથી ઉચિત વ્યવહાર, સૌમ્ય વાણી, પ્રસન્નમુદ્રા, ન્યાયપ્રિયતા, શિષ્ટાચારપાલન, પરાર્થવૃત્તિ વગેરે આચારવિશુદ્ધિ દ્વારા જે જનપ્રિયત્ન જન્મે છે તે નિરૂપાધિક હોય છે અને તેવું જનપ્રિયત્ન ધર્મતત્વના લિંગ તરીકે માન્ય બને. તે માટે લોકનિંદા કરાવે તેવો અનુચિત વ્યવહાર, કઠોર-મદાંધ વચન, અન્યાયી સ્વાર્થવૃત્તિ, આચારભંગ, વ્રતભંગ, વ્યભિચાર-વ્યસનાદિથી દૂર રહેવું, કેમ કે લોકમાં અપ્રિય થવાના લીધે પોતાની અને ધર્મની પણ નિંદા કરીને લોકો બોધિદુર્લભ બને, પોતાને પણ કલેશ થાય. બાકીનો अर्थार्थमा २५४ । छे. [४/७]
Jain Education Intemational

Page #130

। क्रोधस्य कण्डूत्युपमासमर्थनम् 8 आरोग्ये सति यद्वद् व्याधिविकारा भवन्ति नो पुंसाम् । तद्वद्धर्मारोग्ये पापविकारा अपि ज्ञेयाः ॥४/८॥
आरोग्ये = रोगाभावे सति यवत् इति यथा व्याधिविकाराः पुंसां नो भवन्ति तद्वत् इति तथा धर्मलक्षणे आरोग्ये सति पापविकारा अपि विज्ञेया अभवनशीला इति शेषः ।४/८|| के ते पापविकारा: ? ये धर्मारोग्ये सति | न भवन्तीति व्यक्त्या निर्दिशति -> 'तन्नास्येत्यादि ।
तन्नास्य विषयतृष्णा प्रभवत्युच्चैर्न दृष्टिसम्मोहः । अरुचिर्न धर्मपथ्ये न च पापा क्रोधकण्डूतिः ॥४/९॥ तत् = एवं स्थिते अस्य = धर्मतत्त्वयुक्तस्य विषयतृष्णा न प्रभवति उच्चैः = अत्यर्थ दृष्टिसम्मोहो न प्रभवति । अरुचिः = अभिलाषाभावो न धर्मपथ्ये, न च पापा स्वरूपेण, पापहेतुर्वा क्रोध एव कण्डूतिः =| शमघर्षणकृतहर्षा ॥४/8|| तत्र विषयतृष्णां लक्षयति -> 'गम्येत्यादि । गम्याऽगम्यविभागं त्यक्त्वा सर्वत्र वर्तते जन्तुः । विषयेष्ववितृप्तात्मा यतो भृशं विषयतृष्णेयम् ॥४/१०॥
कल्याणकन्दली मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> यद्वत् आरोग्ये सति पुंसां व्याधिविकारा नो भवन्ति तद्वत् धर्मारोग्ये पापविकारा अपि | ज्ञेयाः ॥४/८॥ योगदीपिका स्पष्टैव ॥४/८॥
___ मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> तत् अस्य विषयतृष्णा न [भवति], उच्चैः दृष्टिसम्मोहो न प्रभवति, धर्मपथ्ये अरुचिः |न, पापा क्रोधकण्डूतिश्च न [भवति] ॥४/९।। इयं कारिका अष्टकप्रकरणवृत्तौ [२३/४] श्रीजिनेश्वरसूरिभिरुद्धृता वर्तते। धर्मतत्त्वयुक्तस्य विषयतृष्णा अग्रेतनकारिकायां वक्ष्यमाणलक्षणा न भवति, प्रशम-सुखतृप्तत्वात् । अत्यर्थ दृष्टिसम्मोह एकादशकारिकायां वक्ष्यमाणलक्षणः अत्यर्थं न प्रभवति, क्षयोपशमदार्थेनाऽसम्मोहपरिणामप्रादुर्भावात् । अरुचिः द्वादशकारिकायां वक्ष्यमाणा न धर्मपथ्ये, स्वयं धर्मतत्त्वोपादेयताऽनुभवात् । न च स्वरूपेण पापा = विपाकदारुणा, पापहेतुर्वा = अवद्यसञ्चयकारणं वा क्रोधकण्तिः त्रयोदशकारिकायां वक्ष्यमाणा भवति, अनन्तानुबन्धिक्रोधक्षयोपशमस्य सद्भावात् । क्रोधश्चोपलक्षणं मान-मायादेः । यथा कच्छूघर्षणकृतहर्ष: कच्छुकण्डूयकस्य भवति तथा शमघर्षणकृतहर्षो भवाभिनन्दिन: कोपशीलस्य भवतीत्यतः|| क्रोध एव कण्डूतिः = शमघर्षणकृतहर्षा इत्युक्तमिति भावनीयम् ॥४/९॥ __मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> गम्यागम्यविभागं त्यक्त्वा यतो विषयेषु भृशं अवितृप्तात्मा जन्तुः सर्वत्र वर्तते इयं विषयतृष्णा ॥४/१०॥
આ રીતે પ્રાથમિક ગુણસ્વરૂપ ધર્મતત્વના લિંગોને કહીને દોષનિવૃત્તિસ્વરૂપ ધર્મતવલિંગોને કહેવા માટે મૂલકારશ્રી રજુઆત કરતાં જણાવે
ગાથાર્થ :- જેમ આરોગ્ય હોતે છતે પુરુષોને રોગના વિકારો થતાં નથી તેમ ધર્મસ્વરૂપ આરોગ્ય હોતે છતે પાપવિકારો પણ જાણવા भात अपनी विनिमो तेने ती नथी. [४/4]
धीने पावशे हेरान न 82 * ટીડાઈ :- રોગ ન હોય તો જેમ રોગની વિકૃતિઓ જીવોને થતી નથી તેમ ધર્મરૂપી આરોગ્ય હોતે છતે પાપવિકારો પણ જાણવાં. અર્થાત પાપવિકારો ઉત્પન્ન ન થઈ શકે તેવા સ્વભાવવાળા બને છે તેમ અધ્યાહાર કરવો. [૪/૮].
તે પાપવિકાર કર્યો હોય છે ? કે જે ધર્માત્મક આરોગ્ય હોતે છતે ઉત્પન્ન થતા નથી ? આ શંકાના શમન માટે મૂલકારશ્રી પાપવિકારોનો નિક્તિગતરૂપે નિર્દેશ કરે છે કે –
ગાથાર્થ :- તેથી એને વિષયતૃણા ન થાય, દષ્ટિસંમોહ એને પોતાનો પ્રભાવ અત્યંત ન બતાડે, ધર્મરૂપી પધ્ધને વિશે એને અરુચિ ના હોય અને પાપિક એવી ફોધની ખંજવાળ એને ન હોય. [૪૯]
ल भुय पापवि810 या२ छे. ટીડાઈ :- આ રીતે આગલા શ્લોકમાં જે રીતે વાત કરી ગયા તે રીતે હોય ત્યારે ધર્મતત્વથી યુક્ત એવા જીવને વિષયતૃષણા-વાસનાલાલસા ન થાય, અત્યંત દષ્ટિસંમોહ ન થાય. ધર્મરૂપી પધ્યને વિશે અભિલાષા ન હોય તેવું ના બને. અને સ્વરૂપથી દુક અથવા પાપનું કારણ એવી ક્રોધસ્વરૂપી ખંજવાળ ન આવે. કોઇને ખંજવાળની ઉપમા આપવાનું કારણ એ છે કે જેમ જેને ખુજલીનું દર્દ હોય તો તે સામડીને નખ વગેરેથી ઘસે તો આનંદ થાય છે તેમ પ્રશમ ભાવનો ઘસારો થતાં ક્રોધીને આનંદ થાય છે. તેથી ક્રોધને ખુજલીની ઉપમા भासामा मापी छ. [४/८]
આ ચાર દોષમાંથી વિષયતૃષણાનું લક્ષાણ બતાવતાં મૂલકારથી ફરમાવે છે કે –
ગાચાર્ય :- ગમ્ય-અગમ્યના વિભાગને છોડીને જેનાથી વિષયોમાં અત્યંત અમ એવો જીવ સર્વત્ર [ભોગસુખની] પ્રવૃત્તિ કરે છે એ विषयतृ५= वि५५iपता वा छ. [४/10]
સારી હોય ત્યારે ધર્મ
અને અને સ્વરૂપથી
હો તો તે

in Education Intemational

Page #131

९८ चतुर्थं षोडशकम्
* गम्यागम्यविवेकस्यावश्यकता गम्यागम्ये लोकप्रतीते तयोविभाग आसेवन-परिहाररूपः तं त्यक्त्वा यतः = यस्याः सकाशात् विषयेषु = शब्द-स्पर्श-रस-रूप-गन्धेषु भृशं = अत्यर्थ अवितृप्तात्मा = अप्रशान्ताभिलाष एव सर्वत्र जन्तुः वर्तत = प्रवर्तते, इयं विषयतृष्णा उच्यते ॥४/१०|| दृष्टिसम्मोहं लक्षयति > 'गुणत' इत्यादि।
गुणतस्तुल्ये तत्त्वे संज्ञाभेदागमान्यथादृष्टिः । भवति यतोऽसावधमो दोपः खलु दृष्टिसम्मोहः ॥४/११॥ गुणः = उपकारफलं, तदाश्रित्य, तुल्ये = समाने तत्त्वे = द्वयोर्वस्तुनोः स्वरूपे संज्ञाभेदस्य = नामभेदस्या आगमः = अवतारः यस्यां सा तथा, अन्यथा - विपरीता दृष्टि: - मति: यतो । दोषात् असौ दोषः अधमः खलु।
कल्याणकन्दली - सर्वत्र = गम्यागम्ययोः समानमेव प्रवर्तते । मण्डलतन्त्रवादिनो हि गम्यागम्ययोरविवेकतो माध्यस्थ्यमिच्छन्ति, अन्यथा गम्यायां रागेण प्रवृत्ती अगम्यायाश्च द्वेषादिना निवृत्ती माध्यस्थ्यभङ्गापातात, समप्रवृत्तौ च न सक्लेश इति विषयवितृष्णातिरेकतो वदन्ति, तन्न, गम्यागम्यविवेकेनाऽमर्यादेच्छानिवृत्तौ स्वल्पेन्धनाग्नेरिव स्वल्पकालस्थितिकतया देशनिवृत्तिगर्भतया च माध्यस्थ्यबीजत्वमिति गम्यागम्यविवेकधर्माऽऽहितशुभाशयादेव चाचिरेण परममाध्यस्थ्योपपत्तेः । तदुक्तं धर्मव्यवस्थाद्वात्रिंशिकायां -> माध्यस्थ्यो। केचिदिच्छन्ति गम्यागम्याऽविवेकत: । तन्नो विपर्ययादेवाऽनर्गलेच्छानिरोधतः ।। - [द्वा.द्वा.७/२४] इति । इयं विषयतृष्णा उच्यते, पापा हि सा सर्वधा त्याज्या, तदुक्तं महाभारतेऽपि -> तृष्णा हि सर्वपापिष्ठा नित्योद्वेगकरी स्मृता । अधर्मबह चैव घोरा पापानुबन्धिनी | - [वनपर्व-२/३५] । अष्टावक्रगीतायामपि -> यत्र यत्र भवेत्तृष्णा संसारं विद्धि तत्र वै -~-[१०/३] इत्युक्तम् । इयश्च मोहजन्या तज्जनिका च भवति, यथोक्तं उत्तराध्ययनसूत्रे -> जहा य अंडप्पभवा बलागा, अंडं बलागप्पभवं जहा य । एमेव मोहाययणं खु तण्हा मोहं च तण्हाययणं वयन्ति ।। - [३२/६] इति । तदुक्त शङ्करेणापि छान्दोग्योपनिपदभाष्ये --> तृष्णा च द:खबीजम् --- [७/२३/१] । चरकसंहितायामपि -> तृष्णा च सुख-11 दुःखानां कारणं पुनरुच्यते - [४/१/१३४] इत्युक्तम् । धम्मपदग्रन्थेऽपि -> तण्हाय जायती सोको, तण्हाय जायती|| भयं -- [१५/८] इति प्रोक्तम् ।
गम्यागम्यविभागश्चोपलक्षणं भक्ष्याभक्ष्यविभागादेः । तदक्तं योगशास्त्राऽऽन्तरश्लोकेषु ---> भक्षणीयं सतां मांसं प्राण्यङ्गत्वेन हेतुना । ओदनादिवदित्येवं ये चानुमिमते जडाः । गोसम्भवत्वात्ते मूत्रं पयोवन्न पिबन्ति किम् ? प्राण्यङ्गतानिमित्ता च नौदनादिषु भक्ष्यता ? || शङ्खादि शुचि नास्थ्यादि प्राण्यङ्गत्वेन समे यथा । ओदनादि तथा भक्ष्यमभक्ष्यं पिशितादिकम् ।। - [प्र.३/ गा.३३/आं.९-१०-११] इत्यादिकम् । अष्टकप्रकरणे मूलकारैरपि -> तत्र प्राण्यङ्गमप्येकं भक्ष्यमन्यत्तु नो तथा । सिद्धं गवादिसत्क्षीर-रुधिरादौ तथेक्षणात् ।। प्राण्यङ्गत्वेन न च नोऽभक्षणीयमिदं मतम् । किन्त्वन्यजीवभावेन तथाशास्त्रप्रसिद्भितः ।। भिक्षमांसनिषेधोऽपि न चैवं युज्यते क्वचित् । अस्याद्यपि च भक्ष्यं स्यात्प्राण्यङ्गत्वाविशेषतः ।। - [१७/३-४-५] इति| कथितं तत् भावनीयम् ॥४/१०॥
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् --> गुणत: तुल्ये तत्त्वे यत: संज्ञाभेदागमा अन्यथादृष्टिः भवति असौ दृष्टिसंमोहो दोषः अधमः खलु ।।४/११शा इय कारिका उपदेशपदवृत्ति-धर्मपरीक्षावृत्त्यादी समृद्धृता वर्तते [उ.प.गा.६९३ध.प.गा.२४] इति ध्येयम् ।
गुणः = उपकारफलमिति । उप = सामीप्येन कारः = करणमिति, सामीप्येन करणस्य यत् फलं तत् गुण इत्यर्थः, साक्षाक्रियाफलमिति भावः । --> 'गम्ययपः कर्माधारे' -सि.हे.२/२/७४] इति सिद्धहेमसूत्रेण प्रकृते पञ्चम्या: प्राप्तत्वादाह 'तदाश्रित्य' = उपकारफलमधिकृत्येति । इदश्च व्याख्यातपदगतलिङ्गस्य विवक्षया बोध्यम्, अन्यथा तमाश्रित्येत्युक्तं स्यात् । सा तथा = संज्ञाभेदाऽऽगमा । इदश्च हेतुगर्भविशेषणम् । नामभेदावतारनिमित्तेत्यर्थः । दर्शन-ज्ञानयोरभेदविवक्षयाऽऽह|| -> दृष्टिः = मतिरिति । नामभेदावतारनिमित्तो दृष्टिविपर्यासो यस्मात् असौ अधम एव, सम्यग्दर्शनमालिन्यकारित्वेनाभिधानात्,
टाडा :- सभ्य-बाय बोप्रसिद्ध छे. [पत्नी गम्य वाय अने माता, अन, उन्या, परखी वगैरे असभ्य = समो५ वा.] ગમનું આસેવન = ઉપભોગ થાય અને અગમ્યનો ભોગવવા રૂપે ત્યાગ થાય- આ ગમ્યાગમ વિભાગ છે. તે વિભાગને ફેંકીને જેના કારણે શબ્દ, સ્પર્શ, રસ, રૂપ અને ગંધસ્વરૂપ પાંચ વિષયોમાં અત્યન્ત અતૃપ્ત [= જેની ભોગવવાની અભિલાષા શાંત નથી પડી તેવો] જ જીવ સર્વત્ર = ગમ અને અગમાં ભોગસુખ માટે] પ્રવૃત્તિ કરે એ વિષયતૃપણ કહેવાય છે. [૪/૧]
દૃષ્ટિસંમોહ નામના બીજા દોષનું લક્ષાણ બતાવતાં મૂલકારથી કહે છે કે – ગાથાણે :- ગુણથી તુલ્ય તત્વ હોવા છતાં જેના લીધે નામભેદના અવતારવાળી વિપરીત દષ્ટિ થાય છે તે દૃષ્ટિસંમોહ દોષ અધમ|| ७. [४/५१]
अधम घोष हटिभोस ટીડાઈ :- ગુગશબ્દનો અર્થ છે ઉપકારનું ફલ. અર્થાત્ સામીપ્યરૂપે ક્રિયા કરવાનું ફળ. અર્થાત્ સાક્ષાત્ ક્રિયા કરવાના ફલને આશ્રયીને

Page #132

* दृष्टिसम्मोहविमर्शः If= अधम एव, दृष्टिसम्मोहः दृष्टेः सं = सामस्त्येन मोह इति कृत्वा । 'यथा द्वयोरारम्भयोः भोगोपभोगलक्षणं तुल्यफलं आश्रित्य प्रवृत्त एक: 'तत्फलोपभोगी तमारम्भं सावद्यं मन्यते । अपरस्तु प्रवृत्तिनाम्जा निरवद्यं तत्राऽपरस्य दृष्टिसम्मोहः ।
यद्वा गुण: भावाख्य: तमाश्रित्य तुल्ये तत्त्वे आरम्भद्वयादिगते, आगमे = शास्त्रे अन्यथादृष्टिर्यस्येति बहुव्रीहिः । |तत: संज्ञाभेदेजाऽऽगमान्यथादृष्टिरिति तत्पुरुषः । एतादृश: पुरुषो यतो दोषाद् भवति स दृष्टिसम्मोहः । यथा यादृच्छिवयां यागीयायां च हिंसायां स्वोपभोगमात्रफलभूतिकामजालक्षणक्लिष्टभावाऽविशेषेऽपि तद्विशेषाश्रयणं वैदिकानां दृष्टिसम्मोहः ।
यत्र तु गुणतो भावाख्यात् ज तुल्यं तत्त्वं द्वयोरारम्भात्मजोळवितभेदेज वस्तुनोस्तत्र चैत्यायतनादिविषयI(ये)क्षेत्रहिरण्यग्रामादौ शास्त्रीयाध्यवसायभेदेन प्रवृत्तत्वात्
कल्याणकन्दली असंमोहस्य शुक्लध्यानप्रथमपादत्वेन संमोहस्य क्षपकश्रेणिबाधकत्वाच्च । अत एवाऽसम्मोहनिबन्धनानुष्ठानस्याऽऽशुनिर्वाणफलकत्वम्। तदुक्तं योगदृष्टिसमुच्चये --> असम्मोहसमुत्थानि त्वेकान्तपरिशुद्धितः । निर्वाणफलदान्याशु भवातीतार्थयायिनाम् ।।१२६।। - इति । सामस्त्येन = कात्स्न्येन मोहयति इति मोह इति कृत्वा । तत्फलोपभोगी = आरम्भफलोपभोक्ता । सुगमार्थकल्पनायां 'तत्फलोपयोगी'ति पाठः ।
अपरस्तु तत्समान एवारम्भे प्रवृत्तः तमारम्भं प्रवृत्तिनाम्ना निरवयं = निष्पापं मन्यते तत्फलश्च स्वयमेवोपभुक अपरस्य = द्वितीयस्य दृष्टिसम्मोहो दोषो बोध्यः, सावद्ये आरम्भे निरवद्यत्वभानात् । प्रथमः सम्यग्दृष्टिः द्वितीयस्तु मिथ्यादृष्टिरिति ध्येयम् ।
सम्भवत्कल्पान्तरमाह --> यद्वा गुणः भावाख्यः = परिणामाभिधानोऽध्यवसायविशेषः । ततः = संज्ञाभेदागमान्यथादृष्टिपदस्य आगमान्यथादृष्टिपदे बहुव्रीहिसमासकरणानन्तरं संज्ञाभेदेन = नामविशेषेण आगमान्यथादृष्टिरिति तृतीयाविभक्तिगर्भितः तत्पुरुषः समासः कर्तव्यः । निदर्शनप्रदर्शनद्वारा निरुक्तव्याख्यां स्पष्टयति - यथा यादृच्छिक्यां = स्वमतिकल्पितायां वेदाऽविहितायामिति यावत् । यागीयायां = यागसम्बन्धिन्यां वेदविहितायामिति यावत् । स्वोपभोगमात्रफलभूतिकामनालक्षणक्लिष्टभावाऽविशेषेऽपीति । स्वस्य = हिंसकस्य उपभोग एव फलं यस्याः सा स्वोपभोगमात्रफला । एतादृशी भूतिकामना = अभ्युदयाभिलाषा लक्षणं = स्वरूपं यस्य क्लिष्टभावस्य स तथा । तादृशस्य क्लिष्टभावस्य उभयत्र अविशेषे = समानेऽपीति ।। तद्विशेषाश्रयणं = लौकिक-वैदिकयो: हिंसयोः वेदाविहितत्व-तद्विहितत्वलक्षणविशेषाङ्गीकरणं वैदिकानां कुमारिलभट्टानुयायिप्रभृतीनां दृष्टिसम्मोहः एव, अनुबन्धहिंसायां स्वरसतः कर्तव्यताबुद्धिसमारोहात् ।
यत्र तु इति । यत्र तु द्वयोः आरम्भात्मनोः वस्तुनोः व्यक्तिभेदेन भावाख्यात् परिणामविशेषात् न तुल्यं तत्त्वमित्येवमन्वयो बोध्यः । तत्र चैत्यायतनादिविपये क्षेत्र-हिरण्य-ग्रामादौ शास्त्रीयाध्यवसायभेदेन = शास्त्रोक्तश्रद्धाविशेषेण प्रवृत्तत्वात् । બે વસ્તુનું સ્વરૂપ સમાન હોતે છતે પણ નામભેદના આગમનના નિમિત્તે વિપરીત બુદ્ધિ જે દોષના કારણે થાય છે તે દોષ અધમ જ છે, કારણ કે દુટિસંમોહપદનો અર્થ છે દટિન - મતિનો સંપૂર્ણપણે મોહ - મૂઢતા. સંપૂર્ણતયા બુદ્ધિને મૂઢ કરે-વ્યામોહ પેદા કરે તે દોષ અધમ જ કહેવાય. જેમ કે બે પ્રકારના આરંભના ભોગ-ઉપભોગસ્વરૂપ ફિલ તુલ્ય હોવા છતાં એક આરંભ કિયામાં સમાન ફલને આવીને પ્રવૃત્ત થયેલ એક પુરુષ તેના ફલનો ઉપભોગ કરવા છતાં તે આરંભ ક્રિયાને સાવધ માને છે; બીજો પુરુષ તિ આરંભમાં પ્રવૃત્ત થઈને તેના ફલનો ઉપભોગ કરવા છતાં પણ તે આરંભને પ્રવૃત્તિ નામથી નિર્દોષ માને છે. આ સ્થળે બીજા પુરુષને દષ્ટિસંમોહ દોષ જાણવો. [[કારાગ કે સાવધ એવા આરંભને તે નિરવદ્ય-નિષ્પાપ માને છે).
અથવા બીજી વ્યાખ્યા એવી થઈ શકે કે - ભાવ - પરિણામ નામના ગુણને આશ્રયીને બન્ને આરંભમાં રહેલ તત્વ સમાન હોવા છતાં નામભેદના કારણે શાસ્ત્રને વિશે વિપરીત બુદ્ધિવાળો પુરુષ જેના કારણે થાય છે તે દોષ દૃષ્ટિસંમોહ જાણવો. ટીકાકારથી આવો અર્થ બતાવવા माटछ 'आगमान्यधादृष्टिः' पहनो मील समास यो. अनेसार पछी 'संज्ञाभेदेन आगमान्यथादृष्टिः' मारीतेतृतीया ५९५ સમાસ કરવો. આ રીતે બહુવીહિમાસગર્ભિત ઉત્તર પદનો પ્રથમ પદની સાથે તૃતીય તપુરુષ સમાસ કરવાથી જે અર્થ પ્રાપ્ત થાય છે તે અર્થ જ અમે [ગુજરાતી વ્યાખ્યાકારે] ઉપર જણાવેલ છે. તે અર્થ કઈ રીતે પ્રાપ્ત થાય ? તેની સમાસ-વિગ્રહની પ્રક્રિયા બતાવાઈ ગઇ. આ વ્યાખ્યાનું સ્પષ્ટીકરણ કરવા માટે યોગદીપિકાકારશ્રી દઢાંત જણાવે છે કે-સ્વમતિકલ્પિત હિંસામાં અને યજ્ઞસંબંધી હિંસામાં પોતાનો ઉપભોગ જ જેનું ફલ છે તેવી આબાદીની કામના સ્વરૂપ ક્લિષ્ટભાવ સમાન હોવા છતાં સ્વમતિકલ્પિત લૌકિક હિંસામાં અવિહિતત્વ અને વૈદિક હિંસામાં વેદવિહિતત્વસ્વરૂપ વિશેપનો આશ્રયાણ કરવા સ્વરૂપે દૃષ્ટિસંહ વૈદિકોનો જાણવો.
यत्र तु. । परंतु मे स्थरममा नामना गने साथीने यतिथी २नी मारनाम [१२तुमi] तय समान नखोयते। १. मुद्रितप्रती 'तथा' इत्यशुद्धः पाठः । २. मुद्रितप्रती - 'फलोपे...' इति पाठोऽर्थतोऽविरुद्धोऽपि प्रकृतेऽशुद्ध एवावसेयः ।
Jain Education Intemational

Page #133

१०० चतुर्थं षोडशकम् चैत्यकार्येऽपवादतो यतिप्रवृत्तिः + चैत्यद्रव्यनाशोपेक्षणेऽनन्तसंसार: * स्वयञ्च तत्फलस्याऽनुपभोगात् केवलमागमानुसारितया 'तत्रापेक्षापरित्यागेन ग्रामक्षेत्राधारम्भमपरिहरतोऽपि स्व
कल्याणकन्दली तदुक्तं आवश्यकनियुक्तौ सम्बोधप्रकरणे पञ्चाशके पञ्चवस्तुके श्रीरत्नशेखरसूरिकृतसम्बोधसप्ततिप्रकरणे च -> अकसिणपवत्तगाणं विरयाविरयाण एस खलु जुत्तो । संसारपयणुकरणे दव्यथओ कूवदिलुतो ।। - [आ.नि.१९६, सं.प्र.११८ पञ्चाशक६/४२, पञ्चवस्तु-१२२४ सं.स.प्र.१०८] इति । तदुक्तं पञ्चवस्तुकेऽपि -> जिणभवणकारणादिऽवि, भरहाईणं न वारिअं तेणं । जह तेसिं चिअ कामा, सल्लविसाईहिं वयणेहिं ॥ ता तंपि अणुमयं चिय, अप्पडिसेहाओ तंतजुत्तीए । इअ सेसाणवि
एत्थं, अणुमोअणमाइ अविरुद्धं ।। - [१२१७-१२१८] इति । तदुक्तं पञ्चाशकेऽपि -> अहिगारिणा इमं खलु कारेयव्वं| ||--- [७/२] इति । इमं = जिनभवनमित्यर्थः । श्रावकविरहे पूर्वकृतचैत्यायतनादिविषये यतनया साधूनामप्यपवादतोऽधिकारः । तदुक्तं पञ्चवस्तुके -> अण्णाभावे जयणाए मग्गणासो हविज्जा मा तेणं । पुवकयाययणाइसु, ईसिं गुणसंभवे इहरा ॥१०२।।
- इति । यथोक्तं साक्षेपपरिहारं पञ्चकल्पभाष्यादी -> चोएइ चेइयाणं रूप्पसुवण्णाइ गामगावाई । लग्गंतस्स हु मुणीणो तिगरणसुद्धी कहं णु भवे ?|| भण्णइ एत्थ विभासा, जो एयाई सयं विमग्गिज्जा । न हु तस्स हुज्ज सुद्धी अह कोइ हरेज एयाई ।। सव्वत्थामेण तहिं संघेणं होइ लग्गियध्वं तु । सचरित्तचरित्तीणं एवं सब्वेसिं कजं तु ।। - गा.१५६९१५७०-१५७२] इत्यादि । अत्र हि किल दर्शनपरिभवप्राये पूर्वराजादिदत्तक्षेत्रादिलोपप्रस्तावे एव यतेरपि क्षेत्रादिचिन्तनमुक्तमिति श्रावकधर्मविधिवृत्तिकारः श्रीमानदेवसूरिः [गा.२६ टी.पृ.१४] प्राह । श्रावकाणां प्रेरितानामप्युपेक्षणे मुनिः स्वयमेव यतनया जिनायतने जालादिदूरीकरणे प्रवर्तते । तदुक्तं बृहत्कल्पभाष्ये -> सीलेह मंखफलए, इयरे चोयंति तंतुमादीसु । अभिजोयंति सवित्तिस अणिच्छि फेडंतऽदीसंत ।।१८१०।। - इति । भ्रमरकृतमण्डल-लूतातन्तुकृतजालकादेः चैत्ये महादोषत्वात्, तदुक्तं सूत्रसन्ताने --> मंडलं जालकञ्चैव कीलकं सुषिरं तथा छिद्रं संधिश्चकाराश्च महादोषा इति स्मृताः || - [ ] इति । स्वयं च तत्फलस्य = आरम्भफलस्य अनुपभोगात्। न हि स तत्र स्वावस्थानादि फलमुद्दिश्य प्रवर्तते उपयुङ्क्ते वा । किन्तु केवलं आगमानुसारितया = जिनवचनानुगामितया तत्र = जिनायतनादिविषये क्षेत्रादौ अपेक्षापरित्यागेन = | स्वोपभोगफलनिरपेक्षतया प्रवर्तते, तस्य बहगुणत्वात् । तदक्तं, --> चेइय-कुल-गण-संघे, उवयारं कुणइ जो अणासंसी । पत्तेयबुद्ध-गणहर-तित्थयरो वा तओ होइ ।। - [ ] इति । उत्सर्गतो यतीनामखिलारम्भनिषेधात्कथमपवादतस्तदनुमतिर्युक्तेति न शङ्कनीयम्, सामग्रीसाकल्ये उत्सर्गप्रवृत्तावपि कारणवैकल्येऽपवादप्रवृत्तेाय्यत्वात् । अत एव तयोस्तुल्यत्वम् । तदुक्तं वृहत्कल्पभाष्यपीठिकायां → जावइया उस्सग्गा तावइया चेव हुंति अववाया। जावइया अववाया उस्सग्गा तत्तिया चेव ॥३२२।। उन्नयमविक्ख निनस्स पसिद्धि उन्नयस्स निन्नाओ । इय अन्नोत्रपसिद्धा उस्सग्गऽववायओ तुल्ला ॥३२१|| - इति । प्रत्यन्तरे 'उपेक्षापरित्यागेन' इति पाठः। सोऽपि सङ्गच्छते एव यतः -> 'चिइमालिन्नं उवेहमाणस्स महती तओ अवन्ना -- [९५]| इत्यादिना चैत्यवन्दनमहाभाष्यादौ कथितम् । अन्यत्रापि -> भक्षितोपेक्षितत्वाभ्यां देवद्रव्यविनाशकः । नानाविधामयं दीनः प्राप्नोति नरकव्यथाम् ॥ [ ] - इत्युक्तम् । उपदेशपदे सम्बोधप्रकरणे [१०६] च मूलकारैः दर्शनशुद्धिप्रकरणे [५७] श्रीचन्द्रप्रभसूरिभिः श्राद्धदिनकृत्ये च श्रीदेवेन्द्रसूरिभिरपि --> चेइयदञ्चविणासे तद्दव्वविणासणे दुविहभेए । साहू उविक्खमाणो
अणंतसंसारिओ भणिओ ।। - [उ.प.४१५/श्रा.१२७] इत्युक्तम् । मूलकारैरपि सम्बोधप्रकरणे [११०] तथा चन्द्रप्रभसूरिभिः | दर्शनशुद्धिप्रकरणे -> आयाणं जो भंजइ पडिवण्णधणं न देइ देवस्स । नस्संतं समुविक्खई सो वि हु परिभमइ संसारे।
- [५५] इत्युक्त्या तत्रोपेक्षाया महाप्रत्यपायफलत्वेनोपदेशात् । 'इत्थञ्च विनश्यच्चैत्यद्रव्याद्युपेक्षा संयतेनाऽपि सर्वथा न कार्या'| [गा.१२ वृ.] इति व्यक्तं द्रव्यसप्ततिकावृत्ती । न च तथापि चैत्यादिसत्के ग्रामादौ प्रवर्तमानस्याऽऽरम्भाऽपरिहारात् सम्मोह एवेति शनीयम्, यतनया प्रवृत्तत्वात् । तदुक्तं पश्चाशके -> जयणाइ वट्टमाणो जीवो सम्मत्त-णाण-चरणाणं । सद्धाबोहाऽऽसेवणभावेणाऽऽराहगो भणितो ।। - [पश्चा.७/३१] इति । न च तथापि सर्वथाऽऽरम्भस्याऽपरिहारादोष एवेति સ્થલમાં દષ્ટિસંમોહ નામનો દોષ ન હોય. [આ પ્રકારે અન્વય કરવો.] જેમ કે જિનાયતન સંબંધી ક્ષેત્ર [ખેતર વગેરે), સોનું, ગામડા વગેરેને વિશે શાસ્ત્રીય શ્રદ્ધાવિશેષથી પ્રવૃત્ત થવાના લીધે અને તેના સેિવાભાવથી દેરાસરના પૈસા ઉઘરાવવા, દેરાસરની જમીન સંભાળવી, ઠાકોર વગેરેએ દેરાસરને ભેટ આપેલ ગામડાઓમાં કર ઉઘરાવવો વગેરે પ્રવૃત્તિના] ફલન સ્વયં ભોગવટો ન કરવાથી દિષ્ટિસંમોહ નામનો દોષ નથી. માત્ર આગમને અનુસાર દેરાસર સંબંધી ક્ષેત્ર વગેરેને વિશે પ્રવૃત્તિ કરવાથી અને તેના દ્વારા પોતાને પૈસા-યશ-કીર્તિ વગેરે મળવાની અપેક્ષાનો તાગ કરવાથી થાક વગેરેને દેરાસર સંબંધી ગામડા, ખેતર વગેરેની ચળવણી કરવામાં આરંભનો - હિંસાનો પરિહાર ન થવા છતાં સ્વ-પરની ભાવ આપત્તિને - આંતરિક કર્મગુલામીને દૂર કરવાની બુદ્ધિ પ્રબળ બનવાના લીધે દટિસંમોહ નામનો દોષ નથી; કારણ કે દર્શન અર્થાત આગમને |१. प्रत्यन्तरे 'तत्रोपे' इति पाठः ।
Jain Education Intemational

Page #134

* यज्ञस्थलीयहिंसाविचार: * परयोर्भावापविनिवारणाऽध्यवसायप्रवृद्धया न दृष्टिसम्मोहाऽऽख्यो दोषः, दर्शनं = आगमः तत्र सम्मोहः = सम्मूढतेत्यर्थाभातात्. तत्त्वत: तस्याऽऽरम्भपरिवर्जकत्वेनाऽसम्मूढत्वात् ।
यद्वा गुणत: : शब्दार्थत: तुल्ये तत्त्वेऽहिंसादीनां संज्ञाभेदेन = अकरण-नियम-महाव्रतादिस्वपरिभाषाभेदेन आगमेषु = पातअल-जैजादिशास्त्रेषु अन्यथादृष्टि: पुरुषो यतो भवति स दृष्टिसम्मोहः, 'महाव्रतादिप्रतिपादको
कल्याणकन्दली शङ्कनीयम्, जिनायतनसत्कग्रामक्षेत्राद्यारम्भं = स्वरूपहिंसां कात्स्येन अपरिहरतोऽपि स्व-परयोः भावापद्विनिवारणाऽध्यवसायप्रवृद्ध्या न दृष्टिसंमोहाऽऽख्यो दोषः, विधिविशुद्धप्रवर्धमानाशयेन तत्स्वरूपप्रच्यवादित्याह --> दर्शनं = आगमः, तत्र = आगमे सम्मूढता इत्यर्थाभावात् = दृष्टिसम्मोहपदप्रवृत्तिनिमित्तविरहात् । स्वाशयविशुद्धयादिकञ्च स्तवपरिज्ञायां -> पेच्छिस्सं एत्थं इह, वंदणगणिमित्तमागए. साहू । कयपुण्णे भगवंते, गुणरयणणिही महासत्ते ।। पडिबुज्झिस्संति इहं दह्रण जिणिंदबिंबमकलंकं । अण्णेवि भब्वसत्ता काहिंति ततो परं धम्मं ।। ता एअमेव वित्तं, जमित्थमुवओगमेइ अणवरयं । इय चिंताऽपरिवडिया, सासयवुड्डी उ मोक्खफला ।। - [१७/१८/१९] इति इत्येवमुक्तम् । अत एव तत्त्वतः = फललक्षणं परमार्थमधिकृत्य तस्य आरम्भपरिवर्जकत्वेन असंमूढत्वात् । तदक्तं श्रीजिनेश्वरसूरिभिः पञ्चलिङ्गिप्रकरणे -> पुढवाइयाण जइवि हु होइ विणासो जिणालयेहिंतो । तञ्चिसया वि सुदिहिस्स णियमओ अत्थि अणुकंपा ॥ एयाहिंतो बुद्धा विरया रक्खंति जेण पुढवाई। इत्तो निव्वाणगया अबाहिया आभवमिमाणं ।। रोगिसिरावेहो इव सुविज्जकिरिया व सुप्पउत्ताओ । परिणामसुंदरच्चिय चिट्ठा से बाहजोगे वि || ४-५८-५९-६०] इति । वक्ष्यति चाग्रे -> यतनातो न च हिंसा यस्मादेषैव | तन्निवृत्तिफला । [६/१६ पृ.१५५] इत्यादिना ।। ___ अथ यथाविहिताचरणेन शास्त्रश्रद्धारूपो भावः परैरप्यनुगम्यत एवेति चेत् ? अनुगम्यताम्, परं केवलमसद्ग्रहरूपोऽयं, न तु योगानुभवगम्यो गुरुलाधवभावपर्यालोचनप्राणो रत्नत्रयमय इति संसाराभिनन्दिनामेवाश्रयणीयोऽयम् । एतेन --> काम्येऽपि यज्ञादी वेदविहिताचरणनिमग्नतया मन:शुद्भिरक्षतेति - परास्तम्, ईदशेन गायत्रीजपादिनाऽपि मन:शुद्धिसम्भवे हिंसाबहलकर्मानुष्ठानस्य सांख्यादिभिरपि निन्दितत्वात् । न च यागादिक्रियाः स्वर्ग साधयन्ति अपि, --> वृक्षान् छित्त्वा पशून् हत्वा कृत्वा रुधिरकर्दमम् । यद्येवं गम्यते स्वर्गे, नरके केन गम्यते ? ।। [पञ्चतंत्रे ३/१०७] इति भट्टारकश्रीशुकवचनादिति व्यक्तमुक्तं श्रीमेरुतुङ्गसूरिभिः षड्दर्शननिर्णये [जैनदार्शनिकप्रकरणसङ्ग्रहः । एतेन -> औषध्यः पशवो वृक्षास्तिर्यश्चः पक्षिणस्तथा । यज्ञार्थं निधनं प्राप्ताः प्राप्नुवन्युच्छ्रितं पुनः ॥ «- [म.स्मृ.५/४०] इति मनुस्मृतिवचनमपि परास्तम् । तदुक्तं मनुस्मृती एव -> नाकृत्वा प्राणिनां हिंसां मांसमुत्पद्यते क्वचित् । न च प्राणिवधः स्वर्ग्यस्तस्मान्मांसं विवर्जयेत् ।। -- [५/४८] इति । स्वर्ग्यः = स्वर्गनिमित्तम् । तदुक्तं महाभारते शान्तिपर्वणि व्यासेनापि -> ज्ञानपालिपरिक्षिप्ते ब्रह्मचर्यदयाम्भसि स्नात्वाऽतिविमले तीर्थे पापपङ्कापहारिणि ।। ध्यानाग्नौ जीवकुण्डस्थे दममारुतदीपिते । असत्कर्मसमित्क्षेपैरग्निहोत्रं कुरूत्तमम् ।। कषायपशुभिर्दुष्टैर्धर्म-कामार्थनाशकैः । शममन्त्रहुतैर्यज्ञं विधेहि विहितं बुधैः ।। प्राणिघातात् तु यो धर्ममीहते मूढमानसः । स वाञ्छति सुधावृष्टिं कृष्णाहिमुखकोटरात् ।। «- इत्यादिकम् । वेदान्तिभिरपि -> अन्धे तमसि मज्जामः पशुभिर्ये यजामहे । हिंसा नाम भवेद्धर्मो न भूतो न भविष्यति ।। [ ] &- इति पठ्यते । एतेन --> देवान् पितॄन् समभ्यर्च्य खादन्मांसं न दोषभाक् «- [१७९] इति याज्ञवल्क्यस्मृतिवचनमपि प्रत्याख्यातम् । इत्थमेव 'न हिंस्यात् सर्वभूतानि' [छां.उ.८] इति छान्दोग्योपनिषद्वचनं, -> न मांसमश्नीयात् ८- इति [१/१/९] इति तैत्तिरीयब्राह्मणवचनं च सङ्गच्छेते । वस्तुतः पितॄणां नत्यैव तृप्तिः, --> नमस्कारो हि पितॄणां <--[१/३/१] इति तैत्तिरीयब्राह्मणवचनात्, अन्यथा अग्निहोत्रादिवत् श्येनयागादावपि प्रवृत्तिप्रसङ्ग । न च तत्र स्वार्थत्वमग्नी-षोमीयहिंसायां च क्रत्वर्थत्वमिति विशेषोऽस्तीति वक्तव्यम्, क्रत्वर्थत्वेऽपि स्वर्गार्थत्वेन स्वार्थत्वानपायात् । न च हिंस्यमान-पशूनामेव स्वर्गप्रापणादिलक्षणपरार्थत्वमिति वक्तव्यम्; एवं हि स्वमात्रादीनामपि तत्र हननप्रसङ्गात् । तदुक्तं -> स्वर्गे यान्ति यदि त्वया विनिहताः यज्ञे ध्रुवं प्राणिनो । यज्ञं किं न करोषि मातृ-पितृभिः पुत्रैस्तथा बान्धवैः ।। - [ ] एतेन --> यज्ञार्थं पशवः सृष्टाः स्वयमेव स्वयंभुवा । यज्ञोऽस्य भूत्यै तस्माद् यज्ञे वधोऽवधाः ।। |[५/३९] इति मनुस्मृतिवचनं निराकृतम्, तदुक्तं --> यावन्ति पशुरोमाणि पशुगात्रेषु भारत ! तावद्वर्षसहस्राणि पच्यन्ते || पशुधातकाः ॥ [ ]:- इत्यधिकं स्याद्वादमञ्जरी-स्याद्वादकल्पलतादी बोध्यम् । વિશે સંમોહ એટલે કે મૂઢતા - દષ્ટિસંમોહ - આવો દૃષ્ટિસંમોહપદનો અર્થ જ ત્યાં નથી રહેતો. [વપરના રાગાદિ ભાવ રોગોને દૂર કરવાની બુદ્ધિથી] તથાવિધ પ્રવૃત્તિ કરનાર શ્રાવક વગેરે પરમાર્થથી = કુલની દષ્ટિએ આરંભનો ચારે તરફથી પરિહાર કરવાના લીધે અસંમૂઢ જ છે. १. मुद्रितप्रती 'हिंसादीनामि' त्यशुद्धः पाठः । २. 'अकारण' इति मुद्रितप्रती अशुद्धः पाठः ।
Jain Education Interational

Page #135

१०२ चतुर्थं षोडशकम्
* सदसदभिनिवेशविचार: * मदीयागम: समीचीन: अकरणनियमादिप्रतिपादकाऽज्याऽऽगमो न समीचीन' इत्यस्य'दुराऽऽग्रहत्वात्, सर्वस्यापि
कल्याणकन्दली तृतीयकल्पमाविष्करोति यद्वेति । 'मदीयागमः एव समीचीन' इति । परमतमात्सर्यप्रयुक्तमेतत् । तदुक्तं योगसारे -> मदीयं दर्शनं मुख्यं पाखण्डान्यपराणि तु । मदीय आगमः सारः परकीयास्त्वसारकाः || तात्त्विका वयमेवान्ये भ्रान्ताः सर्वेऽप्यतात्त्विकाः । इति मत्सरिणो दरोत्सारितास्तत्त्वसारतः ॥ ४-२/९-१०] इति । नयतत्त्वानवबोधविजृम्भितमेतत् ।। इदमेवाभिप्रेत्य अध्यात्मगीतायां --> सर्वनयोक्ततत्त्वानां बोधं विना जगज्जनाः । परस्परश्च युध्यन्ति क्लिश्यन्ति धर्मभेदतः ।।
- [११७] इत्युक्तम् । अकरणनियम-महाव्रतादिस्वपरिभाषाभेदेनेति । अकरणनियमलक्षणन्तु -> पावे अकरणनियमो पायं परतन्निवित्तिकरणाओ। नेयो य गंठिभेए, भुज्जो तदकरणरूवो उ ॥६१५|| «- इत्येवं उपदेशपदे वर्तते । प्रकृतं प्रक्रियतेअन्यैः अकरणनियमपदेन अहिंसादयः परिभाष्यन्ते, जैनैश्च महाव्रतशब्देनाभिधीयन्ते । व्रतप्रातिपदिकेन च भागवतैः, यदाहुस्ते "पञ्च व्रतानि पञ्चोपव्रतानि", ब्रतानि = यमाः, उपव्रतानि = नियमाः इति । विष्णुभक्तिचन्द्रोदये --> ब्रह्मचर्यमहिंसा च सत्यमामिषवर्जनम् । व्रते चैतानि चत्वारि चरितव्यानि नित्यशः ।। 6- इत्युक्तम् । साङ्ख्यैः व्यासानुसारिभिश्च यमपदेनाभिलप्यन्ते 'पञ्च यमाः, पञ्च नियमाः । तत्र यमा: अहिंसा सत्यमस्तेयं ब्रह्मचर्यव्यवहारश्चेति, नियमास्तु -→ 'अक्रोधो गुरुशुश्रूषा शौचमाहारलाघवम् । अप्रमादश्चेति - [ ] । याज्ञवल्क्यस्मृतौ तु -> ब्रह्मचर्यं दया क्षान्तिर्दानं सत्यमकल्कता । अहिंसाऽ-स्तेयमाधुर्ये दमश्चेति यमाः स्मृताः ।। स्नानं मौनोपवासेज्या स्वाध्यायोपस्थनिग्रहाः । नियमा गुरुशुश्रूषा शौचाऽक्रोधप्रमादता ।। [प्राय.३१२/३१३] ८-- इत्युक्तम् । पाशुपतैः धर्मपदेनोच्यन्ते, यतस्ते दश धर्मानाहुः “अहिंसा सत्यवचनमस्तैन्यं चाप्य-कल्पना । ब्रह्मचर्यं तथाऽक्रोधो ह्यार्जवं शौचमेव च । सन्तोषो गुरुशुश्रूषा इत्येते दश कीर्तिताः ।।" - [] इति । बौद्धैस्तु कुशलधर्मपदेन प्रोच्यन्ते । यदाहस्ते --> 'दशाऽकुशलानि, तद्यथा-हिंसा स्तेयाऽन्यथाकामं पैशून्यं परुषानृतम् । सम्भि-नालापं व्यापादमभिध्या दृग्विपर्ययम् ।। पापकर्मेति दशधा काय-वाङ्-मानसैस्त्यजेत् ।' [ ] «- इति । अत्र अन्यथाकामः = पारदार्य, सम्भिन्नालापोऽसम्बद्धभाषणं, व्यापादः = परपीडाचिन्तनम, अभिध्या = धनादिष्वसन्तोषः, परिग्रह इति यावत्, दृग्विपर्ययो = मिथ्याभिनिवेशः एतद्विपर्ययाच्च दश कुशलधर्मा भवन्तीति । वैदिकादिभिश्च ब्रह्मादिनाम्ना निरूप्यन्ते । वस्तुतस्तु यमादय एव दशाविशेषमापन्ना महाव्रतादिपदेनोच्यन्ते, तदुक्तं पातञ्जलयोगसूत्रे -> अहिंसासत्यास्तेयब्रह्मचर्यापरिग्रहा। यमाः [२/३०] जाति-देश-काल-समयानवच्छिन्ना:सार्वभौमा महाव्रतम् -[२/३१] । आत्मनो नित्यत्वानित्यत्व-विभुत्वाणुत्वाबद्धत्व-बद्धत्वादिगोचरमतभेदस्य सत्त्वेऽपि अहिंसा-सत्यादिस्वरूपचारित्राभ्युपगमस्तु सर्वेषु तन्त्रेषु निर्विवाद एव । तदेव च ज्ञानफलमिति न नामभेदादिकमवलम्ब्य तत्र द्वेष उचितः । तदुक्तं न्यायविजयेन अध्यात्मतत्त्वालोके -> ज्ञानस्य शाखा । भुवि भिन्नभिन्नाश्चारित्रतत्त्वं पुनरेकमेव । तदेव च ज्ञानफलं विधेयं न धर्मभेदे विषमाशयः स्यात् ।। - [८/३५] योगप्रदीपेऽपि --> धर्ममार्गा घनाः सन्ति दर्शनानां विभेदतः । मोक्षार्थं समतां यान्ति समुद्रं सरितो यथा ॥८७||४- इत्युक्तम् । इदमेवाभिप्रेत्या टीकाकृता अध्यात्मोपनिषत्प्रकरणे -> तेन स्याद्वादमालम्ब्य सर्वदर्शनतुल्यताम् । मोक्षोदेशाविशेषेण यः पश्यति स शास्त्रवित् ॥ <-- [१/७०] इत्युक्तम् । तथाऽपि नाममात्रभेदपुरस्कारेण स्वकीय-परकीययोः सम्यक्त्व-मिथ्यात्वाभिप्रायस्य दुराग्रहत्वात् = आभिग्रहिकमिथ्यात्वरूपत्वात्, अहिंसादीनां सर्वेषामेव धर्मत्वेनेष्टत्वात्, यथोक्तं याज्ञवल्क्यस्मृतौ एव --> अहिंसा सत्यमस्तेय शौचमिन्द्रियनिग्रहः । दानं दया दम:क्षान्तिः सर्वेषां धर्मसाधनम् ॥ ४- [५/१२२] इति । तदुक्तं नीतिशतके भर्तृहरिणाऽपि --> प्राणाऽऽघातान्निवृत्तिः परधनहरणे संयमः सत्यवाक्यं, काले शक्त्या प्रदानं युवतिजनकथामूकभावः परेषाम् । तृष्णास्रोतोविभङ्गो गुरुषु च विनयः सर्वभूतानुकम्पा, सामान्यः सर्वशास्त्रेष्वनुपहतविधिः श्रेयसामेषः पन्थाः ।। [२६] «- |
प्रत्यन्तरे -> आग्रहत्वात् -- इति पाठः । स चाशुद्धः । तत्त्वाभिनिवेशस्य कर्तव्यत्वात् । तदुक्तं धर्मविन्दौ| -> तथा तत्त्वाभिनिवेश इति -- [ध.बि.५/४९] । वक्ष्यति चाग्रे --> 'श्रवणं तत्त्वाभिनिवेशपरमफलं - [११/४] इति । तदुक्तं योगदृष्टिसमुच्चयेऽपि -> कुतर्केऽभिनिवेशस्तन्न युक्तो मुक्तिवादिनाम् । युक्तः पुनः श्रुते शीले समाधौ च महात्मनाम्।। 11८८|| - इति । श्रुतपदेनात्राऽर्थाऽऽगमो बोध्यो न तु सूत्रागम इति ध्येयम् । तदेव स्पष्टयति --> सर्वस्यापि सद्वचनस्य
અથવા અન્ય વ્યાખ્યા એવી થઈ શકે કે ગુણ - શબ્દાર્થ, શબ્દના અર્થની અપેક્ષાએ તન્ય સમાન હોવા છતાં અહિંસા વગેરેના નામભેદથી શાસ્ત્રોને વિશે વિપરીતદષ્ટિવાળો પુરુષ જેનાથી થાય છે તે દષ્ટિસંમોહ દોષ લાવો. જેમ કે સાંખ્યના આગમમાં હિંસાની નિવૃત્તિને ‘નિય' કહે છે, જેનાગમમાં મહાવ્રત કહે છે. અન્યના શાસ્ત્રોમાં અકરણનિયમ પાણ કહે છે. દરેક સંપ્રદાયના આગમોમાં આ રીતે એક જ હિંસાનિવૃત્તિ અલગ અલગ પારિભાષિક શબ્દો દ્વારા જણાવેલ છે. દષ્ટિસંમોહ દોષના લીધે પુરુષને એ ખોટો આગ્રહ થાય છે કે “અહિંસાને ઉદ્દેશીને મહાવત १. मुद्रितप्रती 'चाग्र हत्वादिति पाठः ।
Jain Education Intemational

Page #136

838 देवादिगोचरकदाग्रहस्य त्याज्यता 88 सवचजस्य परसमयेऽपि स्वसमयाऽजज्यत्वात् ।
__ कल्याणकन्दली al= निरुपचरितरीत्या युज्यमानार्थकस्य वचनस्य परसमयेऽपि स्वसमयाऽनन्यत्वात् = जिनवचनानतिरिक्तत्वात् । il अत एव तस्याऽपि ग्राह्यत्वमेव । तदुक्तं विष्णुपुराणेऽपि --> युक्तिमद्वचनं ग्राह्यं मयाऽन्यैश्च भवद्विधैः ४-३/१८२०]
इति । तदुक्तं योगबिन्दी --> आत्मीयः परकीयो वा क: सिद्धान्तो विपश्चिताम् । दृष्टेष्टाऽबाधितो यस्तु युक्तस्तस्य परिग्रहः In५२५|| ४- इति । लोकतत्त्वनिर्णयेऽपि -> पक्षपातो न मे वीरे न द्वेषः कपिलादिषु । युक्तिमद्वचनं यस्य तस्य कार्य: परिग्रहः ॥३८|| -- इत्युक्तम् । अन्यत्रापि --> निकषच्छेदतापैश्च सुवर्णमिव पण्डितैः । परीक्ष्य भिक्षवो ! ग्राह्यं मद्बचो न तु गौरवात् ।। - [ ] इति प्रोक्तम् । सम्मतितर्केऽपि --> भई मिच्छादंसणसमूहमइयस्स अमयसारस्स । जिणवयणस्स
विग्गसहाहिगम्मस्स ।। [३/६९] इत्युक्तम् । तदक्तं उपदेशपदे --> इत्तो अकरणनियमो अन्नेहि वि वण्णिओ ससत्थयम्मि। सुहभावविसेसाओ न चेवमेसो न जुत्तोत्ति ।।६९२।। जं अत्थओ अभिन्न अण्णत्था सद्दओ वि तह चेव । तम्मि पओसो मोहो विसेसओ जिणमयठियाणं ॥६९३।। - इति । ततः तदपलापे परमार्थतो द्वादशाङ्ग्याशातनाऽऽपात इति तादशः सम्मोहो
त्याज्य इत्युपदेशः । योगदीपिकायां अहिंसादीनामित्यत्र आदिपदेन सजातीयत्वात् सत्याऽस्तेयादीनां ग्रहणम् ।।
उपलक्षणाच्च मुक्ति-देवादीनामुपग्रहः कार्यः । यथा कैश्चित् सदाशिवपदेन, वैदिकैः ‘परं ब्रह्म' इत्युक्त्या, अन्यैः 'सिद्धात्मा' इत्येवं, अपरैः 'तथाते'त्येवं निर्वाणतत्त्वमभिधीयते । तदुक्तं योगदृष्टिसमुच्चये --> सदाशिवः परं ब्रह्म, सिद्धात्मा तथातेति च । शब्दैस्तदच्यतेऽन्वादेकमेवैवमादिभिः ॥१३०|| - इति । एवं परमोपास्यतया जैनै: जिनोऽभिधीयते, नैयायिकैः महेश्वर:, वेदान्तिभिः ब्रह्म, क्षणिकवादिभिश्च बोधिसत्त्व इत्युच्यते, उपास्यतावच्छेदकञ्च सर्वत्र रागादिक्लेशराहित्यमेवेति न तत्त्वतो देवोऽपि ||भिद्यते । अयोगव्यवच्छेदद्वात्रिंशिकायामपि --> यत्र तत्र समये यथा तथा योऽसि सोऽस्यभिधया यया तया । वीतदोषकलुष: स चेद्भवानेक एवं भगवन्नमोऽस्तु ते ॥३१।। - इत्युक्तम् । तदक्तं टीकाकृतैव परमज्योतिःपञ्चविंशतिस्तोत्रे -> बुद्धो जिनो हृषिकेशः, शम्भु-ब्रह्मादिपुरुषः । इत्यादिनामभेदेऽपि नार्थतः स विभिद्यते ॥७|| ६- इति । अध्यात्मसारेऽपि --> मुक्तो बुद्धोऽर्हनन् वाऽपि यदैश्वर्येण समन्वितः । तदीश्वरः स एव स्यात् संज्ञाभेदोऽत्र केवलम् ।। - [१५/६९] इत्युक्तम् ।। स्वसम्प्रदायप्राप्तत्वेनाभिनिवेशादेव देवग्रहो महामोह एव । तदुक्तं योगसारे -> बुद्धो वा यदि वा विष्णुः यद्वा ब्रह्माथवेश्वरः । उच्यतां स जिनेन्द्रो वा नार्थभेदस्तथापि हि ।। [१/३६] ममैव देवो देवः स्यात् तव नैवेति केवलम् । मत्सरस्फुर्जितमेतदज्ञानानां विजृम्भितम् ॥ - [१/३७] । अतो नान्धश्रद्धयैव देव उपास्यत्वेन स्वीकर्तव्यः । तदुक्तं श्रीसिद्धसेनदिवाकरसूरिभिरपि --> न केवलं श्राद्धतयैव नूयसे गुणज्ञपूज्योऽसि यतोऽयमादरः [ ] - । श्रीहेमचन्द्रसूरिभिरपि --> न श्रद्धयैव त्वयि पक्षपातो, न द्वेषमात्रादरुचिः परेषु । यथावदाप्तत्वपरीक्षया तु, त्वामेव वीर ! प्रभुमाश्रिताः स्म ||२९|| - इत्येवं अयोगव्यवच्छेदद्वात्रिंशिकायां प्रत्यपादि । तदुक्तं श्रीहेमचन्द्रसूरिवरेणैव महादेवद्वात्रिंशिकायां -> एकमूर्तिस्त्रयो भागा ब्रह्मविष्णु-महेश्वराः । तान्येव पुनरुक्तानि ज्ञान-दर्शन-चारित्रैः ॥२०॥ ज्ञानं विष्णुः सदा प्रोक्तं, चारित्रं ब्रह्म उच्यते । सम्यक्त्वमीश्वरः प्रोक्तः, अर्हन्मूर्तिस्त्र्यात्मिका ।।२७।। अकारेण भवेद् विष्णू रेफे ब्रह्मा व्यवस्थितः, हकारेण हर:प्रोक्तः तस्यान्ते परमं पदम् ॥३२|| भवबीजाङ्कुरजनना रागाद्याः क्षयमुपागता यस्य । ब्रह्मा वा विष्णुर्वा महेश्वरो वा नमस्तस्मै ।।३३।। - इति । अर्हन्नामसहस्रसमुच्चयेऽपि --> महाजिनो महाबुद्धो महाब्रह्मा महाशिवः । महाविष्णुर्महाजिष्णुमहानाधो महेश्वरः ।। ६/२] - इत्युक्तम् । तदक्तं मूलकारैरपि लोकतत्त्वनिर्णये -> यस्य निखिलाश्च दोषा न सन्ति सर्वे गणाश्च विद्यन्ते ।। ब्रह्मा वा विष्णुः वा हरो जिनो वा नमस्तस्मै ॥४०॥ परमात्मद्वात्रिंशिकायां श्रीसिद्धसेनदिवाकरसूरिभिरपि -> वि ब्रह्म-लोकेश-शम्भु-स्वयम्भू-चतुर्वक्त्रमुख्याभिधानां विधानम् । ध्रुवोऽथ य ऊचे जगत्सर्गहेतुः स एकः परात्मा गतिर्मे जिनेन्द्रः ॥७॥ «- इत्युक्तम् । श्रीमुनिसुन्दरसूरिभिरपि गुर्वावल्यां -> त्वं शङ्करः सर्वजनेष्टकर्ता, ब्रह्मा त्वमेवाखिलब्रह्मनिष्ठ - [२४७] इत्युक्तम् । तदुक्तं योगप्रदीपेऽपि --> शङ्करो वा जिनेशो वा यो यस्याभिमतः सदा । एक एव प्रभुः शान्तो निर्वाणस्थो विलोक्यते ॥२४|| ब्राह्मणैर्लक्ष्यते ब्रह्मा विष्णुः पीताम्बरैस्तथा । रुद्रस्तपस्विभिर्दष्ट एष एव निरञ्जनः ॥३३|| जिनेन्द्रो जलप्यते जैनैः बुद्धः कृत्वा च सौगतैः । कौलिकैः कौल आख्यातः स एवायं सनातनः ॥३४॥ स्फटिको बहरूपः स्याद्यथैवोपाधिवर्जितः । स तथा दर्शनैः षभिः ख्यात एकोऽप्यनेकधा ||३५|| - इति । भक्तामरस्तोत्रे श्रीमानतुङ्गसूरिभिरपि --> बुद्धस्त्वमेव विबुधार्चित ! बुद्धिबोधात्, त्वं शङ्करोऽसि भुवनत्रयशङ्करत्वात् । धाताऽसि धीर ! शिवमार्गविधेर्विधाવગેરે પ્રતિપાદક મારે આગમ જ સારા છે. અકરાણનિયમ વગેરેના પ્રતિપાદક અન્ય દર્શનકારોના આગમ સારા નથી.” ખરેખર આ કદાગ્રહખરાબ આગ્રહ જ છે; કારણ કે પરદર્શનના આગમમાં રહેલા પાળ દરેક સત્ય વચન = અબાધિત વાક્યો જેનાગમથી અભિન્ન જ છે.

Page #137

१०४ चतुर्थं षोडशकम्
सर्वप्रवादमूलं द्वादशाङ्गम्
उक्तथ उपदेशपदे - सव्वप्पवायमूलं दुवालसंगं जओ जिणवखायं । रयणागरतुल्लं खलु तो सत्वं सुंदरं तम्मी ||| ६४४ ॥ इत्यन्यत्र विस्तरः || ४ / ११ ||
कल्याणकन्दली
नातू,
व्यक्तं त्वमेव भगवन् ! पुरुषोत्तमोऽसि ||२५|| -- - इत्येवमुक्तम् । अत्र चार्थे --> यं शैवाः समुपासते शिव इति ब्रह्मेति वेदान्तिनो, बौद्धा बुद्ध इति प्रमाणपटवः कर्तेति नैयायिकाः । अर्हन्नित्यथ जैनशासनरताः कर्मेति मीमांसकाः, सोऽयं मे विदधातु वाञ्छितफलं त्रैलोक्यनाथो हरिः ॥ ←- [सुभाषितरत्नमाला - १३१] इत्येवं परोक्तिरप्यनुसन्धेया मनीषिभिः
-->
त्वामेव वीततमसं परवादिनोऽपि नूनं विभो ! हरिहरादिर्धिया प्रपन्नाः - [१८] इति कल्याणमन्दिरस्तोत्रवचनमप्यत्रानुसन्धेयम् । --> केनाऽपि हरिः केनाऽपि हरः प्रोच्यते परं त्वमेव स वीतरागः - इति तद्वृत्तौ श्रीसमयसुन्दरोपाध्यायः । ततश्च शब्दविशेषवाच्यतावच्छेदेन न केषामपि शिष्टानां परमोपास्यताऽभिमता किन्तु ध्वस्तदोषत्वावच्छेदेनैव दोषशून्यत्वावच्छेदेनैव वेति हृदयम् । तथापि तत्र 'जिनादिप्रतिपादको मदीयागम एव समीचीनः, महेश्वरादिप्रतिपादको नैयायिकाद्यागमो न समीचीन' इत्यस्य कदाऽऽग्रहत्वात् दृष्टिसम्मोहत्वमेव । एवं सम्प्रदायकदाग्रहोऽपि त्याज्य एव मोक्षं प्रति तस्यानुपयोगात् । तदुक्तं सम्बोधप्रकरणे -> सेयंबरो य आसंबरो य बुद्धो य अहव अन्नो वा । समभावभाविअप्पा लहेइ मुक्खं न संदेहो || ३ || इति । न श्वेताम्बरत्वे न दिगम्बरत्वे न तत्त्ववादे न च तर्कवादे । न नैयायिके न मीमांसके च कषायमुक्तिरेव किल मुक्तिः ॥ ←- [] इत्यपि विभावनीयं पर्युपासितगुरुकुलैः ।
उक्तञ्च मूलकारैः उपदेशपदे --> 'सवप्पवाये' त्यादि । मुनिचन्द्रसूरिकृता तदूव्याख्या चैवं सर्वप्रवादमूलं = भिक्षुकणभक्षाक्षपादादितीर्थान्तरीयदर्शनप्रज्ञापनानामादिकारणम् । किं तदित्याह द्वादशाङ्गं द्वादशाङ्गानामाचारादीनामङ्गानां प्रवचनपुरुषावयवभूतानां समाहारः, यतः कारणात् समाख्यातं = सम्यक्प्रज्ञप्तं सिद्धसेनदिवाकरादिभिः । यतः पठ्यते --> उदधाविव | सर्वसिन्धवः समुदीर्णास्त्वयि नाथ ! दृष्टयः । न च तासु भवान् प्रदृश्यते प्रविभक्तासु सरित्स्विवोदधिः । - [ श्रीसिद्धसेनसूरिकृतद्वात्रिंशिका - ४ / १५] । अत एव रत्नाकरतुल्यं क्षीरोदधिप्रभृतिजलनिधिनिभं खलु = निश्चयेन, तत् । तस्मात् सर्वं = अपरिशेषं सुन्दरं यत् किञ्चित् प्रवादान्तरेषु समुपलभ्यते तत् तत्र समवतारणीयम् । इत्यकरणनियमादीन्यपि वाक्यानि तेषु तेषु योगशास्त्रेषु व्यास कपि [लका] लातीत- पतञ्जल्यादिप्रणीतानि जिनवचनमहोदधिमध्यलब्धोदयान्येव दृश्यानीति । तेषामवज्ञाकरणे सकलदु:खमूलभूताया भगवदवज्ञाया: प्रसङ्गान्न काचित्कल्याणसिद्धिरिति <- [ उ. प. ६९४ वृत्ति ] । इयञ्च गाथा चैत्यवन्दनमहाभाष्येऽपि दृश्यते [२१] । तदुक्तं धर्मविन्दुवृत्तावपि ---> यच्च यदृच्छाप्रणयनप्रवृत्तेषु तीर्थान्तरीयेषु रागादिमत्स्वपि घुणाक्षरोत्किरणव्यवहारेण क्वचित्किञ्चिदविरुद्धमपि वचनमुपलभ्यते मार्गानुसारिबुद्धचैव वा प्राणिनि क्वचित् तदपि जिनप्रणीतमेव, तन्मूलत्वात्तस्येति [ १ / गा. ३] <- । युक्तःञ्चैतत् सापेक्षसर्वनयसमूहस्यैव स्वसमयत्वात्, यथोक्तं विशेषावश्यकमहाभाष्ये --> मिच्छत्तमयसमूहं सम्मत्तं
<-- [९५४] ।
-

<
इदञ्चात्रावधेयं मुख्यविषये संज्ञाभेदो नागमे बाधकः किन्त्वमुख्यविषये संज्ञाभेदस्तु बाधक एव, अन्यथा तत्त्वव्यवस्थाविप्ल-મૂલકારશ્રીએ જ ઉપદેશપદ ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે --> જે કારણે રત્નાકરતુલ્ય જિનોક્ત દ્વાદશાંગી સર્વ દર્શનોનું મૂળ છે, તે જ કારણે તેમાં સર્વ વસ્તુ સુંદર છે. ~~~ આ વિષયનો વિસ્તાર અન્યત્ર બતાવેલ છે. [૪/૧૧]
વિશેષાર્થ :- અહીં ધ્યાનમાં રાખવા જેવી વાત એ છે કે શ્રીમદ્ભુએ દૃષ્ટિસંમોહ દોષની જુદા જુદા પ્રકારની ત્રણ વ્યાખ્યા કરી છે. પ્રથમ વ્યાખ્યામાં દષ્ટિસંમોહ દોષનો ભોગ બનનાર મિથ્યાદષ્ટિ જાણવો અને તેનાથી બચનાર સમકિતદિષ્ટ જાણવો. સંસારમાં રહીને સંસારના ભોગસુખને બાહ્ય દૃષ્ટિએ સમાનતયા ભોગવવા છતાં મિથ્યાદષ્ટિ તેને સારા માને છે, નિર્દોષ માને છે, કર્તવ્ય માને છે. આ દુર્બુદ્ધિ દૃષ્ટિસંમોહની પેદાશ છે. જ્યારે સમકિતી ભોગ ભોગવવા છતાં તેને ખરાબ માને છે, પાપ માને છે. છોડવા જેવા માને છે. તે સમ્યગ્દર્શનની નિપજ છે. તેમ જ ઇતર લોકોની દ્વિવિધ હિંસાપ્રવૃત્તિમાં પણ આ વાત લાગુ પડી શકે. દા.ત. સ્વૈચ્છિક હિંસા અને યજ્ઞસંબંધી હિંસા- આ બંનેમાં ફલ તરીકે માંસભક્ષણ સમાન છે, છતાં યજ્ઞીય હિંસાની પ્રવૃત્તિને વિધિપ્રવૃત્તિ-વેદોક્ત ક્રિયા તરીકે જુદું નામ આપી એમાં નિષિદ્ધ પાપરૂપ સ્વૈચ્છિક હિંસાથી વિપરીતદષ્ટિ અર્થાત્ નિર્દોષ તરીકેની દૃષ્ટિ રાખે. અર્થાત્ યજ્ઞસ્થલીય હિંસાને લેશ પણ પાપરૂપ ન માનતાં એવી હિંસા આચરે એ દૃષ્ટિનો સંમોહ છે.
->
બીજી વ્યાખ્યામાં દુન્યવી સુખની લાલસાથી યજ્ઞમાં નિર્દોષ પશુ વગેરેની હિંસા કરનાર અને જિનપૂજામાં અથવા દેરાસરની દેખભાળ વગેરે કરવામાં યતનાપૂર્વક, ભાવવિશુદ્ધિથી, આગમાનુસારે, લાલસા વિના વ્યવહારથી સાવઘ પ્રવૃત્તિ કરનાર ઉત્સર્ગમાર્ગે શ્રાવક તથા અપવાદમાર્ગે સાધુ લઈ શકાય. જેમાંથી યજ્ઞહિંસા કરનારની હિંસા અનુબંધહિંસા છે અને તે દૃષ્ટિસંમોહ દોષથી પ્રયુક્ત છે. કારણ કે સ્વૈચ્છિક હિંસાની જેમ વૈદિક - યજ્ઞસ્થલીય હિંસાની પાછળ પણ કાયકલુષિત ક્લિષ્ટ આય જ છે. પરંતુ તેનું નામ વેવિહિત' સમજી યજ્ઞીય હિંસાને વિપરીત દષ્ટિથી નિર્દોષ દષ્ટિથી જુએ છે. જ્યારે વિવેકી શ્રાવક વગેરેને દેરાસરના મકાન, ખેતર, ગામડા વગેરેને સાચવવામાં થતી હિંસા સ્વરૂપહિંસા છે અને તે દૃષ્ટિસંમોહ દોષથી પ્રયુક્ત નથી. કારણ કે સાંસારિક-કૌટુંબિક આરંભ-સમારંભવાળા કાર્યોની પાછળ શ્રાવકનો સ્વાર્થનો ભાવ છે અને દેરાસરના મકાન વગેરે સાચવવાની પાછળ દેવદ્રવ્યરક્ષા-વૃદ્ધિથી સ્વ-પરના ભાવ રોગના નિવારણનો તૃષ્ણાશૂન્ય-મલિનસ્વાર્થવૃત્તિરહિત અધ્યવસાય છે. તેમ જ તેમાં ફલની સમાનતા પણ નથી. સાંસારિક આરંભનું ફળ સ્વમાલિકીનું છે-સ્વભોગ્ય છે, જ્યારે જિનમંદિરસંબંધી

Page #138

ॐ न धर्मो धार्मिकैः विना ઘર્મવસ્થાડવું નિકંદ્રા તક્ષયતિ – 'ઘનેં'ત્યાટિ [.
धर्मश्रवणेऽवज्ञा तत्त्वरसाऽऽस्वादविमुखता चैव । धार्मिकसत्त्वाऽसक्तिश्च धर्मपथ्येऽरुचेर्लिङ्गम् ॥४/१२॥ ઘર્મસ્ય છGuj = 3વપરીતાર્થમાpufમ. તત્ર વજ્ઞ = 3નાવર; I તત્ત્વ = પુરમાર્ગે' રસ તસ 3સ્વા: = अनुभवः तस्मिन् विमुखता चैव । धार्मिका ये सत्त्वा: = प्राणिन: तैः सह असक्तिः = असंयोगः च । धर्म एव पथ्यं, पापव्याध्यपनायकत्वात्, तत्र अरुचे: लिङ्ग, भवेदिति प्रत्येकमभिसम्बन्धनीयम ॥४/१२||
= ન્યાવિહી वात् । इदमेवाभिप्रेत्य योगबिन्दी -> अमुख्यविषयो यस्स्यादुक्तिभेदः स बाधकः । हिंसाऽहिंसादिवद्यद्वा तत्त्वभेदव्यपाश्रयः ।। મુ તુ તત્ર નૈવાસી, વાધ: ક્રિશ્ચિતામ્ ! હિંસારિવિરતાવળે, યમ-વ્રત તો થા | - [૨૮/૨૬] તિ વિજ | इदश्चात्रावधेयम् - सर्वज्ञापलापादय: दृष्टिसंमोहाश्रवत्वेनाभिमताः । तदुक्तं -> सर्वज्ञ-सिद्ध-देवापह्नवो धार्मिकदूषणम् । उन्मार्गરેરાનાથગ્રહો સંતપૂનનમ્ | સમfક્ષતારિત્વે મુટ્રિક્વપમાનતા | ડુત્યાયો ઇમોશાશ્રવાઃ પરિર્વિતા: | - [ ] [૪ /
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> धर्मश्रवणेऽवज्ञा, तत्त्वरसास्वादविमुखता चैव, धार्मिकसत्त्वाऽसक्तिश्च धर्मपथ्ये अरुचे: लिङ्गम् ॥४/१२॥ पाखण्डि-निवादिगते धर्मश्रवणाभिलाषेऽव्याप्तिवारणायाह - अविपरीतार्थं = जिनतात्पर्याऽनुसार्यर्थकं आकर्णनमिति, पाखण्डिप्रभृतीनान्तु स्वाभिप्रायानुसार्याऽऽकर्णने एवादरः, अन्यनयसापेक्षस्य स्याद्वादमुद्राङ्कितस्य केवलितात्पर्याssलिङ्गितस्य धर्मतत्त्वस्य श्रवणे त्वनादर एवेति नाऽन्याप्तिः । अनादरः निद्राद्यभिव्यङ्ग्यः । तदुक्तं धनविजयगणिना आभाणशतके -> ધામ ધર્મ ન કૃતિ નિદ્રાતિ | નિધિત્નશ્ચિમ ક્ષત્વિમનોતિ || - [૮] તિ | ___ उपसर्जनीकृतपरनयाभिप्रायेऽनुपसर्जनीकृतस्वाभिप्रेतनयाभिप्राये तादृशधर्मकथादिश्रवणे आदरो भवाभिनन्दिनां कदाचित् स्यादित्यतः तृतीयस्य पापविकारस्य द्वितीयं लिङ्गमाह -> तत्त्वरसास्वादविमुखतेति । असंयोग इति । दर्शितलिङ्गद्वयविनिर्मुक्तोऽपि यदि साधर्मिकसङ्गपराङ्मुखस्स्यात्तदा तस्य धर्मपथ्ये परमार्थतोऽरुचिरेवाऽवगन्तव्या, धर्म्यविनाभावित्वात् धर्मतत्त्वस्य । तदुक्तं --> ને ધમ ધાર્મિર્ષિના ---[] રૂતિ | ત વ સીધર્મને ને વસ્ય મોટઃ તસ્ય સમ્પsfપ સંરૂાય: - સદિગ્વિાભિ पत्ते नियगेहे जस्स होइ न हु नेहो । जिणसासणभणियमिणं, सम्मत्ते तस्स संदेहो ।। ४- [ ] इत्यादिनोक्तः ॥४/१२॥ આરંભનું ફળ કીસંઘની માલિકીનું છે, શાસ્ત્રીય રીતે સકલ શ્રીસંઘ હસ્તક છે.
ત્રીજી વ્યાખ્યામાં ‘મારું તે સાચું' આવો કદાગ્રહ દષ્ટિસંમોહ દોષનું કટુ ફલ છે અને “સારું તે મારું' આવી તટસ્થ સત્યનિષ્ઠ નિર્મલ પ્રજ્ઞા તે માર્ગસ્થ શોપશમનું સ્વાદુ ફલ છે. સીધી વાત છે કે પોતાના બગીચામાં જે ઉગે તેને ગુલાબ કહીને બીજાના બાગમાં ઉગેલ ગુલાબને ધતુરો કહે તે કદાચ જ કહેવાય. - આવું બતાવવાનો શ્રીમજીનો આશય છે. ૪િ/૧૧]
ધર્મપથ્યને વિશે અરૂચિસ્વરૂપ તૃતીય પાપવિકારને લિંગ દ્વારા જણાવતાં મૂલકારથી ફરમાવે છે કે –
ગાચાર્ય :- ધર્મ સાંભળવાના વિશે અવજ્ઞા, તવરસાસ્વાદથી વિમુખતા અને ધાર્મિક જીવો સાથે સત્સંગનો અભાવ- આ ધર્મપથ્યને વિશે અરુચિના લિંગ છે. ૪િ/૧૨].
* ઘર્મની અરૂચિને ઓળખીએ : ઢીડાર્ગ :- અવિપરીતાર્થવાળું ધર્મનું શ્રવણ કરવાને વિશે અનાદર-એ ધર્મપધ્યઅરુચિનું પ્રથમ લિંગ છે. પરમાર્થને વિશે રસનો જે અનુભવ ||થાય તેનાથી પરાલમુખતા આ ધર્મપષ્યઅરૂચિનું દ્વિતીય લિંગ છે. તેમ જ ધાર્મિક જીવોની સાથે અસહવાસ : આ ધર્મપબને વિશે અરૂચિની તૃતીય લિંગ છે. ધર્મને પથ્યની ઉપમા આપવાનું કારણ એ છે કે પથ્ય જેમ વ્યાધિને દૂર કરે છે તેમ ધર્મ પાપરૂપી રોગને હટાવે છે. મૂળ ગ્રંથમાં લિંગ શબ્દ એક જ છે. પરંતુ તેનો પ્રત્યેક સ્થાને સંબંધ એડવો જિને અમે તે રીતે જ દર્શાવેલ છે) ૪િ/૧૨] ' વિશેષાર્થ :- પાપી જીવો પણ ધર્મને એટલા માટે ધ્યાનથી સાંભળે કે તેમાંથી ભૂલ કાઢી શકાય, દોષારોપાણ કરી શકાય. તેવું વિપરીત અર્થઘટનવાળું ધર્મવાણ વ્યવસ્થિત રીતે થાય તેનો કોઈ મતલબ નથી. માટે જે તાત્પર્યાર્થિને ઉદ્દેશીને તારક ધર્મ પરમાત્માએ ભાખેલો છે તેને જરા પણ બાધ ન આવે તે રીતે ધર્મનું વ્યવસ્થિત કવાણ ન થાય તો સમજવું કે હજુ સુધી ધર્મની અરુચિ જીવતી જાગતી અંદરમાં બેઠેલી છે. તે જ રીતે ધર્મથવાણમાં મજા આવવા છતાં માત્ર કથા વગેરેમાં જ રસ આવે અને જ્યાં તત્ત્વની વાત આવે કે ઝોકા આવે, તત્વથવણમાં કંટાળો આવે, તત્ત્વની વાતોથી ભાગવાનું મન થાય તે પણ સમજી લેવાનું કે ધર્મની અરુચિ અંદરમાં અકબંધ રહેલી છે. કદાચ ભગવાને જે ભાવથી ધર્મ બતાવેલો છે તેને તે જ રીતે આદરથી સાંભળે, તેમ જ તત્વથવણમાં પાગ મા આવે પરંતુ ધાર્મિક જીવો - સાધર્મિકોનો સંગ ન ગમે, સાધર્મિકથી દૂર રહેવાનું મન થાય તો સમજી લેવાનું કે અંદરમાં ધર્મની અરુચિનો વિષકણ દૂર નથી થયો. અહીં એ પણ ધ્યાનમાં રાખવું કે થાક માટે જેમ થાવક સાધર્મિક છે તેમ સાધુ માટે સાધુ સાધર્મિક છે અને સાધ્વી માટે સાધ્વી સાધર્મિક થાય. તેથી શ્રાવકને બીજા ભાવકનો સંગ ન ગમે, સાધુને બીજા સાધુનો સહવાસ ન ગમે, પોતાના આસન પાસે બીજા સાધુ) પોતાનું આસન બેઠક માટે ગોઠવે તે ન ગમે, બીજા સાધુ જે રસ્તેથી આવતા હોય તે રસ્તો છોડીને બીજે રસ્તે જવાનું મન થાય, એક સાધુને બીજા સાધુનું દર્શન પણ ન ગમે.... તો આ બધા ધર્મની અરુચિના લક્ષણ જાણવા. આ ધર્મઅરુચિ જ્યાં સુધી દૂર ન થાય ત્યાં ૬. મુદિતાત . ‘પા' રૂ દ્ધsfધ: 4: |
હજ સુધી એ
થી ભાગવાનું મન થા વગેરેમાં જ
Jain Education Intemational

Page #139

१०६ चतुर्थं षोडशकम्
08 क्रोधप्रकारप्रकाशनम् ॐ अथ क्रोधकण्डूति चिह्नद्धारा लक्षयति -> 'सत्येत्यादि ।
सत्येतरदोषश्रुतिभावादन्तर्बहिश्च यत्स्फुरणम् । अविचार्य कार्यतत्त्वं तच्चिद्रं क्रोधकण्डूतेः ॥४/१३॥ सत्येतरदोषाणां - यथास्थिताऽसद्भूतापराधानां श्रुतिभावात् अन्त: प्रज्वलनद्वारा बहिश्वाऽप्रसन्नताव्यअकाऽऽकारद्धारा यत्स्फुरणं = वृद्धिश्चलनं वा अविचार्य = अनालोच्य कार्यतत्त्वं = स्वात्मनोऽत्यन्ताऽहितं दुर्गतिविपाकलक्षणं क्रोधकार्यपरिणामं तत् चिह्न = लक्षणं क्रोधकण्डूतेः = क्रोधकण्ड्वाः ॥४/१३||
कल्याणकन्दली मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> सत्येतरदोषश्रुतिभावात् कार्यतत्त्वं अविचार्य अन्तः बहिश्च यत् स्फुरणं तत् क्रोधकण्डूते: चिह्नम् ॥४/१३॥
यथास्थिताऽसद्भूतापराधानामिति । ततश्च यथास्थितापराधश्रवणाज्जायमान इषत्क्रोधस्तु विवक्षितक्रोधकण्डूतिविलक्षणः कदाचित् प्रशस्तोऽपि स्यात्, अयन्त्वेकान्तेनाऽप्रशस्त इति व्यज्यते । एतेन विष्णुकुमार-सुनक्षत्र-सर्वानुभूतिप्रभृतीनामेतादृशक्रोधकण्डूतिबहिर्भावो ध्वनितः ।
अनालोच्य स्वात्मनोऽत्यन्ताऽहितं दर्गतिविपाकलक्षणमिति । यथा पूर्वभवे साधुताडनपरिणामः चण्डकौशिकजीवस्य, स्कन्दकसूरे: पालकदाहपरिणामः, अग्निशर्मणो गुणसेनमारणपरिणामो वा । प्रथमो मन्दानबन्धी, द्वितीयस्तु मध्यमानबन्धी, तृतीयश्चोत्कृष्टानुबन्धीति विभागः । दर्शितक्रोधपरिणतिश्च क्वचित् देशभेदमूला यथा हिन्दुकेषु मूलाणकादीनां, क्वचिद्देहवर्णभेदनिमित्ता यथा पश्चिमदेशीयानां पूर्वदेशीयेषु, क्वचिच्चापमानालम्बना यथा हिटलरस्य यहुदीप्रजासु । यद्वा विवक्षितक्रोधकण्डूति: निवर्तनीयाsनिवर्तनीयभेदाद् द्वेधा भिद्यते । यथा युगबाहोर्मणिरथोपरि क्रोधकण्ड्वा मदनरेखोपदेशान्निवर्तनीयत्वम् । अनिवर्तनीयक्रोधकण्डूतिश्च क्वचित् पराभवनिमित्ता यथाऽभव्यपालकस्य स्कन्धकसूर्युपरि, क्वचित् आजीविकोच्छेदनिबन्धना यथा स्थूलभद्रजनकं शकटालं प्रति पुरोहितस्य, क्वचित् इाहेतुका यथा चाणक्यप्रतिद्वेषिणः सुबन्धोः मन्त्रिणः, क्वचित् जातिभेदप्रयोज्या यथा सर्पनकुलादीनां इत्यादिकं द्रव्य-क्षेत्राद्यनतिक्रमेण यधागममूहनीयमवहितमानसैः । स्वसमये चायं कषायमूढत्वेन परिभाष्यते, तदुक्तं निशीथचूर्णी -> कसायमूढो कसायोदया हिताहितं इहपरलोगेसु कजमकजं वा न याणति <- [नि.भाष्य-३७०० -भाग-३-पृ.२६९] । अत एव न स धर्मयोग्यः, तदुक्तं धर्मरत्नप्रकरणे -> कूरो किलिट्ठभावो सम्मं धम्मं न साहिउं तरइ । इय सो न इत्थ जोगो, जोगो पुण होइ अकूरो ।। - [१२] इति । कृत्वा च कोपं स माद्यति, बालत्वात् । यदुक्तं सूत्रकृताङ्गे > बाले पापेहिं मिज्जती - [१/२/२/२१] इति ।
क्रोधस्य विपर्यासकारित्वं तु प्रसिद्धमेव । तदुक्तं पुष्पमालायां -> मित्तंपि कुणइ सत्तुं, पेच्छइ अहियं हियपि परिहरइ । कज्जाऽकज्जं न मुणइ कोवस्स पसंगओ पुरिसो || धम्मत्थकामभोगाण हारणं, कारणं दुहसयाणं । मा कुणसु कयभवोहं कोहं जइ जिणमयं मुणसि ।। इह लोइ च्चिय कोवो सरीरसंताव-कलह-वेराइं । कुणइ पुणो परलोगे नरगाइसु दारुणं दुक्खं ।। २९१-९२-९३] - इत्यादि । संयमिना तु विशेषतो वैश्वानरस्त्याज्य:, अन्यथा दीर्घचारित्रस्याप्युच्छेदापत्तेः । यथोक्तं निशीथभाष्ये बृहत्कल्पभाष्ये सम्बोधसप्ततिप्रकरणे च -> जं अज्जियं चरित्तं देसूणाए वि पुन्चकोडीए । तं पि कसाइयमेत्तो नासेइ नरो मुहुत्तेण ।। - [नि.भा.२७३ बृ.भा.२७१५ सं.स.६८] इति । → जं अइतिक्खं दुक्खं जं च सुहं उत्तम तिलोईए । तं जाण कसायाणं वृड्डिक्खयहेउअं सव्वं ॥१५२।। - इति भक्तपरिज्ञाप्रकीर्णकवचनमप्यत्रानुसन्धेयम् । वाल्मीकीरामायणेऽपि --> नाऽकार्यमस्ति कृद्धस्य नाऽवाच्यं विद्यते क्वचित् सुन्दरकाण्ड-५५/५] इत्येवं क्रोधस्यात्यन्तहेयतोक्ता। चरकसंहितायामपि -> नाकार्यमस्ति कुद्धस्य नावाच्यमपि विद्यते । कुशलान्नाभिनन्दन्ति कलहं समितौ सताम् || - [३/ ८/२३] इत्युक्तम् । ततः क्रोधे एवं क्रोधः कार्यः, यदक्तं याज्ञवल्क्योपनिषदि -> अपकारिणि कोपश्चेत् कोपे कोपः कथं न ते ?<- [२९] । यद्यपि कषायसजातीयत्वात् मान-मायादीनामपि पापविकारत्वमविशिष्टमेव तथापि प्राधान्यात वैश्वानरस्य સુધી તાત્વિક રીતે જિનશાસનમાં પ્રવેશ મળી ન શકે. સંયોગવશ સત્સંગ ન થાય તેવું બને પાર સત્સંગ ન ગમે- તે તો હરગીજ ન ચાલે. સાંપ્રતકાલે દરેક ધર્માત્માએ આ વાત ઉપર વિશેષ રીતે ગંભીરતાથી વિચાર કરવાની આવશ્યકતા છે. ૪િ/૧૨
હવે જોધસ્વરૂ૫ ખંજવાળને ચિહ્ન દ્વારા મૂલકારથી બતાવે છે.
ગાચાર્ય :- સાચા કે ખોટા દોષ સાંભળવાથી, કાર્યતત્વનો વિચાર કર્યા વિના, અંદર અને બહાર જે રકુરાણ થાય તે કોધરૂપી ખંજવાળનું वि छ. [४/13]
આ પ્રશરત-અપ્રશરત ક્રોધની ભેદરેખા છે ટીડાઈ :- સાચા કે ખોટા અપરાધોને સાંભળવાથી અંદર પ્રજ્વલન દ્વારા અને બહાર અપ્રસન્નતાસૂચક આકાર દ્વારા જે કુરાગ-વૃદ્ધિચલન-કંપન થાય અને તે પણ ક્રોધ કરવાના પરિણામે દુર્ગતિમાં પડવારૂપી પોતાના અત્યંત અહિતનો વિચાર કર્યા વિના-આ કોધરૂપી ખંજવાળનું
Jain Education Intemational

Page #140

१०७
ॐ क्रोधस्य सर्वनाशकता 28 निगमयति -> 'एत' इत्यादि । - एते पापविकारा न प्रभवन्त्यस्य धीमतः सततम् । धर्माऽमृतप्रभावाद् भवन्ति मैत्र्यादयश्च गुणाः ॥४/१४॥
एते = विषयतृष्णादयः पूर्वोक्ता: पापविकारा न प्रभवन्ति = ज जायन्ते अस्य पुरुषस्य धीमतः = बुद्धिमत: सततं = अनवरतम् । धर्ममेव यत् अमृतं पापविषनाशकत्वात्. तस्य प्रभावात् । तथा चैतानि दोषाभावरूपाणि धर्मतत्त्वलिङ्गान्युक्तानि | अथाभ्यासिकगुणरूपाणि तल्लिङ्गान्याह -> मैत्र्यादयश्च गुणा: वक्ष्यमाणस्वरूपा धर्मामतप्रभावात् एव (भवन्ति =) सम्पद्यन्ते ॥४/१४|| मैत्र्यादिलक्षणमाह -> 'परे'त्यादि ।
= कल्याणकन्दली शङ्गगाहिकया निर्देशोऽकारि । नीतिविदस्त --> उत्तमस्य क्षणं कोपः, मध्यस्य प्रहरद्वयम् । अधमस्य त्वहोरात्रं, नीचस्य मरणध्रुवम् ।। [ ] - इत्याहुः । तथा --> क्रोधात् भवति सम्मोहः सम्मोहात् स्मृतिविभ्रमः । स्मृतिभ्रंशात् बुद्धिनाशो बुद्धिनाशात् प्रणश्यति ।। - [२/६३] इत्येवं भगवद्गीतायामपि क्रोधस्य सर्वनाशप्रयोजकत्वमावेदितम् । निशीथभाष्येऽपि -> कोहाति अणिग्गहिया संचंति भवं निरवसेसं - [५२४०] इत्येवं क्रोधादेः भववर्धकत्वमुक्तम् । प्रकृते च 'तद्ग्रहणे तत्सजातीयोऽपि गृह्यत' इति न्यायात् मानादिकमपि ग्राह्यम् । तदुक्तं दशवकालिके -> कोहो य माणो य अणिग्गहीया, माया य लोभो य पवड्ढमाणा । चत्तारि एते कसिणा कसाया सिंचंति मूलाई पुणब्भवस्स ।। - [८/४०] इति । ततश्च -> सत्येतरगुणश्रुतिभावादन्तर्बहिश्च यत्स्फुरणम्। अविचार्य कार्यतत्त्वं तच्चिद्रं मानकण्डूतेः ।। - इत्यादिकमुन्नेयं स्वधियेति दिक् ।।४/१३॥ ___ मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> सततं धर्मामृतप्रभावात् एते पापविकारा अस्य धीमतः न प्रभवन्ति मैत्र्यादयश्च गुणा भवन्ति ॥४/१४॥ ॥ यथा भेषजात् पूर्वरोगनाशे बल-पुष्ट्यादयो गुणा भवन्ति तथा सद्धौषधात् पूर्वोक्तपापज्वरप्रच्यवे मैत्र्यादिगुणा: प्रादुर्भवन्तीति तुल्यमेव । अमृतस्य परमौषधत्वात् धर्मौषधप्रभावादित्यनुक्त्वा धर्मामृतप्रभावादित्युक्तं, पूर्वं [४/८] तु कार्ये कारणोपचारात् 'धर्मारोग्ये' इत्युक्तमिति न पूर्वापरविरोधलेशोऽपीति ध्येयम् ।।
आभ्यासिकगुणरूपाणीति । इदश्चावधेयमत्र प्रीति-भक्ति-वचनाऽसङ्गभेदानुष्ठानं चतुर्धा भिद्यते। तत्राऽऽद्य आभ्यासिकरूपे, अभ्यस्तदशायामुत्तरकाले चान्त्ये ज्ञेये। आद्ययोः धर्मानुष्ठानत्वसम्पादनाय मैत्र्यादयश्च गुणा उपयुज्यन्ते, तद्वैकल्ये तत्त्वानुपपत्तेः । इदमेवाभिप्रेत्य धर्मबिन्दी मूलकारैः -> वचनाद्यदनुष्ठानमविरुद्धाद्यथोदितम् । मैत्र्यादिभावसंयुक्तं तद्धर्म इति कीर्त्यते ।। [१/३] इति कथितम् । तन्त्रान्तरीयाणामपि मैत्र्यादिभावेष निःश्रेयसाभ्युदयफलकधर्मकल्पद्रुममूलत्वमभीष्टमिति दिक् । शिष्टं स्पष्टम् ॥४/१४॥
२६ . [४/13]
વિશેષાર્થ :- કપાયમાત્ર ભૂંડા છે. છતાં તેમાં કોધ પ્રધાન હોવાથી, તેમ જ સરળતાથી ઓળખી શકાય તેવો હોવાથી અહીં ક્રોધનો નિર્દેશ કરવામાં આવેલ છે. ક્રોધ અને બેલગામ ક્રોધ અથવા તો પ્રશસ્ત કોધ અને અપ્રશસ્ત ક્રોધ - આ બે વચ્ચે આકાશ-પાતાળ જેટલું અંતર છે. જે કોધ અલ્પકાલીન હોય, અલ્પ પાવરવાળો હોય, હકીકતમાં ભૂલ હોય તો જ સામેની વ્યક્તિને કિ જે મધુર વચન દ્વારા સુધરવાની શકયતા ન હોય અને જે અનેકને નુકશાન કરનાર હોય તેને સુધારવાની દૃષ્ટિથી અધિકૃત માણસથી વિવેકપૂર્ણ સભાનપણે થાય અને ગુસ્સાની આગળ-પાછળ કે ગુસ્સાના સમયે સામેની વ્યક્તિ ઉપર દેષ ન હોય તો તેને પ્રશસ્ત ક્રોધ કહેવાય, જે પ્રસ્તુતમાં પાપવિકારરૂપે માન્ય નથી. પરંતુ સામેની વ્યક્તિનો વાંક હોય કે ન હોય, કોઈ સાચા કે ખોટા દોષ બતાવે કે તુરત ભડકો થાય; આંખ લાલ થાય, હોઠ-|| હાથ-પગ ધ્રૂજે, મોઢાની રેખા વિકરાળ બની જાય, અને ક્રોધ કર્યા પછી પાણ સ્વભાવસ્થ બનતાં વાર લાગે. થોડા ગુસ્સાથી કામ પતી જવા જેવું હોય ત્યાં બેહદ ગુસ્સો થાય, કોઇના પરિણામનો વિચાર કર્યા વિના બેભાનપણે-ક્રોધાંધ થઈને જે વૈશ્વાનરની જવાળા પ્રગટે તે અપ્રશસ્ત કપાય કહેવાય. તે પ્રસ્તુતમાં પાપવિકારરૂપે માન્ય છે. આ ક્રોધની ભૂતાવળમાંથી સાચો ધર્મી મુક્ત હોય. ૪િ/૧૩]
પ્રસ્તુત પાપવિકારનિરૂપાણનો ઉપસંહાર કરતાં મૂલકારથી જણાવે છે કે -
ગાગાર્જ :- નિરંતર ધર્મામૃતના પ્રભાવથી આ પાપવિકારો પ્રસ્તુત બુદ્ધિશાળીને થતા નથી અને મૈત્રી વગેરે ગુણો પ્રગટ થાય છે. [४/१४]
ઢીડાર્ગ :- પાપરૂપી ઝેરનો નાશ કરવાના લીધે ધર્મ એ અમૃત છે, સતત તેના સેવનના પ્રભાવથી પૂર્વોક્ત વિષયતૃષણા વગેરે પાપવિકારો પ્રસ્તુત બુદ્ધિશાળી જીવને થતા નથી. આ રીતે ધર્મતત્ત્વના દોષાભાવસ્વરૂપ લિંગોને શ્રીમદ્જીએ જણાવ્યા. હવે આભ્યાસિક ગુણસ્વરૂપ ધર્મતલિંગોને જણાવતાં શ્રીમદ્જી કહે છે કે- ધર્મામૃતના પ્રભાવથી જ મૈત્રી વગેરે ગુણ સંપન્ન થાય છે. મંત્રી વગેરેનું સ્વરૂપ આગળના शोभा पाशे. [४/१४] ' વિશેષાર્ગ :- જેમ દવાના કે અમૃતના સતત સેવનથી પૂર્વોત્પન્ન રોગ નાશ પામે છે અને ત્યાર બાદ તંદુરસ્તી, બળ, રફુર્તિ-ઓજસ વગેરે ગુણો પ્રગટે છે. તો જ તે દવા-અમૃતનું સેવન સાર્થક બને. તેમ ધર્મના સતત સેવનથી વિષયવાસના વગેરે દોષો નાશ પામે અને मंत्री परे गो प्रगटेतो ते पतत्तिपाय, माही नलि. [४/१४]
Jain Education Intemational

Page #141

१०८ चतुर्थं षोडशकम् 8 मैत्र्यादिमीमांसा + ब्राह्मणस्वरूपद्योतनम् 88
परहितचिन्ता मैत्री परदुःखविनाशिनी तथा करुणा । परसुखतुष्टिर्मुदिता परदोषोपेक्षणमुपेक्षा ॥४/१५॥ परेषां प्राणिनां हितचिन्ता मैत्री ज्ञेया । परेषां यत् दुःखं तद्विनाशिनी परिणति: करुणा । परेषां यत् सुख्खं
कल्याणकन्दली मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> परहितचिन्ता मैत्री, परदुःखविनाशिनी करुणा, परसुखतुष्टिर्मुदिता तथा परदोषोपेक्षणं उपेक्षा ॥४/१५।। इयञ्च कारिका अध्यात्मकल्पद्रुम-धर्मबिन्दुवृत्ति-धर्मरत्नप्रकरणवृत्त्यधिकारविंशिकावृत्ति-योगसूत्रटिप्पणादौ [अ.क.१२ ध.र.पृ.२८८ ध.बि.३/९३ वृ.पू.१०५ अ.वि.गा.१९ यो.सू.१/३३] समुद्भूता वर्तते ।
परहितचिन्ता मैत्रीति । परपदेन सर्वे प्राणिनो ग्राह्याः । तदुक्तं उत्तराध्ययनसूत्रे → सञ्चपाणभूअजीवसत्तेसु मित्तीभावं उप्पाएइ <- [२८/१७-पृ.५२४]। तदुक्तं आवश्यकसूत्रे -> मित्ती मे सञ्चभूएस' - [४९] । वैराग्यकल्पलतायामपि
> मैत्री समस्तसत्त्वेषु भावनीया प्रयत्नतः <- [९/३६८ पृ.२१०] इत्युक्तम् । शास्त्रवार्तासमुच्चयेऽपि → मैत्री सत्त्वेषु भावतः <- [१/६] इत्युक्तम् । उत्तराध्ययने [६/२] सूत्रकृताङ्गेऽपि -> मेत्तिं भूएसु कप्पए <-- [१/१५/३] इत्युक्तम् । प्रतिमाशतकेऽपि > मैत्री सत्त्वेष्वनेन विधिना भव्यः सुखी स्यादिति -[३३] प्रोक्तम् । समरादित्यकथायामपि → मेत्तीं सब्वेसु चेव जीवेसु - [भव-१ पृ.७० गाथा-१९] इत्युक्तम् । पञ्चाशकेऽपि → मेत्तादिगुणणिया य णियमेण सत्ताइसु होति दढं - [४२] इत्युक्तम् । वीतरागस्तोत्रावचूरिकारः सोमोदयगणी अपि -> मैत्री = हितबुद्धि: <- [१७/६]| इत्याह । हितचिन्ता च -> जीवन्तु जन्तवः सर्वे क्लेशव्यसनवर्जिताः । प्राप्नुवन्तु सुखं त्यक्त्वा, वैरं पापं पराभवम् ।। <- [२७/७] इत्येवं ज्ञानार्णवे शुभचन्द्रेण प्रदर्शिता । कालिदासेन विक्रमोर्वशीये -> सर्वस्तरतु दुर्गाणि सर्वे भद्राणि पश्यन्तु । सर्वः कामानवाप्नोतु सर्वः सर्वत्र नन्दतु ॥ - [५/२५] इत्येवं हितचिन्तोक्ता । तदुक्तमन्यत्रापि -> सर्वे भवन्तु सुखिनः, सर्वे सन्तु निरामयाः । सर्वे भद्राणि पश्यन्तु मा कश्चिद् दु:खभाग् भवेत् ।। [ ] - इति । भक्तपरिज्ञायां
> जह ते न पिअंदुक्खं जाणिअ एवमेव सव्वजीवाणं । सब्वायरमुवउत्तो अत्तोवमेण कुणसु दयं ॥९०|| - इत्येवं मैत्रीभाव| नोक्ता । निशीथचूर्णिकारमते -> मित्तभावो मैत्री -[नि.भा.गा.२७३४ भा.३-४.३०] सर्वार्थसिद्धिकारस्तु → परेषां | द:खानुत्पत्त्यभिलाषा मैत्री -[७/११/३८९] इत्याह । तत्त्वामृते → सर्वसत्त्वे दया मैत्री -२६३] इत्युक्तम् । स्याद्वादकल्पलतायां प्रोक्तं > मैत्री = प्रत्युपकारनिरपेक्षा प्रीतिः <-[१/६] । पुष्पामालायान्तु → सीलधम्म सञ्बजीवेसु निरीहभावेण मेत्तीकरणं -[ ] इत्युक्तम् । तत्त्वार्थसिद्धसेनीयवृत्ती च > मिद्यतीति मित्रं, स्निह्यतीत्यर्थः । तस्य भावः समस्तसत्त्वविषयः स्नेहपरिणामो मैत्री [७/६] इत्युक्तम् । आयुर्वेददीपिकाभिधानायां चरकसंहितावृत्ती चक्रपाणिदत्तेन -> मैत्री च सर्वप्राणिष्वात्मनीव बुद्धिः -- [१/३१] इत्युक्तम् । ततश्च समाधिप्राप्तिः, यथोक्तं विसुद्धिमग्गग्रन्थे -> मेत्ता-विहारिनो खिप्पमेव चित्तं समाधीयति -- [९/७३] । शुद्धप्रेमलभ्या मैत्री समाधये उपयुज्यते । तदुक्तं प्रेमगीतायां > सर्वजीवैः सह प्रेम मैत्रीभावाय जायते । ततः समत्वसंलाभात् समाधिर्जायते सताम् ।। - [१५५] इति । विशेषत इयं शत्रुप्रभृतौ भावनीया । तदुक्तं योगवाशिष्ठे व्यासेन -> अमृतत्वं विषं याति सदैवाऽमृतवेदनात् । शत्रुमित्रत्वमायाति, मित्रसंवित्तिवेद-नात् ।।
<-[ 1 इति । विष्णुपुराणेऽपि -> मैत्री समस्तभूतेषु ब्राह्मणस्योत्तमं धनम् - [३/८/२४] इत्युक्तम् । ब्राह्मणस्तु ||--> योगस्तपो दमो दानं सत्यं शौचं दया श्रुतम् । विद्या विज्ञानमास्तिक्यमेतद् ब्राह्मणलक्षणम् ॥ -- [६/२०] इति वशिष्ठस्मृतिदर्शितो, यद्वा -> न जटाहि न गोत्तेहि न जच्चा होति ब्राह्मणो । यम्हि सच्चं च धम्मो च सो सुची सो च ब्राह्मणो ।। [२६/११] इति धम्मपदोक्तो, यद्वा -> न ब्राह्मणो बहिवण्णो अन्तो वण्णो हि ब्राह्मणो [२/१४०] इति थेरगाथादर्शितः, यद्वा -> अलोलुयं मुहाजीविं अणगारं अकिंचणं । असंसत्तं गिहत्थेहिं तं वयं बूम माहणं ।। [२५/ २८] इति उत्तराध्ययनसूत्रप्रदर्शितः ज्ञेयः ।
परदुःखविनाशिनी करुणेति । तदुक्तं तत्त्वार्थराजवार्त्तिके --> दीनानुग्रहभावः कारुण्यम् -- [७/११/३/५३८/ १९] इति । मूलाराधनायां हि -> शारीरं, मानसं, स्वाभाविकञ्च दु:खमसह्यमाप्नुवतो दृष्ट्वा 'हा ! वराका ! मिथ्यादर्शनेनाऽ
મૂલકારથી મૈત્રી વગેરેના લક્ષણ જણાવતાં કહે છે કે –
भावार्थ :- ५२डितQिता = मैत्री. ५२:५नाथ पति = . भीगना सुपमा आनंद - मुहिता [प्रमो]. तथा जीवना દોષની ઉપેક્ષા કરવી તે ઉપેક્ષા = મધ્યસ્થતા. [૪/૧૫].
ॐ मैत्री वगेरे धर्म छ ॐ ટીકાર્ગ :- બીબ પ્રાણીઓની હિતચિંતા કરવી તે મૈત્રી ભાણવી. બીજા પ્રાણીઓનું જે દુઃખ હોય તેનો નાશ કરનાર પરિગતિ એટલે
Jain Education Intemational

Page #142

ॐ माध्यस्थ्यभावनाया सावच्छिन्नत्व- निरवच्छिन्नता
१०९
तिन तस्मिन् वा तुष्टिः
अप्रीतिपरिहारो मुदिता । परेषां दोषा अविनयादयोऽप्रतीकार्यास्तेषां उपेक्षणं = अवधीरणं उपेक्षा । सम्भवत्प्रतीकारेषु तु दोषेषु सापेक्षयतिना जोपेक्षा विधेया ॥४ / १५ ॥ उपसंहरन्नाह - एतत्' इत्यादि ।
कल्याणकन्दली
विरत्या कषायेणाऽशुभेन योगेन च समुपार्जिताशुभकर्मपर्यायपुद्गलस्कन्धतदुपोद्भवा विपदो विवशाः प्राप्नुवन्ति इति करुणा - [१६९६/१५१६ / १३ ] इति प्रोक्तम् । परसुखतुष्टिः मुदिता इति । तदुक्तं सर्वार्थसिद्धौ --> वदनप्रसादादिभिरभिव्यज्यमानान्तर्भावित- रागः प्रमोद: <- [ ७ / ११ / ३४९] इति । तत्त्वार्थस्वोपज्ञभाष्ये तु → > गुणाधिकेषु प्रमोदो नाम विनयप्रयोगः <-[७/६] इत्युक्तम् । साम्प्रतं गुणदुर्लभे काले तु विशेषत इयं भावना कार्या, यथोक्तं . संपइ दुसमसमए, हदीस थोबो वि जस्स धम्मगुणो । बहुमाणो कायव्वो, तस्स सया धम्मबुद्धि || - [ ] इति ।
-->
तेषां = अप्रतीकार्याणां परदोषाणां उपेक्षणम्, जमालिं प्रति जगद्गुरोरिव । तदुक्तं शान्तसुधारसे - मिथ्या शंसन् वीरतीर्थेश्वरेण रोद्धुं शेके न स्वशिष्यो जमालिः । अन्यः को वा रोत्स्यते केन पापात्तस्मादौदासीन्यमेवात्मनीनम् ॥[१६ / ३] <- इति । प्रभानन्दसूरिभिरपि वीतरागस्तोत्रविवरणे - नास्तिक - निस्त्रिंशादिनिर्गुणजनमाध्यस्थ्यं = उपेक्षा <- [३ / १५] इत्युक्तम् । 'सापेक्षयतिना' इत्यनेन निरपेक्षयतीनां जिनकल्पप्रभृतीनां व्यवच्छेदः कृतः । ततश्च सापेक्षयत्यपेक्षया उपेक्षायाः सावच्छिन्नत्वं निरपेक्षयत्यपेक्षया च निरवच्छिन्नत्वमिति भास्वान् भगवान् स्याद्वाद एवात्राऽपि विजयी । अनधिकारिणः प्रवर्त्तने दोष: अधिकारिणश्चाऽप्रवर्तने दोष इति भावः । नोपेक्षा विधेयेति । तथा च चिकित्स्यस्योपेक्षणे चिकित्सकस्य दोष:, अचिकित्स्यस्य चिकित्साकरणे च केवलं क्लेश इति तत्रैवोपेक्षा एव । यथोक्तं धर्मरत्नप्रकरणे --> अच्चंताऽजोग्गं पुण अरत्तदुट्ठो उवेहेइ <- [१२४] । तदुक्तं पञ्चवस्तुकेऽपि --> जह लोअम्मि वि विज्जो, असज्जवाहीण कुणइ जो किरियं । सो अप्पाणं तह वाहिए अ पाडेइ केसम्म ॥४७॥ - इति । इत्थमेव स्वस्य विज्ञत्वोपपत्तेः । तदुक्तं आचाराङ्गे - --> वेणं बहिया य लोगं से सव्वलोगम्मि जे विण्णू [१ / ४ / ३] इति । न च तत्र द्वेष - निन्दादिकं कार्यं सम्यग्दर्शनव्याघातापत्तेः, तदुक्तं पुष्पमालायां --→ सव्वत्थ उचियकरणं गुणाणुराओ रई य जिणवयणे । अगुणेसु य मज्झत्थं, सम्मद्दिट्ठिस्स लिंगाई ॥ १११ ॥ - इति । साम्प्रतं तु विशेषत उपेक्षाऽऽत्मसात् कर्तव्या । तदुक्तं योगसारे कालानुभावतः । द्वेषस्तेषु न कर्तव्य: संविभाव्य भवस्थितिम् ॥ <- [ ३ / २८] इति भावनीयम् ।
<
असदाचारिण: प्रायो लोकाः
मैत्र्यादिकमुद्दिश्य योगशास्त्रेऽपि श्रीहेमचन्द्रसूरिभिः --> मा कार्षित् कोऽपि पापानि मा च भूत् कोऽपि दुःखितः । मुच्यतां जगदण्येषा मतिर्मैत्री निगद्यते ॥ अपास्ताशेषदोषाणां वस्तुतत्त्वावलोकिनाम् । गुणेषु पक्षपातो यः, स प्रमोदः || प्रकीर्त्तितः ।। दीनेष्वार्त्तेषु भीतेषु, याचमानेषु जीवितम् । प्रतीकारपरा बुद्धि:, कारुण्यमभिधीयते ।। क्रूरकर्मसु निःशङ्कं देवतागुरु| निन्दिषु । आत्मशंसिषु योपेक्षा तन्माध्यस्थ्यमुदीरितम् ॥ - [ ४ / ११८-११९ - १२०-१२१] इति । अध्यात्मतत्त्वालोकेऽपि -> भवन्तु सर्वे सुखिनोऽसुभाजो मा कोऽपि पापाचरणानि कार्षीत् । एवं जगज्जन्तुषु चित्तवृत्तिं कल्याणभावां प्रवदन्ति मैत्रीम् ।। || देदीप्यमाना गुणगौरवेण महाशया ये सुजना जगत्याम् । गुणेषु तेषां बहुमानभावो यस्तं प्रमोदं परिकीर्त्तयन्ति ।। दीनेषु दारिद्रयपराहतेषु क्लिष्टेषु भीतेषु च रोगितेषु । वृत्तिः प्रतीकारपरायणा या कारुण्यभावः परिकीर्त्तिता सा । जगद् विचित्रं भविभिर्विचित्रैविचित्रकर्मेरितवृत्तिभाग्भिः । भजन्ति माध्यस्थ्यमवेक्ष्य धीरा दुष्टेषु दुष्टाचरणस्य कोऽर्थ ? || - [ ६ / १५ - १८] इत्येवं न्यायविजयेन भावनाचतुष्कस्वरूपवर्णनमकारि । ज्ञानार्णवे शुभचन्द्रेणाऽपि विस्तरतो मैत्र्यादिभावनाचतुष्टयस्वरूपमुपदर्शितं तत्ततः [ज्ञाना २७ / ४-१४] विज्ञेयम् । उपमितिभवप्रपञ्चाभिधानायां कथायां श्रीसिद्धर्षिगणिना जीवेन सत्त्व-गुणाधिक- क्लिश्यमानाऽविनेयेषु मैत्री - प्रमोद - कारुण्य- माध्यस्थ्यानि समाचरणीयानि [पृ. ७३] इति तद्विषयमुक्त्वा बुद्धसूरिदेशनायां तत्रैव अनुकूलचारिणी मैत्री अकारणवत्सला करुणा सदानन्ददायिनी मुदिता सर्वोद्वेगविघातिनी उपेक्षेति ॥ <-- [पृ. ५१७] तत्स्वरूपमुक्तम् । आत्मदर्शनगीतायां श्रीबुद्धिसागरसूरिभिः -> मित्रभावश्च जीवेषु प्रमोदः सज्जनेषु च । कृपादृष्टिश्च दीनेषु माध्यस्थ्यं भावयेच्छुभम् ||२६|| इत्येवमुक्तम् । भावदेवसूरिभिः पार्श्वनाथचरित्रे --> मैत्री परहिते चिन्ता, परार्तिच्छेदधीः કરુણા. બીજા જીવોનું જે સુખ હોય તેનાથી અથવા તો તેના વિશે આનંદ થવો-અપ્રીતિ ન થવી તે મુદિતા = प्रभोध भाव भागवी. बेनो પ્રતીકાર થઈ ન શકે, જેને દૂર કરવાનો કોઈ ઉપાય ન હોય તેવા પરકીય અવિનયાદિ દોષની ઉપેક્ષા કરવી, તેના પ્રત્યે તટસ્થ રહેવું તે ઉપેક્ષા = મધ્યસ્થત્ત. જે દોષોને દૂર થવાના ઉપાય વિદ્યમાન હોય તેવા પરકીય દોષોની ઉપેક્ષા સાપેક્ષ યતિ = સ્થવીરકલ્પી સાધુએ ન કરવી. અર્થાત્ તે તે ઉપાયોમાં પ્રવૃત્તિ કરીને પ્રતીકાર્ય પરકીય દોષને દૂર કરવા. [જિનકલ્પી = निरपेक्ष साधु तो तेनी भाग उपेक्षा २. ][४/१५ ] |

-->
=
Jain Education Intemational
=

Page #143

११० चतुर्थं षोडशकम्
नानाशास्त्रानुसारेण मैत्र्यादिस्वरूपद्योतनम् 8 एतज्जिनप्रणीतं लिङ्गं खलु धर्मसिद्धिमज्जन्तोः । पुण्यादिसिद्धिसिद्धेः सिद्धं सद्धेतुभावेन ॥४/१६॥ एतत् पूर्वोक्तं औदार्यादि सर्वमव जिनप्रणीतं = जिनोक्तं लिङ्गं = लक्षणं, खलुशब्दो तातयाललारे जन्तोः
= कल्याणकन्दली कृपा । मुदिता सद्गुणे तृष्टिर्माध्यस्थ्यं पाप्युपेक्षणम् ।। - [सर्ग-६ गा.३८३] इत्युक्तम् । तत्त्वार्थसूत्रेऽपि -> मैत्री-प्रमोदकारुण्य-माध्यस्थ्यानि सत्त्व-गुणाधिक-क्लिश्यमानाऽविनेयेषु ---[७/६] इत्युक्तम् । योगबिन्दावपि -> मैत्री-प्रमोद-कारुण्यमाध्यस्थ्यपरिचिन्तनम् । सत्त्व-गुणाधिक-क्लिश्यमानाऽप्रज्ञाप्यगोचरम् ॥४०२।। --- इत्युक्तम् । योगशतकेऽपि --> सत्तेसु ताव मेत्तिं, तहा पमोयं गणाहिएसं ति । करुणा-मज्झत्थत्ते किलिस्समाणाऽविणेएस ॥७९॥ -- इति -> मैत्री परेषां हितचिन्तनं यत् भवेत् प्रमोदो गुणपक्षपातः । कारुण्यमार्ताङ्गिरुजां जिहीर्षेत्युपेक्षणं दुष्टधियामुपेक्षा ||[१३/३] इति विनयविजयवाचकेनोक्तम् । परमात्मद्वात्रिंशिकायां -> सत्त्वेषु मैत्री, गुणिषु प्रमोदं, क्लिष्टेषु जीवेषु कृपापरत्वम् । माध्यस्थ्यभावं विपरीतवृत्तौ, सदा ममात्मा विदधातु देव ! ।। [१]-- इति अमितगतिवचनमप्यत्रैवानुपतति । धर्म बिन्दी
अपि --> तथा सत्त्वादिषु मैत्र्यादियोगः -- [३/९३] इत्युक्तम् । ध्यानदीपिकायां श्रीसकलचन्द्रवाचकेन ---> प्राणभूतेषु | सर्वेष सुख-द:खस्थितेषु च । वैरिमित्रेष जीवेष मैत्री स्यात् हितधी: सताम् ॥१०८॥ वध-बन्धनरुद्धेषु निस्त्रिंशैः पीडितेषु च । जीवितं याचमानेषु दयालो: करुणा मता ॥१०९|| जिनधर्मजुषां ज्ञानचक्षुषां च तपस्विनाम् । नि:कषायजिताक्षाणां गुणे मोदः प्रमोदता ।।११०।। देवगुर्वागमाचारनिन्दकेष्वात्मशंसिषु । पापिष्ठेषु च माध्यस्थ्यं सोपेक्षा च प्रकीर्तिता ।।११।। e-- इत्येवं मैत्र्यादिस्वरूपमावेदितम्। योगसारे ---> परे हितमतिमैत्री मुदिता गुणमोदनम् । उपेक्षा दोषमाध्यस्थ्यं करुणा दु:खमोक्षधीः । मैत्री निखिलसत्त्वेषु प्रमोदो गुणशालिषु । माध्यस्थ्यमविनेयेषु करुणा दु:खदेहिषु ।। - [२/५-६] इत्येवं भावनाचतुष्कस्वरूपमावेदितम् । अध्यात्मकल्पद्रुमे मुनिसुन्दरसूरिभिः -> मैत्री परस्मिन् हितधीः समग्रे भवेत्प्रमोदो गुणपक्षपातः । कृपा भवार्ते प्रतिकर्तुमिहोपेक्षैव माध्यस्थ्यमवार्यदोषे ।। -- [१/११] इत्युक्तं संक्षेपतः । योगसारसङ्ग्रहे तु विज्ञानभिक्षुणा -> सुखितेषु मैत्री, दुःखितेषु करुणा, पुण्यशीलेषु हर्षः, पापशीलेषूपेक्षा «- [अ.२. पृ.२७] इति कथितम् । तदुक्तं पातञ्जलयोगसूत्रेऽपि --> मैत्री-प्रमोद-मुदितोपेक्षाणां सुखदु:ख-पुण्याऽपुण्यविषयाणां भावनातः चित्तप्रसादनम् -- [१/३३] इति । धर्मध्यानाधिकारि विशेषणविधया स्याद्वादकल्पलतायामपि -> मैत्री-प्रमोद-कारुण्य-माध्यस्थ्यपवित्रितचित्तः -[पृ.३३६] इत्युक्तम् ।। वराहोपनिपदि --> मुदिता करुणा मैत्री उपेक्षा च चतुष्टयम् -- [१/१३] इति क्रमभेदो दृश्यते । इमाश्चतस्रोऽपि भावना: सुगतमतेप्रमादादिपदेन प्रोच्यन्ते । तदुक्तं 'अभिधम्मत्थसङ्गहे' अनुरुद्धाचार्येण → मेत्ता करुणा मुदिता, उपेक्खा चेति इमा चतस्सो । अप्पमझायो नाम, ब्रह्मविहारा ति पि बुच्चन्ति ।। -- इति । --> मैत्री कारुण्यमार्तेषु शक्ये प्रीतिरुपेक्षणम् । । प्रकृतिस्थेषु भूतेषु वैद्यवृत्तिश्चतुर्विधा ।। - [१०/२६] इति चरकसंहितावचनात् मैत्र्याधुपयोगो वैद्यकशास्त्रेऽपि व्यापकः ।।
भक्तपरिज्ञायामपि मैत्र्यादिभावना: प्रत्याख्याताशनादिना भावयितव्याः । तदुक्तं चतु:शरणप्रकीर्णकेऽपि -> अन्नेसु अ जीवेसु मित्तीकरुणाइगोयरेसु कयं । परितावणाइ दुक्खं इण्ही गरिहामि तं पावं ॥५३।। --- इति । तदुक्तं पञ्चवस्तुके - -> मेत्तादी सत्ताइस, जिणिंदवयणेण तह य अच्चत्थं । भावेइ तिब्वभावो परमं संवेगमावण्णो ||१६७३।। - इति । ततश्चैतासामनुबन्धशुद्धिकारितयाऽत्युपयोगित्वमिति ध्येयम् । तदुक्तं मुक्तिकोपनिपदि अपि --> मानसीर्वासनाः पूर्वं त्यक्त्वा विषयवासनाः । मैत्र्यादिवासनानाम्नीहाणामलवासनाः ।। <-- [२/३९] इति । युक्तश्चैतत् तासां तरणतुल्यत्वात्, यथोक्तं सूत्रकृताङ्गे -> भावणाजोगसुद्धप्पा जले णावा व आहिआ ॥ -- [१५/५] इति । धर्मसङ्ग्रहे -> मैत्र्या सर्वसत्त्वेषु प्रमोदेन गुणाधिके । माध्यस्थ्येनाऽविनीतेषु कृपया दुःखितेषु च ।। सततं वासितं स्वान्तं कस्यचित्पुण्यशालिनः । वितनुते शुभं कर्म द्विचत्वारिंशदात्मकम् ।। --- इत्येवं पुण्याश्रबहेतुता मैत्र्यादीनामुक्ता श्रीमानविजयवाचकेन । अमितगतिना सुभाषितसन्दोहे -> मैत्री सत्त्वेषु मोदं गुणवति करुणा क्लेशिते देहभाजि, मध्यस्थत्वं प्रतापे -[ ] इत्युक्तम् । सिंहसूरिणा साम्यशतके -> मैत्र्यादिवासनामोदसुरभिकृतदिङ्मुखम् । पुमांसं ध्रुवमायाति सिद्धिभृगाङ्गना स्वयम् ॥९८|| -- इत्युक्तम् । अध्यात्मसम्पादकतयाऽपि मैत्र्यादिकम्पयुज्यते प्रत्येकं चतुर्विधत्वादिना विभज्यते च । यथा चैतत्तत्त्वं तथा त्रयोदशे षोडशके स्पष्टीभविष्यति ॥४/१५॥
પ્રસ્તુત વિષયનો ઉપસંહાર કરતાં મૂલકારથી કહે છે કે – ગાથાર્ગ :- જીવનું આ જિનપ્રાશીત લિંગ ખરેખર ધર્મસિદ્ધિયુક્ત છે. પુણ્યાદિસિદ્ધિ નિષ્પન્ન થવાથી તે અવંધ્ય હેતુરૂપ સિદ્ધ થાય છે.

Page #144

8 चत्वारः पुण्योपायाः
१११
| = प्राणिनः धर्मसिद्धिमत् = व्यञ्जकतासम्बन्धेन धर्मनिष्पत्तिमत् । पुण्यस्य आदयः = उपायाः दया भूतेषु वैराग्यं विधिदानं यथोचितम् । विशुद्धा शीलवृत्तिश्च पुण्योपायाः प्रकीर्त्तिताः ॥ इति श्लोकोक्ताश्चत्वारः त एव सिद्धयः, परमैश्वर्यरूपत्वात्, तासां सिद्धेः = निष्पत्तेः सद्धेतुभावेन अवन्ध्यहेतुत्वेन सिद्धम् । पुण्यादी त्यादिना ज्ञानयोगग्रहोऽग्रिम सिद्धिशब्दश्चोपायार्थ इत्यन्ये ॥४/१६ ||
॥ इति चतुर्थं षोडशकम् ॥ कल्याणकन्दली
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> • जन्तो: एतत् जिनप्रणीतं लिङ्गं खलु धर्मसिद्धिमत् पुण्यादिसिद्धिसिद्धेः सद्धेतुभावेन सिद्धम् |||४ / १६ ।। व्यञ्जकतासम्बन्धेन = स्वनिष्ठव्यङ्ग्यतानिरूपितव्यञ्जकतासंसर्गेण । स्वपदेन धर्मनिष्पत्तिग्रहणम्, तस्या | औदार्यादिव्यङ्ग्यत्वात् । ततश्च धर्मनिष्पत्तिनिष्ठव्यङ्ग्यता औदार्यादिनिष्ठव्यञ्जकतां निरूपयतीति धर्मनिष्पत्तिनिष्ठव्यङ्ग्यतानिरूपितव्यञ्जकता औदार्यादौ वर्तते । यदपेक्षया यस्मिन् यद्धर्मो वर्तते स तस्य तत्र वृत्तित्वे सम्बन्धो भवतीति नियमेन स्वनिष्ठव्यङ्ग्यतानिरू| पितव्यञ्जकतासम्बन्धेन धर्मनिष्पत्तिमत् औदार्यादि भवति । धर्मस्येव धर्मिणोऽपि निरूपकत्वात् सङ्क्षेपेण स्वनिरूपितव्यञ्जकता||सम्बन्धेन स्वीयव्यञ्जकतासंसर्गेण स्वव्यञ्जकतासंसर्गेण वा धर्मनिष्पत्तिमत् औदार्यादि इत्यपि वक्तुं युज्यत एव अर्थस्तु नैकत्राऽपि भिद्यते । भवति हि सर्वत्रापि कार्यं स्वजनकनिष्पत्तेर्व्यञ्जकम् ।
आदीयते गृह्यते यैः इति व्युत्पत्त्या आदयः = उपाया इत्युक्तम् । 'दये 'ति । दयादीनां चरमावर्तकाले पुण्यानुबन्धिपुण्य||साधकतामभिप्रेत्य मूलकारैरेव अष्टकप्रकरणे दया भूतेषु वैराग्यं विधिवद्गुरुपूजनम् । विशुद्धा शीलवृत्तिश्च पुण्यं पुण्यानुबन्ध्यदः ।। <- - [२४ / ८] इत्युक्तम् । मेघकुमारजीवेन गजभवे पालिता दया, तामलितापसगतो वैराग्यभावः, शालिभद्रजीवेन सङ्गमभवे कृतं निर्दोषपरमानदानलक्षणं गुरुपूजनं, वक्चूलस्य च काकमांसभक्षण-राजपत्नीभोगविरतिलक्षणा विशुद्धशीलवृत्तिः पुण्यानुबन्धिपुण्यकारणमिति शास्त्रप्रसिद्धमेव । सिद्धं = आगमप्रमाणतः प्रसिद्धम् । अग्रिमसिद्धिशब्दः 'पुण्यादिसिद्धिसिद्धेः ' इत्यत्र प्रथमः सिद्धिशब्दः ।
=
अन्ये = सुगमार्थकल्पनावृत्तिकाराः श्रीयशोभद्रसूरयः । सिद्धिपदस्योपायार्थकत्वे विरुद्धलक्षणाया आपातात्स्वकीयाऽस्वरसः प्रदर्शितः, ऋजुगत्या सिध्यतोऽर्थस्य वक्रेण साधनाऽयोगात् ॥४ / १६॥
इति मुनियशोविजयविरचितायां कल्याणकन्दल्यां चतुर्थपोडशक-योगदीपिकाविवरणम् ।
હું લક્ષણ પણ ધર્મનિષ્પત્તિયુક્ત બને
ટીડાર્થ :- પ્રાણીના પૂર્વે બતાવેલ ઔદાર્ય વગેરે બધા જ જિનોક્ત લક્ષણ ખરેખર વ્યંજકતાસંબંધથી ધર્મનિષ્પત્તિયુક્ત જાણવા [ધર્મનિષ્પત્તિનું ભંજક = જ્ઞાપક ઔદાર્ય વગેરે છે. તેથી ઔદાર્યાદિમાં ધર્મનિષ્પત્તિની વ્યંજકતા રહે છે કે જે ઔદાર્યાદિમાં ધર્મનિષ્પત્તિને રહેવા માટે સંબંધનું કામ કરે છે. આમ સ્વભંજકતાસંબંધથી ધર્મનિષ્પત્તિવિશિષ્ટ ઔદાર્યાદિ બને છે. વળી, અહીં એ પણ ખ્યાલમાં રાખવા જેવું છે કે] ‘[૧] જીવો ઉપર દયા, [૨] વૈરાગ્ય, [૩] વિધિયુક્ત દાન અને [૪] વિશુદ્ધ શીલવૃત્તિ- આ પુણ્યના ઉપાયો કહેલા છે.' આ શ્લોકમાં બતાવેલ પુણ્યના ચાર ઉપાયો પરમૈર્યસ્વરૂપ હોવાના લીધે સિદ્ધિસ્વરૂપ છે. પુણ્યોપાય-સ્વરૂપસિદ્ધિની નિષ્પત્તિના અધ્યહેતુરૂપે ઔદાર્યાદિ લિંગ
સિદ્ધ થાય છે.

=
अन्य आचार्य भगवंत से उसे भूण अंथम रहे 'पुण्यादि' यहां के 'आहि' यह छे तेनाथी ज्ञानयोगनुं ग २ अने 'पुण्यादिसिद्धिसिद्धेः' मां ने प्रथम सिद्धि यह छे तेनो अर्थ उपाय भगवो [आ मुज भूण श्लोउना उत्तरार्धनुं अर्धघटन श्रे ફલિત થશે કે પુણ્ય અને જ્ઞાનયોગના ઉપાયોની સિદ્ધિના = નિષ્પત્તિના અધ્યહેતુરૂપે ઔદાર્યાદિ સિદ્ધ થાય છે.] [૪/૧૬]
દેવાધિદેવનું શરણ (માત્ર દર્શન નહિ) ગુરુદેવનું શ્રવણ (દલીલ નહિ)
निधर्मनुं ग्रहण (यर्या नहि )

Page #145

११२ चतुर्थं षोडशकम्
(અ) ચારથી પાંચ મુદ્દામાં નીચેની સમસ્યાનું સમાધાન આપો.
ઉચિત ઉદારતાના ઉદાહરણો કેવા અને કયા હોઈ શકે ? દાક્ષિણ્યનું તાત્ત્વિક સ્વરૂપ શું છે ?
ધર્મમાર્ગે જનપ્રિયત્વનું માહાત્મ્ય કેવું છે ? દૃષ્ટિસંમોહનું લક્ષણ-સ્વરૂપ શું છે ?
તીક્ષ્ણ બુદ્ધિ અને નિર્મલ બુદ્ધિનો હેતુ-સ્વરૂપ-ફલથી ભેદ જણાવો. યજ્ઞસ્થલીય હિંસા અને જિનાયતનની દેખભાળસંબંધી હિંસામાં શું ભેદ છે ? ધર્મની અરુચિને કેવી રીતે ઓળખશો ? મૈત્રી આદિ ચાર ભાવનાને ઓળખાવો. પ્રશસ્ત-અપ્રશસ્ત કાયની ભેદરેખા વર્ણવો. પાપ જુગુપ્સા વૈકાલિક કઇ રીતે બને ?
(બ) યોગ્ય જોડાણ કરો.
૧.
૨.
3.
૪.
૫.
૬.
૩.
..
૧૦.
(ક)
૧.
2.
(૧) માતા-પિતા
(૨) પાપજુગુપ્સા
(૩) ધર્મની અરુચિ
(૪) મારું તે સાચું
(૫) જીવદયા (૬) જનપ્રિયત્વ

(૭) બહેન
(૮) બીજાધાન
સ્પીડ બ્રેઇર
ચતુર્થ પોડશંકનો સ્વાઘ્યાય
(૯) દ્વાદશાંગી (૧૦) આદિ
ખાલી જગ્યા યોગ્ય રીતે પૂરો.
છે. (૨, ૩, ૪, ૫, ૬)
ધર્મતત્ત્વના ભાવાત્મક લિંગ ધૈર્ય - (નિર્ભયતા, પીઢતા,
છે. અને અભાવાત્મક લિંગ ગંભીરતા, કુતુહલનો ત્યાગ)
3.
૪.
પદના યોગદીપિકામાં બે અર્થ બતાવેલ છે. (દાક્ષિણ્ય, માત્સર્ય, પાપોદ્વેગ વિષયતૃષ્ણા) નિર્મલ બોધનું અંતરંગ કારણ છે. (શાશ્રવણ, શાસ્ત્રલેખન, શાસ્રપ્રકાશન, શુશ્રુષા) 1. દાક્ષિણ્ય સ્વરૂપ છે. (પ્રવૃત્તિ, પરિણામ, પ્રતિજ્ઞા, નમ્રતા)
3.
૭.
6.
14.
ગમ્યાગમ્ય વિભાગને તોડવો તે
૧૦. પાપજુગુપ્સા વગેરે ધર્મતત્ત્વના
નોંધ : આ પ્રશ્નપત્રમાં કોઈએ પેન-પેન્સીલ વગેરેથી કોઈ પણ નિશાની વગેરે ન કરવા ખ્યાલ રાખવો.

......
(A) પાપવિકાર
(B) પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય વાવણી
(C) અગમ્ય
(D) રત્નાકર
(E) અન્યને ધર્મમાં પ્રવર્તક
(F) પુણ્યોપાય
(G) દૃષ્ટિસંમોહ
(H) ઉપાય
(I) ગુરુ (૭) ત્રિવિધ
......
ક્રોધને ...... ની ઉપમા આપવામાં આવેલી છે. (અગ્નિ, ખંજવાળ, રાક્ષસ, ચાંડાલ, સાપ) કાલની અપેક્ષાએ પાપની નિંદા = પાપજુગુપ્સા (વર્તમાન, ભૂત, ભવિષ્ય, આજ)
માં ગંભીરતા-ધીરતા સહાયક છે. (ઉદારતા, દાક્ષિણ્ય, નિર્મલ બોધ)
ની નિશાની છે. (અજ્ઞાન, ધર્મઅરુચિ, વિષયતૃષ્ણા) ગુણસ્વરૂપ લિંગ છે. (પ્રાથમિક, મધ્યમ, ઉત્તમ)

Page #146

ક8િ ચાલો, સિંહાવલોકન 83ીએ છીe
ઉચાણકંદલીની અનુપ્રેa)
(અ) નીચેના પ્રશ્નોના વિસ્તારથી જવાબ આપો. ૧. ઔચિત્ય એ ઉદારતાનો પ્રાણ કઇ રીતે બને ?
પૂજ્ય જયઘોષસૂરિજી મ.ના અભિપ્રાયથી જનપ્રિયત્નના લાભ કેટલા છે ? સમજાવો. દેવ અને ધર્મ સંબંધી દષ્ટિસંમોહ સમજાવો. તેના ત્યાગના ઉપાય જણાવો. લોકપંક્તિ અને જનપ્રિયત્વની ભેદરેખા સ્પષ્ટ કરો. સાધુ ચૈત્યદ્રથવિનાશની ઉપેક્ષા કરી શકે ? શા માટે ? તે સંબંધી વિધિ શું છે ? અન્ય દર્શનના શાસ્ત્રોનો દ્વેષ કરાય ? શા માટે ? કોપના બે કે ત્રણ ભેદ ઉદાહરાગરસહિત સમજાવો.
મૈત્રી વગેરે ૪ ભાવનાનું નિરૂપણ અલગ-અલગ પાંચ ગ્રંથના આધારે કરો. (૯, તાત્ત્વિક પરમાત્મા કોને કહેવાય ?
શ્રાવકો દેરાસરની બરાબર સંભાળ ન રાખે તો સાધુનું કર્તવ્ય શું ? તે જયણા-વિધિપૂર્વક જણાવો. નીચેના પ્રશ્નોના સંક્ષેપમાં જવાબ આપો. દીક્ષા એ ગયા ભવના પાપનું પ્રાયશ્ચિત્ત કેવી રીતે બને ? મહાપુરુષોનો દાક્ષિણ્ય-ખજાનો કેવો હોય ? ગંભીરતા અને ધીરતાનું સ્વરૂપ જણાવો. ધર્મબીજની વાવણી, અંકુર, પત્ર, ફૂલ, ફળ ઓળખાવો. ધર્મશ્રવારમાં શુશ્રુષા શા માટે જરૂરી ?
ક્રોધને ખંજવાળની ઉપમા શા માટે આપી ? - શ્રીમંત માણસ શા માટે આનંબરપૂર્વક સામાયિક વગેરે સ્વીકારે ?
શું પ્રાણીઅંગ હોવાના લીધે દૂધ-ભાત વગેરે ભક્ષ્ય છે ? શા માટે ?
વ્યાસના અભિપ્રાય મુજબ તાત્વિક અગ્નિહોત્ર યજ્ઞનું સ્વરૂપ શું છે ? ૧૦. મહાવ્રતસંબંધી અન્યદર્શનકારોની સંજ્ઞા શું શું છે ? ૧૧. કઇ વસ્તુમાં આગ્રહ રાખવો યોગ્ય કહેવાય ? ૧૨. ક્રોધથી વિનિપાતનો કમ અલગ અલગ દૃષ્ટિએ સમજાવો. ૧૩. આદમી અને ૧૪ મી ગાથામાં વિરોધ જેવું શું છે ? તેનું નિરાકરણ કરો. ૧૪. તાત્ત્વિક બ્રાહ્મણ કોને કહેવાય ? ૧૫. ઉદારતા વગેરે ધર્મનિષ્પત્તિવાળા કયા સંબંધથી બને ? કેવી રીતે ? ૧૬. અપ્રતિકાર્યદોષવાળા જીવો પ્રત્યે ઉપેક્ષા ભાવના શા માટે રાખવી ? ૧૩. ઔચિત્ય ગુગ ક્યારથી શરૂ થાય અને ક્યાં સુધી હોય ? ૧૮. ત્રિપદીશ્રવણથી ગણધરને દ્વાદશાંગીનો ક્ષયોપશમ થાય અને આપણને ન થાય-આમ કેમ ? ૧૯. સ્કંદપુરાણ મુજબ સિદ્ધિનું શું લક્ષણ છે ? - કોના કોના અભિપ્રાય મુજબ સંસારનું મૂળ તૃષગા છે ?
ખાલી જગ્યા પૂરો. પોતાના ...... સિવાય સંકટમાંથી બચાવનાર બીજું કોઈ નથી. (પુણ્ય, ગુરુ, ધર્ય) દશવૈકાલિકચૂર્ણિ મુજબ સાધુ ...... હોય. (ઉદાર, ગંભીર, દાક્ષિણ્યવાળા)
રાજશેખર મતાનુસાર શુદ્ધ બુદ્ધિ ...... સમાન છે. (રાજરાણી, કામધેનુ, શેઠાણી) ૪. મૈત્રી વગેરે ભાવના માટે બોદ્ધ દર્શનમાં ...... શબ્દ પ્રસિદ્ધ છે. (અપ્રમાદ, વિપશ્યના, ઝેન) ૫. તાત્વિક અગ્નિહોત્ર યજ્ઞમાં અગ્નિ = ...... (જ્ઞાન, ધ્યાન, દયા).
..... ગમ્યુઅગમ્યવિભાગ માનતા નથી. (બૌદ્ધ, મંડલતંત્રવાદી, શુદ્ધાદ્વૈતવાદી)

Jain Education Intemational

Page #147

११४ पञ्चमं षोडशकम्
एवं सामान्येन सलिङ्गधर्मसिद्धिमुक्त्वा ततो यत्स्यात् तदाह
सामान्यधर्मसाधकस्यैव विशेषधर्मसाधनयोग्यत्वम्
पञ्चमं लोकोत्तरतत्त्वसंप्राप्तिषोडशकं
=
एवमित्यादि ।
एवं सिद्धे धर्मे सामान्येनेह लिङ्गसंयुक्ते । नियमेन भवति पुंसां लोकोत्तरतत्त्वसम्प्राप्तिः ॥५/१॥
एवं प्रागुक्तनीत्या, सामान्येन = लोक-लोकोत्तराऽप्रविभागेन इह प्रक्रमे लिङ्गसंयुक्ते धर्मे सिद्धे नियमेन
| = निश्चयेन भवति पुंसां = तत्तत्तन्त्रोक्तमुमुक्षुजनयोग्याचारप्रणेतृनानाऽवस्थाऽपुनर्बन्धकापेक्षया शुद्धानां स्वतन्त्र - व्यवहारस्थाऽ पुनर्बन्धकानां सम्यग्दृशाय सर्वेषामेव लोकोत्तरस्य = लोकानवगतेतिकर्त्तव्यताकस्य तत्त्वस्य = परमार्थस्य संप्राप्तिः ॥५ / १ ॥
कल्याणकन्दली
=
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् एवं इह सामान्येन लिङ्गसंयुक्ते धर्मे सिद्धे नियमेन पुंसां लोकोत्तरतत्त्वसंप्राप्तिः भवति | ।। ५ / १ || सामान्येन लोकलोकोत्तराऽप्रविभागेनेति । एतेन सामान्यधर्मसाधकस्यैव विशेषधर्मसाधनयोग्यत्वमावेदितम्, तथैव तद्गुणलाभसामर्थ्यनिष्पत्तेः । इदमेवाभिप्रेत्य जीवोपदेशपञ्चाशिकायां दुमंमि पुष्पं च फलं च पच्छा जहा कमेणेव रसप्पसिद्धि । भव्वे तहा लोयगुणा तओ य लोगुत्तरा सिद्धिसुहं च तत्तो ॥ <- [३२] इत्युक्तम् । अत एवान्यत्रादौ गृहस्थधर्मः | सम्मतः । तदुक्तं मूलकारैरेव धर्मविन्दौ -> • स्तोकान् गुणान् समाराध्य, बहूनामपि जायते । यस्मादाराधनायोग्यस्त - स्मादादावयं [३/१८] इति । अनेन व्यवहारधर्मं मुक्त्वा निश्चयनयमवलम्बमानानां द्रव्यस्तवमपहाय च भावस्तवमा श्रयतामबलानामुभयतो भ्रष्टत्वं द्योतितम् ।
I
| मतः ॥ <
तत्तत्तन्त्रेति । वेदान्त-बौद्धादिदर्शने प्रतिपादितानां शम-दम - तितिक्षादिलिङ्गाऽऽलिङ्गितमुमुक्षुजनोचितसदाचाराणां प्रणेतारः | = कर्तारः तथाऽनेकावस्थाविशेषभाजो येऽपुनर्बन्धकाः तदपेक्षया शुद्धानां स्वतन्त्रव्यवहारस्थापुनर्वन्धकानां = स्वकीयजैनदर्शनदर्शिते प्रबलविशुद्धिप्रापके सदनुष्ठानात्मके व्यवहारविशेषे स्थितानामासन्नग्रन्थीनामपुनर्बन्धकानां सम्यग्दृशां चेति । मुख्यतः स्वतन्त्रे स्थितानामपुनर्बन्धकानां सम्यग्दृशां च झटिति लोकोत्तरतत्त्वसंप्राप्तिः, जिनोक्ताचारपालनादिप्रभावात् । सामान्यतस्तु परतन्त्रस्थानामपुनर्बन्धकानां शुद्धितारतम्यानुसारेण विलम्बेन दीर्घकालेन वाऽमुत्र लोकोत्तरतत्त्वसम्प्राप्तिरिति भावनीयम् । तदुक्तं योगबिन्दी -> अपुनर्बन्धकस्यैवं सम्यग्नीत्योपपद्यते । तत्तत्तन्त्रोक्तमखिलमवस्थाभेदसंश्रयात् । स्वतन्त्रनीतितस्त्वेव, ग्रन्थिभेदे तथा सति । सम्यग्दृष्टिर्भवत्युच्चैः, प्रशमादिगुणान्वितः ॥ <- [२५१ / २५२ ] इति । अपुनर्बन्धकस्य विशिष्य लक्षणं तु पावं न तिव्वभावा कुणइ ण बहुमण्णई भवं घोरं । उचियट्ठिरं च सेवइ, सव्वत्थ वि अपुणबंधो त्ति - ॥१३॥ इत्येवं योगशतके पञ्चाशके [३ / ४] चोक्तमिति प्रागुक्तम् [पृ. ८५ ] । योगबिन्दौ तु -> भवाभिनन्दिदोषाणां प्रतिपक्षगुणैर्युतः । वर्धमानगुणप्रायो ह्यपुनर्बन्धको मतः ॥ १७८ ॥ - इति सामान्यतोऽ
| पुनर्बन्धकलक्षणमुक्तमिति न विरोधः । लोकानवगतेतिकर्तव्यताकस्य
लौकिकैः अनवगता 'इदं कर्तव्यं' इत्याकारिका इतिकर्तव्यता यस्य तत्त्वस्य तत्तथा | तस्य तत्त्वस्य = परमार्थस्य सम्प्राप्तिः = समीचीनोपलब्धिः । न हि लौकिका : लोकोत्तरतत्त्वमवगन्तुं समर्थाः, लौकिकमर्यादास्थितत्वेन तथाविधक्षयोपशमविरहात् ॥५ / १॥
=
રતિદાત્રિની (ગુજરાતી વ્યાખ્યા)
આ રીતે ચોથા ષોડશકમાં સામાન્યથી લિંગસહિત ધર્મસિદ્ધિને જણાવીને ત્યાર બાદ જે થાય છે તેને મૂલકારથી જણાવે
છે કે
ગાથાર્થ :- આ રીતે પ્રસ્તુતમાં સામાન્યથી લિંગયુક્ત ધર્મ સિદ્ધ થયે છતે નિયમા જીવોને લોકોત્તરતત્ત્વની સંપ્રાપ્તિ થાય छे. [4/4]
Jain Education Intemational.
“ લોકોત્તરતત્ત્વ સંપ્રાપ્તિ
ટીડાર્થ :- પૂર્વોક્ત રીતે, લૌકિક-લોકોત્તર વિભાગ વિના, પ્રસ્તૃતમાં લિંગસંયુક્ત ધર્મ સિદ્ધ થયે છતે નિશ્ચયથી જીવોને લોકોત્તર પરમાર્થની સંપ્રાપ્તિ થાય છે. તે જીવો ભલે તે તે દર્શન-સંપ્રદાયમાં બતાવેલ મુમુક્ષુ જીવોને ઉચિત આચારના પ્રણેતા = १२नाराપાળનારા અલગ-અલગ અવસ્થાવાળા અપુનર્બંધક જીવોની અપેક્ષાએ શુદ્ધ એવા જૈનદર્શનના વ્યવહારમાં રહેલા અપુનબંધક અને સમકિતષ્ટિ જીવો હોય. તે બધાને જ લોકોત્તરતત્ત્વની પ્રાપ્તિ થાય. જે પરમાર્થને લોકો = મિથ્યાત્વથી આવરાયેલા અન્યદર્શનીઓ કર્તવ્યરૂપે ન જાણી શકે તે તત્ત્વ લોકોત્તર પરમાર્થ કહેવાય. [૫/૧]
विशेषार्थ :
ઔદાર્ય, દાક્ષિણ્ય, પાપભીરુતા, નિર્મલ બુદ્ધિ વગેરે ગુણોથી યુક્ત જીવ ચાહે અન્યમતમાં રહીને મુમુક્ષુયોગ્ય

Page #148

88 बीजदाहेऽङ्कुराद्यभावः 8 इयथ यदूपा यस्मिंश्च काले स्यात्तदभिधातुमाह -> 'आद्यमित्यादि ।
आद्यं भावारोग्यं बीजं चैपा परस्य तस्यैव । अधिकारिणो नियोगाच्चरम इयं पुद्गलपरावर्ते ॥५/२॥ आदौ भवं = आधं भावरूपं आरोग्यं एषा सम्यक्त्वस्पर्शात बीजं च परस्य : प्रधानस्य तस्य एव = || भावारोग्यस्य मोक्षरूपस्य, तस्य रागादिभावरोगाभावत: पापाऽप्रसिद्धेः इयं अधिकारिणः = क्षीणप्रायसंसारस्य नियोगात्
कल्याणकन्दली मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> एषा आद्यं भावारोग्यं, तस्यैव च परस्य बीजं, अधिकारिणो नियमात् चरमे पुद्गलपरावर्ते इयं [भवति] ॥५/२।। इयं कारिका श्रावकधर्मविधिवृत्त्यादी [गा.२] समुद्धृता वर्तते । । एपा = प्रक्रान्ता लोकोत्तरतत्त्वसम्प्राप्तिः सम्यक्त्वस्पर्शात = सम्यग्दर्शनानवेधात प्रधानस्य भावारोग्यस्य मोक्षरूपस्य बीजमित्यन्वयः । मोक्षस्य प्रधानभावारोग्यत्वे हेतुमाविष्करोति -> तस्य = मोक्षस्य रागादिभावरोगाऽभावतः = रागद्वेष-मोहलक्षणभावरोगशून्यत्वात् । अत्राऽपि हेतुमाह - पापाप्रसिद्धेः = रागाद्यनुबन्ध-तत्संस्कार-लक्षणदोषाणां मोक्षेप्रसिद्धत्वात्। तदुक्तं उमास्वातिवाचकैः तत्त्वार्थकारिकायां मूलकृद्भिश्च शास्त्रवार्तासमुच्चये -> दग्धे बीजे यथाऽत्यन्तं, प्रादुर्भवति नाङ्कुरः । कर्मबीजे तथा दग्धे न रोहति भवाङ्कुरः ।। - [त.उत्त.का.८ शा.वा.६१३] इति । श्रावकप्रज्ञप्ती -> दडमि जहा बीप न होइ पुण अंकुरस्स उप्पत्ती । तह चेव कम्मबीए भवंकुरस्सावि पडिकुट्ठा ।।३९६।। - इति प्रोक्तम् । औपपातिकसूत्रेऽपि -> बीयाणं अग्गिदड्डाणं पुणरवि अंकुरुप्पत्ति ण भवइ । एवमेव सिद्धाणं कम्मबीए दड्डे पुणरवि जम्मुप्पत्ति ण भवइ ।। <-- [प्र.१११] इत्युक्तम् । दशाश्रुतस्कन्धेऽपि -> जहा दड्डाण बीयाणं ण जायंति पूर्णकरा । कम्मबीएस दड्डेस न जायंति भवंकुरा ।। [९/८] - इत्युक्तम् । दर्शनशुद्धिप्रकरणेऽपि -> अचंतं दवमि बीयंमि न अंकुरो जहा होइ । दड्डेमि कम्मबीए न रुहइ भवअंकुरो वि तहा ||१४|| <- इत्युक्तम् । चैत्यवन्दनमहाभाप्येऽपि -> दड्ढम्म जहा बीए न होइ पुण अंकुरस्स उप्पत्ती । तह कम्मबीयविरहे भवंकुरस्सावि नो भावो ।।२८६।। - इत्युक्तम् । महाभारतेऽपि -> बीजानि ह्यग्निदग्धानि न रोहन्ति पुनर्यथा । ज्ञानदग्धैस्तथा क्लेशै त्मा संयुज्यते पुनः ।। - [वनपर्व २००/१०८] इत्युक्तम् । मोक्षधर्मेऽपि
यग्न्युपदग्धानि न रोहन्ति यथा पुनः । ज्ञानदग्धैस्तथा क्लेशै त्मा सम्पद्यते पुनः ।। - [२११/१७] इत्युक्तम् ।। तदुक्तं भावप्राभृते कुन्दकुन्दस्वामिनाऽपि -> जह बीयम्मि य दड्ढे ण वि रोहइ अंकुरो य महीवीढे । तह कम्मबीयदड्डे भवंकुरो भावसमणाणं ॥१२६।। - इति । कम्मसुत्ताभिधाने बौद्भग्रन्थेऽपि > जहा दड्ढाणं वीयातं ण जायंति पुण अंकुरा । कम्मबीएस दड्डेसु ण जायंति भवंकुरा ।। - इत्युक्तम् । तदुक्तं योगदृष्टिसमुच्चयेऽपि -> भव एव महाव्यधिर्जन्ममृत्युविकारवान् । विचित्रमोहजननस्तीव्ररागादिवेदनः ।। मुख्योऽयमात्मनोऽनादिचित्रकर्मनिदानजः । तथानुभवसिद्भत्वात् सर्वप्राणभृतामिति ।। एतन्मुक्तश्च मुक्तोऽपि, मुख्य एवोपपद्यते । जन्मादिदोषविगमात्तददोषत्वसङ्गतेः ॥ - [१८८-८९-९०] इति । શમ-દામ-તિતિક્ષાદિ આચારોનું વફાદારીથી પાલન કરનાર અપુનર્ભધક હોય કે ચાહે જૈનમતમાં રહીને મુમુક્ષુયોગ્ય આચારસંહિતાને નિકાથી બજાવનાર અપુનબંધક ભદ્ર મિથ્યાદષ્ટિ હોય પરંતુ તેમની પાસે આત્મવિશુદ્ધિ જરૂર હોય છે. ફેર એટલો હોય કે પરદર્શનમાં રહીને સ્કૂલ અનુમાનનું પાલન કરનાર જીવ કરતાં જૈનદર્શનના સૂક્ષ્મ-વિશુદ્ધ આચારનું પાલન કરવાથી શુદ્ધિ વધુ પ્રાપ્ત થાય છે. પરદર્શની અપુનર્ધધક ભવાંતરમાં જૈનદર્શનને મેળવવા યોગ્ય બને છે. જ્યારે તેના કરતાં વધુ શુદ્ધિવાળા જૈન અપુનર્બધ કે સમકિતદૃષ્ટિ હોય- તે બધાને તુરંત લોકોત્તર પરમાર્થો અચૂક મળે જ છે. શકિતની દવાનું સેવન કરવાથી અમદાવાદમાં રહેનારને શક્તિ મળે અને બેંગ્લોરમાં રહેનારને શકિત ન મળે - એવું ના બને. પરંતુ ક્ષેત્ર-હવા વગેરેના કારણે પ્રતિકૂળ કે અનુકૂળ વાતાવરણમાં દવાથી ઓછાવત્તા અંશે શકિતની માત્રામાં તફાવત જરૂર પડે. પરંતુ એક વાત જરૂર ધ્યાનમાં રાખવી કે ઔદાર્યાદિગુણસંપન્ન ન હોય કે તેની યોગ્યતા પણ ન હોય તો તેવો જીવ જૈનદર્શની હોવા છતાં લોકોત્તર પરમાર્થને પામવાનું સૌભાગ્ય તેની પાસે નથી. મિથ્યાત્વથી મોહિત મતિવાળા લોકો જે પરમાર્થને કર્તવ્યરૂપે ન જાણી શકે તે લોકોત્તર તત્વ કહેવાય છે. તેને મેળવવા हाहिराथी समृद्ध बनवू अनिवार्य छे. [4/1] પ્રસ્તુત લોકોત્તર વસંપ્રાપ્તિ જે સ્વરૂપે અને જે કાળે થાય તેને બતાવતાં મૂલકારથી કહે છે કે –
ગાથાર્થ :- આ લોકોત્તરતન્યપ્રાપ્તિ પ્રાથમિક ભાવારોગ્ય છે અને પ્રકુટ એવા ભાવારોગ્યનું જ બીજ છે. અધિકારી જીવને નિયમાં ચરમ પુલ પરાવર્તમાં આ =િ લોકોત્તરતન્યપ્રાપ્તિ થાય છે [૫/૨] | ટીકાર્ય :- પૂર્વે ઉત્પન્ન થાય તે પ્રથમ કહેવાય. પ્રથમ ભાવરૂપી આરોગ્ય આ લોકોત્તરતત્ત્વસંપ્રાપ્તિ છે. સમ્યક્ત્વના સ્પર્શથી નિ મોક્ષરૂપી પ્રકટ ભાવારોગ્યનું જ કારણ બને છે. મોક્ષને પ્રકૃઢ આરોગ્ય કહેવાનું કારણ એ છે કે મોક્ષમાં રાગ વગેરે ભાવ! રોગ નથી રહેતા, કેમ કે મોક્ષમાં પાપ જ અપ્રસિદ્ધ છે. લોકોત્તરતન્યસંપ્રાપ્તિ નિયમાં ચરમ પુલ પરાવર્તમાં થાય છે. દારિક,| १. मुद्रितप्रती - 'एतस्य' इत्यशुद्धः पाठः । ह. प्रती च -> 'तस्मै च' - इत्यशुद्धः पाठः ।
Jain Education Intemational

Page #149

११६ पञ्चमं षोडशकम्
8 अभ्युच्चयपक्षाङ्गीकारः
= नियमात् चरमे पुद्रलपरावर्त्ते औदारिक- वैक्रिय-तैजस-कार्मण प्राणाऽपान-भाषा-मनोभिरेतत्परिणामपरिणतसर्वपुद्गलग्रहणरूपे भवति। अभ्युच्चयपक्षोऽयं यावता सार्वतन्त्रिक्यपुनर्बन्धकक्रियाऽन्यपुद्गलपरावर्त्ते न भवति, मोक्खासओ वि 'जन्नत्थ होइ' (विं. विं. ४ / २) इत्यादिजा मोक्षाशयस्यापि तत्र प्रतिषेधादित्यन्यत्र विस्तरो दृष्टव्यः ||५ / २ || | कुतः पुनर्हेतोश्चरमपुद्गलपरावर्त्तो भवतीत्याह - 'स' इत्यादि ।
स भवति कालादेव प्राधान्येन सुकृतादिभावेऽपि । ज्वरशमनौषधसमयवदिति समयविदो विदुर्निपुणम् ॥५/३॥
कल्याणकन्दली
=
=
एतत्परिणामपरिणत सर्वपुद्गलग्रहणरूपे औदारिक- वैक्रिय-तैजस-भाषाऽऽनप्राण-मनः कर्मवर्गणापरिणामपरिणतानां सर्वेषां || पुद्गलानां विवक्षितकालमादौ कृत्वा यावना सामस्त्येनैकजीवस्य ग्रह- निसर्गौ सम्पद्येते तावत्कालपरिमाणके, पुद्गला ग्रह- निसर्गाभ्यां परिवर्तन्ते परापरपरिणतिं लभन्तेऽस्मिन्निति व्युत्पत्तेरिति <- [उ.पद-४३४ वृ.] उपदेशपदवृत्तौ श्रीमुनिचन्द्रसूरयो व्याचक्षते । तस्य स्थूल सूक्ष्मादिरूपता च ओराल- विउब्विय-तेय-कम्म-भासाणुपाणु-मणएहिं । जीवस्स सयलपोग्गलगहणद्धा धूलपरियो । ओरालियाइ एक्क्कभेयओ सव्वपोग्गलग्गहणं । कालेण जेण सो पुण भण्णति इह सुहुमपरियट्टे ॥ - [ ] इत्यादितोऽवसेया । | अभ्युच्चयपक्षोऽयं नियमेनान्वयकारी पक्षोऽयं, न तु समुच्चयपक्षः । इदमेवाभिप्रेत्य योगबिन्दी - तृणादीनाञ्च भावानां योग्यानामपि नो यथा । तदा घृतादिभाव: स्यात् तद्वद्योगोऽपि नान्यदा । नवनीतादिकल्पस्तत्तद्भावेऽत्र निबन्धनम् । पुद्गलानां परावर्त्तश्वरमो न्यायसङ्गतः ॥ <- • [ ९५ / ९६] इति । तदेव भावयति यावता = येन कारणेन सर्वतन्त्रिकी नामभेदेन सर्वयोगदर्शनाभिमता अपुनर्बन्धकक्रिया = अपुनर्बन्धकभवनप्रक्रिया, क्षत्रियादिवर्णभेदो नात्र बाधाविधायी परं कालभेदस्तु प्रतिबन्धकार्येवेत्याह अन्यपुद्गलपरावर्त्ते अचरमपुद्गलपरावर्त्ते न = नैव भवति । अत्रैव संवादमाह 'मोक्खासओ' इत्यादि । सम्पूर्णा च गाथा चरमावर्तविंशिकायां मुक्खासओ वि नन्नत्थ होइ गुरुभावमलपहावेण । जह गुरुवाहिविगारे न जाउ पत्थासओ सम्मं ॥ - - [४ / २] इत्येवमुपलभ्यते । प्रकृतेरनिवृत्ताधिकारत्वात् इति गम्यम् । तदुक्तं गोपेन्द्रेण --> अनिवृत्ताधिकारायां प्रकृतौ सर्वथैव हि । न पुंसः तत्त्वमार्गेऽस्मिञ्जिज्ञासाऽपि प्रवर्तते । क्षेत्ररोगाभिभूतस्य यथाऽत्यन्तं विपर्ययः । तद्वदेवाऽस्य विज्ञेयस्तदावर्तनियोगतः < [यो.बि. १०१ / १०२] इत्यादि । तदुक्तं भगवद्गीतायामपि जिज्ञासुरपि योगस्य शब्दब्रह्माऽतिवर्तते <- - [६ / ४४ ] | 'मनोरथोऽपि नो मन्दभाग्यानां जायते महान् ' [ ] इत्युक्तिरप्यत्र स्मर्तव्या । | अनेनाऽपुनर्बन्धकादेरेवात्राधिकारित्वमावेदितम् । तदुक्तं योगशतकेऽपि अहिगारी पुण एत्थं विणेओ अपुणबंधगाइति । तह तह गियत्तपगईअहिगारो णेगभेओत्ति ।। अणियत्ते पुण तीए एगंतेणेव हंदि अहिगारे । तप्परतंतो भवरागओ दढं अणहिगारी त्ति ॥ - [९/१०] इति । तदुक्तं योगदृष्टिसमुच्चयेऽपि -> चरमे पुद्गलावर्ते, क्षयश्वास्योपपद्यते - [३१] इति । अस्य | = भावमलस्य । तस्य भावरोगरूपत्वात्तत्क्षये भावारोग्यकल्पा लोकोत्तरतत्त्वप्राप्तिर्युज्यत एवेति भावनीयम् । ललितविस्तरायामपि योग्यता चाऽऽफलप्राप्तेस्तथाक्षयोपशमवृद्धिः लोकोत्तरभावामृतास्वादरूपा वैमुख्यकारिणी विषयविषाभिलाषस्य । न चेयमपुनर्बन्धकमन्तरेणेति भावनीयम् <- [पृ. ४९] इत्युक्तम् ॥५ / २||
->
->
=
વૈક્રિય, તૈજસ, કાર્મણ, શ્વાસોચ્છ્વાસ, ભાષા અને મનોવર્ગણારૂપે ઔદારિક વગેરે પરિણામથી પરિણત સર્વ પુદ્ગલોનું ગ્રહણ કરવામાં જેટલો સમય થાય તેને પુદ્ગલપરાવર્ત કહેવાય. પુદ્ગલપરાવર્તમાં ૨૦ કોટાકોટિ સાગરોપમપ્રમાણ અનંતા કાળચક્રો પસાર થઈ જાય. તેવા અનંત પુદ્ગલપરાવર્ત ભૂતકાળમાં દરેક જીવે પસાર કરેલા છે. જે જીવનો સંસાર = ભવસ્થિતિ ૧ પુદ્દગલપરાવર્તકાળ જેટલી બાકી હોય તે જ જીવને લોકોત્તર તત્ત્વની પ્રાપ્તિ થાય છે.]
પ્રસ્તુત વાત અણુચ્ચયપક્ષ તરીકે સમજવી [સમુચ્ચયપક્ષરૂપે નહિ], કેમ કે સર્વદર્શનસંબંધી અપુનર્બંધકક્રિયા અન્ય [=અચરમ] પુદ્ગલ પરાવર્ત કાળમાં સંભવિત નથી. આનું કારણ એ છે કે ચરમાવર્તવિંશિકા ગ્રંથમાં ‘અચરમાવર્ત કાળમાં મોક્ષનો આશય પણ ન હોય' આવું કહેવા દ્વારા અચરમાવર્તી કાળમાં મોક્ષના આશયનો પણ પ્રતિષેધ કરવામાં આવેલ છે. આ વાતનું વિસ્તારથી નિરૂપણ અન્ય સ્થાને જોવાની મહોપાધ્યાયજી ભલામણ કરે છે. [૫/૨]
વિશેષાર્થ :- અમ્યુચ્ચય પદનો અર્થ છે નિયમા સંબંધ થવો. સમુચ્ચયપક્ષનો અર્થ છે યથાસંભવ સંબંધ થયો. પ્રસ્તુતમાં ક્ષીણપ્રાયસંસારસ્થિતિવાળા ચરમાવર્તી જીવને નિયમા લોકોત્તરતત્ત્વસંપ્રાપ્તિ થાય છે, નહિ કે જૈનધર્મવાળાને જ. અચરમાવર્તીને નિયમા લોકોત્તરતત્ત્વ ન જ મળે, ભલે તે જૈન
હોય. [૫/૨]
આ
સમસ્યાનું સમાધાન આપતાં સૂરિપુરંદર કહે છે કે –
‘ચરમ પુદ્ગલ પરાવર્ત શેનાથી થાય ?'
१. मुद्रितप्रती ह. प्रतौ न 'न तत्थ' इति पाठः ।

->

Page #150

कालस्य प्राधान्येऽपि पञ्चकारणसमवायस्थापनम्
११७
स = चरमपुद्गलपरावर्त: कालादेव प्राधान्येन = इतरहेत्वपेक्षाविलम्बाऽभावरूपेण भवति, सुकृतादीनां भावेऽपि सामग्ग्रां प्रवेशेऽपि । सुकृतपदं प्रकृता (? पुण्यप्रकृत्य ) भिप्रायेण, अन्यथा कर्मसामान्यमात्रं ग्राह्यं, आदिला कृषकार नियत्यादिग्रहः ।
निदर्शनमाह -> ज्वरस्य शमनं यद् औषधं तत्समयवत् । यथाहि ज्वरशमनौषधमपि प्रथमाऽऽपाते दत्तं ज णकृत् प्रत्युत दोषोदीरकं ज्वरजीर्णतासमये च दत्तं तद्गुणकृत् । स च परिपाकाख्यपर्यायशालिकालेनैव जन्यते था सद्धमौषधमप्यचरमावर्त्ते दत्तं न गुणकृत् प्रत्युत दोषोदीरकमेव । चरमे तु दत्तं गुणकृत् । स च भावपरिकाऽऽख्यपर्याययुक्तकालादेव भवति इति समयविदः = सिद्धान्तज्ञा निपुणं यथा स्यात्तथा विदुः ॥५ / ३॥
कल्याणकन्दली
->
इतरहेत्वपेक्षाविलम्बाभावरूपेणेति । इतरपदेन कालभिन्ना कर्म -
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् सुकृतादिभावेऽपि प्राधान्येन कालादेव स भवति, ज्वरशमनौषधसमयवत् इति समयविदो निपुणं विदुः ||५ / ३ || इयं कारिका अधिकारविंशिकावृत्ति-श्रावकधर्मविधिवृत्त्यादौ समुद्धृता वर्तते । कालादेवेति । एकान्तवादपरिहारायाह - प्राधान्येन पुरुषार्थादयः तद्धेतवो ग्राह्या:, तेषां अपेक्षया सम्भावनीयो यो विलम्बस्तद्विरहात्मनेति । न हि परिपक्वकाल: स्वेतरकारणविलम्बेन स्वकार्यजननाय विलम्बते । वस्तुतः तेनैव तेषामाक्षेपात् मरुदेव्यादौ तथैव दृष्टत्वात् । तदेव भावयति - सुकृतादीनां सामन्यां प्रवेशेऽपीति । पुरुषकार - नियत्यादिग्रहः इति । अत्रादिपदेन स्वभावपरिग्रहः ।
अत्राऽस्मदीयपद्ये ---> कालवादप्रसङ्गश्वेदत्र को दोष ? उच्यताम् । तदन्यवादभङ्गश्चेन्न तदन्यानपोहनात् ||१|| कर्मादिसचिवश्वायमिष्ट एव महात्मभिः । सर्वत्र व्यापकत्वेन, न च युक्त्या न युज्यते ॥ ॥ ←
अचरमावर्त्ते दत्तं न गुणकृत्, अतिद्राघीयसो संसारस्य सद्भावात्, भव्यत्वाऽपरिपाकात्, विपरीतवस्तुस्वभावाऽत्यन्ताऽऽग्रहात्, | अप्रशान्तमतित्वाच्च । तदुक्तं योगबिन्दी -> प्रदीर्घभवसद्भावात्, मालिन्यातिशयात्तथा । अतत्त्वाऽभिनिवेशाच्च नाऽन्येष्वन्यस्य जातुचित् ॥ ७३ ॥ - इति । अन्येषु = अचरमावर्त्तेषु, अन्यस्य = अपुनर्बन्धकादिभिन्नस्येति । प्रत्युत दोपोदीरकमेव तस्य अप्रशान्तमतित्वात् । तदुक्तं श्रीसिद्धसेनदिवाकरेण द्वात्रिंशिकाप्रकरणे [ १८/२८] मूलकारैश्च लोकतत्त्वनिर्णये --> अप्रशान्तमतौ शास्त्रसद्भावप्रतिपादनम् । दोषायाऽभिनवोदीर्णे, शमनीयमिव ज्वरे । - इति । तदुक्तं योगशतकेऽपि -> उवणसोऽविसयम्मी विस वि अणीइसो अणुवएसो । बंधनिमित्तं शियमा, जहोइओ पुण भवे जोगो || ३६ || - इति । उपदेशपदेऽपि -> होंति अकालपयोगो निरत्थगो तहवगारपरओ य । हंदि हु सदोसहस्सवि नियमा लोगे वि सिद्धमिणं ॥ ४३१|| ← इत्युक्तम् ।
स च भावपरिपाकाख्यपर्याययुक्तकालादेव भवतीति । ननु कालस्यैकत्वे भावपरिपाकपर्याय समवधाने सर्वेषामेव युगपत्त
=
માથાર્થ :- સુકૃત વગેરે હોવા છતાં પણ મુખ્યતયા [પરિપક્વ] કાળથી જ ચરમ પુદ્ગલપરાવર્ત થાય છે; તાવ શમાવવાના ઔષધના કાળની જેમ-આ પ્રમાણે શાસ્ત્રવેત્તાઓ નિપુણ રીતે જાણે છે. [૫/૩]
* यरभावर्त हयारे खावे ?
ઢીકાર્થ :- ચરમ પુદ્ગલપરાવર્તની સામગ્રીમાં સુકૃત વગેરેનો પ્રવેશ થવા છતાં પણ ચરમાવર્ત મુખ્યતયા કાળથી જ થાય છે, કારણ કે પરિપકવ કાળ પોતાનાથી ભિન્ન ચરમાવર્તકારણોની અપેક્ષાએ ચરમાવર્ત લાવવામાં વિલમ્બ નથી કરતો. [અર્થાત્ પરિપકવ કાળ અન્ય કારણોના વિલંબથી ચરમાવર્તને લાવવામાં વિલંબ નથી કરતો; પરિપક્વ કાલથી ચરમાવર્ત આવી જ જાય, પુણ્ય, પુરુષાર્થ વગેરે અન્ય કારણોને ચરમાવર્ત લાવવામાં કાળપરિપાકની રાહ જોવી પડે છે. પરંતુ પરિપકવ કાળને ચરમાવર્ત લાવવામાં પુણ્ય પુરુષાર્થ વગેરેની રાહ જોવી નથી પડતી.] મૂળ ગ્રંથમાં સુકૃતપદ છે તે પુણ્યપ્રકૃતિની અપેક્ષાએ જાણવું. બાકી अर्भ सामान्यनुं न ग २. 'सुकृतादि' हम आशिष् छे तेनाथी पुरुषार्थ, नियति वगैरे समजा.
પ્રસ્તુત વાત સમજવા માટે શ્રીમદ્ઘ દૃષ્ટાંત બતાવે છે કે - તાવને શમાવનાર ઔષધના કાળની જેમ આ જાણવું. જેમ તાવને શમાવનાર ઔષધ પણ તાવના પહેલા ઉથલા વખતે અર્થાત્ ચડતા તાવના સમયે આપવામાં આવેલ હોય તો તે ગુણકારી બનતું નથી, પરંતુ દોષની ઉદીરણા કરનાર થાય છે. અર્થાત્ સામે ચાલીને દુષ્ટ દોષને નિમંત્રણ આપવામાં નિમિત્ત બને છે અને તાવ ઉતરવાના સમયે અપાયેલ તે જ ઔષધ ગુણકારી = હિતકારી - તાવશમનકારક થાય છે. તથા તાવને ઘટવાનો અવસર તો પરિપાક નામના પર્યાયવાળા = પરિપક્વ કાળથી જ ઉત્પન્ન થાય છે. બરાબર આ જ રીતે સદ્ધર્મરૂપી ઔષધ પણ અચરમાવર્ત કાળમાં આપેલું ગુણકારી થતું નથી, પરંતુ દોષની ઉદીરણા = ઉત્તેજન કરનાર જ થાય છે. ચરમ પુદ્ગલપરાવર્તી કાળમાં આપેલ તે જ સદ્ધર્મસ્વરૂપ ઔષધ હિતકારી થાય છે. અને ચરમાવર્તકાળ ભાવપરિપાક નામના પર્યાયથી યુક્ત પરિપક્વ કાળથી જ

=

Page #151

११८ पञ्चमं षोडशकम्
ॐ कालस्वरूपमीमांसा उवतमेव निदर्शनार्थ स्पष्टमाह -> 'नेत्यादि ।
नागमवचनं तदधः सम्यक्परिणमति नियम एपोऽत्र । शमनीयमिवाभिनवज्वरोदयेऽकाल इति कृत्वा ॥५/४॥ आगमवचनं तदधः = चरमपरावर्ताधिकसंसारे न सम्यग् = विषयविषयिविभागेज परिणमति नियम एष =| प्रस्तुत: अत्र प्रक्रमे, शमनीयमिव = औषधमिव अभिनवज्वरोदये अकाल: = अप्रस्ताव इति कृत्वा ॥५/४||
= कल्याणकन्दली दवाप्तिः स्यात्, तदसमवधाने च नाद्यावधि कस्यापि तत्प्राप्तिर्युज्यते । न चैकस्य कालस्य भावपरिपाकपर्यायपरिकलितत्वेऽपि केषाञ्चिदेव प्राणिनां तदितरकारणकलापकलितत्वेन न सर्वेषां युगपदेव तत्सम्प्राप्तिरिति वक्तव्यम्, एवं सति इतरहेत्वपेक्षाविलम्बाऽभावरूपं प्राधान्यं कालस्य प्रच्यवेत । न च कालस्यानेकत्वान्नायं दोषः, प्रतिलोकाकाशप्रदेशं नानाकालाणुस्वीकारादिति वाच्यम्, असङ्ख्यलोकाकाशप्रदेशप्रमितकालाणुस्वीकारेऽपि जीवानामनन्तत्वेनैकस्मिन् कालाणी परिपक्वे सति युगपदेवानन्तानां सर्वजीवानन्तभागप्रमितानां तत्सम्प्राप्त्यापत्तेः, अप्रामाणिकदिगम्बरमतप्रवेशापाताच्च । न च सार्द्धद्वीपद्वयवर्तिकालाभ्युपगमान्न सर्वेषामेव लोकाकाशवर्तिनां जीवानां युगपदेव तदवाप्तिप्रसङ्गः इति साम्प्रतम्, एवं सति तदहिः नन्दीश्वरद्वीपादिवर्तिनां देवादीनां मुन्युपदेशादित: लोकोत्तरतत्त्वसंप्राप्ति: न स्यात्, स्याच्च सर्वेषामेव सार्द्धद्वीपद्वयगतजीवानां युगपत्तदवाप्ति: । एतेन सार्द्ध द्वीपद्वयवर्तिकालपरिपाकादेव तद्वहिर्वर्तिनां देवादीनां लोकोत्तरतत्त्वावाप्तिरित्यपि प्रत्याख्यातम्, सर्वेषामेव कृत्स्नलोकगतानां जीवानां तत्प्रसक्तेश्च ।। अनेन नित्यककालद्रव्यकल्पनापि निरस्ता, कस्याऽप्यद्यावधि तदनापत्तेरिति चेत् ? अत्रोच्यते -> 'जीवा चेव कालो त्ति अजीवा चेव कालो त्ति [ ] जीवाजीवाभिगमवचनात् कालस्य जीवाऽजीवपर्यायविशेषरूपत्वाभ्युपगमान्नायं दोषः । अत्र च > 'कालः पुनः परिणाम उच्यते' - [११/४२] इति चरकसंहितावचनमपि संवदति । प्रकृते च यस्मिन्नेव हि जीवे परिपक्वकालपर्यायो जायते तदपेक्षयैव हि चरमावर्त्तस्स्वीक्रियते, न त्वन्यापेक्षया । परिपक्वकालश्च स्वत एव सञ्जायते, चतु:शरणगमनादीनां तथाभव्यत्वपरिपाकसाधनानामपि परमार्थतः कालेनैवोपलब्धिः तात्त्विकी । यथा च कालस्य जीवाऽजीवानतिरिक्तत्वं तथा व्युत्पादितमस्माभिः भानुमत्यभिधानायां न्यायालोकटीकायामित्यधिकं ततोऽवसेयम् ॥५/३॥
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> आगमवचनं तदधः सम्यक् न परिणमति एष नियमः अत्र; अभिनवज्वरोदये शमनीयमिव, अकाल इति कृत्वा ।।५/४।। इयं कारिका अधिकारविंशिकावृत्ति-श्रावकधर्मविधिवृत्त्यादौ [अ.वि.गा.२० श्रा.ध.गा.५] समुद्भुता। न विषय-विषयिभावेन उत्सर्गापवाद-निश्चयव्यवहार-द्रव्यस्तवभावस्तव-ज्ञानक्रिया-निक्षेपनयप्रमाणसप्तभङ्ग्यादिकं यथास्थितस्वपरस्थानभावेन रुचिविशेषयुक्तेन परिणमति, अकालः = अनवसर इति कृत्वा इत्यत्रान्वीयते, दृष्टान्तेऽपि च । तदुक्तं उपदेशपदे -> घणमिच्छत्तो कालो एत्थ अकालो उ होति नायब्यो । कालो य अपूणबंधगपभिती धीरेहिं निद्दिट्ठो ॥४३२- इति । अकाल: = जिनवचनस्य सम्यकपरिणामाऽपेक्षयाऽनुचितः काल इत्यर्थः । तेन नातिप्रसङ्गोऽनापत्तिर्वा । तत्काले तस्यैव गुरुकर्मत्वादयोग्यत्वेऽपि तदभिन्नतया तत्कालस्याउकालत्वोक्तिरिति ध्येयम् । तदुक्तं पञ्चवस्तुकेऽपि -> गुरुकम्माणं जम्हा, किलिट्ठचित्ताणं तस्स भावत्थो । नो परिणमेइ सम्म, कुंकुमरागो ब्व मलिणम्मि ।। विट्ठाण सूअरो जह, उवएसेण विन तीरण थाय छ. - साम म निराश ी ५ तम सिद्धान्तही छ. [4/3]
વિશેષાર્થ :- સમય પાક્યા પૂર્વે કોઈને કશું મળતું નથી અને સમય પાકી ગયો હોય તો અવશ્ય મળે છે. તથા કાળપરિપાક स्वयंभू - स्वतः छ - मानिएपछ. [4/3]
ઉપરોક્ત દટાન્નાર્થને જ સ્પષ્ટ કરતાં ભૂલકારથી કહે છે કે -
ગાગાર્ગ :- આગમવચન ચરમાવર્ત પૂર્વે સમ્યફ પરિણમતું નથી - આ અહીં નિયમ છે; જેમ નવા તાવના ઉદયે ઔષધ सारी शत पशिसमतुं नयी तेम, आराम स्यारे ॥ ७. [५/४]
* साणे आला न पा8 * ટીડાઈ :- ચરમ પુલપરાવર્ત કરતાં જેનો વધુ સંસાર હોય તે જીવને વિષય-વિષયી વિભાગથી આગમવચન પરિણમતું નથી. આ પ્રસ્તુત નિયમ અહીં જાણો, જેમ કે નવા તાવના ઉદયમાં ઔષધ સારી રીતે પરિણમતું નથી; કારણ કે તે સમયે ઔષધનો अवसर नथी डोतो. [4/४]
विशेषार्थ :- समय पास थासो-५ पूर्व माशी १५. परंतु उत्सर्ग-५१६, हेय-उपाय, शान-41.... त्या वि५५વિભાગનુસારે તેનું પરિણમન તો શરમાવર્તમાં જ થાય. બે વર્ષનો છોકરો ગમે તેટલી મહેનત કરે તે ડૉકટર બની ન શકે; કેમ||. તે વખતે ડૉકટર થવાનો અવસર નથી. અત્યંત ગરમીના દિવસોમાં આંબલીનું પાણી પરિણમશે. હિમાલયમાં શીયાળામાં આંબલીનું પાણી પચી ન શકે, તાવ આવી જાય, કેમ કે ત્યારે તેનો અવસર નથી. ઉલ્ટી થવાના સમયે દૂધપાક આપવામાં આવે તો તે
Jain Education Intemational

Page #152

आगमेऽध्यारोपकरणमयोग्यस्य
११९
न केवलं तदधस्तात् आगमवचनं न परिणमति किन्तु विपरीतं परिणमतीत्याह आगमेत्यादि । आगमदीपेऽध्यारोपमण्डलं तत्त्वतोsसदेव तथा । पश्यन्त्यपवादात्मकमविषय इह मन्दधीनयनाः ॥५/५ ॥
आगमदीपे = सिद्धान्तवादप्रदीपे अध्यारोपः आरोपितरूपं एव मण्डलं. 'मयूरचन्द्रकाकारं नीललोहितभासुरं । प्रपश्यन्ति प्रदीपादेर्मण्डलं मन्दचक्षुषः ॥ ( ) इत्युक्तरूपं अविषये इह लोके मन्दधीनयनाः = मन्दबुद्धिचक्षुषः तत्त्वतः = वस्तुवृत्त्या असदेव अविद्यमानमेव तथा = 'तैमिरिकदृश्येज तेज प्रकारेण पश्यन्ति दृष्टिदोषात् ||५ / ७५||
अपवादाऽस्थानेऽपकृष्टवादात्मकं
उक्तमेवार्थं कार्यलिङ्गेन समर्थयति तत एवेत्यादि ।
तत एवाऽविधिसेवा दानादौ तत्प्रसिद्धफल एव । तत्तत्त्वदृशामेपा पापा कथमन्यथा भवति ॥ ५ / ६ ॥ तत एव = आगमदीपेऽध्यारोपमण्डलदर्शनादेव, अविधेः = विधिविपर्ययस्य सेवा दानादौ विषये तत्प्रसिद्धफल
कल्याणकन्दली
->
धरि ं । संसारसूअरो इय, अविरत्तमणो अकज्जम्मि ||४२ / ४३ || < इति । शिष्टमतिरोहितार्थं विभावितप्रायञ्च ॥ ५ / ४ || मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् अविषये आगमदीपे तत्त्वतोऽसदेव अपवादात्मकं अध्यारोपमण्डलं इह मन्दधीनयनाः तथा पश्यन्ति ||५/५ || अध्यारोपः = आरोपितरूपमेव = ज्ञानलक्षणसन्निकर्षेण उपस्थापितं रूपमेव मण्डलम् । अपवादाऽस्थाने = अपकृष्टवादाऽगोचरे अपकृष्टवादात्मकं = अव्याप्त्यतिव्याप्त्यादिदोषोद्भावनपरकधात्मकम् । इदञ्च स्वसर्वनाशद्योतकम् । तदुक्तं चाणक्यसूत्रेऽपि -> आत्मविनाशं सूचयति अधर्मबुद्धिः <- - [ २४२ ] इति । तदुक्तं क्षेमेन्द्रेणापि क्षत्रचूडामणी --> अविवेकिजनानां हि सतां वाक्यमसङ्गतम् <- इति । मन्दबुद्धिचक्षुषः इति । व्यवहारतः कदाचित् निशिततरधीशालित्वेऽपि तथाविधधियो || मोहावृतत्वेन मन्दत्वमवसेयम् । इदमेवाऽभिप्रेत्य मंदा मोहेण पाउडा' - [३/१/११] इति सूत्रकृताङ्गसूत्रे धर्मधर्मिणोरभेदोप|चारादुक्तमिति ध्येयम् । तैमिरिकदृश्येन नयनगततिमिररोगलक्षणस्वदृष्टिदोषात् दृष्टव्येनेति । शिष्टं स्पष्टमेव ॥ ५/५ ॥
=
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> तत एव तत्प्रसिद्धफले एव दानादौ अविधिसेवा भवति, अन्यथा तत्तत्त्वदृशां एषा पापा कथम् ? ||५ / ६ ॥
=
પચે નહિ, કારણ કે ત્યારે તેનો અવસર નથી. નાપાસ થયેલ વિદ્યાર્થી પાસે કે તાજેતરમાં વિધવા થયેલ બાઈ સાથે મોટેથી હસી-ખીલીને વાત ન કરાય, કેમ કે ત્યારે તેનો અવસર નથી. ટૂંકમાં સારી વસ્તુ પણ અવસરે જ શોભે. [૫/૪]
અચરમાવર્તમાં આગમવચન પરિણમતું નથી. એટલું જ નહીં. પણ વિપરીત રીતે પરિણમે છે. આ વાતને જણાવતાં સૂરિચક્રવર્તી કહે છે કે
=
* અચરમાવર્તીને આગમમાં પણ દોષદર્શન
માથાર્થ :- દોષના અવિષયભૂત એવા આગમસ્વરૂપ દીપકને વિશે વાસ્તવમાં કાલ્પનિક જ અપવાદાત્મક અધ્યારોપમંડલને મન્દબુદ્ધિરૂપી આંખવાળા જીવો તે પ્રકારે જુએ છે. [૫/૫]
ટીડાર્થ :- જેમ નબળી આંખવાળા લોકો દીવાની આસપાસ મોરપીંછમાં રહેલ ચંદ્રકના આકારવાળા કાળા-લાલ-ભાસ્વર વર્ણવાળા વર્તુળાકાર મંડલને જુએ છે, પરંતુ વાસ્તવમાં તે ત્યાં હોતું નથી તેમ અપવાદ = દૂષણના અવિષયભૂત એવા સિદ્ધાન્તના સમ્યક્વાદ-સ્યાદ્વાદસ્વરૂપ દીપકને વિશે વાસ્તવિક રીતે અવિદ્યમાન એવા દૂષણસ્વરૂપ આરોપિતરૂપાત્મક મંડલને આ લોકમાં મંદબુદ્ધિરૂપી આંખવાળા જીવો પોતાની દૃષ્ટિના દોષના લીધે જુએ છે. ઉપર બતાવી ગયા તે મુજબ આંખના તિમિર દોષથી દીપક પાસે મયૂરચંદ્રક દેખાય છે તેમ આ વાત સમજવી. [સુજ્ઞ વાચકવર્ગને સમજવામાં સરળ બને તે આશયથી ટીકાના શબ્દક્રમનું ઉલ્લંઘન કરીને અર્થક્રમને પ્રધાન રાખીને આ શ્લોકની ટીકાનો અર્થ અહીં બતાવવામાં આવેલ છે.] [૫/૫]
ઉપરોકત હકીકતનું જ કાર્યરૂપી લિંગ દ્વારા સમર્થન કરતાં આચાર્યદેવથી કહે છે કે
ગાથાર્થ :- તેથી જ આગમપ્રસિદ્ધ ફલવાળા એવા જ દાન વગેરેને વિશે અવિધિસેવા થાય છે; બાકી આગમમાં પ્રામાણ્યદર્શી જીવોને આ દુષ્ટ અવિધિસેવા કેમ થઈ શકે ? [૫/૬]

* અગમપ્રામાણ્યવાદી અવિધિથી દૂર રહે
ટીડાર્થ :- આગમરૂપી દીપકમાં દોષાત્મક અધ્યારોપમંડલ દેખાવાના લીધે જ આગમસ્વીકૃતફળવાળા એવા જ દાનાદિને १. मुद्रितप्रती 'तमिरिकदृश्यन' इत्यशुद्धः पाठः ।

Page #153

१२० पञ्चमं षोडशकम्
88 स्तोकस्यापि विध्यादियुक्तानुष्ठास्योपादेयता
| एव = आगमाभ्युपगतफल एव भवति । अन्यथा आगमार्थाऽध्यारोपाभावे तत्तत्त्वदृशां आगमप्रामाण्याभ्युपगतृणां एषा = दाजाद्यविधिसेवा पापा पापहेतुः कथं स्यात् ? फलार्थिनः फलानुपाये प्रवृत्तेः अर्थभ्रमं विनाऽसम्भवादिति भावः ॥५ / ६ ॥
ज्ञानफलाभावलक्षणाऽपरिणामस्याप्यविधिसेवा लिङ्गमित्याह -> 'येषामित्यादि ।
येषामेषा तेपामागमवचनं न परिणतं सम्यक् । अमृतरसास्वादज्ञः को नाम विषे प्रवर्तेत ? ॥ ५/७॥ येषां जीवानां एषा = अविधिसेवा तेषां आगमवचनं न सम्यक् = फलोपधानेन परिणतम् । को नाम
कल्याणकन्दली
<
दानाद्यविधिसेवेति । आदिपदेन शीलादिग्रहणं, तत्क्रमेणैवाऽऽराधनायोग्यताविर्भावात् । यथोक्तं स्तवपरिज्ञायां -> एतो च्चिय णिदिट्ठो धम्मम्मि चउव्विहम्मि वि क्रमो य । इह दाण- सील-तव-भावणामए अण्णहाजोगा || १९८ || संतंपि बज्झमणिचं | ठाणे दाणं पि जो न वियरेइ । इह खुदओ कहं सो सीलं अइदुद्धरं धरइ || १९९ || अस्सीलो ण य जायइ सुद्धस्स तवस्स हंदि विसओ वि । जहसत्तीऽतवस्सी भावइ कहं भावणाजालं ॥ २००॥ <- इति । दानाद्यविधिसेवा पापहेतुरिति । यथोक्तं श्रीरत्नशेखरसूरिभिः सम्बोधसप्ततिप्रकरणे जह भोयणमविहिकयं विणासए विहिकयं जियावेई । तह अविहिकओ धम्मो देइ भवं विहिकओ मुक्खं ॥ ४३ ॥ <- इति । तदुक्तं अष्टकप्रकरणे यथैवाऽविधिना लोके न विद्याग्रहणादि यत् । विपर्ययफलत्वेन तथेदमपि भाव्यताम् ॥ [ ८/४] - इति । तदुक्तं योगशतकवृत्तौ अपि -> अविधेः प्रत्यवायहेतुत्वात्, अकृतोऽविधिकृतयोगाद् वरं, असच्चिकित्सोदाहरणादिति [लो. ४ वृ.] । दानादौ विधिसेवनेनैव जिनाज्ञा आराधिता स्यात् । तदुक्तं पञ्चवस्तुके विहिदाणम्मि जिणाणं, आणा आराहिया धुवं होइ । अण्णेसिं विहिदंसणकमेण मग्गस्सऽवत्थाणं |||७९६ ।। -- इति । अथाऽविधी सत्यपि क्रियमाणात् दानादिसदनुष्ठानात् कालेनाऽपवर्गप्राप्तिस्स्यादेवेति चेत् ? न, स्तोकस्यापि विध्यादिपरिकलितस्यैव सदनुष्ठानस्याऽपवर्गबीजत्वेनाऽर्हतामभिमतत्वात् । तदुक्तं मूलकारैरेव धर्मविन्दौ -> विशुद्धं सदनुष्ठानं स्तोकमप्यर्हतां मतम्' [ ध. बिं. ४ / श्लो. २१] इति । विधिपालनपरत्वमासन्नसिद्धिलक्षणमविधिसेवनःञ्चाभव्यदूरभव्यादिलक्षणमिति | भावः । तदुक्तं उपदेशपदे सम्बोधप्रकरणे दर्शनशुद्धिप्रकरणे [२७] च आसन्न सिद्धिआणं विहिपरिणामो उ होइ सया कालं । विहिचाउ अविहिभत्ती, अभव्वजिअदूरभव्वाणं ॥ [ सं . देवाधि.१९३] इति । फलानुपाये इति उपलक्षणात् फलबाधके इत्यपि बोध्यम् । यद्वा फलानुपाये = फलोपायविपर्यये इत्येवं व्याख्येयम्, फलानुपायेन साध्यसिद्धेरनभिमतत्वात् । तदुक्तं धर्मविन्दौ -> अनुपायान्तु साध्यस्य सिद्धिं नेच्छन्ति पण्डिताः - [ध. बिं. ४ / २३] इति । 'अनुपायात्तु = उपायविपर्ययात् पुनः' इति तद्वृत्तिकारः । प्रक्रमे फलानुपायोऽविधिसेवात्मको बोध्यः । अर्थभ्रमं = फलानुपायादिलक्षणेऽर्थे फलोपायत्वादिप्रकारकं विपर्यासं विनाऽसम्भवादिति । शिष्टं स्पष्टम् ॥५/६ ॥
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> येषां एषा तेषां आगमवचनं सम्यक् न परिणतम् । को नाम अमृतरसास्वादज्ञो विषे प्रवर्तेत ? ॥५ / ७॥
=
=
"
-->
सम्यक् = फलोपधानेन = स्वोत्तरत्वविशिष्टसामानाधिकरण्यसम्बन्धेन फलजननतया परिणतम् । ततश्च न तदीयाऽविधिसेवामवलम्ब्य अज्ञातदशायां प्रवृत्तस्य विधिरसिकस्य प्रज्ञापनीयस्य तदुत्तरं फलोत्पादेऽपि व्यभिचारः ।

=
વિશે વિધિથી વિપરીત આચરણ થાય છે. બાકી આગમિક અર્થને વિશે અપ્રામાણ્યનું ઉદ્ભાવન કરવામાં આવેલ ન હોય તો આગમપ્રામાણ્ય માનનારા જીવોને દાનાદિને વિશે પાપજનક અવિધિસેવન કેવી રીતે થાય ? ફલના અર્થી પુરુષની ફલના અનુપાયમાં પ્રવૃત્તિ અર્થભ્રમ વિના સંભવી ન શકે. - એવો મૂલકારશ્રીનો આશય છે. [પ્રસ્તુતમાં ફલ = અભ્યુદય, પુણ્ય વગેરે, ફલનો અનુપાય अविधिसेवन, अर्थक्रम = इननब्रांति ओम समj.] [4 / ६ ]
અવિધિસેવન એ જ્ઞાનના ફળના અભાવાત્મક અપરિણામનું પણ લિંગ छेडे -
=
લક્ષણ છે. આ વાતને બતાવતાં શ્રીહરિભદ્રસૂરીશ્વરજી
ગાથાર્થ :- જેઓ અવિધિસેવન કરે છે તેઓને આગમવચન સારી રીતે પરિણત થયું નથી. અમૃત રસના આસ્વાદને જાણનારો गरम प्रवृत्ति टीडार्थ :જે જીવો દાનાદિને વિશે અવિધિને સેવે છે તેઓને ફલોત્પન્ન કરવારૂપે આગમવચન પરિણત થયું નથી. અમૃતના રસાસ્વાદને જાણનાર કોણ ઝેરને વિશે ખાવાની પ્રવૃત્તિ આચરે ? વિષપ્રવૃત્તિતુલ્ય અવિધિસેવન છે. તેથી જણાય છે કે તાત્ત્વિક
? [4/७]

Page #154

8 विधेरावश्यकताविमर्शः
१२१
भक्षणप्रवृत्तिं विदध्यात् ? 'विषप्रवृत्तिकल्पाऽविधिसेवा । तत्त्वतो जागमविधिमुखेनोक्तम् । निषेधमुखेजाह -> तस्मादित्यादि । तस्माच्चरमे नियमादागमवचनमिह पुद्गलावर्ते । परिणमति तत्त्वतः खलु स चाधिकारी भवत्यस्याः ||५/८ ||
कल्याणकन्दली
अमृतरसास्वादज्ञः पुमान् विषे प्रवर्तेत वचनं फलतः परिणतमिति भावः ॥ ५ / ७॥
सुगमार्थकल्पनाकारस्तु नातिप्रसङ्ग इति विभावनीयम् ।
->
दृष्टान्तो नाम यत्र मूर्ख विदुषां बुद्धि-साम्यम् <- [ ३ / ८ / ३४] इति चरकसंहितावचनादुदाहरति को नाम अमृतरसास्वादज्ञ इति । क्वचित् कदाचित् प्रयोजनविशेषेण अमृतरसास्वादज्ञोऽपि विषानयन-नयन क्रयण-विक्रयणादिकं विदध्यादिति चेतसिकृत्याह - विपे प्रवर्त्तेत भक्षणप्रवृत्तिं विदध्यादिति । ततश्च दाष्टन्तिकेऽप्यविधेर्निषेध्यतया उपदेशे प्रदर्शनेऽपि न दोषः । न हि परिहारार्थितयाऽनन्यगत्या तत्र प्रवृत्तः प्रवृत्तो नाम । उपलक्षणादविधिप्रशंसानिषेधः सूचितः । तदुक्तं षष्ठिशतकप्रकरणे नेमिचन्द्रेण -> मुद्वाण रंजणत्थं अविहिपसंसं कयाइ न करिज़्ज़ा । किं कुलवहुणो कत्थइ थुणंति वेसाण चरियाई || ५८ || ननु शुद्धक्रियाया एवं पक्षपाते तदलाभेऽशुद्धायाश्चानङ्गीकारेऽक्रियापरिणामस्य स्वत एवोपनिपातात्तीर्थोच्छेद एव स्यात् । ततश्च 'सर्वनाशे समुत्पन्नेऽर्धं त्यज्यति पण्डित' इति न्यायादविधिसेवाऽप्याश्रयणीयैवेति चेत् ? मैवम्, अविधिकरणे सूत्रोक्तक्रियाविनाशात् परमार्थतः तीर्थविच्छेद एव सूत्रविहितयथोचितक्रियाविशिष्टसाधु-साध्वी श्रावक-श्राविकासमुदायो हि तीर्थनाम्ना प्रोच्यते । तदुक्तं सम्बोधसप्ततिकाप्रकरणे -> एगो साहू एगा य साहूणी सावओ वि सड्ढी वा । आणाजुत्तो संघो सेसो पुण अट्ठिसंघाओ || - [ ३९ ] इति । ततश्वाविधिसेवाया विषकल्पत्वमेव । विषं हि भक्षकस्यैव विनाशकम्, अविधिसेवा त्वसदालम्बनतया परेषामपि तत्र पक्षपातजननादिद्वारा । विधिकरणे दोषप्राप्तावप्यदोष एव । तदुक्तं निशीथचूर्णौ अपि -> सव्वत्थ एवं विधिं करेंतो जदि वि दोसेहिं पुट्टो तहा वि सुद्धो [नि.चू. ४१९२ ] ।
चाधेयम् विधिप्रवृत्तावप्यनाभोगादिनाऽविधिदोषश्छद्मस्थस्य भवेदिति विमृश्य तद्भिया न क्रियात्यागो विधेयः | किन्तु विधिसम्पादनायैव प्रयतितव्यम् । अशठभावेन विधिसम्पादनप्रवृत्तौ जायमानस्याशुद्धानुष्ठानस्यापि शुद्धानुष्ठानकारणत्वात्, तदुक्तं चैत्यवन्दनमहाभाष्ये -> असढस्स अपरिसुद्धा किरिया सुद्धाए कारणं होइ । जत्तो विमलं रयणं सुहेण बज्झं मलं चयइ ॥ [ चै. वं. महा.भा.गा. ८९७] इति । द्रव्यतो विधिभङ्गे तत्पक्षपातत: श्रद्धालुत्वमप्यनाविलमुपतिष्ठते । यथोक्तं धर्मरत्नप्रकरणे -> विहिसारं चिय सेवइ, सद्भालू सत्तिमं अणुट्ठाणं । दव्वाइदोसनिहओ वि पक्खवायं वहइ तम्मि ॥ ९१ ॥ - इति । उपदेशपदे सम्बोधप्रकरणे दर्शनशुद्धिप्रकरणे [गा. २८ ] च धन्नाणं विहिजोगो, विहिपक्खाराहगा सया धन्ना । विहिबहुमाणा धन्ना, विहिपक्खअदूसगा धन्ना || [सं. २/ ३३८] - इत्युक्तम् । अकरणापेक्षयाऽविधिकरणमपि प्राथमिकदशायां वरिष्ठमेव, निर्जरालाभात् । तदुक्तं जीवानुशासने अकुताउ कुणंतो अविहीइवि होइ निज्जराभागी । कित्तिमेत्ता सत्ता जं विहिविनायगा लोए ||६२|| तम्हा विहिसदहणं सया कुणंतो करेसु करणिज्जं । अमुणियपरमत्थाणं वयणेसुं जीव ! मा सज्ज || ६४ || <इति । ततश्च न सातिचारव्रतपालनापेक्षया तदप्रतिपत्तिर्गरीयसी, विधि-पक्षपातेन सातिचारानुष्ठानादप्यभ्यासतः कालेन निरतिचारानुष्ठानसम्भवात्, वक्ष्यंति चाग्रे अभ्यासोऽपि प्रायः प्रभूतजन्मानुगो भवति शुद्धः <- [ १३ / १३ ] इति । अयमाशय: प्रथमाभ्यासे तथाविधज्ञानाभावादन्यदाऽपि वा प्रज्ञापनीयस्याविधिदोषो निरनुबन्ध इति तस्य तादृशानुष्ठानमपि न दोषाय विधिबहुमानात् गुर्वाज्ञायोगाच्च तस्य फलतो विधिरूपत्वात् । इदमेवाभिप्रेत्य -> 'अविहिकया वरमकयं असूयवयणं भांति सव्वन्नू । पायच्छित्तं जम्हा, अकए गुरुयं कए लहुयं ॥ - [ ] इत्यादिवचनानीति व्यक्तं योगविंशिकावृत्तौ ॥५ / ७||
->
योगदीपिकायां अष्टमकारिकावतरणिकायां -> विधिमुखेनोक्तम् । निषेधमुखेनाह < इति पाठः । स च प्रामादिकः । . इत्येवं पाठः समीचीनः प्रतिभाति, तथैव पूर्वोत्तरग्रन्थसङ्गतेः, सुगर्माथ
<
->
=
=

-> 'सम्यग् = ज्ञेयविषयविभागेन' <- इत्याचष्टे । तत्र ज्ञेयपदस्योपलक्षणात् हेयोपादेयग्रहणमिति
तत्स्थाने -> निषेधमुखेनोक्तम् । विधिमुखेनाह कल्पनावृत्तिकारस्याप्यत्रैव स्वरसाच्च ।
રીતે આગમવચન ફલની અપેક્ષાએ પરિણત થયેલ નથી. એવો મૂલકારશ્રીનો આશય છે. [૫/૭] ‘અચરમાવર્તમાં આગમવચન ન પરિણમે' એમ નિષેધ મુખે જણાવ્યું. હવે તે વાતને વિધિમુખે રીતે સુરિપુરંદર જણાવે છે કે –
४. मुद्रितप्रती --> विपप्रवृत्तिकल्पामविधिसेवां <- इत्यशुद्धः पाठः ।

=
વિધાનરૂપે = विधेयात्मा

Page #155

१२२ पञ्चमं षोडशकम्
लोकोत्तरतत्त्वप्राप्तेरधिकारिणः प्रदर्शनम्
परमार्थत एव
तस्मात् चरमे पुद्गलावर्ते (नियमात् =) जियमेज इह जगति आगमवचनं तत्त्वतः खलु |परिणमति = उत्तरोत्तरफलमुपदधाति । स च परिणतागमवचनः अस्याः = लोकोत्तरतत्त्वसंप्राप्तेः अधिकारी भवति, ज शेषः ||५/८|| किमित्येवमागमवचनपरिणामोऽधिक्रियत इत्यत आह 'आगमे' त्यादि ।
आगमवचनपरिणतिर्भवरोगसदौषधं यदनपायम् । तदिह परः सद्बोधः सदनुष्ठानस्य हेतुरिति ॥५/९ ॥ आगमवचनस्य परिणति: अज्ञानावरणहासोत्थोपादेयत्वाद्यविषयबालादिज्ञानतुल्यविषयप्रतिभासोत्तीर्णज्ञानावरण
कल्याणकन्दली
=
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् तस्मात् इह नियमात् चरमे पुद्गलावर्त्ते आगमवचनं तत्त्वतः खलु परिणमति । स च अस्या अधिकारी भवति ॥५ / ८ || इयं कारिका पष्ठिशतकवृत्त्यादौ [ष. श. गा. १६] समुद्धृता वर्तते । नियमेन चरमे पुद्गलावर्ते तथाभव्यत्वपरिपाकेन मिथ्यात्वकटुकत्वनिवृत्त्या मनाक् माधुर्यसिद्धेः आगमवचनं परमार्थत एव परिणमति, नान्यदा । तदुक्तं योगदृष्टिसमुच्चये -> चरमे पुद्गलावर्त्ते, तथाभव्यत्वपाकतः । संशुद्धमेतनियमान्नाऽन्यदापीति तद्विदः ||२४|| - इति । उत्तरोत्तरफलं मोहान्धकारनिवृत्त्युत्तरकालावच्छेदेन प्रधानं यद्वा उत्तरेषु प्रधानेषु उत्तरं प्रधानं यत् तत् उत्तरोत्तरं, तच्च फलं चेति । ततश्च सूक्ष्मभावप्रतिपत्ति-श्रद्धा-सदनुष्ठानादिलक्षणं फलं उपदधाति = जनयति । तदुक्तं धर्मबिन्दी -> - सूक्ष्मभावप्रतिपत्तिरिति, ततः श्रद्धामृताऽऽस्वादनमिति, ततः सदनुष्ठानयोग इति, ततः परमापायहानिरिति, सानुबन्धसुखभाव उत्तरोत्तर: प्रकामप्रभूतसत्त्वोपकाराय अवन्ध्यकारणं निवृत्तेरिति, भवोपग्राहिकर्मविगम इति, ततः निर्वाणगमनमिति - [ध.बि.अ.८ / सू. २०-२१-२२-२३-२४-२६-२७] । परिणतागमवचनो लोकोत्तरतत्त्वसम्प्राप्तेः अधिकारी भवति । 'सर्वं वाक्यं सावधारणं, इष्टतोऽवधारणमि' तिन्यायावलम्बनेन व्यवच्छेद्यमाह -> न शेषः = अचरमावर्तकालवर्ती अपरिणताऽऽगमवचनो वा पुमान् । न च लोकोत्तरतत्त्वसम्प्राप्तौ ह्यागमवचनपरिणतिर्जायते आगमवचनपरिणतौ सत्याञ्च तदधिकारित्वमित्यन्योन्याश्रय उत्पत्तौ दुर्वार इति शङ्कनीयम्, चरमावर्तकालोपलक्षिताया आगमवचनपरिणमनयोग्यताया एव लोकोत्तरतत्त्वसंप्राप्त्यधिकारित्वावच्छेदकत्वात् तस्याश्च प्रागुक्तलिङ्गादिना सुज्ञानत्वादिति सर्वं चतुरस्रम् । अपुनर्बन्धकाद्यवस्थासम्भवशुभभावलक्षणस्याऽमृतस्याऽपरिणमनेऽपि ज्ञान - ज्ञानिभक्तिवृद्धिप्रभृतिरूपा भावास्तु भवन्त्येव । यथोक्तं पञ्चाशके अमए देहमए जह अपरिणयम्मिवि सुभा उ भावन्ति । तह मोक्खहेउअमर अण्णेहिवि हंदि णिद्दिट्ठो ॥ ← [३/१२] इति । इदञ्च व्यवहारतो ज्ञेयम् । निश्चयनयेन तु भिन्नग्रन्थिरेवास्या अधिकारी । तदुक्तं मूलकारैरेव -> निच्छयओ पुण एसो विन्नेओ गंठिभेयकालो उ । एयम्मी विहिसतिपालणा हि आरोग्गमेयाओ || ४३३|| <- इत्येवं उपदेशपदे इति ध्येयम् ||५ / ८॥
->
यद् आगमवचनपरिणति: अनपायं भवरोगसदौषधं तत् इह सदनुष्ठानस्य हेतुः परः सद्बोध
मूलग्रन्धे दण्डान्वयस्त्वेवम् - इति ॥५/९॥
=
अज्ञानावरणह्लासेत्यादि । मिथ्यात्वोदयकर्बुरितेन मत्याद्यज्ञानावरणाभिधानकर्मक्षयोपशमेन उत्थं
उत्पन्नं उपादेयत्वગાથાર્થ :- તેથી અહીં નિયમા ચરમ પુદ્ગલપરાવર્તમાં આગમવચન તાત્ત્વિક રીતે જ પરિણમે છે અને તે જ લોકોત્તર तत्त्वनी प्राप्तिनो अधिकारी छे. [४ / ८ ]
=
Æ લોકોત્તરતāપ્રાપ્તિના અધિકારીને ઑળખી લો ૢ
ઢીકાર્થ :- માટે આ જગતમાં નિયમા ચરમપુદ્ગલપરાવર્તમાં આગમવચન પરમાર્થથી જ ઉત્તરોત્તર ફલને લાવી આપે છે. આગમવચન જેને પરિણત થયેલ છે તે જ જીવ લોકોત્તરતત્ત્વસંપ્રાપ્તિનો અધિકારી થાય છે, બીજો કોઈ નહિ. [૫/૮]
> શા માટે આ રીતે આગમવચનની પરિણતિવાળા જીવને જ પ્રસ્તુતમાં અધિકારી બનાવાય છે ? ~ આ સમસ્યાનું સમાધાન કરતાં મૂલકારથી કહે છે કે –
गाथार्थ :કારણ કે આગમવચનપરિણતિ સંસારરૂપી રોગનું નિર્દોષ એવું સમ્યક્ ઔષધ છે. તેથી તે હોતે છતે સદનુષ્ઠાનનો हेतु प्रष्ट सद्भोध थाय छे. [4 / ]
Jain Education Intemational
8358 આગમવચનપરિણતિ અમોઘ ષધ
१. आगमवचनपरिणतिर्भवरोगसदीषधं भवति यस्मात् । निरपायं तदिह परः सदनुष्ठानस्य हेतुरिति ॥५/९॥ इति पाठान्तरम् ।

Page #156

ॐ त्रिविधज्ञानमीमांसा * हासोत्थोपादेयत्वादिविषयाऽऽत्मपरिणामवज्ज्ञानरूपा भवरोगस्य सदौषधं तदुच्छेदकत्वेन यत् = यस्मात् अनपायं = निर्दोषं, प्रतिबन्धेऽपि श्रद्धादिभावात् । तत् = तस्मात् इह आगमवचनपरिणत्यां सत्यां परः = प्रकृष्ट: सज्ज्ञानावरणहासोत्थत्वात् शुद्धोपादेयत्वादिविषयत्वाच्च । सद्बोध: तत्त्वसंवेदजनामा प्रकाश: सदनुष्ठानस्य विरति
। कल्याणकन्दली - हेयत्वाऽगोचरं बालादिबोधसदृशं यत् विषयप्रतिभासज्ञानं तस्मात् उत्तीर्णं = अतिक्रान्तं यत् मिथ्यात्वक्षयोपशमानुविद्धेन ज्ञानावरणक्षयोपशमेन जन्यं उपादेयत्व-हेयत्वविषयकं आत्मपरिणतिवज्ज्ञानं तद्रूपा परिणतिरिति शब्दार्थः । भावार्थस्त्वेवम् --> विषयप्रतिभासाऽऽत्मपरिणतिमत्तत्त्वसंवेदनरूपेण ज्ञानं त्रिधा भिद्यते । तदुक्तं मूलकारैः अष्टकप्रकरणे -> विषयप्रतिभासं चात्मपरिणतिमत्तथा । तत्त्वसंवेदनं चैव, ज्ञानमाहुमहर्षयः ।। - [९/१] इति । विषयस्यैव प्रतिभासो यत्र तत् विषयप्रतिभासं मत्यज्ञानावरणादिक्षयोपशमजन्यं हेयत्वाद्यविनिश्चयात्मकमाद्यं ज्ञानम् । तदुक्तं अष्टकप्रकरणे -> विषकण्टकरत्नादौ बालादिप्रतिभासवत् । | विषयप्रतिभासं स्यात् तद्धेयत्वाद्यवेदकम् ।। निरपेक्षप्रवृत्त्यादिलिङगमेतददाहृतम् । अज्ञानावरणापायं
- [९/२-३] इति । तदुक्तं उपदेशपदेऽपि -> विसयपडिहासमित्तं बालस्सेवक्खरयणविसयंति - [३७३] | मिथ्यादशामेतत बोध्यम् । यद्यपि मिथ्याशामपि घटादिज्ञानेन घटादिग्राह्यता निश्चीयत एव तथापि स्वविषयत्वावच्छेदेन तदनिश्चयान दोषः, स्वसंवेद्यस्य स्वस्यैव तदनिश्चयादिति व्यक्तं साधुसामग्यद्वात्रिंशिकायाम् । द्वितीयञ्च सम्यग्दृशाम् आत्मनः = स्वस्य परिणाम: अर्थानर्थप्रतिभासात्मा विद्यते यत्र तत् आत्मपरिणामवदिति व्युत्पत्तेः । इदञ्च ज्ञानावरणक्षयोपशमजन्यमवगन्तव्यम्, --> तथाविधप्रवृत्त्यादिव्यङ्ग्यं सदनुबन्धि च । ज्ञानावरणह्रासोत्थं प्रायो वैराग्यकारणम् ।। - [९/५] इति अष्टकवचनात् । तत्त्वं = | परमार्थः सम्यक् = प्रवृत्त्याद्युपहितत्वेन वेद्यते यस्मिंस्तत् तत्त्वसंवेदनं सज्ज्ञानावरणक्षयोपशमसंपाद्यं साधूनां बोध्यम् ।
अष्टकप्रकरणे -> स्वस्थवृत्तेः प्रशान्तस्य तद्धेयत्वादिनिश्चयम् । तत्त्वसंवेदनं सम्यग् यथाशक्ति फलप्रदम् ।। - [९/६] इति । प्रथमं पापकर्मणि निष्कम्पप्रवृत्त्या ज्ञायते, द्वितीयं तत्र सकम्पप्रवृत्त्यादिना, तृतीयञ्च निरवद्यप्रवृत्त्या विज्ञायते । ततश्च प्रकृते आगमपरिणतिः आत्मपरिणतिवज्ज्ञानात्मिका बोध्या ।
तदुच्छेदकत्वेन = भवव्याधिविनाशकत्वेन । अनेनागमपरिणतिलक्षणस्यौषधस्य समीचीनत्वमावेदितम् । निर्दोपमिति । न चैवं सम्यग्दृशां पापप्रवृत्ति: नैव स्यात्, अन्यथाऽऽत्मपरिणतिवज्ज्ञानस्य निर्दोषता व्याहतेरिति वक्तव्यम्, पूर्वार्जितेन कर्मणा चारित्रमोहोदयजनितान्तरायलक्षणे प्रतिबन्धे सति अपि श्रद्धादिभावात् = वस्तुगतगुण-दोषपरिज्ञानपूर्वक-चारित्रेच्छासमन्वितत्वात्। [द्वा.द्वा.६/४] । तदुक्तं अष्टकप्रकरणे -> पातादिपरतन्त्रस्य तदोषादावसंशयम् । अनर्थाद्याप्तियुक्तम् चात्मपरिणतिमन्मतम् ।। [९./४] <- इति । उपदेशपदेऽपि > भिन्ने तु इतो नाणं जहक्खरयणेसु तग्गयं चेव । पडिबंधम्मि वि सद्भादिभावतो सम्मरूवं तु ॥३७४।। - इत्युक्तम् । तवृत्तौ -> 'प्रतिबन्धेऽपि = तथाविधज्ञानावरणोदयाद् विघातेऽपि श्रद्धादिभावतः = 'तमेव सच्चं निसंकं जं जिणेहिं पवेइयं' इत्यादेः श्रद्धानस्य आदिशब्दात् गीतार्थप्रज्ञापनीयत्वस्य च भावात् - [पृ.२२१] इति मुनिचन्द्रसूरयः । 'प्रतिबन्धेऽपि = सदनुष्ठानव्याघातेऽपी' ति जिनेश्वरसूरयः [९/४ अष्टकवृत्ति] । तस्मात् = द्वितीयज्ञानात्मकाssगमपरिणतेर्भवव्याधिविनाशकत्वात् आगमवचनपरिणत्यां सत्यां कालान्तरे प्रकृष्टः तत्त्वसंवेदननामा प्रकाशो जायत इत्यध्याहारेणान्वयो बोध्यः । न च तस्यैव कथं प्रकृष्टत्वमिति शङ्कनीयम्, तत्त्वसंवेदनस्य सज्ज्ञानावरणहासोत्थत्वात् = दर्शनमोहक्षयोपशमप्रभृतिप्राबल्यप्रयुक्तचारित्रमोहक्षयोपशमानुविद्भ-ज्ञानावरणक्षयोपशमजन्यत्वात्, शुद्धोपादेयत्वादिविपयत्वाच्च = शुद्धनिश्चयनयाभिप्रेतोपादेयत्व-हेयत्वनिष्ठप्रकारतानिरूपितप्रकारिताविशिष्टत्वाच्च । ततश्च न रजोहरणादिचारित्रोपकरणादिगोचरे व्यवहार|नयाभिमतोपादेयतावगाहिनि अविरतसम्यग्दृष्टिबोधेऽतिव्याप्तिरिति विभावनीयम् । इदञ्च महोदयनिबन्धनम्, -> 'न्याय्यादी शुद्धवृत्त्यादिगम्यमेतत्प्रकीर्तितम् । सज्ज्ञानावरणापायं, महोदयनिबन्धनम् ।। - [९/७] इति अष्टकवचनात् ।
ટીકા :- અજ્ઞાનાવરણ કર્મના હાસથી ઉત્પન્ન થનાર ઉપાદેયત્વાદિઅવિષયક બાળકોના જ્ઞાન જેવું, વિષયપ્રતિભાસ જ્ઞાનને ઓળંગી ગયેલ તેમ જ જ્ઞાનાવરાણના ક્ષયોપશમથી ઉત્પન્ન થયેલ ઉપાદેયાદિવિષયક આત્મપરિણતિવાળું જ્ઞાન એ જ આગમવચનપરિગતિ. સંસારરૂપી રોગનું તે અમોઘ ઔષધ છે, કેમ કે તે સંસારરોગનાશક છે. તે નિર્દોષ છે; કારણ કે ચારિત્રમોહનીય કર્મના ઉદયના લીધે અંતરાય હોવા છતાં પણ તેને ચારિત્રની સચોટ શ્રદ્ધા હોય છે. આમ હોવાના લીધે જ દર્શિત આગમવચનપરિણતિ હોતે છતે તત્ત્વસંવેદન નામનો પ્રકૃટ બોધ ઉત્પન્ન થાય છે કે જે સતજ્ઞાનાવરાણકર્મના ક્ષયોપશમથી ઉત્પન્ન થયેલ હોય છે. અને શુદ્ધઉપાદેયત્વાદિવિષયક હોય છે. તે તત્ત્વસંવેદન નામનો પ્રકાશ = સબોધ વિરતિસ્વરૂપ સદનુકાનને તુરત ઉત્પન્ન કરે છે. માટે
Jain Education Intemational

Page #157

१२४ पञ्चमं षोडशकम्
08 दशविध-पञ्चदशविधसंज्ञानिर्देशः 08 रूपस्य हेतुः = फलोपहितकारणमिति कृत्वा आगमवचनपरिणामोऽधिक्रयते ॥५/9|| क: पुन: सद्बोधपूर्वानुष्ठाની વિશેષ: ? ત્યાદિ – 'ઢશે'ત્યાર |
दशसंज्ञाविष्कम्भणयोगे सत्यविकलं ह्यदो भवति । परहितनिरतस्य सदा गम्भीरोदारभावस्य ॥५/१०॥ दशानां संज्ञानां विष्कम्भणं = यथाशक्तिनिरोधः तद्द्योगे तन्निरोधोत्साहे वा हि = यत: अदः = प्रकृतानुष्ठान
ન શાસ્ત્રી = विघ्नविरहेण सदनुष्ठानस्य = विरतिरूपस्य = षष्ठादिगुणस्थानककालीन-सदसत्प्रवृत्तिनिवृत्त्यात्मकस्य चारित्रस्य फलोपहितकारणं = स्वोत्तरत्वविशिष्टसामानाधिकरण्यसम्बन्धेन निरुक्तफलोत्पत्तिव्याप्यम् । ततश्च नातिप्रसङ्गः । उपक्रमोपसंहारविरोधपरिहारायाह --> इति कृत्वा आगमवचनपरिणामो लोकोत्तरतत्त्वसम्प्राप्तौ अधिक्रियते, न विषयप्रतिभासज्ञानवान् भवाभिनन्दीति
મ્યમ્ ૧/૧ ___ मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> हि परहितनिरतस्य सदा गम्भीरोदारभावस्य दशसंज्ञाविष्कम्भणयोगे सति अदः अविकलं भवति ॥५/१०॥ दशानां संज्ञानामिति । तदुक्तं प्रज्ञापनायां → कइविहा णं भंते सन्नाओ पन्नत्ताओ ? गोयमा ! दस सन्नाओ पन्नत्ताओ तं जहा आहारसन्ना, भयसन्ना, मेहुणसन्ना, परिग्गहसन्ना, कोहसन्ना, माणसन्ना, मायासन्ना, लोहसन्ना, મોભી, ઢોર સેના ઉત્ત – [.સંજ્ઞા ૫-૮/સૂ. ૪૭] રૂતિ | સંજ્ઞાડની નીવ તિ સંજ્ઞા વિરોષ | आहारसंज्ञादय: स्पष्टाः । नवरं तत्र दर्शनोपयोग ओघसंज्ञा, ज्ञानोपयोगश्च लोकसंज्ञा इति [१०/सू.७५२] स्थानाङ्गवृत्तिकारः । अन्ये तु -> ज्ञानोपयोग ओघसंज्ञा दर्शनोपयोगश्च लोकसंज्ञा - इत्याहः। > लोभोदयोपशमाच्छब्दाद्यर्थगोचरा सामान्यावबोधक्रियैव संज्ञायतेऽनयेति ओघसंज्ञा, तथा तद्विशेषावबोधक्रियैव संज्ञायतेऽनयेति लोकसंज्ञा । ततश्चौघसंज्ञा दर्शनोपयोग: लोकसंज्ञा
આગમવચનની પરિણતિવાળો જીવ લોકોત્તરતન્ય સંપ્રાપ્તિના અધિકારી તરીકે બતાવાયેલ છે. [૫]
ત્રણ પ્રકારના જ્ઞાનને સમજી લો. તેમાં વિશેષાર્થ :- આગમવચનની પરિણતિ = અનન્ય શ્રદ્ધાયુકત યથાવત આગમોકત અર્થપ્રકાશ - એટલા માટે જરૂરી છે કે અનુકાન કેવી વિધિથી કરવું ? એનું પરિણામ શું આવે ? આ બધું ચર્મચક્ષુથી ન જાણાવાના લીધે એના દટા પુરુષનું શરાણ લઈને- એમના વચનનું આલંબન લઈને જ સાચા અર્થમાં આરાધના થઈ શકે છે. જેમ રોગી વૈઘવચનને અનુસરીને ઔષધના સેવનથી નીરોગી બને છે. તેમ ઉપરોકત આગમવચનપરિણતિથી જ કર્મરોગ નાબુદ થાય છે. પ્રસ્તુતમાં આત્મપરિણતિવાળા જ્ઞાનને આગમ-વચનપરિણતિ તરીકે ઉપાધ્યાયજી મહારાજે જણાવેલ હોવાથી જ્ઞાનના ભેદ પ્રાસંગિક રીતે સમજી લઈએ. જ્ઞાનના ત્રણ પ્રકાર શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી મહારાજે અષ્ટક પ્રકરણમાં બતાવેલ છે. ૧. વિષયપ્રતિભાસ જ્ઞાન, ૨. આત્મપરિગતિવાળું જ્ઞાન અને ૩.|| નવસંવેદન જ્ઞાન. નીચેના કોટક દ્વારા તેની જાણકારી થઈ જશે. જો કોટક – નામ | વિષય પ્રતિભાસ જ્ઞાન આત્મપરિણતિવાળું જ્ઞાન
તત્ત્વસંવેદન જ્ઞાન કારાગ | અજ્ઞાનાવરણ ક્ષયોપશમ જ્ઞાનાવરાનો ક્ષયોપશમ
સંજ્ઞાનાવરણ ક્ષયોપશમ સ્વરૂપ |
ઉપાદેયત્વ-યત્વઅવિષયક ઉપાદેયત્વ-હેયવિષયક શુદ્ધ નેયિક ઉપાદેયસ્વાદિવિષયક ૪.| ઓળખાણ બાળકના ઉપલકબોધ જેવું પ્રાજ્ઞ વ્યક્તિના સ્પષ્ટ બોધ જેવું સ્વસ્થ-સ્પષ્ટ-પ્રશાંત બોધ જેવું સ્વામી મિબાદષ્ટિ સમકિતદષ્ટિ
વિરતિધર પાપકર્મબંધ-ભવભ્રમણ
કર્મનિર્જરા સાક્ષાત-વિરતિયોગક્ષેમ; પરંપરાએ-મોક્ષ ઉપરોક્ત ત્રણ જ્ઞાનમાંથી દ્વિતીય જ્ઞાન અહીં આગમવચનપરિણતિરૂપે ઉપાધ્યાયજી મહારાજને માન્ય છે. તેના સાતત્ય-પરિશીલનપરિમાર્જન-સંવર્ધન દ્વારા તત્ત્વસંવેદન નામનું તૃતીય જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે. [૫/૯] -> “સોધપૂર્વકના અનુકાનની વિશેષતા શું છે ?' – આ શંકાનું સમાધાન આપતાં મૂલકારશ્રી કહે છે કે –
Es .... તો સંપૂર્ણ સદનુકાન સંભવે ? ગાથાર્થ :- પરહિતમાં ડૂબેલ અને સદા ગંભીર અને ઉદાર આશયવાળા જીવને દશ પ્રકારની સંજ્ઞાનો નિરોધ થાય ત્યારે પ્રસ્તુતમાં સદનુકાન સંપૂર્ણ થાય છે. [૫/૧૦]
ઢીકાર્ય :- દશ સંજ્ઞાઓનો યથાશક્તિ નિરોધ થયે છતે અથવા તેના પ્રતિરોધનો ઉત્સાહ હોતે છતે પ્રસ્તુત સદનુકાન સંપૂર્ણ

Jain Education Intemational

Page #158

१२५
8 चेतसि भगवदप्रवेशहेतुविचारः * भवति । अत: अविकलं = सम्पूर्ण भवति, तवैकल्यापादकसंज्ञाविष्कम्भणात् । परहिते निरतस्य तथा सदा सर्वकालं गम्भीर उदारश्च भावो यस्य स तथा तस्य । अत इदमविकलत्वाद् विशिष्यते इति भावः ॥५/१०॥ दशसंज्ञाविष्कम्भणमपि दुर्लभं कथं स्यात् ? इत्याह -> 'सर्वज्ञेत्यादि ।
कल्याणकन्दली तु ज्ञानोपयोग इति । व्यत्ययमन्ये । अन्ये पुनरित्थमभिदधते-सामान्यप्रवृत्तिरोघसंज्ञा लोकदृष्टिः लोकसंज्ञा <- इति प्रज्ञापनाटिप्पणे श्रीहरिभद्रसूरयः । प्रज्ञापनावृत्तौ श्रीमलयगिरिसूरयः -> मतिज्ञानावरणकर्मक्षयोपशमनात् शब्दाद्यर्धगोचरा समान्यावबोधक्रिया ओघसंज्ञा, तथा तद्विशेषावबोधक्रिया लोकसंज्ञा । एवं चेदमापतितं-दर्शनोपयोग ओघसंज्ञा, ज्ञानापयोगो लोक|संज्ञा । अन्ये त्वभिदधति-सामान्यप्रवृत्तिर्यथा वल्ल्या वृत्त्यारोहणमोघसंज्ञा, लोकस्य हेया प्रवृत्तिर्लोकसंज्ञा <- इत्याहुः
→ रयणीए संकोचो कमलाणं होइ लोकसन्नाए । ओहे चइत्तु मग्गं चढंति रुक्खेसु वल्लीओ ।। - [प्रकरण समुचय-१/ ४] इति संज्ञाकुलके प्रोक्तम् । आचाराङ्गटीकायां च → ओघसंज्ञा अव्यक्तोपयोगरूपा वल्लीवितानारोहणादिलिङ्गा एकसन्तानकीटिकागमनरूपा वा लोकसंज्ञा स्वच्छन्दघटितविकल्परूपा लौकिकाचरिता यथा- 'न सन्त्यनपत्यस्य परे लोकाः, श्वानो यक्षाः, विप्रा देवाः, काका: पितामहाः, बर्हिणां पक्षवातेन गर्भ' इत्यादिकाः <- इत्युक्तम् । आचाराङ्गनिर्युक्तौ तु --> आहार' भय परिग्गह' मेहुण' सुह दुक्ख' मोह वितिगिच्छा। तह कोह' माण' माया” लोहे लोगे'३ य धम्मो हे ||३९।। इति पञ्चदश संज्ञा दर्शिताः । क्वचिच्च प्रत्यन्तरे तत्रैव षोडशी शोकसंज्ञाऽपि दृश्यते इति नानाशास्त्रसन्दर्भा ऊहनीयाः । | अथ प्रकृतं प्रस्तूयते -> एतत्सम्प्रयुक्तमनुष्ठानं सुन्दरमप्यभ्युदयाय, नापवर्गावाप्तये परिशुद्धयभावात् । दशसंज्ञाविष्कम्भणयोगे एव तनिरोधोत्साहे वा = यथाशक्ति संज्ञानिरोधप्रगुणाध्यवसाये वा प्रकृतानुष्ठानं = निरुक्तसदनुष्ठानं सम्पूर्णं भवति । तदुक्तं योगबीजशुद्ध्यधिकारे योगदृष्टिसमुच्चये > उपादेयधियाऽत्यन्तं, संज्ञाविष्कम्भणान्वितम् । फलाभिसन्धिरहितं, संशुद्धं
म् ।।२५।। <- इति । ___ अतः = संज्ञाविष्कम्भणप्रयुक्ताऽवैकल्यशालिनः प्रकृतानुष्ठानस्य गम्भीरोदारपरिणामोपेतपरहितनिरतकर्तृकत्वात् इदं = गम्भीरोदारपरिणामशालि-परहितनिरतकर्तकं निरुक्तसदनष्ठानं अविकलत्वात विशिष्यते = विशिष्टं भवति। ततश्च गम्भीरोदारपरिणामपरिणत-परहितनिरतकर्तृकं निरुक्तसदनुष्ठानं संज्ञानिरोधेऽविकलं सम्पद्यत इति भावः । अर्थत इदमापद्यते यत् बाह्यदृष्ट्या निरतिचारमपि सदनुष्ठानं मोघं यदि दशविधसंज्ञा-दरिद्रता-कृपणता-तुच्छतादिदोषाणामनिरुद्धप्रसरो विलासश्चेतसि समुज्जृम्भते, दरिद्रकुले कृपणकुले तुच्छकुले वा तीर्थङ्करजन्माऽसम्भववत्, -> स तु भवति दरिद्रो यस्य तृष्णा विशाला <- [४९] इति
થાય છે, કારણ કે સદનુકાનમાં ન્યૂનતા લાવનારી સંજ્ઞાઓનો નિરોધ થયેલ છે. સંપૂર્ણ સદનુકાનનો સ્વામી પરહિતમાં મગ્ન હોય તથા હંમેશા ગંભીર અને ઉદાર આશયવાળો હોય. તેથી આ સદનુમાન અવિકલત્વથી વિશિષ્ટ કરાય છે. [અર્થાત પરહિતરત અને સદા ગંભીર-ઉદાર ચિત્તવાળા જીવનું સદનુકાન સંજ્ઞાનિરોધ થયે છતે સંપૂર્ણ થાય છે.] [૫/૧૦]
विशार्थ :- [१] मारा , [२] मया , [3] मैथुनसंहा, [४] परिसंal, [4] ओसंl, [६] मानसंवा, [७] मायासं, [८] सोमसंस, [४] सोधसंत, [10] सो संसारीते १० संगो छ. ते सानुबानमा त्रुटि सा छे. या સંજ્ઞાઓ દૂર થવાથી જ સદનુકાનની ન્યૂનતા દૂર થાય છે. જો ૧૦ સંજ્ઞાઓ ઉછાળા મારતી હોય, સ્વાર્થવૃત્તિ પોષાતી હોય, ક્ષુદ્રતા-તુચ્છતા-કૃપાગતા ધામા નાખીને બેઠી હોય તો ખરેખર સમજી લેવાની જરૂર છે કે બાહ્યથી સંપૂર્ણ - નિરતિચાર જણાતું અનુકાન પણ પાંગળું છે. માત્ર કાયક્લેશસ્વરૂપ છે. અનાદિકાળથી સંજ્ઞાઓ એવી અભ્યસ્ત થઈ ગઈ હોય છે કે વિના પ્રયત્ન તે સહેજે ઊઠી આવે છે. તેથી જો એનો નિગ્રહ કરવામાં ન આવે તો અનુષ્ઠાન વખતે પણ એમાંથી કોઈને કોઈ સંજ્ઞા ઉદયમાં આવીને ચિત્તવિક્ષેપ-મનો માલિન્ય નીપજાવીને અનુકાનને બગાડે, વિપ્નમાં ચિત્તચંચળતા-વિહ્વળતા લાવે. માટે તેનો નિગ્રહ જરૂરી છે. લોકોત્તર અનુષ્ઠાનમાં અવિધિ, બેપરવાઇ, ખેદ-ઉગ વગેરે દોષોને ખેંચી લાવનાર તુચ્છ સ્વાર્થવૃત્તિને તોડવા પરોપકારવૃત્તિ જરૂરી છે. ગંભીર ચિત્ત લોકોત્તર અનુષ્ઠાનની મહત્તાઓને પરમ તાત્વિકતાથી સમજે છે, એનાં સહકારી કાર પ્રત્યે ખાસ ધ્યાન રાખે છે. આથી અનુમાન પ્રત્યે દોષદૃષ્ટિ કે તુચ્છનાભરેલ ઇર્ષા ન રાખતાં એનું ગૌરવ કરે છે. વિધિમ્બલના કરનારને, એના હૈયાના તાર તૂટી ન જાય એનું ખાસ લક્ષ રાખી, કોમળતાથી મધુર માર્ગદર્શન આપે છે. તેમ જ અનુકાન ન કરનારમાં લાગણીપૂર્વક સાનુબંધ સદનુકાનનો વિનિયોગ કરે છે. આમ સદનુકાન પરિપૂર્ણ બને છે. [૫/૧૦].
-> દશ પ્રકારની સંજ્ઞાનો પરિહાર પણ દુર્લભ છે. તે કેવી રીતે પ્રાપ્ત થાય ?' - આ પ્રશ્નના જવાબમાં શ્રીસૂરિજી જણાવે
Jain Education Intemational

Page #159

सर्वज्ञसिद्धिः
सर्वज्ञवचनमागमवचनं यत्परिणते ततस्तस्मिन् । नाऽसुलभमिदं सर्वं ह्युभयमलपरिक्षयात् पुंसाम् ॥५/११ ॥
यत् = यस्मात् आगमवचनं सर्वज्ञवचनं, ततः तस्मिन् परिणते विधि ( रूपा ) ऽध्यात्मयोगेन (द्भयात्मयोगेन ?) उभयमलपरिक्षयात् क्रियामल-भावमलोच्छेदात् पुंसां पुरुषाणां इदं सर्वं दशसंज्ञाविष्कम्भणं हि = निश्चितं नासुलभं, किन्तु सुलभमेव ||५ / ११॥
१२६ पञ्चमं षोडशकम्
=
अध्यारोपादविधिसेवा दानादावित्युक्तम् (५ / ६) । तदभावे यत्स्यात्तदाह विधिसेवे' त्यादि । विधिसेवा दानादौ सूत्रानुगता तु सा नियोगेन । गुरुपारतन्त्र्ययोगादौचित्याचैव सर्वत्र ॥ ५ / १२ ॥ कल्याणकन्दली वैराग्यशतके भर्तृहरिवचनात् अनिरुद्धतृष्णालक्षणद्ररिद्रतोपेते ' मा हीयतां सम्प्राप्तमिति कृपणतापरिकलिते लब्धाऽतुष्ट्यलब्धस्मृतिलक्षणतुच्छतायुक्ते वा चेतसि भगवदागमनाऽसम्भवेन महामोहसाम्राज्यस्याऽविचलितत्वादिति इति ध्येयम् ॥५/१० ॥ मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् → यत् आगमवचनं सर्वज्ञवचनं, ततः तस्मिन् परिणते उभयमलपरिक्षयात् पुंसां इदं सर्वं हि नाऽसुलभम् ॥५/११ || इयञ्च कारिका अधिकारविंशिकावृत्तौ श्रीसागरानन्दसूरिभिरुद्धृता । आगमवचनं सर्वज्ञवचनं, सर्वज्ञोक्तत्वादागमानाम् । न च सर्वज्ञ एव मानाभाव इति वाच्यम्, 'दोषत्वमावरणत्वञ्च निःशेषक्षीयमाणवृत्ति देशतः क्षीयमाणवृत्तिजातित्वात्, स्वर्णमलत्ववदि' त्यनुमानेन दोषावरणयोर्निः शेषहानौ ज्ञस्वभावत्वेनाऽऽत्मनः सर्वज्ञत्वोपपत्तेः । तदुक्तं योगविन्दौ ज्ञो ज्ञेये कथमज्ञः स्यादसति प्रतिबन्धके । दाह्येऽग्निर्दाहको न स्यात् कथमप्रतिबन्धकः ? || सर्वत्र सर्वसामान्यज्ञानाज्ज्ञेयत्वसिद्धित: । तस्याऽखिलविशेषेषु तदेतन्न्यायसङ्गतम् ॥ <-- [ ४३२ / ४३५] इति । | ततश्च यो यः सामान्यज्ञानविषयोऽर्थः स स कस्यचित्प्रत्यक्षो भवति यथा धूमादनुमीयमानोऽनलः, सामान्यज्ञानविषयाश्च सर्वे भावा इति ते कस्यचित्प्रत्यक्षास्स्युरेव । स एव च भगवान् सर्वज्ञः । अधिकं तु मत्कृत - जयलतायां बोध्यम् । विधिरूपाऽध्यात्मयोगे नेति । यद्यपि अध्यात्मं उचितप्रवृत्तेर्व्रतभृतो मैत्र्यादिभावगर्भं शास्त्राज्जीवादितत्त्वचिन्तनम् । तदुक्तं योगबिन्दी - औचित्याद् वृत्तयुक्तस्य वचनात् तत्त्वचिन्तनम् । मैत्र्यादिसारमत्यन्तमध्यात्मं तद्विदो विदुः <- ॥३५८।। इति । तथापि प्रकृते विधिरूपं तदुपादेयम्, तत्कार्यकारित्वात् कारणे कार्योपचाराद्वा । न ह्यविधिरसिकस्य विधिनिरपेक्षस्य वाऽध्यात्मलाभः सम्भवति । क्रियामल-भावमलोच्छेदात् = अविधिसेवालक्षणक्रियामल-मिथ्यात्वोद्रेक क्षुद्रता- दरिद्रता- कृपणतादिलक्षणभावमलविनाशात् । 'द्वौ नञौ प्रकृतार्थं गमयत' इति न्यायेनाह नाsसुलभं किन्तु सुलभमेव इति ॥ ५ / ११ ॥ मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् दानादौ सूत्रानुगता तु विधिसेवा । सा नियोगेन गुरुपारतन्त्र्ययोगात् सर्वत्रैव औचित्याच
-->
=

=
=
गाशार्थ :- ने अरागे आगमवथन = સર્વજ્ઞવચન છે તે કારણે તે પરિણત થાય ત્યારે બન્ને પ્રકારના મલનો નાશ થવાથી જીવોને આ બધું ખરેખર દુર્લભ નથી. [૫/૧૧]
तो संज्ञा नियंत्रण या सर छो
=
ટીડાર્થ :- જે કારણે આગમવચન સર્વજ્ઞવચન છે, તે કારણે આગમવચન પરિણત થયે છતે વિધિસ્વરૂપ અધ્યાત્મના લાભથી ક્રિયામલ અને ભાવમલનો ઉચ્છેદ થવાથી જીવોને દશ પ્રકારની સંજ્ઞાઓનો પરિહાર-આ બધું ખરેખર દુર્લભ નથી પણ सुलभ ४ [4/11]
વિશેષાર્થ :- આગમવચન એ અસર્વજ્ઞવચન નથી પરંતુ સર્વજ્ઞવચન છે, જે ત્રિકાલ અબાધિત હોય છે. નિજાત્માનું જડથી અલિપ્ત, નિર્વિકાર શુદ્ધ-બુદ્ધ ચૈતન્યસ્વરૂપ વિચારવાથી તે પરિણત થાય તો વિધિસેવનસ્વરૂપ અધ્યાત્મ આવે જ. તે અધ્યાત્મ ન આવે તો ધર્મક્રિયા પણ શરીરના મેલની જેમ તુચ્છ બની જાય. ૧૨૫ ગાથાના સ્તવનમાં ઉપાધ્યાય યશોવિજયજી મહારાજે જે કહેલું છે કે —> અધ્યાત્મ વિણ જે ક્રિયા, તે તનુમલ તોલે । મમકારાદિક યોગથી એમ જ્ઞાની બોલે । ← [૩/૧૨] માટે અધ્યાત્મ જરૂરી છે. તથાવિધ અધ્યાત્મના લાભથી ક્રિયાનો અવિધિસ્વરૂપમલ નાશ પામે છે. તેમ જ સર્વજ્ઞવચનને આગળ કરીને વિધિપાલન કરવાથી સર્વજ્ઞ પ્રત્યેના બહુમાન દ્વારા મિથ્યાત્વનો ક્ષયોપશમ થવાથી પોતાના ક્ષુદ્રતા, તુચ્છતા વગેરે ભાવમલનો પણ ક્ષય થાય છે. પ્રતિબંધક દૂર થવાથી દવિધ સંજ્ઞાઓ ઉપર નિયંત્રણ સરળ બને છે. તેના દ્વારા સદનુષ્ઠાન સંપૂર્ણ બને છે તથા જીવ શિવમાર્ગે પુરપાટ આગળ વધે છે. આ બધાના મૂળમાં છે જિનવચનની પરિણતિ. [૫/૧૧]
‘અધ્યારોપના કારણે દાનાદિમાં અવિધિનું સેવન થાય છે' એમ પૂર્વે [જુઓ શ્લોક-૬] કહી ગયા. તે અધ્યારોપનો અભાવ હોતે છતે જે થાય તેને બતાવતાં મૂલકારથી કહે છે કે —
1. तुम हिव्यहर्शन ट्रस्ट प्राशित मध्यम-स्याद्वाहरहस्य - खंड-२, अरि-७न्यता टीम पृ.४५३

Page #160

१२७
8 गुरुपारतन्त्र्यस्वरूपोपदर्शनम ॐ विधिसेवा = सर्वाङ्गपरिशुद्धप्रवृत्तिः दानादौ सूत्रानुगता तु = अभ्रान्तसूत्रज्ञानाजुसारिण्येव स्यात् । सा = विधिसेवा नियोगेज = जियमेज गुरुपारतन्त्र्यस्य योगात् भवेत्, न तु यादृच्छिकशाजमात्रात्; औचित्याच्चैव - अनौचित्यपरिहारेण च सर्वत्र दीजादौ ॥५/१२|| दानादिविधिसेवायां महादान-दाजयोर्विशेषमाह -> 'न्यायात्तमित्यादि ।
= कल्याणकन्दली ॥५/१२॥ इयञ्च कारिका अधिकारविंशिकावृत्तौ श्रीसागरानन्दसूरिभिरुद्धृता । सर्वाङ्गपरिशुद्धप्रवृत्तिः = सर्वबाह्याभ्यन्तरहेतुस्वरूपानुबन्धविशुद्धप्रवृत्तिः । अनेन शास्त्रयोगसूचनमकारि । तदुक्तं योगदृष्टिसमुच्चये -> शास्त्रयोगस्त्विह ज्ञेयो यथाशक्त्यप्रमादिनः । द्भिस्य तीव्रबोधन वचसाऽविकलस्तथा ॥४|| -इति । अभ्रान्तसूत्रज्ञानानुसारिण्येव । सूत्रञ्चाओंपलक्षणम् । इत्थमेव तस्या अनुबन्धसारत्वोपपत्तेः । तदुक्तं जीवोपदेशपञ्चाशिकायां > जोगुत्तरे धम्मपहे पवन्ने भवेज सुत्तुत्तविहिप्पहाणो । मोहंधयाराउ जियंमि लोण न सत्थदीवादपरो पयासो ॥३६।। जिणाणमाणाणुगमेण हीणो धम्मो न धम्मत्तणमावहेइ - इति । नियमेन गुरुपारतन्त्र्यस्य योगादिति । सानुबन्धपवित्रप्रेक्षा-कल्याणमित्र-विशिष्टवीर्योल्लासाऽनुकूल-बाह्यद्रव्य-काल-क्षेत्राद्याक्षेपकत्वात् गुरुपारतन्त्र्यस्य । इदमेवाभिप्रेत्य योगदृष्टिसमुच्चयस्वोपज्ञवृत्तौ → अनुबन्धस्य गुरुभक्तिसाध्यत्वादिति <- [गा.६३ इ.] प्रोक्तम् । तदुक्तं सामान्यगुणोपदेशकुलके > कल्लाणमेत्तमेकं गुणपालणपावणोवचयहेऊ । गिरिगुरुयगुणं सुगुरुं निच्चं ता पज्जुवासिज्जा ।।२१।। <- इति । अत एव त्रिषष्ठिशलाकापुरुषचरित्रे > गुर्वाज्ञाकरणं सर्वगुणेभ्यो ह्यतिरिच्यते <- [२/ १/१९४] इत्युक्तम् । न च जिनकल्पप्रवृत्त्यादी व्यभिचारः, तदानीं गुरुपारतन्त्र्यविरहादिति शङ्कनीयम्, गुर्वाज्ञयैव जिनकल्पकक्षीकारेण तत्रापि गुरुपारतन्त्र्याऽनपायात्, त्रिलोकगुर्वाज्ञयैव प्रवर्तनाच्च । एतेन गुरुविरहदशायामागमानुसारेण सम्पन्ने दानादिविधावपि व्यभिचारशका परास्ता ।
___ व्यवच्छेदमाह - न तु यादृच्छिकज्ञानमात्रात् । एतेन -> गुरुपारतन्त्र्यविनिर्मुक्तानां स्वमतिकल्पनया उग्रविहारिणामपि ||विधिसेवाबहिर्भावो विद्योतितः, मोहपारतन्त्र्याऽनपायात् । तदुक्तं पञ्चाशके -> पायं अहिण्णगंठीतमाउ तह दुक्करंपि कुव्वंता । |बज्झा व ण ते साह धंखाहरणेण विण्णेया ॥ - [११/३८] इति ।
अनौचित्यपरिहारेण च सर्वत्र दीनादी इति । अपुनर्बन्धकादारभ्य केवलिपर्यन्तमौचित्यस्य विशुद्ध-विशुद्धतरत्वादिनाऽनुवर्तनात् । ततश्च तदाऽऽनुगुण्येनैवाऽनुबन्धसारत्वं विधिपरिकलितदानादेस्स्यात्, नान्यथा । तदुक्तं योगबिन्दी -> अस्यौचित्यान सारित्वात, प्रवृत्ति सती भवेत् । सत्प्रवृत्तिश्च नियमात्, ध्रुवः कर्मक्षयो यतः ॥३४०। औचित्यं भावतो यत्र तत्रायं सम्प्रवर्तते । उपदेशं विनाऽप्युच्चैरन्तस्तेनैव चोदितः ॥३४४।। - इति । औचित्यस्यैव गुणेष्वग्रेसरत्वम् । तदुक्तं योगसारे --> औचित्यं । ये विजानन्ति सर्वकार्येषु सिद्धिदम् । सर्वप्रियङ्करा ये च ते नरा विरला जने ॥१६७|| औचित्यं परमो बन्धुरौचित्यं परमं
માચાર્ય :- દાનાદિને વિશે સૂત્રાનુસાર જ વિધિસેવા થાય. તે વિધિપાલન નિયામાં ગુરુપારતત્વના યોગથી અને બધા જ स्थाने आथित्यसेवनयी याय. [u/१२]
| વિદ્વિપાલનના બે છાવણને દશાનથી પીછીએ કે રીડાર્સ :- અિધ્યારોપના અભાવમાં] દાનાદિને વિશે સર્વાગ પરિશુદ્ધ પ્રવૃત્તિરૂપી વિધિપાલન સૂત્રના અભ્રાન્ત જ્ઞાન અનુસાર જ થાય. તે વિધિપાલન નિયામાં ગુરુપરતંત્રતાના યોગથી જ થાય, સ્વચ્છત્ત્વજ્ઞાનમાત્રથી નહિ. તેમ જ ગરીબ વગેરે સર્વને વિશે અનૌચિત્યના પરિહારથી જ થાય. [૫૧૨]
વિશેષાર્સ :- અહીં બે વાત ખ્યાલમાં રાખવા જેવી છે. પ્રથમ એ કે આગમને વિશે અપ્રામાયના બ્રહ્મસ્વરૂપ અધ્યારોપ ન હોય તો દાનાદિને વિશે હેતુ-સ્વરૂપ-અનુબંધથી વિશુદ્ધ વિધિપાલન થાય અને તે પણ આગમના સમ્યકજ્ઞાન મુજબ જ, તેનું મુખ્ય કારણ ગુરુપરતંત્ર છે. ગુરુપરતંત્રના યોગથી તેવા પ્રકારની વિશેષ સમજણ, વિશિષ્ટ ભાવલાસ, વીર્યાતરાયક્ષયોપશમ, અનુકૂળ સંયોગ, પ્રેરક વાતાવરણ, સુયોગ્ય કાળ, પવિત્ર ક્ષેત્ર વગેરે આવી મળે છે. માટે ગુરુપરતંત્રથી જ વિશુદ્ધ વિધિપાલન શક્ય બને. ગુરુપરતંત્રતાને છોડી સ્વતંત્ર રીતે શાસ્ત્રને પોપટપાઠની જેમ બોલી જવા માત્રથી કે સ્વયં વાંચી લેવાથી કે પોથી પંડિત થઈ જવાથી વિશુદ્ધ વિધિપાલન ન આવે. કદાચ બાહ્ય રીતે સંપૂર્ણ વિધિપાલન દેખાય. છતાં ક્રિયામાં જે પ્રાણ પૂરાવા જોઈએ તે તાત્વિક ગુરુપરતંત્ર વિના ન જ સંભવે. મડદાના સોનેરી-રૂપેરી શણગારનું મહત્ત્વ શું ? માટે સાનુબંધ વિશુદ્ધ આરાધના માટે ગુરુપારતન્ય અતિઆવશ્યક છે. તેમ જ બીજી વાત એ છે કે ગરીબ, ભિખારી, અપંગ, અંધ, અસમર્થ, અતિરોગી વગેરેને વિશે ધિકકાર વગેરે અનુચિત વ્યવહાર શુભાનુબંધ તોડે છે. માટે તેનો પરિવાર પાગ સાનુબંધ વિધિવિશુદ્ધ આરાધનામાં જરૂરી છે. પ્રતિબંધકની હાજરીમાં કાર્યનિષ્પત્તિ થઈ ન શકે. અનુચિત વ્યવહાર ન છોડે અને કદાચ બાહ્ય દૃષ્ટિએ પૂર્ણ વિધિપાલન કરે તો તે “આંધળી ડોશી અનાજ દળે અને કૂતરો લોટ ચાટી જય’ તેના જેવું થાય. આ બન્ને મુદ્દા ઉપર ગંભીરતાથી ધ્યાન આપવાની આવશ્યકતા છે. [૫/૧૨]||
દાનાદિવિધિસેવનના વિશે મહાદાન અને દાનની વિશેષતા બતાવતાં મૂલકારથી કહે છે કે –
Jain Education Intemational

Page #161

१२८ पञ्चमं षोडशकम्
8 न्यायस्वरूपप्रदर्शनम्
न्यायात्तं स्वल्पमपि हि भृत्यानुपरोधतो महादानम् । दीन - तपस्व्यादौ गुर्वनुज्ञया दानमन्यत्तु ॥ ५ / १३ ॥
ज्यायेन = ब्राह्मण-क्षत्रिय-विट्शूद्राणां स्वजातिविहितव्यापारेण आत्तं = स्वीकृतं स्वल्पमपि हि दीनतपस्व्यादे विषये गुरूणां पित्रादिकुलवृद्धानां अनुज्ञया भृत्यानुपरोधेन = पोष्यवर्गाऽविघातेन, भृत्यपदमितरपोष्योपलक्षणं
कल्याणकन्दली
=
सुखम् । धर्मादिमूलमौचित्यमौचित्यं जनमान्यता || १६८ || - इति । अत एव न कुत्राऽप्यनुकम्पाया निषेधः । पार्श्वस्थादीना. मवन्दनीयत्वेऽप्यनुकम्प्यत्वानतिक्रमादिति भावनीयम् ||५ / १२||
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम्
दीनतपस्व्यादौ गुर्वनुज्ञया भृत्यानुपरोधतो न्यायात्तं हि स्वल्पमपि महादानम् । अन्यत् दानम् ||५ / १३ || इयं कारिका पञ्चाशकवृत्तौ [२/२३] अधिकारविंशिकावृत्तौ च समृद्धृता । न्यायेन = ब्राह्मण-क्षत्रिय-विट् - शुद्राणां स्वजातिविहितव्यापारेणेति । “यावन्नाभेयो भगवान् नाद्यापि राज्यलक्ष्मीमध्यास्ते तावदेकैव मनुष्यजातिः । तस्यैव राज्योत्पत्तौ भगवन्तमेवाश्रित्य ये स्थितास्ते क्षत्रियाः शेषाश्च शोचनाद्रोदनाच्च शूद्राः । पुनरग्न्युत्पत्तावयस्कारादिशिल्पवाणिज्यवृत्त्या वेशनाद् वैश्याः । भगवतो ज्ञानोत्पत्तौ भरतकाकिणीलाञ्छनात् श्रावका एव ब्राह्मण जज्ञिरे । एते शुद्धा:" [१/१/१/पृ.७] इति आचाराङ्गवृत्तिकारः प्राधान्यापेक्षया 'ब्राह्मण-क्षत्रिय-वैश्य - क्षुद्रा' इति क्रम बोध्यः । यथाक्रमं शास्त्राध्यापन- देवपूजादि- 'दुष्टनिवारण - स्त्रीशीलरक्षण- शत्रुभयत्राणादि - कृषिक्रयविक्रयादि- परसेवा-पञ्चशील्पकर्मादिना स्वामिद्रोहादिशून्येन व्यापारेणेत्यर्थः । 'न्यायेन = शुद्धमानतुलोचितकलाव्यवहारादिरूपेण' [ ध.बि. १ / ३ वृ.] इति धर्मविन्दुवृत्तिकारः । शुद्धव्यवहारो न्याय इति भाव: । स्वीकृतं = उपार्जितम् । वित्तमिति गम्यते । तादृशस्यैवोभयलोकहितावह - त्वात् । तदुक्तं धर्मविन्दौ न्यायोपात्तं हि वित्तमुभयलोकहितायेति - [१ / ४] । स्वल्पमपि किं पुनः सुबहु इत्यपिशब्दार्थः अमृतं हि स्तोकमपि महते हिताय, न तु सुबह्वपि जलम् विषं वा । तदुक्तं श्रावकधर्मविधौ -> उचियं सेवइ वित्ति सा पुण नियकुलकमागया सुद्धा । माहण खत्तिय वइसाण सुद्ध-सुद्धाण निय-नियगा ॥७॥ इति । "स्वान्वयपरिपाट्या आगता = प्राप्ता शुद्धा = तथाविधदोषरहिता । अनेन कुलक्रमागतामपि तथाविधाशुद्धां योनिपोषणादिकां वृत्तिमनुचितामाह । शुद्धविशेषणं शुद्राणां तथाविधधीवरादिव्यवच्छेदार्थम्" - इति तद्वृत्तिकारः । ब्राह्मणादिविहितव्यापारस्तु → शमो दमस्तपः शौचं क्षान्तिरार्जवमेव च । ज्ञानं विज्ञानमास्तिक्यं ब्रह्मकर्म स्वभावजम् ॥ शौर्यं तेजो धृतिर्दाक्ष्यं युद्धे चाप्यपलायनम् । दानमीश्वरभावश्च क्षात्रं कर्म स्वभावजम् ॥ कृषि - गौरक्ष्य - वाणिज्यं वैश्यकर्म स्वभावजम् । परिचर्यात्मकं कर्म शूद्रस्यापि स्वभावजम् ॥[] <- इत्येवं बोध्यः । अध्यापनमध्ययनं यजनं याजनं तथा । दानं प्रतिग्रहं चैव ब्राह्मणानामकल्पयत् ॥ |<- [१ / ८८-८९-९०-९१] इत्यादिना मनुस्मृतौ अपि चतुर्वर्णव्यापारोभिहितः ।
दीन- तपस्व्यादौ । आदिपदं प्रत्येकमभिसम्बध्यते । ततश्च दीनपदेन तदुत्तरादिपदेन वाऽनुकम्पनीयानामन्धानाथ-याचकव्याधिग्रस्त क्रियान्तराशक्तादीनां ग्रहणम् । तपस्विपदोत्तरादिपदेन सुपात्राणां धर्माचार्य - साधुप्रभृतीनामुपग्रहः । तदुक्तं योगविन्दौ -> व्रतस्था लिङ्गिनः पात्रमपचास्तु विशेषतः । स्वसिद्धान्ताविरोधेन वर्तन्ते ये सदैव हि ॥ १२२ ॥ <
एषः ॥ <
पित्रादिकुलवृद्धानामिति | आदिपदेन मातृ-गौरव्यज्ञातिजनग्रहणम्, तेषां गुरुत्वेन प्रसिद्धत्वात् । तदुक्तं अध्यात्मतत्त्वालोके न्यायविजयेन -> पिता च माता च कलागुरुश्च तज्ज्ञातयो ज्ञानविवेकवृद्धाः । धर्मप्रकाशप्रवणाश्च सन्तः सतां मतः श्रीगुरुवर्ग - [२/३] इति । भृत्यानुपरोधेनेति । भृत्याः = भरणीया भार्या पुत्रादयः <- [ ९/२१६ ] इति मिताक्षराख्यायां याज्ञवल्क्यस्मृतिवृत्तौ विज्ञानेश्वरः । पोष्यवर्गाsविघातेनेति । तद्विघातस्य वर्जनीयत्वात्, अन्यथा परपीडया लोकोत्तरतत्त्वहाने:, तदुक्तं योगदृष्टिसमुच्चये परपीडेह सूक्ष्मापि वर्जनीया प्रयत्नतः <- [१५० ] इति । भृत्यपदमितरपोष्योपलक्षणमिति । शिशु भार्याप्रमुखज्ञापकम्, यतः -> 'वृद्ध मातापितरौ साध्वी भार्या लघूनि च शिशूनि । अप्युपायशतं कृत्वा पोष्याणि मनुरब्रवीत् ।। - इति । तथा चत्वारि ते तातगृहे वसन्तु श्रियाभिजुष्टस्य गृहस्थधर्मे । सखा दरिद्रो भगिनी व्यपत्या
T
(--->
માથાર્થ :- ગરીબ, તપસ્વી વગેરેને ગુરુની અનુજ્ઞાથી, પોષ્યવર્ગને બાધા ન આવે તે રીતે ન્યાયોપાર્જિત ખરેખર અલ્પ પણ आपवामां आवे ते महाहान छे. भाडीनु हान भागवु [ 4 / 13 ]
/ મહાદાન અને દાનની ભેદરેખા પારખીએ /
ટીડાર્થ :- બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય, શુદ્ર જાતિના લોકો પોતાની જાતિમાં વિહિત પૂર્વપુરુષોને માન્ય એવા વેપારથી જે કાંઈ ધન વગેરે મેળવે તે ન્યાયોપાર્જિત કહેવાય. તેવું દ્રવ્ય અત્યંત થોડું પણ ગરીબ, તપસ્વી વગેરે વિશે પોતાના પિતા, પિતામહ વગેરે કુલવૃદ્ધ પુરુષોની સંમતિથી તેમ જ પોતાના પોષ્યવર્ગ નોકર આદિને પીડા ન પહોંચે તે રીતે આપવું તે મહાદાન જાગવું. મૂળ શ્લોકમાં ભૃત્યપદ છે તેનો અર્થ નોકર થાય છે. પરંતુ તે શબ્દ નોકર સિવાયના પોખવર્ગનું ઉપલક્ષણ છે [અર્થાત્ ભૃત્યશબ્દથી

Jain Education Intemational

=

Page #162

महादानस्वरूपमीमांसा
एतद्विशेषणरहितं पुनः दानं एव ॥५/१३||
कल्याणकन्दली
1
'ज्ञातिश्च वृद्धो विधन: कुलीनः ॥ - इति । पोष्यापोषकत्वे तु गृहिणां न परिजनो न धर्मार्हताऽपि । इदञ्च व्यवहारतोऽवगन्तव्यम् । निश्चयतः देव-गुरु- स्वात्मानः त्रय एव पोष्याः । परमनिश्चयेन च स्वात्मैव पोष्य इत्यादिकं श्राद्धगुणविवरणादित: [ पृ. ५७] ज्ञेयम् महादानप्रतिपादनञ्च योगबिन्दौ पात्रे दीनादिवर्गे च दानं विधिवदिष्यते । पोष्यवर्गाऽविरोधेन, न विरुद्धं स्वतश्च यत् ॥ १२१ ॥ - इति । दानस्थले विधिश्च दत्तं यदुपकाराय द्वयोरप्युपजायते । नातुरापथ्यतुल्यं तु तदेतद्विधिवन्मतम् ॥ १२४ ॥ - इत्येवं योगबिन्दी प्रदर्शितः । कार्त्तिकेयानुप्रेक्षावृत्तौ शुभचन्द्रेण तु [१] श्रद्धा [२] तुष्टिः, [३] भक्तिः, [४] विज्ञानम् [५] अलुब्धता, [६] क्षमा, [७] शक्ति: <- [गा. ६३१] इत्येवं दानगुणा दर्शिताः । प्रकारान्तरेण तु -> श्रद्धा भक्तिरलोलत्वं दया* शक्ति : ' क्षमा परा । विज्ञानं चेति सप्तैते गुणा दातुः प्रकीर्त्तिताः ॥ - [] इत्यपि बोध्यम् । आनन्दाश्रूणि रोमाञ्च बहुमानं प्रियं वचः । किञ्चानुमोदनं पात्रे दानभूषणपञ्चकम् ॥ - [ ] इति दानभूषणानि । 'अनादरो विलम्बश्च तिरस्कारोऽभिमानता । पश्चात्तापश्च पञ्चापि सद्दानं दूषयन्त्यमी ॥ - इति दानदूषणानि न च किमित्यादौ दानस्य प्रदर्शनमकारि लोकोत्तरतत्त्वनिरूपणे इति शङ्कनीयम्, तस्यैव धर्माऽऽदिपदत्वात् । तदुक्तं योगबिन्दौ -> धर्मस्यादिपदं दानं दानं दारिद्र्यनाशनम् । जनप्रियकरं दानं दानं कीर्त्यादिवर्धनम् || १२५ || - • इति । दर्शनकुलकेऽपि -> दाणं सोहग्गकरं दाणं आरुग्गकारणं परमं । दाणं भोगनिहाणं दाणं ठाणं गुणगणाणं ||३|| - इत्येवं दानमाहात्म्यमुक्तम् । चाणक्यसूत्रेऽपि -> दानं धर्मः ← . [१५५] इत्युक्तम् । महादानं = लोकोत्तरदानमित्यर्थः । उपलक्षणादाशंसाराहित्यादिकमपि बोध्यं यथोक्तं पुष्पमालायां आसंसाइविरहिओ सद्भारोमंचकंचुइज्जतो । कम्मक्खयहेउं चिय दिज्जा दाणं सुपत्ते ||४६ || - इति । इदमेव परैः सात्त्विकादिदानमुच्यते, यथोक्तं महाभारते -> दातव्यमिति यद्दानं दीयतेऽनुपकारिणे । देशे काले च पात्रे च तद्दानं सात्त्विकं स्मृतम् ॥ <- [ भीष्मपर्व ४१ / २०] इति । स्कन्दपुराणे च पात्रेभ्यो दीयते नित्यमनवेक्ष्य प्रयोजनम् । केवलं धर्मबुद्धया यत्, धर्मदानं तदुच्यते ।। - [माहेश्वरखण्ड - कौमा ४/५६ ] इत्येवमुक्तम् ।
वस्तुतस्त्वभयदानमेव महादानम्, तदुक्तं सूत्रकृताङ्गे -> दाणाण से अभयप्पयाणं <- [ १ / ६ / २३] | प्रश्नव्याकरणेऽपि -> दाणाणं चेव अभयदानं <- [ २/४] इत्युक्तम् । पद्मपुराणेऽपि -> सर्वेषामेव दानानामिदमेवैकमुत्तमम् । अभयं सर्वभूतानां नास्ति दानमतः परम् ॥ < [५/१८/४३८] इत्युक्तम् । धर्मरत्नकरण्डकेऽपि -> सर्वजीवाभयं भावाद्दत्तं येन दयालुना यद्दातव्यं तत्सर्वं दत्तं तेन महात्मना ॥ २२९ ॥ इत्युक्तम् । सर्वेषु दानेष्वभयप्रदानम् <- [हितोपदेश- पृ. १२४] इत्यप्यत्रानुस्मर्तव्यम् । अन्यत्रापि • गोभूमि- सुवन्न- हिरनमाइदाणं दिति बहुया वि । जे दिंति अभयदाणं ते वीरला जीवलोगम्मि ॥ ← [ ] इत्युक्तम् । मूलकारैरपि समरादित्यकथायां अभयदाणोवट्ठम्भदाणाण ओघओ किं पहाणयरं ति । भगवया भणितं सोम ! सुण, अभयदानं
->
[भव. ९ पृ. ९५६ ] इत्युपदशिर्तम् ।
यद्दानं तत् महादानम् । अन्यत्तु
=

->
एतद्विशेषणरहितमिति । अन्यायार्जितं पोष्यवर्गोपरोधेन गुर्वसम्मत्या अनुकम्पा - सुपात्रव्यतिरिक्तविषयेऽविधिना आतुरापथ्यतुल्यं वा यद् दीयते तत् पुनः दानमेव; लौकिकानुष्ठानं, न तु लोकोत्तरमिति भावः । तदुक्तं -> दत्तः स्वल्पोऽपि भद्राय स्यादर्थो न्यायसङ्गतः । अन्यायात्तः पुनर्दत्तः पुष्कलोऽपि फलोज्झितः ॥ ←- [ श्राद्धगुणविवरण- पृ. ४] इति । यदपि महाभारते यत्तु प्रत्युपकारार्थं फलमुद्दिश्य वा पुनः । दीयते च परिक्लिष्टं तद्दानं राजसं स्मृतम् || अदेशकाले यद्दानमपात्रेभ्यश्व दीयते । असत्कृतमवज्ञातं तत्तामसमुदाहृतम् ॥ - [ भीष्मपर्व ४१ / २०-२१] इत्युक्तं तदपि लौकिकं विज्ञेयम् ॥५ / १३ ॥ નોકર, પોતાના નાના ભાઈ-બહેન, સંતાન વગેરે પોષ્યવર્ગને સમજી લેવાનો.] અહીં બતાવેલ વિશેષણથી રહિત જે અપાય તે मात्र छान भागवु [ 4/43]
विशेषार्थ :- आर्यावर्तना शिष्ट पुरुषो पूर्व अणमां ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य [= बेपारी] अने शुद्ध [हरिन वगेरे B.C.] આમ ચાર જાતિમાં માનવોને વહેંચી દીધા હતા. તેમ જ તેમની આજીવિકાના સાધનો પણ નક્કી કરેલા. જેમ કે બ્રાહ્મણ ભિક્ષાથી ગુજરાન કરે, ક્ષત્રિયો યુદ્ધ, સંરક્ષણ વગેરે દ્વારા જીવનનિર્વાહ કરે, વૈશ્યો વેપારધંધા-વહાણવટા દ્વારા ધારાધોરણમુજબ આજીવિકા भेजवे, शुद्ध लोगे अरीगीरी द्वारा रोडरोटी मेणवे. बागर, बुखार, सुधार, घांथी, भोयी, उभम वगेरे झरीगरवर्ग शुद्रविभागमां आवे साथवागार, लुहारी, सुधारी वगेरे उद्योग होवाथी तेमने उद्योगपति पग उठेवाय वैश्य = વેપારીવર્ગ કાપડ બનાવે નહિ પણ વણકરે [= હિરજને] બનાવેલ કાપડને વેંચે. નવો માલ બનાવવાનો મહાઆરંભ વેપારી ના કરે. ટૂંકમાં માલ બનાવવાનું કામ ઉદ્યોગપતિ = કારીગરવર્ગ = શુદ્રલોકો કરે. માલ વેંચવાનું કામ વેપારીવર્ગ = વૈશ્ય લોકો કરે. પૂર્વપુરુષોની આ મર્યાદા દ્વારા જે કાંઈ દ્રવ્ય યથોચિત રીતે મળે તે ન્યાયોપાર્જિત દ્રવ્ય કહેવાય. આનો મતલબ એ થયો કે ક્ષત્રિય વેપાર કરીને જે દ્રવ્ય મેળવે અથવા વેપારી લોકો રાજમાન્ય ધારાધોરણનું ઉલ્લંઘન કરીને જે દ્રવ્ય મેળવે તે અન્યાયોપાર્જિત કહેવાય. આ રીતે અર્થવ્યવસ્થા
१२९

Page #163

१३० पञ्चमं षोडशकम
8 षड्विधातिदेशप्रकाशनम् 8 દેવાનેડબેનમતિઢેશમાહ –– ‘‘ત્યાદ્રિ |
देवगुणपरिज्ञानात् तद्भावानुगतमुत्तमं विधिना । स्यादादरादियुक्तं यत्तद्देवार्चनं चेष्टम् ॥५/१४॥ देवगुणानां वीतरागत्वादीनां परिज्ञानात् तेषु गुणेषु यो भावः = बहुमान: तेन अजुगतं : युक्तं, उत्तमं || प्रधानं विधिना = शास्त्रोपदेशेन यत् आदरादिना युक्तं स्यात्, आदिना करणप्रीत्यविधनसम्पदागमादिसङ्ग्रहः । तदेवार्चनं चेष्टम् । अन्यत्तु देवार्चनमात्रम् ॥५/१४॥ अन्यत्राऽप्येनमतिदेशमाह -> 'एवमि
| ન્યાની देवार्चनेऽपि एनं = लौकिक-लोकोत्तरभेदभिन्नं अतिदेशमाह । एकत्र श्रुतस्यान्यत्राभिसम्बन्धोऽतिदेशः । स चातिदेशः વોઢા –> [] રાતિસાર, [૨] ફાયતિરાડ, [3] નિમિત્તાતિસાર, [૪] તિરાડ, [૧] તાપભ્યાતિશ:, [૬] रूपातिदेशश्चेति व्यक्तं शब्दकौस्तुभे ।।
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम --> देवगणपरिज्ञानात तद्भावानगतं आदरादियक्तं विधिना यत उत्तमं स्यात् तद्देवार्चनं चेष्टम ॥५/१४॥ इयञ्च कारिका प्रतिमाशतकवृत्त्यादी [प्र.श.का.६६ पृ.३६४] समुद्भूता । तत्र च 'देवगुणप्रणिधानादि ति पाठः । वीतरागत्वादीनामिति । आदिपदेन समन्तभद्रत्वादिग्रहणम् । परिज्ञानात् = यथावस्थितनिश्चयात् । अनेनाऽऽभोगद्रव्यस्तवत्वमस्याऽऽविष्कृतम् । तदुक्तं सम्बोधप्रकरणे -> देवगुणपरिन्नाणा तभावाणुगयमुत्तभं विहिणा । आयरसारं जिणपूयणेण आभोगदव्वत्थओ ॥२०३।। - इति । करणप्रीत्यविघ्नसम्पदागमादिसङ्ग्रह इति । आदिपदात् जिज्ञासादिग्रहणम् । इत्थमेव सदनुष्ठानलक्षणसाम्राज्यात् । तदुक्तं मूलकारैरेव योगदृष्टिसमुच्चये ललितविस्तरायाञ्च परमतानुवादेन -> आदर: करणे प्रीतिरविघ्नः सम्पदागमः। जिज्ञासा तन्निसेवा च सदनुष्ठानलक्षणम् ।। - [यो.१३३] इति । तत् देवार्चनश्च इष्टम् अन्यत्तु = देवगुणपरिज्ञानाऽप्रयुक्तं तद्बहुमानापेतं विधिविकलमादरादिरहितं वा देवार्चनमात्र, अनुबन्धाऽसाधकत्वात् । > 'इत्थश्च प्रणिधानेनैव महापूजा, अन्यथा त पूजामात्रमिति शास्त्रगर्भार्थ' प्र.श. प्र.३६४] इति व्यक्तं प्रतिमाशतकवृत्तौ । पूजामात्रमिति
अनाभोगद्रव्यस्तवः । तदुक्तं सम्बोधप्रकरणे -> पूयाविहिविरहाओ अपरिन्नाणाओ जिणगयगुणाणं । सुहपरिणामकयन्नाएसोडT લ્ય૩ |૨૦૧ાા – રૂતિ ૧/૪ જળવાવાથી બેકારી જેવો પ્રશ્ન પૂર્વકાળમાં ક્યારેય નહતો. આજે તેનાથી ઉલટું થવાથી બેકારી વગેરે સમસ્યાઓ સર્જાઇ છે. દા.ત. કાપડની મિલોએ વણકરોને બેકાર બનાવ્યા. બુટ-ચપ્પલ-સેંડલ વગેરે બનાવનાર Bata કંપનીએ મોચીઓને ખલાસ કર્યા. પ્રાચીન ભારતની પશુપ્રધાન-કૃષિપ્રધાન અર્થવ્યવસ્થાની સંસ્કૃતિને તોડી યંત્રપ્રધાન પશ્ચિમી અર્થવ્યવસ્થા આવવાથી બેકારી, મોંઘવારી|| વગેરે અનેક સળગતી સમસ્યાઓ સર્જાઇ છે. દા.ત. હિરાના વેપારમાં લેઝરમશિન આવવાથી હિરા ઘસનારા લાખો લોકો બેકાર થઈ ગયા. ઋષિપ્રધાન અને કૃષિપ્રધાન ભારતીય સંસ્કૃતિ-મર્યાદાનો ભંગ કરી શોષણખોરી વગેરે અનેક પ્રદૂષાગોને પ્રગટાવનાર યંત્રવાદગર્ભિત પશ્ચિમી સંસ્કૃતિ અનુસાર ઔદ્યોગીકરણ દ્વારા હાલ વેપારીવર્ગ ધન મેળવે છે તે ટીકાકાર મહોપાધ્યાયજીના મત મુજબ અન્યાયપાર્જિત કહેવાય. તેનું અર્પણ કરવું તે મહાદાન નહિ પણ દાન કહેવાય. ન્યાયોપાર્જિત દ્રવ્યનું દાન જ મહાદાન બની શકે. તે દ્રવ્ય પણ પોતાના સંતાન કે સગાવહાલાને નહિ પાગ ગરીબ વગેરે અનુકંપા પાત્રમાં અને તપસ્વી, ધર્મગુરુ વગેરે ભક્તિપાત્રમાં આપવામાં આવે તો જ તે મહાદાન બની શકે. તેમ જ તે અર્પણ પણ પોતાના પિતા, દાદા વગેરે કુલવૃદ્ધ, જ્ઞાતિવૃદ્ધ વગેરેની સંમતિથી અપાય તો જ તે મહાદાન બની શકે. વળી, દ્રવ્યસમર્પણ એટલી હદ સુધી ન થવું જોઈએ કે પોતાના સંતાન, પત્ની વગેરે કુટુંબીજન અને પોતાના નોકર, ચોકિદાર વગેરેને સ્વજીવનનિર્વાહ માટે બીજા પાસે ભીખ માંગવી પડે. આમ આ ચાર શરતનું પાલન થાય તો જ તે મહાદાન બને. તેનો ભંગ થાય તો તે માત્ર દાન કહેવાય. [૫/૧૩]
દેવની પૂજામાં પાગ આ અતિદેશને મૂલકારથી જણાવે છે. અતિદેશનો અર્થ છે એક સ્થાને કહેવાયેલ કે સંભળાયેલ પદાર્થનો અન્યત્ર સંબંધ = સાંકળ જોડવી.
માથાર્થ :- ભગવાનના ગુણોને જાણીને તેના વિશે બહુમાનગર્ભિત આદરાદિથી યુકત એવું વિધિપૂર્વક જે થાય તે ઈષ્ટ દેવપૂજન થાય. [૫/૧૪]
.... તો ઈષ્ટ દેવાર્શન દેવાય ટીકાર્ચ :- ભગવાનના વીતરાગતા વગેરે ગુણોના વ્યવસ્થિત જ્ઞાનથી તે ગુણોનાં વિશે બહુમાનથી યુક્ત, પ્રધાન, શાસ્ત્રોપદેશાનુસાર જે આદરાદિથી યુક્ત હોય તે દેવાર્ચન ઈષ્ટ દેવાર્ચન થાય. મૂળ ગાથામાં “ગારિયુ' માં જે આદિપદ છે તેનાથી તે દેવાર્ચન કરતી વખતે પ્રીતિ હોય, નિર્વિન રીતે દેવાર્ચન થાય, દેવાર્ચન કરતાં સંપત્તિ મળે-આ બધું પાણ સમજી લેવાનું. તો તે ઈટ દેવાર્ચન બને. એ સિવાયનું દેવાર્ચન માત્ર બને. [૫/૧૪].
Jain Education Intemational

Page #164

ॐ गुरुपूजनस्वरूपमीमांसा * एवं गुरुसेवादि च काले सद्योगविघ्नवर्जनया । इत्यादिकृत्यकरणं लोकोत्तरतत्त्वसम्प्राप्तिः ॥५/१५।। एवं : विधिनैव 'गुरूणां धर्माचार्यप्रभृतीनां सेवा, तदादि आदिशब्दात् पूजनादिग्रहः, काले = अवसरे सद्योगाजां = शोभनधर्मव्यापाराणां स्वाध्याय-ध्याजादीजां विघ्नवर्जजया = विघातत्यागेज, विधेयमिति वाक्यशेषः । इत्यादीनां
- कल्याणकन्दली मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> एवं च सद्योगविघ्नवर्जनया काले गुरुसेवादि इत्यादिकृत्यकरणं लोकोत्तरतत्त्वसम्प्राप्ति: ॥५/१५॥ इयं कारिका पश्चाशकवृत्त्यादी २/३३] समुद्भूता । विधिना = सूत्रोक्तविधिवत् पुरुषाद्यपेक्षयेत्यर्थः । तदुक्तं मूलकारैः उपदेशपदे -> पुरिसंतस्सुवयारं अवयारं चप्पणो य णाऊणं । कुज्जा वेयावडियं, आणं काऊं निरासंसो - ॥२३७।। इति । अत एव भर्तहरिणाऽपि → 'सेवाधर्मः परमगहनो योगिनामप्यगम्यः' - [५८] इति नीतिशतके प्रोक्तम् । धर्माचार्यप्रभृतीनामिति । प्रभृतिपदेनोपाध्याय-तपस्व्यादिग्रहणम् । सेवा = आहारादिना वैयावृत्त्यं, यद्वा शरीरविश्रामणादिकं यथोक्तं योगदृष्टिसमुच्चये > आचार्यादिष्वपि ह्येतद्विशुद्धं भावयोगिषु । वैयावृत्त्यं च विधिवच्छुद्धाशयविशेषतः ॥२६॥ <- इति । न च वैयावृत्त्यस्य कायक्लेशरूपत्वात्कथं लोकोत्तरतत्त्वसंप्राप्तावुपयोग इत्याशङ्कनीयम्, विध्यादरादिपरिकलितस्य तस्य जिननामकर्माक्षेपकत्वात्, यदुक्तं उत्तराध्ययनसूत्रे -> वेयावच्चेणं तित्थयरनामगोत्तं कम्मं निबंधइ <- [२९/४४] इति । ___ पूजनादिग्रह इति । तदुक्तं योगदृष्टिसमुच्चये -> गुरवो देवता विप्रा यतयश्च तपोधनाः । पूजनीया महात्मानः सुप्रयत्नेन चेतसा ।।१५१॥ «- इति । मुख्यवृत्त्या साधूनां पूजनञ्चाऽत्र न नवाङ्गिवासचूर्णप्रक्षेपस्वरूपं न वा स्वर्णनाणकादिढोकनरूपं न वाऊरात्रिकादिलक्षणं, यथोक्तं योगशास्त्रे आन्तरलोकेष > अन्नादीनामिदं दानमुक्तं धर्मोपकारिणाम । धर्मोपकारबाह्यानां स्वर्णादीनां न तन्मतम् ।। दत्तेन येन दीप्यन्ते क्रोध-लोभ-स्मरादयः । न तत् स्वर्णं चरित्रिभ्यो दद्याचारित्रनाशनम् ।।<[३/८७/१-२] इति । किन्तु विशुद्धाऽन्न-वस्त्र-पात्र-प्रभृतिप्रदानात्मकं तत् बोध्यम् । > 'वसही- सयणासण- भत्त "पाण-'भेसज्ज- "वत्थ-“पत्ताई । जइवि न पज्जत्तधणो थोवा वि ह थोवयं देह ।। - [ ] इत्यष्टप्रकारदानैः यतीनां पूजनं उपदेशसारवृत्तावपि स्पष्टम् । तदुक्तं दशवैकालिकचूर्णौ अगस्त्यसिंहसूरीश्वरेणापि -> वत्थ-भत्तादिप्पदाणमुभयजोग्गं पूयणं
- [द.वै.चू.-पृ. २५५] । दर्शनशुद्धिप्रकरणेऽपि श्रीचन्द्रप्रभसूरिभिः -> बहुमाणं बंदणयं निवेयणा पालणा य जत्तेणं । उवगरणदाणमेयं गुरुपूया होइ विण्णेया ।।१६६।। <- इत्युक्तम् । प्रशंसायामपि पूजापदप्रयोगः प्रवर्तते-यथा दशवैकालिकचूर्णी -> गिहत्था वि णं पूयंति - 'अहो भट्टारओ अप्पमत्तो' <-- [द.वै.अ.चू.अ.५.उ.२.सू.४२ पृ.१३६] इति । श्रीजिनेश्वरसूरिभिः कथाकोपे -> पूण्इ साहुणो पराए भत्तीए, चउब्विहाहारेणं वत्थ-पत्त-कंबल-ओसह-भेसज्जाइणा ।। - [ ] इत्युक्तम् । श्रीजिनेश्वर-सूरिभि अष्टकप्रकरणवृत्तौ अपि -> गृणन्ति शास्त्रार्थमिति गुरवः = साधवः, तेषां पूजनं = भक्त-पान-वस्त्रपात्र-प्रणामादि-भिरभ्यर्चनं = गुरुपूजनं <- [अ.२४/गा.८ वृ.] इत्युक्तम् । उपदेशमालादोघट्टीटीकायामपि -> प्रौढप्रीतितरङ्गसङ्गि हृदयं वाणी गुणग्राहिणी, काय: कैतववन्द्यवन्दनकवान् दृश्चेष्टितालोचनम् । प्रायश्चित्त-पवित्रपालनविधिर्वस्त्रान्नपानाश्रयप्रावारप्रमुखदानमिति सत्पूजा गुरोर्गीयते ।।[उप.मा.२४०/दो.पृ.४२२] <- इत्युक्तम् । यथोक्तं पश्चकल्पभाष्येऽपि -> णाणे चरणे गुणकारगाणि आहारउवहिमादीणि । एतेण अणुण्णाता तहिं ठिताणं तु तो पूजा ।।१८९५|| <- इत्युक्तम् । -> आहाराईणि नाणाइणं गुणकारगानि त्ति तेन अणुनायं । तेसु पुण नाणाइसु ठियस्स पूया वि इच्छिज्जइ । जहा गणहारिस्सुक्कोसाहारोवहिमाईणं <- इति पञ्चकल्पचूर्णिकारः । उत्तराध्ययनवृत्तौ अपि -> यः पूजां = वस्त्र-पात्राऽऽहारादिभिः अर्चा नेच्छति - [१५/
મૂલકારશ્રી અન્ય સ્થાને પણ આ અતિદેશને બતાવે છે –
ગાથાર્થ :- આ રીતે સુંદર યોગોમાં વિદનના પરિહારપૂર્વક અવસરે ગુરુસેવા વગેરે કરવી - ઈત્યાદિ કર્તવ્યપાલન લોકોત્તરતન્તસંપ્રાપ્તિ छ. [4/14]
गुरुसेवा 80 ते 82वी ? दार्थ :- विपिपूर्व ॥ ५मायार्थ मेरे गुरुमगतीनी सेवा वगैरे ४२वी. मूग शोभा 'सेवादि' भाले पाहि५६ छ તેનાથી પૂજન વગેરેને સમજી લેવા. સેવા, પૂજન વગેરે અવસરે કરાય. તથા ગુરુદેવના સ્વાધ્યાય, ધ્યાન વગેરેમાં ખલેલ ન પડે તે રીતે સેવા કરવી જોઈએ. ‘કરવી જોઈએ? આનો ઉલ્લેખ મૂળ શ્લોકમાં નથી. પરંતુ ટીકાકારશ્રીએ અધ્યાહારથી તેનું ગ્રહણ १. ह. प्रती 'गुरूणां' इति पद नास्ति ।
Jain Education Intemational

Page #165

१३२ पञ्चमं षोडशकम्
28 लोकोत्तरतत्त्वसम्प्राप्तेरितरेतरसापेक्षता = एवमादीनां महत्पदेष्टपद-सत्पदादिभिर्विशिष्यते । तदेव लोकोत्तरपदाभिधेयमिति भावः ॥५/१५||
इयं पुजरेकार्थक्रियायां सकलार्थक्रियासापेक्षा स्यादित्याह -> "इतरेतरेत्यादि । ___इतरेतरसापेक्षा त्वेषा पुनराप्तवचनपरिणत्या । भवति यथोदितनीत्या पुंसां पुण्यानुभावेन ॥५/१६॥ एषा पुनः लोकोत्तरतत्त्वसम्प्राप्ति: आप्तवचनस्य परिणत्या = 'एकक्रिया सकलक्रियासापेक्षेति संस्काररूपया,
- कल्याणकन्दली । ५] इत्येवं लक्ष्मीवल्लभगणिना निषेधमुखेन मुनिवर्णनमकारि । नेमिचन्द्रसूरिभिरपि -> अभिलषति न पूजां = वस्त्रादिसपर्याम् <- [१५/५] इत्युक्तम् उत्तराध्ययनवृत्तौ । शान्तिसूरिभिरपि -> पूजां = वस्त्र-पात्रादिभिः सपर्या <-- [१५/५] इत्येवमेव उत्तराध्ययनबृहद्वृत्तौ प्रौक्तम् । उत्तराध्ययनावचूर्णी अपि → नैव पूजां वस्त्रादिभिः संयत इच्छति - [१५/५] इत्येवं ध्वनितम् । शास्त्रश्रुतं जगद्गुरु-कलिकालसर्वज्ञादीनां नवाङ्गिपूजनादिकं तु चरितानुवादरूपम् । न च चरितानुवादवचनानि विधिनिषेधसाधकानि भवन्ति अन्यथा सूर्याभादिदेववक्तव्यतायां बहूनां शस्त्रादिवस्तूनामर्चनं श्रूयत इति तदपि विधेयं स्यादिति व्यक्तं ज्ञाताधर्मकथाङ्गवृत्ती [अ.१६ सू.१२५ द्रौपदी] । सङ्घाचारभाष्येऽपि -> चरितानुवादविहितानि हि नोत्सर्गाभिधविधिवादस्य बाधकानि साधकानि वा भवितुमर्हन्ति, कारणाश्रितत्वेन द्वितीयपदान्तर्वर्तित्वात्तेषाम् <- [गा.१३४] इत्युक्तम् । क्वचित् श्रूयमाणं विधानं तु न यथेच्छं सार्वत्रिक कार्यम्, अन्यथा जिनाज्ञाविलोपप्रसङ्गादिति दिक् ।
लोकोत्तरतत्त्वसम्प्राप्तिः कारणे कार्योपचारात् उच्यते । विधियुक्तं हि = विधि-बहुमानौचित्यादिपरिकलितमेव दानादि = दान-देवार्चन-गुरुसेवादि यत् = यस्मात् महत्पदेष्टपदसत्पदादिभिः विशिष्यते = यथाक्रमं 'महादानं इष्टदेवार्चनं सद्गुरुसेवादी'त्येवं परिभाष्यते । महत्पदाधुपसन्दानेनेदमभिव्यज्यते यदत तथाविधकर्मोदयाद् भ्रष्टमपि विध्यादरादिपरिकलितमनुष्ठानमचिरकालेनैवाऽऽत्मलाभ लभते, क्षयोपशमभावप्रयुक्तपरमादरविधिप्रभृतिप्रयुक्तत्वात्, यथोक्तं पञ्चाशके > खाओवसमिगभावे दढजत्तकयं सुहं अणुट्ठाणं । परिवडियंपि हु जायइ पुणोऽवि तब्भावबुढिकरं ।। - [३/२४] इत्यादि विभावनीयम् ।।५/१५॥ ____ मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् --> एषा पुनः आप्तवचनपरिणत्या यथोदितनीत्या पुंसां पुण्यानुभावेन इतरेतरसापेक्षा तु भवति ॥५/१६॥
___ 'एकक्रिया = एकाऽपि क्रिया सकलक्रियासापेक्षा = स्वेतरसकलकर्तव्याऽविरोधिनी' इति संस्काररूपया । करणे કરેલ છે. આવા પ્રકારના આગમોન્ન કર્તવ્યોને વિધિથી કરવાં તે લોકોત્તરતત્ત્વસંપ્રાપ્તિ કહેવાય. વિધિયુક્ત દાન, દેવાર્ચન અને ગુરુસેવા કમિક રીતે મહા, ઈષ્ટ અને સત્ પદથી વિશિષ્ટ થાય છે. [અર્થાત મહાદાન, ઈટ દેવાર્ચન અને સત્ ગુરુસેવા બને છે.] વિધિયુકત મહાદાન વગેરે જ લોકોત્તર છે. આવું જણાવવાનો શ્રીમદ્જીનો આશય છે. [૫/૧૫].
વિશેષાર્થ :- ગુરુસેવા સત ગુરુસેવા બને તે માટે ૩ શરત છે. [૧] ગુરુસેવા વિધિયુકત થવી જોઈએ, [૨] યોગ્ય અવસરે થવી જોઈએ, [૩] ગુરુના યોગોમાં વ્યાઘાત ન આવે તે રીતે જ થવી જોઈએ. ગુરુને વિના કારણે દોષિત ગોચરી-પાણી વપરાવે તે ગુરુસેવા સમ્યક્ નથી. ગુરુમહારાજના આરામના સમયે બપોરે પડિલેહણ કરવા જાય તે ગુરુભક્તિ સાચી ન કહી શકાય. ગુરુદેવ ભરઊંઘમાં હોય તે વખતે તેમને પગ દબાવવા તે ગુરુભકિત વિવેકહીન કહેવાય. ગુરુદેવ ધ્યાન ધરતાં હોય, વાચના આપતા હોય, સ્વાધ્યાય કરતાં હોય, શાસ્ત્રસર્જન કરતા હોય તે સમયે તેમની કમર દબાવવા કે માથું દબાવવા જવું તે ગુરુસેવા ઉચિત ન કહેવાય. તીર્થસ્થળ વગેરેમાં ગુરુદેવ પરમાત્મભક્તિમાં એકાકાર થઈ ગયા હોય તે વખતે તેમને ગોચરી વાપરવા બોલાવવા, ગોચરી વ૫રાવવાની ઉત્કંઠા બતાવવી તે ગુરૂભક્તિ પણ તાત્વિક ન બને. ગુરુદેવને શરદી થઈ હોય ત્યારે તેમને ભકિતથી શીખંડ વપરાવવો તે સાચી ગુરુભક્તિ નથી. ઉપરોકત ૩ શરતનું પાલન થાય તો જ તે સાચી-સારી ગુરુસેવા બની શકે; જેનો લોકોત્તરતqસંપ્રાપ્તિમાં શ્રીમદ્જીએ निर्देश ख छ.[५/१५]
લોકોત્તરતત્ત્વસંપ્રાપ્તિ એક ક્રિયા કરતી વખતે પાણ સર્વ ક્રિયાને સાપેક્ષ હોય છે. આ વાતને ભૂલકારથી જણાવે છે કે –
માથાર્થ :- વળી, લોકોત્તરતન્યસંપ્રાપ્તિ એ આમવચનપરિણતિ દ્વારા પૂર્વોકત પદ્ધતિથી જીવોના પુણ્યપ્રભાવથી અન્યોન્ય સાપેક્ષ or होय छे. [५/१६]
ક ક્રિયામાં પણ સાપેક્ષવાદ સમાચ & ટીપાર્થ :- “એક ક્રિયા સર્વ ક્રિયાને સાપેક્ષ હોય’ આવા પ્રકારની આમવચનની સંસ્કારાત્મક પરિણતિ દ્વારા પૂર્વોકર ન્યાયથી|| १. ह. प्रतौ -> 'इतरे' त्यादि <- इति पाठान्तरम् ।
D
Jain Education Intemational
wwmmentary.org

Page #166

१३३
8 दोषस्याऽप्युपादेयता गुणस्याऽपि च त्याज्यता 88 यथोदितनीत्या = यथोवतन्यायेन पुंसां पुण्यानुभावेन = सद्बुद्धिहेतुपुण्यविपाकेन इतरेतरसापेक्षा तु =| परस्परकार्याऽविरोधिन्येव भवति । कार्यान्तरविरोधिन: सत्कार्यस्यापि लौकिकत्वादिति भावः ॥५/१६||
|| इति पथमं लोकोत्तरतत्त्वप्राप्तिषोडशकम् ॥
कल्याणकन्दली तृतीया ज्ञेया। सद्बुद्धिहेतुपुण्यविपाकेन = मार्गानुसारिप्रज्ञोपधायकशुभादृष्टोदयेन । प्रकृते तृतीया हेतौ बोध्या । परस्परकार्याविरोधिन्येवेति । अनेनानेकान्तवादस्य ज्ञान-क्रियोभयपर्याप्तत्वमावेदितम् । एवकारफलं कण्ठतो व्याचष्टे - कार्यान्तरविरोधिनः = स्वपरगोचरान्यकृत्यव्याघातकारिण: सत्कार्यस्याऽपि = स्वरूपतः शोभनधर्मव्यापारस्यापि लौकिकत्वात् = अनुबन्धविकलत्वात् । तदुक्तं श्रीमुनिचन्द्रसूरिभिः उपदेशपदवृत्ती -> न हि धर्मान्तराणि बाधमानो धर्मो धर्मरूपतां प्रतिपद्यते - |[TI.૮૮૭] | ---> ધર્મ વો વધતે ધમ ન સ ધર્મ: સતાં મત: | વિરોધેન વ ધર્મ: સ ધર્મ નિ ર્જિતઃ | | [ ] ત | મેવામિત્વ ટકાતા: જ્ઞાનસારે – તવ fસ્ ત૨: સાર્થ યુધ્ધનં યત્ર નો મવેત્ | યેન યોTI न हीयन्ते क्षीयन्ते नेन्द्रियाणि च ।। [३१/५] <-इत्युक्तम् । अत एवाऽसमाहितचित्तस्य शारीरिकाऽऽतापनादी तत्त्वमपाकृतम्, पापतापविरहेण तप:पदप्रवृत्तिनिमित्तविरहात । यदक्तं निशीधचूर्णी --> तप्पते अणेण पावं कम्ममिति तवो - [४६] । असंयमादिदोषसाम्राज्येऽपि तपोविरहो दृष्टव्यः, तयोः समव्याप्तत्वात् यथोक्तं निशीथचूर्णी -> यत्र तपः तत्र नियमात् संयमः, यत्र संयमः तत्रापि नियमात् तपः - [३३३२] । अतो न ततोऽपवर्गावाप्तिसम्भवः -> न हि बालतवेण मुक्खु त्ति «-[२१४] इति आचारागनियुक्तिवचनात् । एतावता सर्वत्रौचित्याऽऽयव्ययविवेक-तत्त्वदृष्टिप्रभृतीनामभ्यर्हितत्वमाविष्कृतम् । तदुक्तं निशीथभाष्ये -> जो तु गुणो दोसकरो, ण सो गुणो, दोस एव सो होती । अगुणो वि य होति गुणो, जो सुंदर णिच्छओ होती ॥५८७७|| - इति भावनीयं तत्त्वमेतत् पर्युपासितगुरुकुलैः ॥५/१६॥
इति मुनियशोविजयविरचितायां कल्याणकन्दल्यां पञ्चमपोडशक-योगदीपिकाविवरणम् । જીવોને બુદ્ધિ આપનાર પક્ષના વિપાકોદયથી લોકોત્તરતવસંપ્રાપ્તિ પરસ્પર કાર્યમાં વિરોધ નહિ કરનાર જ હોય છે. અન્ય કાર્યનું વિરોધી સત્કાર્ય પણ લૌકિક બને છે. એવો ભાવાર્થ છે. [૫/૧૬].
વિશેષાર્ચ :- તારક યોગો શ્રી તીર્થકર ભગવંતોએ અપરિમિત બતાવેલ છે. દરેકે દરેક યોગની આરાધના પ્રત્યેક સાધક કરે નિ શક્ય પણ નથી. પરંતુ જે કોઈ પોતાને ઉચિત યોગ હોય તેની ઉપાસના ગુરુગમથી એવી થવી જોઈએ કે તેનાથી બીજા યોગને બાધા ન પહોંચે, બીજા યોગો પ્રત્યે દ્વેષ-અરુચિ પેદા ન થઈ જાય. આવી આપ્તવચનની પરિણતિ સરકારરૂપે વિદ્યમાન હોવાના લીધે લોકોત્તર-નવપ્રાપ્તિરૂપે માન્ય એક પણ ક્રિયા અન્ય સર્વ ક્રિયાને સાપેક્ષ જ હોય. દા.ત. પોતે કાપ કાઢવા બેસે તો પરાત, ડોલ વગેરે ખખડવાનો અવાજ બીજાના સ્વાધ્યાય, ધ્યાન, વ્યાખ્યાન વગેરે યોગોમાં વ્યાઘાત ઊભો ન થાય તેની કાળજી હોય તો જ વિધિ અને વતનાપૂર્વકની તે કાપ કાઢવાની ક્રિયા પણ લોકોત્તરતન્યપ્રાપ્તિરૂપ બને. પોતે તપ એ ન કરે જેથી પોતાના અધ્યયન-અધ્યાપન વગેરે યોગોને હાનિ પહોંચે. પોતે અંતર્મુખી સંયમજીવન જીવે પણ વ્યાખ્યાન વાંચનાર કે શાસનપ્રભાવક પુરુષ પ્રત્યે ઘણા કે અરુચિ હોય તો પોતાની ઉગ્ર સાધના પણ વાસ્તવમાં લોકોત્તરતન્યસંપ્રાપ્તિ બની ન શકે. માટે જ “સાધ્વીઓને સંભાળનાર અન્ય યોગ્ય સાધુ તૈયાર થયેલ ન હોય તો સાધ્વીના આચાર્યશ્રીને જિનકલ્પ સ્વીકારવાનો નિશીથસૂત્રમાં નિષેધ કરેલ છે.’ તેમ જ પર્યુષાણાદિમાં શ્રી સંઘને આરાધના કરાવવાની અને સાથે સાથે સ્વયં અઠ્ઠમ કરવાની શકિત ન હોય તો આગળપાછળ સંવત્સરીનો અઠ્ઠમ વાળી આપવાનું શાસ્ત્રમાં વિધાન આવે છે. તે જ રીતે બીજો કોઈ વિકલ્પ સંભવિત ન હોય ત્યારે સંયમવિરાધનાને ગૌણ કરીને પણ આત્મવિરાધનાથી બચવું અને આત્મવિરાધનાને ગૌણ કરીને શાસનવિરાધના અટકાવવી-આવો ઉલ્લેખ પાગ શાસ્ત્રકાર પરમર્પિઓએ કરેલ છે. માટે તો ઉદાયીરાજાનું વિનયન નામના વેપધારી સાધુએ ખૂન કર્યું તેનો ખ્યાલ આવતાં તેના ગુરુ શ્રીકાલિકસૂરિએ તે જ છરીથી આત્મવિલોપન કર્યું તો પણ આરાધક બન્યા. શ્રેણિક મહારાજે વેશ્યાયુકન શંકર મંદિરમાં જૈન સાધુને પૂરી દીધો ત્યારે સ્વયં રજોહરણ બાળી નાંખીને અઘોરી બાવા બનનાર તે જૈન સાધુ જિનાજ્ઞાના આરાધક બન્યા. લાભ-નુકસાનનો વિચાર કરીને તથા લાંબા ગાળાના પરિણામને વિચારીને તેમ જ પોતાના નિમિત્તે થતી બીજાની આરાધના વગેરેને લક્ષમાં રાખીને જે કોઈ પણ વૈરાગ્યસંયુકત વિધિયુકત વિવેકપ્રયુક્ત જિનોન અનુષ્ઠાન થાય તે લોકોત્તરતન્યસંપ્રાપ્તિસ્વરૂપ બની જાય- એ નિષ્કર્ષ મનનીય છે [૫/૧૬]
હે કરુણાસાગર ! મને નિર્વિકારી, નિરહંકારી, નિર્દભી બનાવજે, વિનયી, વિવેકી, વૈરાગી બનાવજે. ધીર, વીર, ગંભીર બનાવજે. શાંત, પ્રશાંત ઉપશાંત બનાવજે.
Jain Education Intemational

Page #167

१३४ पञ्चमं षोडशकम्
ક
જ
અટક્ક કg
| પાંચમાં પોઝશકનો રવાદયાય
(અ) ચારથી પાંચ મુદ્દામાં નીચેની સમસ્યાનું સમાધાન આપો.
૩.
લોકોત્તર તત્ત્વ એટલે શું ? તેનો અધિકારી કોણ બને ? સંજ્ઞાપરિહાર કેવી રીતે સુલભ બને ? લોકોત્તર તત્વની ભેદ-પ્રભેદથી ઓળખાણ આપો. અધ્યારોપ એટલે શું ? તે રવાના થાય તો શું બને ? દાન અને મહાદાન વચ્ચેની ભેદરેખા સ્પષ્ટ કરો. જ્ઞાનના ત્રણ ભેદ સમજાવો. સાચી ગુરુભક્તિની કેટલી શરતો છે ? તે દષ્ટાંત સાથે સમજાવો. ‘એક કિયા પાગ સર્વ ક્રિયાને સાપેક્ષ હોય” આ હકીકતને દષ્ટાંત સાથે સમજાવો. અચરમાવર્ત કાળમાં સદ્ધર્મ ઔષધ આપવાનું પરિણામ શું આવે ? ચરમાવર્ત ક્યારે આવે ? તથા અવિધિસેવન શેનું સૂચક છે ?
(બ) યોગ્ય જોડાણ કરશે.
(૧) આગમવચન (૨) અવિધિ (૩) વિધિપાલન (૪) દેવગુણ (૫) પ્રાથમિક ભાવારોગ્ય (૬) અયોગ્ય કાળ (૭) ભવરોગનું ઔષધ (૮) જ્ઞાનફલાભાવ (૯) અપવાદ (૧૦) સંજ્ઞારોધ
(A) અધ્યાત્મયોગ (B) લોકોત્તરતત્ત્વસંપ્રાપ્તિ (c) અચરમાવર્ત (D) આગમવચનપરિગતિ (E) સર્વજ્ઞવચન (F) ક્રિયામલ (G) વીતરાગતા (H) દોષપ્રકાશન (1) સદનુમાનપૂર્ણતા પ્રયોજક (4) અપરિણામ
(ક) ખાલી જગ્યા યોગ્ય રીતે પૂરો.
અવિધિસેવનને લાવનાર ...... છે. (આળસ, અધ્યારોપ, અવિરતિ) વિધિપાલન લાવનાર ...... છે. (ઉત્સાહ, ગુરુપરતંત્ર, વીર્યંતરાયRયોપશમ) તાવ ...... હોય ત્યારે અપાયેલ ઔષધ ગુણકારી થાય. (વધતો, ઘટતો, સ્થિર) અપુનર્જીક પ્રક્રિયા ..... દર્શનસંબંધી છે. (જૈન, યોગ, અન્ય, સર્વ) ચતુર્થ ગુણસ્થાનકે ...... જ્ઞાન હોય. (વિષય પ્રતિભાસ, આત્મપરિગતિવાળું, તત્ત્વસંવેદન, અવધિ) ૧૩ મા લોકમાં મૃત્યપદ ...... નું ઉપલક્ષણ છે. (ગુરુવર્ગ, પોળવર્ગ, નોકર). ...... એ આગમવચનના અજીર્ગનું સૂચક છે. (ગુસ્સો, અવિધિસેવન, અભિમાન) ક્રિયામલ અને ભાવમલની નિવૃત્તિથી ....... નો પ્રતિરોધ થાય છે. (સંજ્ઞા, કષાય, મનની ચંચળતા) ....... થી યુકત ગુરુસેવા એ લોકોત્તરતન્તપ્રાપ્તિરૂપ છે. (વિનય, વિવેક, વૈરાગ્ય) સદનુમાનનું એક લક્ષણ ....... છે. (નિર્વિઘ્નતા, સ્થિરતા, ચોકસાઈ)
૦િ.
નોંધ : આ પ્રશ્નપત્રમાં કોઈએ પેન-પેન્સીલ વગેરેથી કોઈ પાગ નિશાની વગેરે ન કરવા ખ્યાલ રાખવો.
Jain Education Intemational

Page #168

& બુદ્ધિને કરો રષ્ટિ કાયાણકંદલીની અનુપ્રેતા)
(અ) નીચેના પ્રશ્નોના વિસ્તારથી જવાબ આપો. ૧. જૈનદર્શન અને જૈનેતર દર્શનમાં રહેલ અપનબંધકની શુદ્ધિમાં તફાવત શું ? શા માટે ? ૨. દિગંબર-શ્વેતાંબર સંપ્રદાય મુજબ કાલનું તાત્ત્વિક સ્વરૂપ સમજાવો.
દાન-શીલાદિના ક્રમનું કારણ સમજવો. અવિધિકૃત અનુષ્ઠાન કઈ રીતે સંતવ્ય-અસંતવ્ય બને ? સમકિતીને જે પ્રતિબંધ હોય છે. તેની અલગ-અલગ ત્રણ વ્યાખ્યા સમજાવો. સદનુમાન કોને હોય ? નયમતભેદથી પોણ કોણ કહેવાય ? તે જણાવો. ગુરુપૂજન એટલે શું ? સાત્વિક, રાજસ, તામસ દાનનો પરિચય આપો.
નીચેના પ્રશ્નોના સંક્ષેપમાં જવાબ આપો. ૧. અપુનબંધકના લક્ષણ જગાવો.
કર્મબીજ બળે તો પુનર્ભવસ્વરૂપ અંકુર ન થાય - આ વાત કયા કયા ગ્રંથમાં જાગાવી છે ? પુદ્ગલપરાવર્ત એટલે શું ? અમ્યુચ્ચયપક્ષ એટલે શું ?
ચૈત્યવંદનના અધિકારી કોણ ? ૬. ચરમાવર્તને આત્મવિકાસનું મુખ્ય કારણ માનવામાં એકાંતવાદની આપત્તિ કેમ નથી આવતી ?
અચરમાવર્તકાળમાં ઉપદેશથવાની અયોગ્યતા બે દૃષ્ટાંતથી સમજાવો.
વિધિપાલન શેનું લક્ષણ છે ? ૯. અવિધિથી કરવા કરતાં અનુમાન ન કરવું સારું - આ વાત કયા ગ્રંથમાં જણાવી છે ? સમજાવો.
આગમવચનપરિણતિ સમજાવો. ‘સત્ જ્ઞાનાવરણ ક્ષયોપશમ એટલે શું ?
સદનુકાનના લક્ષણ જગાવો. ૧૩. યોગબીકની શુદ્ધિ કેવી રીતે સંભવે ? ૧૪. ઓઘ સંજ્ઞા અને લોક સંજ્ઞાનો અર્થ સમજાવો. ૧૫. સર્વજ્ઞસિદ્ધિ સમજવો.
કિયામલ અને ભાવમલનું સ્વરૂપ જણાવો. ૧૩. અધ્યાત્મની વ્યાખ્યા જણાવો. ૧૮. ન્યાયપાકિત ધનની વ્યાખ્યા સમજાવો. ૧૯. દાનના ભૂષાગ-દૂષાગ જગાવો. ૨૦. તપ કેવો કરવો જોઈએ ?
ખાલી જગ્યા પૂરો.
ઉપદેશને અયોગ્ય અચરમાવત જીવ ..... જેવો છે. (ભૂંડ, ઘુવડ, ચક્રવાક) ૨. નાનકડું પણ ..... અનુષ્ઠાન ભગવાનને માન્ય છે. (બળવાન, વિશુદ્ધ, ભવ્ય જીવનું)
અપુનબંધકાદિનો શુભ ભાવ એ ..... સમાન છે. (અમૃત, ઔષધ, રત્ન) ૪. શ્રીનેિશ્વરસૂરિના મત મુજબ સમકિતીને પ્રતિબંધ = ..... હોય.
| (ચારિત્રમોહનીય ઉદય, અંતરાય, જ્ઞાનાવરણોદય, સદનુકાનબાઘાત) ૫. પાસસ્થા સાધુ ...... બની શકે. (વંદનીય, અનુકંપનીય, સુપાત્ર) ૬. ...... સર્વશ્રેષ્ઠ દાન છે. (અભયદાન, સુપાત્રદાન, અનુકંપાદાન)
૧૨.
Jain Education Intemational

Page #169

१३६ षष्ठं षोडशकम्
जिनभवनसूत्रधारलक्षणम्
षष्ठं जिनभवनषोडशकम्
लोकोत्तरतत्त्वसम्प्राप्तिरुक्ता । तदुत्तरं यल्लभ्यते तदाह - अस्यामित्यादि ।
=
अस्यां सत्यां नियमाद्विधिवज्जिनभवनकारणविधानम् । सिध्यति परमफलमलं ह्यधिकार्यारम्भकत्वेन ||६/१॥ अस्यां : लोकोत्तरतत्त्वसम्प्राप्तौ सत्यां नियमात् = योग्यतानियमात् विधिवत् = विधिना जिनभवनस्य कारणैः प्रयोज्यकर्तृभिः कृत्वा विधानं सम्पादनं सिध्यति, परमफलं = प्रकृष्टफलं हि अलं अत्यर्थ अधिकारी आरम्भको यत्र तत्त्वेन तद्भावेन ||६ / १२|| कीहम्गुणः पुनरयमधिकारीत्याह
न्यायेत्यादि ।
कल्याणकन्दली
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् → अस्यां सत्यां नियमात् विधिवत् जिनभवनकारणविधानं हि अधिकार्यारम्भकत्वेन अलं परमफलं सिध्यति ॥६/१॥
नियमात् = योग्यतानियमात् = जिनभवनकारणविधानस्वरूपयोग्यतासद्भावावश्यम्भावात् । तेन जिनभवनकारणविधान| मन्तरेण दीक्षाऽऽदानेऽपि न क्षतिः । न हि घटस्वरूपयोग्यतालिङ्गिते सकलेऽपि मृद्रव्ये घटो नियमेन जायते । न चैतावतैव तत्र घटस्वरूपयोग्यता निहोतुमुचितेति भावनीयम् । विधिना = पूजाबलिविधानेन, तदुक्तं शिल्पस्मृतिवास्तुविद्यायां > पूजाबलिविधानञ्च कृत्वा कर्म समारभेत् । सर्वं सिध्यति तत्कर्म सर्वकामफलप्रदम् ||३९|| <- • इति । शास्त्रोक्तविध्यननुसरणे तु नेष्टफलसिद्धिः । तदुक्तं भगवद्गीतायामपि -> यः शास्त्रविधिमुत्सृज्य वर्तते कामचारतः । न स सिद्धिमवाप्नोति न सुखं न परां गतिम् ॥ < [१६/२३]
->
प्रयोज्यकर्तृभिः शील्पशास्त्र - कलाशास्त्रप्रभृतिनिपुणैः सूत्रधारादिभिः, न तु स्वयमेव जिनालयविधाने उद्यम्यते, न वा | शील्पशास्त्राद्यनभिज्ञैः सूत्रधारादिभिः । तदुक्तं शिल्पस्मृतिवास्तुविद्यायां → सूत्रधारः शास्त्रयुक्तो वास्तुवेदोपलक्षकः । सूत्रकम्बीसमायुक्तः सर्वशास्त्रसुकोशलः ||२९||
->
->
प्रकृष्टफलं इहाऽमुत्र सर्वविरति-वैमानिकद्युलोक-सुलभबोधित्वाऽपवर्गप्राप्तिलक्षणफलं सिध्यति । तदुक्तं शत्रुञ्जयमाहात्म्ये धनेश्वरसूरिभिः -> कारयन्ति जिनानां ये तृणाssवासानपि स्फुटम् । अखण्डितविमानानि ते लभन्ते त्रिविष्टपे । - [५/ ४८९ ] इति । उपदेशतरङ्गिण्यामपि -> कारयन्ति जिनेन्द्राणां तृणावासानपीह ये । मणि रत्न विमानानि ते लभन्ते भवे |भवे ।। [२ / पृ.११०] - इत्युक्तम् । यद्यपि महानिशीथे काउंपि जिणायणेहिं मंडियं सव्वमेइणीवट्टं । दाणाइचउक्केण सड्ढो गच्छेज्ज अच्चुयं जाव न परं । - इत्युक्तं सम्बोधसप्ततौ श्रीरत्नशेखरसूरिभिरपि उक्कोसं दव्वत्थयआराहगो | जाव अच्चुअं जाई - [ ४५ ] इत्युक्तं तथापि जिणभवण बिंबठावण जत्तापूआ य सुत्तओ विहिणा । दव्वत्थउ ति नेयं भावत्थयकारणत्त गेण ॥ [ सं . प्र. १ / १९५ द.शु. ७८ ] इति सम्बोधप्रकरण- दर्शनशुद्धिप्रकरणादिवचनात् द्रव्यस्तवस्य भावस्तवहेतुतया परम्परयाऽपवर्गहेतुत्वमनिषिद्धमेव, अन्यथासिद्धवेयावच्चेणं महानिज्जरा महापज्जवसाणं चेवत्ति' - [ ] इति व्यवहार-सूत्रवचनं विरुध्येत । न हि सिद्धवैयावृत्त्यं तद्विम्ब तदायतनादिकमृते सम्भवति । अग्रे 'नियमादपवर्गबीजं' [६ / १४] इति वक्ष्यति ग्रन्थदेव । जिनभवनविधानमाहात्म्यश्च -> यस्तृणमयीमपि कुटीं कुर्य्याद् दद्यात्तथैकपुष्पमपि भक्त्या परमगुरुभ्यः पुण्योन्मानं कुतस्तस्य ? । किं पुनरुपचितदृढघनशिलासमुद्घातघटितजिनभवनं ये कारयन्ति शुभमतिविधायिनः ते महाधन्याः ।। [ २/पृ. १२५] इत्यादिना उपदेशतरङ्गिण्यादितो बोध्यम् ||६ / १ ||
<
* रतिहायिनी (गुभराती व्याख्या)
પાંચમા ષોડશકમાં લોકોત્તરતત્ત્વસંપ્રાપ્તિ કહી ગયા. તેના પછી જે પ્રાપ્ત થાય તેને મૂલકારથી ૬ઠ્ઠા પોડશકમાં જણાવે છે. ગાથાર્થ :- લોકોત્તરતત્ત્વસંપ્રાપ્તિ થઈ હોય ત્યારે નિયમા વિધિયુક્ત જિનાલયનું કારણો દ્વારા નિર્માણ, ખરેખર અધિકારીકર્તૃક હોવાથી અત્યંત પરમકલવાળું સિદ્ધ થાય છે. [૬/૧]
ॐ निलवन संपाहन E
ટીડાર્થ :- લોકોત્તર તત્ત્વની સંપ્રાપ્તિ થાય ત્યારે નિયમા એવી યોગ્યતા પ્રગટે છે, જેના લીધે તે ( શ્રાવક) વિધિપૂર્વક જિનાલયના प्रयोगकर्ताओ [अरीगर, उडिया, शिल्पी, सुधार वगेरे] वडे हेरासर निर्माण करावे छे. बोडोत्तरतत्त्वसंप्रामिषाणो प्रयोग कर्ता [ श्रार्ड ] | ખરેખર દેરાસર બંધાવવાનો અધિકારી છે. તેથી તે ચૈત્યનિર્માણ તેને અત્યંત પ્રકૃષ્ટફલદાયી સિદ્ધ થાય છે. [૬/૧]
કેવા ગુણવાળો પ્રયોજક કર્તા દેરાસર બંધાવવાનો અધિકારી થાય ? તેવી જિજ્ઞાસાનું શમન કરવા મૂલકારથી કહે છે કે — १. 'कीदृशः गुणः' इति ह. प्रती अशुद्धः पाठः ।

Page #170

888 अन्यादेशेन धर्मानुष्ठानस्य त्रिविधत्वम् 488
१३७ न्यायार्जितवित्तेशो मतिमान् स्फीताशयः सदाचारः । गुर्वादिमतो जिनभवनकारणस्याऽधिकारीति ॥६/२॥
न्यायार्जितवित्तस्य ईशः - स्वामी, मतिमान = आयतिहितज्ञः, स्फीताशयः = प्रवृद्धधर्माध्यवसाय: सदाचार: = अजिन्याचार:, गुर्वादीनां = पितृ-पितामहादि-राजामात्यादीनां अभिमत: = बहुमत: जिनभवनकारणस्य अधिकारी शास्त्राज्ञाशुद्धत्वात्, इति: अधिकारिविशेषणसमाप्त्यर्थः ॥६/२|| कारणविधिगतमाह -> "कारणे'त्यादि ।
__ कल्याणकन्दली मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् → न्यायार्जितवित्तेशो मतिमान् स्फीताशय: सदाचार: गदिमतो जिनभवनकारणस्य अधिकारीति ॥६/२।। इयं कारिका श्राद्धविधिवृत्ति-धर्मसङ्ग्रहवृत्त्यादी [श्रा.प्रकाश-६ गा.१५ वृ.पृ.३५ ध.सं.६८] समुद्धृता। एतदनुसारेण भक्तिद्वात्रिंशिकायामपि -> न्यायार्जितधनो धीरः सदाचारः शुभाशयः । भवनं कारयेज्जैनं गृही गुर्वादिसम्मत:।। - [५/२] इति प्रोक्तम् । उपदेशतरङ्गिण्यामपि > न्यायोपार्जितवित्तो मतिमान् स्फीताशयः सदाचारः । गुर्वादिमतो || जिनभवनकारकस्याधिकारी स्यात् ।। - [तरङ्ग.२/पृ.१२५] इत्युक्तम् । न्यायाज़िंतवित्तेश इति । धनविरहे जिनालयनिर्मापणाऽसम्भवादिदं प्राथम्येनाऽधिकारिणो विशेषणम् । तत्राप्यन्यायगृहीतत्वेऽप्राशस्त्यं, तदक्तं देवीभागवतेऽपि -> अन्यायोपार्जितेनैव द्रव्येण सुकृतं कृतम् । न कीर्तिरिहलोके च परलोके न तत्फलम् || - ३/१२/८] इति । अन्यायोपात्तवित्तस्य कुत्सितत्वात्, वस्तुगत्या दानाऽप्रतियोगित्वाच्च 'न्याय'ति ग्रहणम् । आयतिहितज्ञः = भाविकल्याणज्ञाता, अन्यथा चैत्यनिर्मापणे बहुधनव्ययसाध्ये नैव प्रवर्तेत ।
प्रवृद्धधर्माध्यवसाय इति । एतद्विशेषणविरहे आरब्धमपि जिनगृहनिर्मापणं परित्यजेत् ।
अनिन्द्याचारः = परस्त्रीगमन-मद्य-द्यूतप्रभृतिलोकविरुद्धाचारपरिहारवान, अन्यथा देवगृहे निष्पन्नेऽपि न तत् परेषां तथाविधफलोपधायकं स्यात् । विस्तरतस्त्वत्र योगबिन्दपदर्शितो विंशतिविधः सदाचारो शेयः यो.बि.गा.१२६-१२७-१२८१२९-१३०-१३१] । पितृ-पितामहादि-राजामात्यादीनां बहुमत इति । पित्रादिबहुमतत्वेन कुटुम्बकलहादिपरिहार: राजादिबहुमतत्वेन च निष्पन्नस्य देवालयादेः निरुपद्रवो द्योतितः । गुर्वादिबहुमतत्वञ्च गुर्वादिविनय-भक्ति-बहुमानादिनैव स्यात् । तच्च सतताभ्यासयोगतो धर्मानुष्ठानतयाऽवगन्तव्यम् । वक्ष्यमाणजिनभवनविधान-जिनबिम्बकारण-प्रतिष्ठा-पूजादिकं तु विषयाभ्यासयोगतो धर्मानुष्ठानतया बोध्यम् । ततश्च वक्ष्यमाणतात्त्विकसद्दर्शन-ज्ञान-चारित्राराधनञ्च भावाभ्यासयोगतो धर्मानुष्ठानमवसेयमित्यन्ये । यथोक्तं उपदेशपदे > अण्णे भणंति तिविहं सयय-विसय-भावयोगओ णवरं । धम्मम्मि अणुट्ठाणं जहुत्तरपहाणरूवं तु ।।९४९।। - इति । एतद्विस्तरस्तु सोदाहरण: तवृत्तितो ज्ञेयः । जिनभवनकारणस्येति । उपलक्षणात् जिनबिम्बादिकारणस्येत्यपि बोध्यम्, अन्यायोपात्तवित्तकारितजिनबिम्बादेरपि निषिद्धत्वात्, तदुक्तं विवेकविलासे -> अन्यायद्रव्यनिष्पन्ना, परवास्तुदलोद्भवा । हिनाधिकाङ्गी प्रतिमा स्व-परोन्नतिनाशिनी ॥ - [ ] इति । शास्त्राज्ञाशुद्धत्वात् = आगमोक्तजिनप्रासादादिकारकाधिकारिविशेषणसम्पादनप्रयुक्तपरिशुद्धिकलितत्वात् ।
इतिः अधिकारिविशेषणसमाप्त्यर्थः, तदुक्तं हलायुधकोशे -> इतिशब्दः स्मृतो हेतौ प्रकारादिसमाप्तिषु ।। <- [५/ ગાગાર્ગ :- જે ન્યાયપાર્જિત ધનનો માલિક હોય તથા બુદ્ધિમાન, ફીતાશયવાળો તેમ જ સદાચારી હોય તથા ગુરુ વગેરેને માન્ય હોય તે દેરાસર કરાવવાનો અધિકારી બને છે, [૧/૨
8 દેરાસર બનાવવાના અધિકારીને ઓળખીએ 88 ટીડાઈ :- જે માણસ ન્યાયથી ઉત્પન્ન કરેલ ધનનો માલિક હોય, તેમ જ ભવિષ્યના હિતોને જાણનાર હોય, તથા જેના સુંદર ભાવો પ્રકુટ રીતે વધેલા હોય અને અનિંદનીય આચારવાળો હોય, વળી પિતા, દાદા વગેરેને અને રાજ, મંત્રી વગેરેને તે બહુસંમત હોય તે માણસ
रास२ जनावानोविजने, म साथी शुख छ. भूगोमछले 'इति' छते रास२ १२२१ना अपिशव्यतिना વિશેષણોની સમાપ્તિ અર્થમાં છે. (અર્થાત ચત નિર્માણ કરાવનાર અધિકારી વ્યક્તિના આટલા જ વિશેષણો છે, વધુ નહિ) [૬/૨] ' વિશેષાર્સ :- દેરાસર બનાવવા સૌપ્રથમ ધનની જરૂર પડે. તેથી પ્રથમ વિશેષા તરીકે ન્યાયસંપન્નવૈભવ ગુજર જાગાવ્યો. અન્યાયથી મેળવેલ પૈસાથી નિર્માણ થયેલ જિનાલય વિશિષ્ટ લાભદાયી બનતું નથી. તેમ જ દેરાસર બંધાવનાર લાંબા ગાળે પોતાને પ્રાપ્ત થનાર હિતનો વિચારક ન હોય તો માતબર રકમથી તૈયાર થનાર ચૈત્યને નિર્માણ કરવાના તેને મનોરથ પણ ન લાગે, કદાચ તેવી ભાવના જાગી જાય પરંતુ ધર્મની પરિણતિ પ્રકૃષ્ટ રીતે વધી ન હોય તો બાંધવા માંડેલ દેરાસર વધુ ખર્ચા વગેરે થતાં અધૂરું મૂકી દે. માટે ૩જું વિશેષણ પણ આવશ્યક છે. તે જ રીતે જિનાલય બંધાવનાર દુરાચારી હોય તો તેનાથી તૈયાર થયેલ જિનગૃહ લોકોને વિશિષ્ટ ભક્તિમાં નિમિત્ત બની ન શકે. માટે “સદાચારી' આવું ચોથું વિશેષાણ પાણ જરૂરી છે. તે જ રીતે દેરાસર બંધાવનાર વ્યક્તિ તેના પિતા, દાદા વગેરેને માન્ય ન હોય તો દેરાસર નિમિત્તે ઘરમાં ઝઘડો થવા પણ સંભવ છે અને રાબ, મંત્રી વગેરેનો તે દ્રોહી હોય તો તૈયાર થયેલ દેરાસર પાણ ચિરસ્થાયી १. मुद्रितप्रती -> 'कारणे'त्यादि <- इदं नास्ति ।
Jain Education Intemational

Page #171

१३८ षष्ठं षोडशकम्
प्रकारान्तरेण
जिनभवनाधिकारिस्वरूपद्योतनम्
कारणविधानमेतच्छुद्धा भूमिर्दलच दार्वादि । भृतकानतिसन्धानं स्वाशयवृद्धिः समासेन ॥६ / ३ ||
कारणे = निर्वर्त्तनप्रयोजकव्यापारे विधानं एतत् विधिद्वारराशिरेषः । शुद्धा भूमिः वक्ष्यमाणा, दलं च दार्वादि दारुप्रभृति । भृतकानां कर्मकराणां अनतिसन्धानं 'अप्रपथनं, स्वाशयस्य = शुभपरिणामस्य वृद्धिः समासेन सङ्क्षेपेण ॥६ / ३॥ तत्र शुद्धभूमिस्वरूपं तावदाह शुद्धा त्वित्यादि । शुद्धा तु वास्तुविद्याविहिता संन्यायतश्च योपात्ता । न परोपतापहेतुश्च सा मुनीन्द्रैः समाख्याता ॥६/४॥ शुद्धा तु = शुद्धा पुनः भूमिः वास्तुविषया या 'विद्या तया विहिता समर्थिता अनिराकृतेति यावत् ।
कल्याणकन्दली
=
[ ८८७] तथापि शुभस्वजनादिगुणवैशिष्ट्यमवगन्तव्यं सामर्थ्यतः, पञ्चाशके जिनभवनकारणाधिकारिणः 'अहिगारी उगिहत्थो सुहरायणो वित्तसंजुओ कुलओ । अक्खुदो frबलिओ मइमं तह धम्मरागी अ । गुरुपूयाकरणरई, सुस्सूसाइगुणसंगओ चेव । रायाहिगयविहाणस्स धणियमाणप्पहाणो य ॥ <- [७ / ४-५ ] इत्येवं मूलकारैरेव निर्देशादिति ध्येयम् । कथारत्नकोशे च देवभद्रसूरिभिः अहियारी य इह चिय निम्मलकुलसंभवो विभवभागी । गुरुभत्तो सुहचित्तो अच्चतं धम्मपडिबद्ध || बहुसुहिसयणो सुस्सूसपमुहगुणसंगओ विसुद्धमई । आणापहाणचिट्ठो दट्ठल्वो जिणहरविहाणे ।। - [पृ.६७-गा. ३ / ४] इत्युक्तम् । | एतादृशाधिकारिकारितजिनभवनस्य महागुणत्वात्, यथोक्तं पञ्चाशके --> एसो गुणद्धिजोगा अणेगसत्ताण तीइ विणिओगा । गुणरयणवियरणेणं तं कारिता हियं कुणइ ॥ तं तह पवत्तमाणं दहं केइ गुणरागिणो मग्गं । अण्णे उ तस्स बीयं सुहभावाओ पवज्जंति ॥ <- [ ७/६-७] इति ॥६/२||
⇒>
→
मूलग्रन्धे दण्डान्वयस्त्वेवम् शुद्धा भूमि:, दलं दार्वादि, भृतकानतिसन्धानं, स्वाशयवृद्धिश्च एतत् समासेन कारणविधानम्। | ||६ / ३ || इयञ्च कारिका उपदेशरहस्यवृत्त्यादी [गा. १६१ वृ. पृ. २८१] समुद्धृता वर्तते । एतदर्थानुपातिनी गाथा स्तवपरिज्ञायां जिणभवकारणविही सुद्धा भूमी दलं च कट्टाइ । भियगाणइसंधारणं सासयवुड्ढी समासेणं ||३|| - इत्येवं वर्तते । निर्वर्त्तनप्रयोजकव्यापारे = जिनभवननिर्वर्त्तनस्य यः प्रयोजकः कर्ता तस्य कर्तव्ये एषः विधिद्वारराशिः विधि प्रतिषेधात्मकानां द्वाराणां समूहः । दलं = जिनभवनोपादानकारणमिति वक्ष्यते [ ६ / ७ ] अग्रे । इयं द्वारगाथाऽनुपदमेव स्पष्टीभविष्यति ||६ / ३॥
->
मूलग्रन्धे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> सा तु मुनीन्द्रैः शुद्धा [ भूमि: ] समाख्याता या वास्तुविद्याविहिता सन्न्यायतश्च उपात्ता न च परोपतापहेतुः ||६ / ४ || इयं कारिका धर्मसङ्ग्रहवृत्त्यादी [गा.६८ ] समुद्धृता । एतदनुसारेण भक्तिद्वात्रिंशिकायामपि टीकाकृता ---> तत्र शुद्धां महीमादौ गृह्णीयाच्छास्त्र नीतितः । परोपतापरहितां भविष्यद्भद्रसन्ततिम् ॥ <- [५ / ३] इत्युक्तम् । वास्तुविषया या विद्या तया समर्थिता, तदुक्तं प्रतिष्ठासारोद्धारे रम्ये स्निग्धं सुगन्धादि दूर्वाद्यायां स्वतः शुचिम् | जिनजन्मादिना वास्ये स्वीकुर्याद् भूमिमुत्तमाम् ||| १८|| तादृशभूम्यलाभे तु वास्तुविद्यया अनिराकृता ग्राह्या | इति यावत् तात्पर्यम् । उपदेशप्रासादेऽपि भव्येऽहनि शुभे क्षेत्रे प्रासादो विधिपूर्वकम् । मानादिदोषमुक्तेन कार्यते पुण्यशा
<
ન બની શકે. માટે દેરાસર બનાવવાના અધિકારીના પાંચેય વિશેષણો ઉચિત છે. શાસ્ત્રકારોની કેવી દીર્ઘ અને ઉમદાદિષ્ટ હોય છે!તેનો આના દ્વારા આછો ખ્યાલ આવી શકે છે. [૬/૨]
દેરાસર કરાવવાની વિધિને મૂલકારશ્રી બતાવે છે કે –
માથાર્થ :- શુદ્ધ ભૂમિ, લાકડાં વગેરે ઉપાદાન કારણ, કારીગરોને ન ઠગવા અને શુભ પરિણામની વૃદ્ધિ-આ દેરાસર કરાવવાની संक्षेपथी विधि छे. [६/3]
ટીડાર્થ :- દેરાસરને નિર્માણ કરવામાં પ્રયોજક કર્તાના કાર્યોના વિધાનોના દ્વારોનો આ સંક્ષેપથી સમૂહ છે કે - [૧] આગળ કહેવામાં આવશે તે મુજબ શુદ્ધ ભૂમિ, [૨] લાકડાં વગેરે ચેન્નઉપાદાન કારણો, [3] કારીગરોને [સોમપૂરાઓને] ઠગવા નહિ, [૪] શુભ પરિણામની वृद्धि [६/३]
આ દ્વારા ગાથા છે. તેમાંથી પ્રથમ દ્વાર શુદ્ધ ભૂમિના સ્વરૂપને મૂલકારથી બતાવે છે કે —
ગાથાર્થ :- તે ભૂમિ મુનીન્દ્રોએ શુદ્ધ જણાવેલી છે કે જે વાસ્તુવિદ્યાથી વિહિત છે અને સમ્યક્ ન્યાયથી ગ્રહણ કરેલ છે તથા જે અન્યને પીડાનું કારણ ન બને. [૬/૪]

દેશસરની ભૂમિ હૅવી જોઈએ ?
ટીડાર્થ :- પરમજ્ઞાની પુરુષોએ દેરાસરસંબંધી તે ભૂમિને શુદ્ધ કહેલી છે કે જે વાસ્તુવિષયક વિદ્યાથી સમર્થન કરાયેલ હોય, અર્થાત १. मुद्रितप्रती 'अवञ्चनं' इति पाठान्तरम् । २. 'जिनेन्द्रे:' इति ह प्रती मुद्रितप्रतीच पाठः तथापि योगदीपिकानुसारेण 'मुनीन्द्र:' इति पाठ: सम्भाव्यते । ३. ह. प्रती 'विद्या तया' इति नास्ति, पाठः त्रुटित इति सम्भाव्यते ।

Page #172

* वास्तुसाराद्यनुसारेण शुद्धभूमिस्वरूपप्रकाशनम्
"सन्न्यायतश्च = शोभनन्यायेन या उपात्ता = गृहीता, न तु धनिकपराभवेज । न = जैव परस्य = प्रातिवेश्मिकाटे: उपतापहेतुश्च सा मुनीन्द्रैः = परमज्ञानिभिः समाख्याता ॥६/४॥
कल्याणकन्दली
->
->
->
लिना ।। [स्तं. १३/ व्या. १८६] - इत्युक्तम् । आचारोपदेशे चारित्रसुन्दरगणिना • शुचिप्रदेशे निःशल्ये कुर्याद्देवालयं सुधीः । | सौधेयातां वामभागे सार्धहस्तोच्च भूमिके || [२/२४] - इत्येवमुक्तम् । भूमिशुद्धिनिरूपणं श्रीरत्नशेखरसूरिभिः श्राद्धविधिवृत्ती | -> सुस्थानं पुनः शल्य- भस्म - क्षात्रादिदोषैर्निषिद्धाऽऽयादिना च रहितं बहलदुर्वा - प्रवाल- कुश-स्तम्ब प्रशस्तवर्णगन्धमृत्तिका|सुस्वादुजलोद्गमनिधानादिमच्च - <-[६/१२/पृ.३१] इत्येवमकारि । धर्मसङ्गहवृत्तौ शल्यादिरहितभूमौ स्वयंसिद्धस्योपलकाष्ठा| दिदलस्य ग्रहेणन सूत्रकारादिभृतकानतिसन्धानेन भृत्यानामधिकमूल्यवितरणेन षड्जीवकायरक्षायतनापूर्वं जिनभवनस्य विधापनम् - [ध.सं.गा. ५९ पृ.३५४] इत्युक्तम् । वास्तुसारप्रकरणे -> चउवीसंगुलभूमी खगेवि पुणवि सा गत्ता । तेणेव मट्टियाए हीणाहियसमफला नेया । अह सा भरिय जलेण य चरणसयं गच्छमाण जा सुसइ । ति दु-इग अंगुलभूमी अहम - मज्झमउत्तमा जाण । सियविप्पि अरुणखत्तिणि पीयवइसी अ कसिणसुद्दी अ । मट्टियवण्णपमाणा भूमी नियनियवण्णसुक्खयरी || <- [१/३-४-५] इति ठक्करफेरुप्रोक्तमन्त्रानुसन्धेयम् । यथोक्तमन्यत्रापि शीत- स्पर्शोष्णकाले यात्युष्णस्पर्शा हिमागमे । वर्षासु चोभयस्पर्शा सा शुभा सर्वदेहिनाम् ।। हस्तमात्रं खनित्वाऽदौ पूरिता तेन पांसुना । श्रेष्ठा समधिके पांसौ हीने हीना समे समा ।। पदगतिशतं यावच्चाम्भः पूर्णा न शुष्यति । सोत्तमैकाङ्गुलहीना मध्यमा तत्पराऽधमा | अथवा तत्र पुष्पेषु खाते सत्युषितेषु तु । समार्द्धसमशुष्केषु भुवस्त्रैविध्यमादिशेत् ।। त्रि- पञ्च सप्तदिवसैरुप्तव्रीह्यादिरोहणात् । उत्तमा मध्यमा हीना विज्ञेया त्रिविधा मही । व्याधिं वल्मीकिनी नै:स्व्यं शुषिरा स्फुटिता मृतिम् । दत्ते भूः शल्ययुग् दुःखं ज्ञेयं तु यत्नतः ॥ - |[श्राद्धविधिप्रकाश-६ - गाथा - १२ वृत्ति - पृ. ३१] । तदुक्तं कल्याणकलिकायां भूमिं सुलक्षणां ज्ञात्वा तत्र वास्तुं निवेशयेत् । तेन कारक - कर्तॄणां भवेदुदयसिद्धये ॥१८॥ - इति । बीजवपनतः भूमिपरीक्षा चैवं ज्ञेया • 'फालकृष्टेऽथवा देशे, सर्वबीजानि वापयेत् । त्रि-पञ्च सप्तरात्रेण यत्र रोहन्ति तान्यपि ||१|| ज्येष्ठोत्तम - कनिष्ठा भूः वर्जयेदितरां सदा । पञ्चगव्यौषधीजलैः | परीक्षित्वाऽथ सेचयेत् ॥२॥ [] जलप्लवेन भूमिपरीक्षा त्वेवं विज्ञेया उदगादिप्लवमिष्टं विप्रादीनां प्रदक्षिणेनैव । विप्रः सर्वत्र वसेद्नुवर्णमधेष्टमन्येषाम् ॥ <- [५३ / ९१] - भूमयो ब्राह्मणादीनां याः प्रोक्ता वास्तुकर्मणि । ता एव तेषां | शस्यन्ते, देवायतनेष्वपि । [५६ / ९] <- इति बृहत्संहितायां वराहमिहिरः । शल्यादिदूषिता भूमिस्तु निषिद्धा । तदुक्तं कल्याणकलिकायां . .-> सुलक्षणेऽपि भूभागे, शल्यादिदोषदूषिते । नोदयस्तत्र तेनादी, शल्यमुद्भियते बुधैः <- ॥ १९॥ इति । शल्यस्य दोषावहत्वं तु बृहत्संहितायां वराहमिहिरेण -> धनहानिर्दारुमये, पशुपीडारुग्भयानि चास्थिकृते । लोहमये शस्त्रभयं, कपालकेशेषु मृत्युः स्यात् ।। अङ्गारे स्तेनभयं भस्मनि च विनिर्दिशेत् सदाऽग्निभयम् । शल्यं हि मर्मसंस्थं सुवर्ण - रजतादृतेऽत्यशुभम् । मर्मण्यमर्मगो वा रुणद्भूयर्थागमं तुषसमूहः । अपि नागदन्तको मर्मसंस्थितो दोषकृद् भवति ।। ←[[बृ.सं.] इत्येवमुक्तम् । तत्र यजमानाङ्गकण्डूयनादिना क्षेत्रे शृगालादिप्रवेशेन वा लग्नेन वा ध्वजाद्यायैर्वा कचटतपसहयजैर्नवभिर्वणै: प्रश्नैर्वा शल्यं जानीयात् ←- [भूपरीक्षा - पृ. १०] इति निर्वाणकलिकायां पादलिप्तसूरयः । भूमिशल्यदोषपरिहारः -> जानुमात्रं खनेद् भूमिमथवा पुरुषोन्मिताम् । अधः पुरुषमात्रा तु न शल्यं दोषदं गृहे ॥ जलान्तकस्थितं शल्यं, प्रासादे दोषदं नृणाम् । तस्मात् प्रासादिकीं भूमिं खनेद्यावज्जलान्तिकम् ।। ←- [ ] इत्येवं ज्ञेयः । आचारदिनकरे च • क्षेत्रशुद्धियुक्तिर्यथाशुद्धमृत्तिकापर्यन्तं भूमिखननं, ततः काष्ठास्थि-चर्म-केश-नख-दन्त-तृणामेध्यावकराणां दूरतोऽपसारणं तत्र च | गौरसुरभि - मृत्स्नानपरिक्षेपः तत उपरि गोमूत्र - गोमयस्थापनं... - [ १४८] इत्याद्युक्तम् । विस्तरतस्तु भूमिशल्य-तदुद्धारादिकञ्च | | विषय - विलास-प्रश्नविद्या राजवल्लभ- विश्वकर्मप्रकाश ज्योतिर्निबन्धप्रभृतिग्रन्थेभ्योऽवसेयम् । तपस्विजनोचितप्रदेशे जिनालयकारणे तत्स्फातिमद् भवति; अनुचितप्रदेशे जिनभवनविधाने तु न तद्वृद्धिः प्रत्युत शासनमालिन्यादिदोषवृन्दोपनिपातः, तदुक्तं पञ्चाशके -> अपदेसंमि ण बुड्ढी कारवणे जिनघरस्स ण य पूया । साहूणमणणुवाओ, किरियाणासो उ अववाए || सासणगरिहा लोण, अहिगरणं कुत्थियाण संपाए । आणादीया दोसा, संसारणिबंधणा घोरा ।। कीलादिसल्लजोगा, होंति अणिव्वाणमादिया दोसा । एएसि वज्जणट्ठा, जइज्ज इह सुत्तविहिणा उ ॥ - . [७/११-१२-१३] इति । इयञ्च द्रव्यतो भूमिशुद्धिरवसेया ।
भावतो भूमिशुद्धिमाह - न तु धनिकपराभवेन गृहीता, नैव प्रातिवेश्मिकादेः उपतापहेतुश्चेति । द्विविधाऽपि भूमिशुद्धि: નિષિદ્ધ કરેલ ન હોય તે શુદ્ધ જાણવી. વળી, ઉચિત ન્યાયની પદ્ધતિથી જે જમીન ખરીદાયેલ હોય, નહિ કે ધનિકોના પરાભવથી. તેમ જ પાડોશી વગેરેને પીડાનો હેતુ ન બને. તે જમીન શુદ્ધ જાણવી. [૬/૪]
१. 'सन्न्यायत:
सुशोभनन्यायेन' इति मुद्रितप्रती पाठ: । मूलानुसारेण स चाशुद्धः प्रतिभाति ।

<
=
१३९

Page #173

१४० षष्ठं षोडशकम
ॐ परपीडापरित्यागोपदेशः
किमित्येवमुपदिश्यते ? इत्याह -> 'शास्रेत्यादि ।
शास्त्रबहुमानतः खलु सचेष्टातश्च धर्मनिष्पत्तिः । परपीडात्यागेन च विपर्ययात्पापसिद्धिरिव ॥६/५॥ शास्त्रस्य = प्रकृतविध्युपदेशकस्य वास्तुशास्त्रादेः बहुमानतः खलु = बहुमानादेव, सच्चेष्टातश्च = 'उत्पन्न-1 पराभिभवत्यागप्रधानोद्यमाच्च, परपीडाया: = परोपतापस्य त्यागेज भाविजोऽनुत्पादेन च धर्मनिष्पत्तिः भवति । विपर्ययात् = उक्तविपरीतहेतुत्रयात् शास्त्राऽबहुमानाऽसच्चेष्टा-परपीडालक्षणात् पापस्य सिद्धिः = उत्पत्ति: इव, यद्विपर्ययः पापहेतुः स धर्महेतुरिति ज्यायगति: ॥६/५||
। कल्याणकन्दली स्तवपरिज्ञायां > दव्वे भावे अ तहा सुद्धा भूमी पएसऽकीला य । दन्वेऽपत्तिगरहिआ अन्नेसिं होइ भावे उ ॥४॥
- इत्येवं समासतो वर्णिता । कथारत्नकोशेऽपि -> एत्थ विही पण सुद्धा दव्वे सल्लाइवज्जिया भूमी । भावे य परापत्तियरहिया पढमं निरूवेज्जा | वेसा-धीवर-जूयारमाइदुग्गुच्छणिज्जजणरहिए । गिहिसाहूणं सद्धम्मबुद्धिजणगे पएसम्मि || - [पृ.६७/ गा.५/६] इत्युक्तम् ॥६/४॥
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> शास्त्रबहुमानतः खलु सच्चेष्टातश्च परपीडात्यागेन च धर्मनिष्पत्तिः, विपर्ययात् पापसिद्भिः इव ॥६/५॥ इयं कारिका पष्ठिशतकवृत्त्यादौ [गा.४५] समुद्धृता । ___शास्त्रबहुमानत इति । धर्मनिष्पत्तिरित्यनेनाऽग्रेऽन्वयः । तदुक्तं मूलकारैरेव योगबिन्दौ -> शास्त्रे भक्तिर्जगद्वन्द्यैर्मुक्तेर्दूती परोदिता । अत्रैवेयमतो न्याय्या तत्प्राप्त्यासन्नभावतः ।।२३०।। - इति । इदश्च सामान्यतः । प्रकृते वास्तुशास्त्रादेः बहुमानतः । अत एव तदनुल्लङ्घनेन प्रवृत्तिः, तदुक्तं प्रतिष्ठासारोद्धारे -> जैनं चैत्यालयं चैत्यमुत निर्मापयन् शुभम् । वाञ्छन्स्वस्य नृपादेश्च वास्तुशास्त्रं न लङ्घयेत् ॥१७।। <- इति । सच्चेष्टात इति । तदुक्तं श्राद्धदिनकृत्ये -> ववहारसुद्धी धम्मस्स मूलं सव्वन्नु भासए - [१५९] । शास्त्राऽबहुमानेत्यादि । अत एवोक्तं योगबिन्दौ -> यस्य त्वनादरः शास्त्रे तस्य श्रद्धादयो गुणाः । उन्मत्तगुणतुल्यत्वान्न प्रशंसास्पदं सताम् - ॥२२८॥ इति । एवमसच्चेष्टाया अपि पापजनकत्वं, अशुभयोगस्य दुरितबन्धहेतुतया कर्मग्रन्थादौ उपदिष्टत्वात् प्रसिद्धमेव ।
शारीरिकदु:खरूपा मनोऽप्रीतिरूपा वा परपीडा तु धर्मार्थिना सर्वप्रयत्नेन त्याज्या । अत एव श्रीमहावीरोऽपि पराप्रीतिपरिहारार्थं वर्षाकालेऽपि विहृतवान् । तदुक्तं स्तवपरिज्ञायां > धम्मत्थमुज्जपणं सव्वस्साऽपत्तियं न कायब्वं । इय संजमोऽवि सेओ एत्व य भयवं उदाहरणं ॥५॥ सो तावसासमाओ तेसिं अपत्तियं मुणेऊणं । परमं अबोहिबीयं तओ गओ हंतऽकाले वि ॥६।। - इति । परपीडापरिहारोपाये सत्यपि तदपरिहारे पराऽप्रीतिपरिहारप्रयत्नप्रतिपादनलक्षण-शास्त्रार्थबाधनात् पापकर्मबन्ध एव स्वस्यापि, -> निमित्तभावतः तस्य सत्युपाये प्रमादतः । शास्त्रार्थबाधनेनेह पापबन्ध उदाहृतः ।। 4- [७/६] इति अष्टकप्रकरणवचनात् । यथोक्तं टीकाकृताऽपि भक्तिद्वात्रिंशिकायां -> अप्रीति व कस्यापि कार्या धर्मोद्यतेन वै । इत्थं शुभानुबन्धः स्यादत्रोदाहरणं प्रभुः ॥र-[५/४] इति । दोषायतनत्वेन परपीडायाः त्यागे एव शुद्धिः, अन्यथा भजना, तदुक्तं निशीथभाष्ये > जे जे दोसायतणा ते सुत्ते जिणवरेहि पडिकुट्ठा । ते खलु अणायरंतो सुद्धो, इतरो उ भइयब्वो ॥४१०५।।८- इति ।
यद्विपर्यय: पापहेतुः स धर्महेतुरिति यथा अहिंसाविपर्ययो हिंसा पापहेतुरिति अहिंसा हि धर्महेतुः । युक्तश्चैतत्, अन्वय
» ‘શા માટે આવો ઉપદેશ અપાય છે ?' <- આ શંકાનું સમાધાન કરતાં મૂલકારથી ફરમાવે છે કે – ગાથાર્થ :- શાશ્વબહુમાનથી જ અને સારી ચેષ્ટાથી તથા પરપીડાના પરિહારથી ધર્મ ઉત્પન્ન થાય છે, જેમાં તેના વિપરીત પણાથી पाय 34 था छ (नमा समायु.) [6/4]
तात्वि8 घर्भनी zer A215 ટીકાર્ય :- [૧] પ્રસ્તુત વિધિ-વિધાનના ઉપદેશક વાસ્તુશાસ્ત્ર વગેરેના બહુમાનથી જ ધર્મ ઉત્પન્ન થાય છે. તથા [૨ દેરાસરની જમીન ખરીદવાથી ઉત્પન્ન થયેલ અન્ય વ્યક્તિ સંબંધી પરાભવના પરિવારના પ્રધાનપાને પુરુષાર્થ કરવાથી ધર્મ ઉત્પન્ન થાય છે. અને [૩] અન્યની પીડાના પરિહારથી તથા ભવિષ્યમાં પીડાને ન ઉત્પન્ન કરવાથી ધર્મની નિષ્પત્તિ થાય છે. ઉપરના ત્રણ હેતુઓથી વિપરીત [૧] શાસ્ત્ર અબહુમાન, [૨] ५२॥ २४॥ भने [3] ५२पी।
मातुथी नेम पा५ उत्पत्र या छ तेम मा समा.नायी (- Mgमानथी) अब (- था| अभमान) १२१ाषी पा५ ५ (- सामान) धर्मनो तुमने - थे यायनी - नियमनी भी प्रवृत्ति समावी. [४/५]
વિશેષાર્થ :- આ શ્લોકમાં ખૂબ જ ગંભીર વાત શ્રીમદ્જીએ કરેલી છે. વાસ્તુશાસ્ત્ર દ્વારા જે ભૂમિ દેરાસર માટે નિષિદ્ધ થયેલ ન હોય તેવી ભૂમિ દેરાસર માટે લેવાની કાળજી રાખવાનું કારણ છે વાસ્તુશાસ્ત્ર ઉપર બહુમાન. શાસ્ત્રબાહુમાન ન હોય તો દેરાસર માટે શાસ્ત્રવિહિત १. 'इत्यत्र......' इति पाठान्तरम् ।
Jain Education Intemational

Page #174

08 कुशलाशयस्य बोधिलाभहेतुता 8 अन्यदपि तदा धर्मसिद्भयङ्गमाह - 'तो'त्यादि । तत्राऽऽसन्नोऽपि जनोऽसम्बन्ध्यपि दान-मान-सत्कारैः । कुशलाशयवान् कार्यो नियमाद् बोध्यङ्गमयमस्य ॥६/६॥
तत्र - जिजभवनारम्भे आसन्नोऽपि यः तदेशवर्ती जन: असम्बन्ध्यपि = स्वजनादिसम्बन्धरहितोऽपि, सोऽपि दानं = अन्न-वस्त्रादिवितरणं, मानः = अभ्युत्थानादिक्रिया, सत्कार: = आसनप्रदानादिव्यापार: तैः कृत्वा कुशलाशयवान् = 'धन्योऽयं जैनो धर्मो यत्रैतादृशमौचित्यमिति प्रशंसाभिव्यङ्ग्यशुभपरिणामयुक्त: कार्यः । नियमात् = निश्चयेज अयं = कुशलाशयः अस्य जजस्य बोध्यङ्गं = बोधिहेतुः । अतश्च परोपकारगुणात् कारयितु: महाँल्लाभ: ॥६/६||
= कल्याणकन्दली। व्यतिरेकेण संसारापवर्गयो: तुल्यहेतुकत्वात् । इत्थमेव -> जे जत्तिया य हेऊ भवस्स, ते चेव तत्तिया मुक्खे । गणणाईया लोगा दुण्ह वि पुण्णा भवे तुल्ला ॥५३|| इति ओघनियुक्तिवचनमपि सङ्गच्छते, विधि-निषेधयोः तुल्यसङ्ख्यत्वात् ॥६/५।। । मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् → तत्र असम्बन्ध्यपि आसन्नोऽपि जन: दान-मान-सत्कारैः कुशलाशयवान् कार्यः [यतः] अयं नियमात् अस्य बोध्यङ्गम् ॥६/६॥ इयं कारिका प्रतिमाशतकवृत्त्यादी [गा.३१ वृ.पृ.२१३] समुद्धृता । एतदनुसारेण भक्तिद्वात्रिंशिकायामपि --> आसन्नोऽपि जनस्तत्र मान्यो दानादिना यतः । इत्थं शुभाशयस्फात्या बोधिवृद्धिः शरीरिणाम् ।। ||५/५] - इत्युक्तम् । स्वजनादिसम्बन्धरहितोऽपि = स्वज्ञाति-जाति-कलादि-संसर्गवन्ध्योऽपि ।
प्रशंसाभिव्यङ्ग्यशुभपरिणामयुक्तः कार्य इति । इत्थञ्च दानादिना धर्मोन्नतिर्भवति तथा स्वस्य तृष्णाविच्छेदात् अपरिग्रहव्रतस्य दृढता भवति । __ कुशलाशयः बोधिहेतुः = बोधिलाभहेतुः, 'जिनधर्मप्राप्तिः बोधिलाभ:' [१/१६ पृ.३२] इति प्रागुक्तम् । तदुक्तं पञ्चाशकेऽपि -> जो च्चिय सुहभावो खलु सवण्णुमयम्मि होइ परिसुद्धो । सो च्चिय जायइ बीयं, बोहीए तेणणाएण ।। ॥-[७/८] इति । इदञ्च नैश्चयिकं परसम्बन्धिपारलौकिकं फलमावेदितम् । अस्य चोपलक्षणत्वात् व्यावहारिकमपि तत्फलमुन्नेयम्, यथा नूतनयात्रिकाणां साधुप्रभृतीनाञ्च स कुशलाशयवान् जन: जिनालयोपाश्रयादिपथप्रदर्शको भवति, काले साध्वादीनां भक्तिकारको भवति अवसरे च जिनगृहसंरक्षणेऽपि यतते, चैत्यनाशकश्च नैव सञ्जायते । ततश्चाऽऽय-व्ययाऽऽलोचनपूर्वकारी लोकोत्तरतत्त्वसंप्राप्तिव्यवस्थितः चैत्यनिर्मापको विशेषतोऽत्र गुरुणा सद्धर्मदेशनादिना प्रवर्तनीयः । इत्थमौचित्यगुणपालनेन द्रव्यस्तवस्यापि भावस्तवहेतुतानाविला, अन्यथा तत्त्वतो द्रव्यस्तवत्वमपि न स्यात, यथोक्तं स्तवपरिज्ञायां -> जं एयवियुत्तं एगंतेणेव
જમીન લેવાના પરિણામ જ ન જન્મે. શાસ્ત્રનું બહુમાન, અનાદર, આશાતના જેમ પાપજનક છે તેમ શાસ્ત્રનું બહુમાન, આદર, વિનય ધર્મજનક છે. આમ સર્વત્ર પ્રવૃત્તિપૂર્વે આ કાર્ય શાસ્ત્રવિહિત છે ને ! ?' આ આતનો અધ્યવસાય ધર્મ ઉત્પન્ન કરાવે છે. તેમ જ દેરાસર માટેની જમીન ખરીદવાના લીધે જમીન વેચનાર શ્રીમંતને અથવા અન્ય કોઈ શ્રીમંતને પોતાનો પરાભવ લાગે તો તે પરાભવને દૂર કરવા પૂરેપૂરો પ્રયત્ન કરવો. આ સતપ્રવૃત્તિ છે. જે ધર્મને ઉત્પન્ન કરે છે, તેનાથી ઊલટું અન્યનો પરાભવ કરવાનો જ પરિણામ પૈત્યભૂમિને ખરીદવા પાછળ રહેલો હોય તો પાપ કર્મ બંધાય છે. કિયા ધર્મની, બંધ પાપન. તથા જે જગ્યાની બાજુમાં જ હોસ્પીટલ, દવાખાનું હોય કે કાયમ માંદા-વૃદ્ધો વગેરે રહેતા હોય અને તે જગ્યાએ દેરાસર બંધાવવાથી આરતી વગેરે સમયે ઘંટનાદ વગેરે દ્વારા દર્દીઓ-વૃદ્ધો વગેરેને અપ્રીતિપીડા થાય તેવું હોય તો તેવી જગ્યાના બદલે અન્ય સ્થાને દેરાસર બાંધવું, જેથી કોઈને દેરાસરના નિમિત્તે તકલીફ ઉભી ન થાય. તો જ તાન્સિક ધર્મ પ્રગટે. બાકી પરપીડામાં નિમિત્ત બનવાથી દેરાસર બંધાવનાર પાણ પાપ બાંધે તથા અન્ય દર્દી, વૃદ્ધો વગેરે દેરાસર ઉપર અરુચિ કરીને પાપ બાંધે-બોધિદુર્લભ બને. આ વિવેકદષ્ટિ દેરાસરની જમીન ખરીદતી વખતે ખ્યાલમાં રાખવી જોઈએ. એટલું જ નહિ, દરેક કાર્ય કરતી વખતે આ ત્રણ બાબતનો ખ્યાલ રાખવો જોઈએ. આ ત્રણેય ભેગા થાય તો જ તાકિ ધર્મ ઉત્પન્ન થાય છે. ૬િ/૫
તે અવસરે ધર્મની સિદ્ધિનું - નિષ્પત્તિનું અંગ - કારણ બનનાર અન્ય વસ્તુને પણ ભૂલકારથી જણાવે છે કે –
માશાઈ :- તે અવસરે અસંબંધી એવા પણ દેરાસરની નજીક રહેનાર માણસને દાન, માન, સત્કાર વડે કુશલાશવાળ કરવા જોઈએ, | १२| शाश५ नि५मा ने भोषितुं ॥२६॥ जने छ. [:/t]
* 'वाह ! वो बेनमुन न धर्म !' ** ઢીકાર્ય :- જે માણસ દેરાસરની નજીક રહેતા હોય તે કદાચ સ્વજન વગેરે સગપાગથી રહિત હોય તો પણ દેરાસર બનાવવાના અવસરે તેને અન્ન, વસ્ત્ર વગેરેના દાનથી, અભુત્થાન (- ઉભા થઈને સામે લેવા જવું) વગેરે માનદ્યોતક પ્રવૃત્તિ દ્વારા અને (તે આવે તારે બેસવા માટે) આસન આપવું વગેરે સન્માનથી કુશલાશયવાળો કરવો. અર્થાત તેવા પ્રકારના વ્યવહારથી તે “વાહ! ધન્ય છે આ જૈન ધર્મને, જ્યાં આવા પ્રકારનું ઔચિત્ય છે ! કેવો બેનમુન જૈન ધર્મ !' આવી પ્રશંસા કરે, જેનાથી ખ્યાલ આવે કે તેના હૈયામાં જૈન ધિર્મ પ્રત્યે શુભ પરિણામ પ્રગટેલ છે. આવા કુશલ આલયવાળો તેને કરવો. નિશ્ચયથી આ કુશલાશય તે માણસને ભવાંતરમાં જૈનધર્મપ્રાપ્તિનો १. ह.प्रती 'महालाभ' इति पाठान्तरम् ।
Jain Education Intemational

Page #175

१४२ षष्ठं षोडशकम्
28 दलग्रहणविधिनिरूपणम् * ઢસર્ચ ટાવઢિ (૬/૩) યુવતમ્ | તબાહ --> ifમ'ત્યાદ્રિ |
दलमिष्टकादि तदपि च शुद्धं तत्कारिवर्गतः क्रीतम् । उचितक्रयेण यत्स्यादानीतश्चैव विधिना तु ॥६/७॥
दलं = जिनभवजोपादानं इष्टकादि, आदिना पाषाणादि, तदपि (च) शुद्धं. 'कीहक् शुद्धम् ?' 'यत् तत्काल रिणां = 'स्वप्रयोजनसिद्धयर्थमेवेष्टकादिकरणशीलानां पुरुषाणां वर्गत: = समूहात् उचितक्रयेण = उचितमूल्येव क्रीतं = स्वीकृतं तु = पुनः विधिना लोकशास्त्रदृष्टेन भारवाहकाऽपरिपीडनादिलक्षणेन आनीतचैव ॥६/७
कल्याणकन्दली भावसण्णं ति । तं विसयम्मि वि ण तओ भावत्थयाऽहेउओ नेयं ।। - [३८] इति । यत् = अनुष्ठानं, एतद्वियुक्तं , વિવિચૂં, મવ: = માન, વિષst = વીતરાગsft વિધાયમાનં, ત = ટૂસ્તવઃ, રાઈ ૬/ધા
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> इष्टकादि = दलम् । तदपि च शुद्धं, यत् तत्कारिवर्गतः उचितक्रयेण क्रीतं स्यात् विधिना तु आनीतश्चैव ॥६/७॥ इयञ्च कारिका पञ्चाशकवृत्ति-[७/१७]-धर्मसङ्ग्रहवृत्ति[६८]-प्रतिमाशतकवृत्त्यादौ [गा.६७ | पृ.३७९] अतिदिष्टा । एतदनुसारेण भक्तिद्वात्रिंशिकायामपि -> इष्टकादि दलं चारु वा सारवनवम् । गवाद्यपीडया ग्राह मूल्यौचित्येन यत्नतः ।। - [५/६] इति प्रोक्तम् । तदपि = इष्टकादिकमपि च शुद्धं इति विधेयनिर्देशः । उद्देश्यनिर्देशमाह। यदिति स्वप्रयोजनसिद्धयर्थमेव = कुलक्रमायाताजीविकासाधनप्रवृत्तिनान्तरीयक-धनान्नादिप्राप्तिल इष्टकादिकरणशीलानां = विधेयतया इष्टकादिषु प्रवृत्तानां, न तु श्रावकादिभिः तन्निष्पादने प्रेरितानां, समूहात्, न त्वेकस्मादेव तादृशपुरुषात्, यावदावश्यकेप्टकादिक्रयणम्, पश्चात् विशेषत आरम्भान्तरप्रसङ्गात् । तदपि उचितमूल्येन न त्वाच्छोटिकया, अतिमस्तकस्फोटिकया, वञ्चनादिना वा । विधिना लोकशास्त्रदृष्टेन = लोकाविरोधिना शास्त्राऽनिषिद्धेन च भारवाहकाऽपरिपीडनादिलक्षणेन आदिपदेन अकालोत्थापनपरिहार-योग्यमूल्यार्पणादिग्रहणम् । न च बलीवर्दादिमारणादिनोपनीतम् । यदुक्तं स्तव-॥ परिज्ञायां → नो अविहिणोवणीयं सयं च कारावियं जन्नो ||<- [८] अन्यथाऽप्रीति-प्रवचनापभ्राजनादिदोष: स्यात् ॥६/७॥
હેતુ બને છે. આથી પરોપકાર ગુણથી દેરાસર બનાવનારને મહાન લાભ છે. કેમ કે જિનશાસન પ્રત્યે અહોભાવવાળા થયેલા તે જૈનેતર લોકો જિનશાસન પ્રાપ્તિ બાદ સમ્યગ દર્શન, ચારિત્ર વગેરેના લાભથી મોક્ષમાં જશે, તેમાં નિમિત્ત બનવાનું સૌભાગ્ય ઉદારતાથી દેરાસર બનાવનાર વ્યક્તિ મેળવે છે.) [૬] ૨].
વિશેપાર્ગ :- જૈનમંદિરની આસપાસ રહેનાર લોકોને દાન-માન-સન્માનથી ખુશ રાખવાથી તેઓ જૈન ધર્મ પ્રત્યે શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થવાના || લીધે ભવાંતરમાં તો તે જિનશાસનમાં પ્રવેશ મેળવે જ છે. પરંતુ આ ભવમાં પાણ બહારગામથી આવનાર અજાણ્યા યાત્રિકો, સાધુ, સાધ્વીજી વગેરેને દેરાસર, ઉપાય બતાવવા સામે ચાલીને આવે. થાકેલા સાધુ-સાધ્વી વગેરેની ભક્તિ કરે. જૈન મંદિરનું અવસરે રક્ષણ કરે. અવસરે || દેરાસરની દેખભાળ કરે, દેરાસરમાં ચોરી ન કરે. જિનાલયનો વિરોધ-વિનાશ ક્યારેય પાગ ન કરે. આ બધા લૌકિક લાભો પાણ એમાં ગર્ભિત રીતે રહેલા છે. માટે દેરાસર બનાવતી વખતે, પ્રતિષ્ઠા વખતે, વાર્ષિક ધન ચડાવવાના દિવસે, દિવાળી-પર્યુષાણ વગેરે પર્વના સમયે આસપાસના લોકોને ખુશ કરવા જોઈએ. મીઠાં મોઢા કરાવવા જોઈએ. આવું થાય તો જૈનોના પ્રતિષ્ઠામહોત્સવ વગેરેની ઈતર લોકોમાં નિંદા પાણી ન થાય. આ બાબત ઉપર વર્તમાન કાળમાં ખાસ લક્ષ્મ દેવા જેવું છે. [૬૬].
આ પોડશકના ૩જ શ્લોકમાં ‘લાકડાં વગેરે દલ' આમ બીજ હારનો નિર્દેશ કરેલો હતો. તેનું મૂલકારથી સાતમી ગાથામાં વિવેચન
ગાથાર્થ :- ઈંટ વગેરે દલ જાણવાં, તે પાણી શુદ્ધ જોઈએ કે જે તેને બનાવનાર લોકોના સમૂહ પાસેથી ઉચિત ઉંમતથી ખરીદેલ હોય અને વળી વિધિપૂર્વક જ લવાયેલ હોય. [૬]
3 દલદ્વાર નિરૂપણ 3 ટીડાર્ગ :- ઈંટ, પત્થર વગેરે દેરાસરના ઉપાદાન કારાવ્યો છે. તે પાણી શુદ્ધ જોઈએ. કેવી ઈંટ વગેરે શુદ્ધ કહેવાય ?' તેનો જવાબ એ છે કે પોતાના ધિનપ્રાપ્તિ વગેરે) પ્રયોજનની સિદ્ધિ માટે જ ઈંટ વગેરે બનાવવાનો જેમનો સ્વભાવ = ધંધો છે તેવા લોકોના સમૂહ | પાસેથી યોગ્ય કિંમત ચૂકવીને જે ઈંટ વગેરે સ્વીકારાય તે શુદ્ધ દલ જાગવા. અને વળી તે ઈંટ વગેરેને ઉપાડનાર લોકોને તકલીફ વગેરે | ન પહોંચે તે રીતે લોકશાશ્વપ્રસિદ્ધ વિધિ-વિધાનથી તે ઈંટ-પત્થર વગેરે આવેલ હોવા જોઈએ. [૬]
વિશેષાર્થ :- દલશુદ્ધિ દ્વારમાં ૪ બાબત વિશેષતઃ ઉલ્લેખનીય છે. [૧] દેરાસર માટે સ્પેશીયલ ઈંટ-પત્થર વગેરે ન બનાવવા જોઈએ, પોતાની મેળે, આજીવિકાના ઉદ્દેશથી, જે લોકો દેરાસરનો સંકલ્પ કર્યા વિના સહજ રીતે ઈંટ વગેરે બનાવતા હોય તેવા લોકો પાસેથી જ ઇંટ વગેરે ખરીદાય. [૨] તેમાં પાણ એ એક જ વ્યક્તિ પાસેથી દેરાસર બનાવવા માટે જરૂરી બધી જ ઈંટ વગેરે ખરીદી લેવામાં આવે કે તેટલી બધી ઈંટ વગેરેનો ઓર્ડર આપવામાં આવે તો પાગ દેરાસરના નિમિત્તે નિકારાગ હિંસા-આરંભ થાય. માટે દેરાસર બનાવવા માટે આવશ્યક ઈંટ વગેરે તેવા લોકોના સમૂહ પાસેથી લેવી. અર્થાત જે રીતે એક સરખી સાઈઝ વગેરેનો મેળ પડે તે રીતે તેવા અનેક લોકો પાસેથી દેરાસર સંબંધી ઈંટ, પત્થર, આરસ, લાદી વગેરે લેવા. [૩] યોગ્ય કિંમત ચૂકવીને ઈંટ વગેરે દેરાસર માટે ખરીદવી. ભાવતાલ માટે બહુ ખેંચતાણ કરીને, ઝઘડો-ગુસ્સો કરીને દેરાસરની સામગ્રી ન ખરીદવી. [૪] તેમ જ મજૂરની શક્તિ મુજબ તેની પાસે | ૬. દુ.nત ‘ઘારિ' તિ ગુદિત: T[; | ૨. ૮n ‘arષનનસિપE'... ફક્ત : |
Jain Education Intemational

Page #176

888 जिनभवनोपयोगिकाष्ठादिदोषनिवेदनम् 888
१४३ दिलविशेषमाह -> 'दार्वपि चेत्यादि ।
दार्वपि च शुद्धमिह यत्नानीतं देवताद्युपवनादेः । प्रगुणं सारवदभिनवमुच्चैर्ग्रन्थ्यादिरहितञ्च ॥६/८॥ । दार्वपि च इह = जिनभवनविधाजे शुद्धं तद् ज्ञेयमिति गम्यम् । यत्नानीतं देवतादीनां = देव्यादीनां उपवनं
समीपवर्ति वनं तदादेः. प्रथमादिपदात् पुंदेवग्रहः द्वितीयाऽऽदिपदात् तिर्यड्मनुष्यसम्बन्धिकाजलग्रहः । तथा प्रगुणं = अवलं. सारवत् - स्थिरं खदिरसारवत्, अभिनवं = प्रत्यग्रं, न जीर्ण, उच्चैः = अतिशयेन ग्रन्थ्यादिभिर्दोषैः रहितम् ॥६/८॥ 'दलं विधिजाऽऽनीतं' इत्युक्तं (६/७) तत्र विधिगतमेवाह -> 'सर्वोत्यादि ।
। कल्याणकन्दली मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> दार्वपि च देवताद्युपवनादे: यत्नानीतं, प्रगुणं, सारवत्, अभिनवं, उच्चैः ग्रन्थ्यादिरहितञ्च इह शुद्धम् ॥६/८॥ इयञ्च कारिका धर्मसङ्ग्रहवृत्तौ[६८] समुद्भुता । प्राग्वदत्रापि उद्देश्य-विधेयभाव ऊहनीयः ।।
यथोक्तं स्तवपरिज्ञायां > कट्ठादि वि दलं इह सुद्धं जं देवताऽऽदुपवणाओ ।। <- [८] प्रथमादिपदात् पुंदेवग्रहः द्वितीयादिपदात् तिर्यङ्मनुष्यसम्बन्धिकाननग्रहः इति । न च श्रीहरिभद्रसूरिभिस्तु पश्चवस्तुकवृत्ती स्तवपरिज्ञाव्याख्याने - 'देवतायुपवनाद्, आदिशब्दात् श्मशानग्रहः' - [प.व.गा.१११७ वृ.] इति व्याख्यातमिति विरोध इति शङ्कनीयम्, तथान्याख्यानं भिन्नक्रमेण दृष्टव्यम, इह त्वभिन्नक्रमेणेति न विरोधलेशोऽपि । इदमेवाभिप्रेत्य न्यायविशारदेनापि प्रतिमाशतकवृत्ती स्तवपरिज्ञाव्याख्यानावसरे --> देवताधुपवनादिना भिन्नक्रमेण श्मशानग्रहः - गा.६७ पृ.३७९] इत्युक्तम् । अभिन्नक्रमत्वं साजात्यापेक्षया भिन्नक्रमत्वञ्च वैजात्यविवक्षयेति भावनीयम् । । ग्रन्थ्यादिभिः दोपः रहितमिति । इदश्चात्रावधेयं -> उपर्युक्तप्रगुणत्व-सारवत्त्वादिगुणयुक्तमपि प्लक्षादिवृक्षकाष्ठं न गृहणीयात्, तदक्तं विवेकविलासे --> प्लक्षाद्रोगोदयं विद्यादश्वत्थात्तु सदा भयम् । नृपपीडा वटान्नेत्रव्याधिमुदम्बरात् || लक्ष्मीनाशकरः क्षीरी कण्टकी शत्रुभीप्रदः । अपत्यघ्नः फली तस्मादेषां काष्ठमपि त्यजेत् ।। - इति । बृहत्संहितायामपि -> आसन्ना: कण्टकिनो रिपुभयदाः क्षीरिणोऽर्धनाशाय । फलिनः प्रजाक्षयकरा: दारूण्यपि वर्जयेदेषाम् ।। - [५३/८६] इति प्रोक्तम् । विशिष्य च जिनभवनोपयोगि - विधिविशुद्धकाष्ठादिपुण्यमपारमभिमतम् । तदक्तं आचारोपदेशे चा 1-> चैत्यं यः कारयेद् धन्यो जिनानां भक्तिभावतः । तत्परमाणुसङ्ख्यानि पल्यान्येष सुरो भवेत् ।। - [६/१०] इति । धनेश्वरसूरिभिः शत्रुञ्जयमाहात्म्ये -> काष्ठादीनां जिनावासे यावन्तः परमाणवः । तावन्ति पल्यलक्षाणि तत्कर्ता स्वर्गभाग भवेत् ॥ [सर्ग-५/४९१] - इत्येवमुक्तम् । अन्यत्र च -> काष्ठादीनां जिनावासे यावन्तः परमाणवः । तावन्ति वर्षलक्षाणि तत्कर्ता स्वर्गभाग्भवेत् ।। - [ ] इत्युक्तम् । भावविशेषमाश्रित्यात्र फलतारतम्यमवगन्तव्यम् । अत्र च परमाणुस्वरूपं -> जालान्तरगते सूर्ये यत्सूक्ष्मं दृश्यते रजः। तस्य त्रिंशत्तमो भागः परमाणुः स उच्यते ।। - [ ] इत्येवं लौकिकमनुसन्धेयमिति व्यक्तं उपदेशप्रासादे उपदेशतरङ्गिण्यां च [स्तं.१३/व्या.१८६ उप.तर-२/पृ.१०६] ॥६/८॥ ઈિટ, પત્થર વગેરેને ઊંચકાવવા. ઢોરની જેમ તેની પાસે માલ ન ઊંચકાવવો, તેવું કરાવવાથી જૈન ધર્મની નિંદા થાય, મજૂરના નિઃસાસા લાગે. શક્તિ કરતાં વધુ ભાર ઊંચકતાં તેને માણકો વગેરે ખસી જાય તો તેને કાયમ માટે જૈન ધર્મ પ્રત્યે પ-અરુચિ થઈ જાય. આવું ન થાય તે માટે ઉચિત રીતે ઈંટ વગેરે મજર પાસે ઊંચકાવવી, શાસ્ત્રકાર પરમર્પિઓ નાનામાં નાની બાબત માટે પણ કેટલી કાળજી રાખે [છે ! (અહીં ચતુર્વિધ સંઘના શ્રાવક-શ્રાવિકા વગેરેને એક સૂચન કરવાનું મન થાય કે તીર્થયાત્રા વગેરે માટે જતી વખતે બોક્ષ વગેરેની સંખ્યા ઓછી દેખાય તે માટે બહુ મોટા ભારે બોક્ષ તૈયાર કરવામાં આવે તો મજૂરને તકલીફ પડે. તેના બદલે જરૂરિયાત મુજબ નાના બોક્ષ બનાવવામાં આવે તો આંશિક રીતે જિનાજ્ઞાને સાપેક્ષ બનાય. અસ્તુ.) [૬] | દલદાર સંબંધી વિશેષ વક્તવ્યને મૂલકારથી જણાવે છે કે –
ગાગાર્મ :- લાકડા વગેરે પણ દેવતા વગેરેના ઉપવન આદિથી પત્નપૂર્વક લવાયેલ હોય, સીધા હોય, સ્થિર હોય, નવા હોય અને અત્યંત ગાંઠ વગેરેથી રહિત હોય તે અહીં શુદ્ધ જાણવા. [૬/૮]
ટીડાર્ગ :- જિનમંદિર બનાવવા વિશે લાકડા વગેરે પણ તે શુદ્ધ જાણવા કે જે યત્નપૂર્વક = જયાણાપૂર્વક દેવી વગેરેના સમીપવર્તી नवगैरेभायी सात खोय. भूग थमा 'देवताग्रुपवनादेः' ५६मा रहेस तापहनी उत्तरता प्रथम महिपाथी ५२५ वर्नु खास કરવું. તેમ જ તે જ પદમાં બીજું આદિપદ (ઉપવનપદની ઉત્તરવર્તી) પશુ-માનવસંબંધી જંગલનું સૂચક છે. [અર્થાત્ દેવ, દેવીના ઉપવન નિમ જ પશુ, માનવના જંગલમાંથી યત્નપૂર્વક લવાયેલ લાકડાં શુદ્ર લાગવા. દેરાસર માટે સ્પેશીયલ લાકડા-ઝાડ ન ઉગાડવા.) તેમ જ તે લાકડા વાંકાચૂકાં ન હોવા જોઈએ અને ખદિરસાર વગેરે લાકડાની જેમ મજબૂત હોવા જોઈએ. (અર્થાત્ સાગ, સીસમ વગેરે ટકાઉ |લાકડા દેરાસર માટે શુદ્ધ કહેવાય.) તથા તે લાકડા નવા હોવા જોઈએ, જૂનાં નહિ. વળી, ગાંઠ વગેરે દોષથી અત્યંત રહિત હોવા જોઈએ. १. ह.प्रती 'विधिगतमाह' इति पाठान्तरम् ।
Jain Education Intemational

Page #177

१४४ षष्ठं षोडशकम्
88 शकुनस्वरूपोपदर्शनम्
सर्वत्र शकुनपूर्वं ग्रहणादावत्र वर्त्तितव्यमिति । पूर्णकलशादिरूपश्चित्तोत्साहानुगः शकुनः ||६ / ९||
अत्र = जिनभवनलक्षणमहाकार्यारम्भे सर्वत्र इष्टकादौ ग्रहणादौ ग्रहणाऽऽनयनादौ शकुनपूर्व = शकुनम | यथा स्यात्तथा वर्तितव्यम्, नान्यथा । 'क: पुनः शकुन ?' इत्याह पूर्णकलश: = जलपरिपूर्णघटः तदादिरूप आदिना दधि-दूर्वाऽक्षत-भारोद्धृतमृत्तिकादिग्रहणम् । अयस बाह्य इत्यान्तरपरिग्रहार्थं विशेषणमाह - चित्तोत्साहानु
मनः प्रत्ययानुसारी शकुनः । इदमुपलक्षणं 'गुरुवचनानुमतत्वस्याऽपि अन्यत्राऽऽत्मप्रत्यय - गुरुप्रत्य शकुनप्रत्ययैस्त्रिधा शुद्धस्य कार्यस्य सिद्धयुन्मुखत्वप्रतिपादनादिति द्रष्टव्यम् ||६/९|| भृतकाजतिसन्धानगतम कल्याणकन्दली
->
मूलग्रन्धे दण्डान्वयस्त्वेवम् (-> अत्र सर्वत्र ग्रहणादौ शकुनपूर्वं वर्त्तितव्यम् इति । शकुनः पूर्णकलशादिरूपः चित्तोत्साहानु | ||६ / ९ || इयञ्च कारिका धर्मसङ्ग्रहवृत्त्यादी [गा. ६८ ] समुद्धृता । ग्रहणानयनादी आदिपदेन तदानयनहेतुकप्रस्थान - कथ दिग्रहणम् । शकुनमूलं वर्तितव्यम्, नान्यथा, यथोक्तं -> कुर्वन्ति न हि शास्त्रज्ञाः कार्यं शकुनवारितम् < [ ] दधि- दूर्वा ऽक्षत भारोद्धृतमृत्तिकादिग्रहणमिति । दधि प्रसिद्धं दूर्वाभिधानं तृणं, अक्षतपदेन व्रीहयः, शिरोन्यस्तमृत्पिण्‍ स्त्र्यादिजनः, आदिपदेन नन्दि - शङ्खध्वनिप्रभृतिग्रहणम् । तदुक्तं निशीथभाष्ये -> नन्दीतूरं पुनस्स दंसणं संख-पडहस य। भिंगार - छत्त चामर एवमादी पसत्थाई || ३०२० || - इति । ओघनिर्युक्तिभाष्येऽपि -> जंबू य चास- मऊरे भारद्दा | तहेव नउले अ । दंसणमेव पसत्थं पयाहिणे सव्वसंपत्ती || ८४|| समणं संजयं दंतं सुमणं मोयगा दहिं । मीणं घंटं पडा च सिद्धमत्थं विआगरे || ८६|| - [. क. भा. १५६८ ] इत्युक्तम् । बृहत्कल्पभाष्येऽपि नंदीतूरं पुण्णस्स दंसणं संख पडहसदो य | भिंगार -छत्त चामर वाहण जाणा सत्थाई || १५६७ || - इत्युक्तम् । पञ्चाशकेऽपि -> • णंदादि सुहो स भरिओ कलसो य सुंदरा पुरिसा । सुहजोगाइ य सउगो कंदियसद्दादि इअरो उ । - [ ७ / १९] इति गदितम् । शकुनसारोद्धारेsf श्रीमाणिक्यसूरिभिः -> सेतिका शर्करोपानत्प्राभृतं व्यावहारिकः । प्रतिसीराप्रभृतयोऽभिमुखाः सर्वसिद्धये ॥ - [ अध्याय ११ / गा. २३] इत्युक्तम् । यथोक्तमन्यत्रापि -> गो-कन्या- शङ्ख-वाद्यं दधि-फल- कुसुमं पावकं दीप्यमानं, यानं वा विप्रयुग हय- गज- वृषभं पूर्णकुम्भं ध्वजं वा । उत्खाता चैव भूमिर्जलचरयुगलं सिद्धमन्त्रं शबं वा, वेश्या - स्त्री - मांसपिण्डं प्रियहितवच मङ्गलं प्रस्थितानाम् || व्रजित्वा वामदिग्भागं दक्षिणान्मधुरस्वर: । काकः पूरयते नित्यं प्रस्थितानां मनोरथान् ॥ <- [ इति । अत्र च सर्वत्र शुभः प्रागशुभः पश्वादशुभः प्राक् ततः शुभः । पाश्चात्य : फलदोऽवश्यं शकुनः सर्वकर्मसु । <- [१ / ४२ ] इति शकुनसारोद्धारवचनमनुस्मर्तव्यम् । चित्तोत्साहानुग इति । यथोक्तं -> प्रशस्ताः शकुना यानेऽनुकूलपवनचित्तोत्साहो भविष्यन्त्याः कार्यसिद्धेहिं [] इत्युक्तम् । बृहत्संहितायां तु अन्यजन्मान्तरकृतं कर्म पुंसां शुभाशुभम् । यत्तस्य शकुन: पार्क निवेदयति गच्छताम् ॥ <- [८६/५] इति वराहमिहिरेण गदितम् । अन्यत्र = योगबिन्दुप्रमुखे आत्मप्रत्ययेत्यादि । यथोक्तं योगविन्दौ -> तथाऽऽत्म-गुरु-लिङ्गानि प्रत्ययस्त्रिविधो मतः । सर्वत्र सदनुष्ठाने, योगमार्गे विशेषतः ॥ आत्मा तदभिलाषी तेषा वादाने शुद्ध भागवा भूण भाषामा 'ज्ञेयं' यह नथी. परंतु तेनो अध्याहार यो- योगही पिझारनं सूथन छे. [४ / ८ ] સાતમા શ્લોકમાં ‘દલ વિધિપૂર્વક લાવેલ જોઈએ' આવું કહેલ. તેથી દલ = લાકડાં વગેરે લાવવા વિશેની વિધિસંબંધી બાબતોને જ મૂલકારથી ફરમાવે છે કે –
| स्तथा । उत्साहो मनसश्चैतत् सर्वं लाभस्य सूचकम् ॥ - इति । अन्यत्रापि
लक्षणम् <
ગાથાર્થ :- પ્રસ્તુતમાં સર્વત્ર લાવવા વગેરે પ્રવૃત્તિને વિશે શુકનપૂર્વક પ્રવૃત્તિ કરવી. જલપૂર્ણ કળશ વગેરે ચિત્તોત્સાહ અનુસારી શુકન भागवा. [६/८]
=
हलग्रहाविधिभां शुभननुं महत्व
ટીડાર્થ :- જિનાલયસ્વરૂપ મહાન કાર્યના આરંભમાં ઈંટ, લાકડા, પત્થર વગેરે લેવા, લાવવા આદિ પ્રવૃત્તિને વિશે શુકનપૂર્વક જે રીતે થાય તે રીતે વર્તવું જોઈએ, શુકન વગર નહિ. 'શુકન કોને કહેવાય ?' એવી જિજ્ઞાસાનું શમન કરતાં શ્રીમદ્ભુ કહે છે કે -પાણીથી સંપૂર્ણ ભરેલો ઘડો વગેરે શુકન કહેવાય. વગેરે કહેવાથી દહીં, દુર્વા નામનું ઘાસ, ચોખા, માથે ઉંચકેલી માટી આદિ પણ સમજી લેવા, આ બાહ્ય શુકન છે. તેથી આંતરિક શુકનનો સંગ્રહ કરવા માટે પૂર્ણકલશ વગેરેનું ‘ચિત્તોત્સાહ અનુસારી' આવું વિશેષગ મૂકેલ છે ‘ચિત્તના ઉત્સાહને અનુસાર.' [અર્થાત્ દેરાસર માટે લાકડા, ઈંટ, આરસ વગેરે લેવા જતી વખતે જેવા પ્રકારનો પોતાના મનનો ઉત્સાહ હોય તેને અનુસારે ત્યારે જલપૂર્ણ કળશ વગેરે સામે જોવા મળે છે. આ શુકન કહેવાય.] મનનો ઉલ્લાસ એ ગુરુવચનની સંમતિનું પણ ઉપલક્ષણ છે; કારણ કે અન્યત્ર આત્મપ્રત્યય, ગુરુપ્રત્યય અને શુકનપ્રત્યય-એમ ત્રણ પ્રકારે શુદ્ધ થયેલ કાર્ય સિદ્ધિને અભિમુખ છે - એવું મૂલકારશ્રીએ १. ह. प्रती ' स्यात् तथा' इति पाठः नास्ति । २ मुद्रितप्रती 'गुरुवचनानुगतत्त्व...' इति पाठः ।

Page #178

ॐ त्रिविधप्रत्ययोपदर्शनम् 88 -> 'भृतका इत्यादि । || भृतका अपि कर्त्तव्या य इह विशिष्टाः स्वभावतः केचित् । यूयमपि गोष्ठिका इह वचनेन सुखं तु ते स्थाप्याः ॥६/१०॥ भृतका: = कर्मकरा अपि कर्तव्या इह ये विशिष्टा: लोकव्यवहारेण, स्वभावतः = स्वभावेनैव केचित्
= कल्याणकन्दली स्यात्, गुरुराह तदेव तु । तल्लिङ्गोपनिपातश्च, सम्पूर्ण सिद्धिसाधनम् ।। - [२३१/२३२] इति । विशेषावश्यकभाष्ये श्रीजिनभद्रगणिक्षमाश्रमणैश्च -> आया गुरवो सत्थ ति पच्चया -[२१४१] इत्येवमुक्तम् । प्रकृते -> दलमवि य सयं सिद्धं विसिट्ठकट्ठिट्टगोवलप्पमुहं । उस्सग्गेणं सम्मं सुसउणवुड्डीए घेत्तव्यं ।। तयभावे बहुगुणसंभवे य अतहग्गहो विऽणुन्नाओ । इहरा मग्गुच्छेओ सद्धाभंगो य सुगिहीण ।। - [प्र.६७/गा.७/८] इति कथारत्नकोशगाथे स्मर्तव्ये ।
काष्ठकथा-ग्रहणादौ शकुननिरूपणेन प्रकृते दलशुद्धिरपि दर्शिता, यथोक्तं स्तवपरिज्ञायां > तस्सवि य इमो णेओ सुद्धा-सुद्धपरिजाणणोवाओ । तक्कहगहणाओ सो जो सउणेयरसन्निवाओ उ ।। नंदाइ सुहो सद्दो, भरिओ कलसोऽथ सुंदरा पुरिसा । सुहजोगाइ य सउणो, कंदियसद्दाइ इयरो उ ।। सुद्धस्स वि गहियस्स पसत्थदिअहम्मि सुहमुहुत्तेणं । संकामणम्मिवि पुणो विन्नेआ सउणमाईआ ।। - [९-१०-११] । मुहूर्तादपि शकुनस्य बलाधिकत्वं गणिवियाप्रकीर्णके -> मुहत्ता सउणो बली - [८०] इत्येवमुक्तम् । यथोक्तं व्यवहारप्रकाशे अपि -> नक्षत्रस्य मुहर्तस्य तिथेश्च करणस्य च । चतुर्णामपि चैतेषां शकुनो दण्डनायक: ।। - [ ] इति । दण्डनायकः = सेनापतिः । लल्लेनाऽप्युक्तं > अपि सर्वगुणोपेतं न ग्राह्यं | शकुनं विना । लग्नं यस्मानिमित्तानां शकुनो दण्डनायकः ॥ [ ] - इति । युक्तश्चैतत् शुभशकुनदर्शनादेः सकाशादभ्युदयसम्भवात्, यथोक्तं -> ‘औषधं शकुनं मन्त्रं नक्षत्रं गृहदेवता । भाग्यकाले प्रसीदन्ते त्वभाग्ये यान्ति विक्रियाम् || - ] इत्यादि विभावनीयम् ॥६/९॥
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम -> इह भतका अपि ये केचित स्वभावतः विशिष्टाः ति। कर्तव्याः । ‘इह यूयमपि गोष्ठिकाः' [इति] वचनेन ते सुखं तु स्थाप्या: ॥६/१०॥ इयञ्च कारिका धर्मसङ्ग्रहवृत्त्यादी [गा.६८] समुद्भुता । एतदनुसारेण भक्तिद्वात्रिंशिकायां > भृतका अपि सन्तोष्याः, स्वयं प्रकृतिसाधवः । धर्मो भावेन न व्याजाद्धर्ममित्रेषु तेषु तु ।। - [५/ ७] इत्युक्तम् । ___ विशिष्टाः लोकव्यवहारेण = औचित्य-प्रसन्नमुखमुद्रा-ललितवागादिबाह्यसच्चेष्टया स्वभावेनैव = धैर्य-माधुर्य-दाक्षिण्य
प्रतिपादन २७ छ - आम बा. [:/४]
मार्थसिद्धिना me सिंगम વિશેષાર્થ :- યોગબિંદુ ગ્રંથમાં મૂલકારશ્રીએ કાર્યસિદ્ધિના ૩ લિંગ બતાવેલ છે. [૧] કાર્ય કરવાનો પોતાને અંદરથી ઉલ્લાસ-ઉમંગ હોય; [૨] ગુરુ પણ તે જ કાર્ય કરવાનું સૂચન કરે. તથા [૩] કાર્યના પ્રારંભમાં પૂર્ણકળશ વગેરે શુકન મળે. આ ત્રણ લિંગનો ઉલ્લેખ કરેલ છે. તેથી મધ્યવર્તી દ્વિતીય લિંગનું પણ ગ્રહણ સમજી લેવાનું. પોતાને જે કાર્ય કરવાનો ઉલ્લાસ હોય અને ગુરુદેવ પણ પોતાને તે જ કાર્ય કરવાની વાત જણાવે તો કાર્ય કરનારનો ઉત્સાહ ઘાણ વધી જાય. અને પછી તે કાર્ય કરવા જતાં પ્રારંભમાં શુભ શુકન વગેરે થાય તો તો અત્યંત ઉલ્લાસ વધતો જય, એ ઉત્સાહ વિનને દૂર કરે છે, મંદ પાડે છે. પ્રાય: કરીને તે રીતે જે કાર્ય થાય તેમાં વિઘ્ન | આવતા જ નથી. કાર્યસિદ્ધિનો અદ્વિતીય વિશ્વાસ પ્રગટે છે. તે પુરુષાર્થને બળવાન + અપ્રમત્ત બનાવી કાર્ય સિદ્ધિ લાવે છે. પોતાને જે કામ કરવાની ઈચ્છા ન હોય અને ગુરુદેવ તે જ કાર્ય સોંપે અને કાર્યની શરૂઆતમાં જ અપશુકન થાય તો કાર્ય કરવાનો ઉત્સાહ થતો નથી, થાય તો ટકતો નથી. કદાચ ઉત્સાહ ટકાવે તો પણ તે કાર્યમાં અવાર-નવાર વિપ્નો - અડચણ આવ્યા કરે. તેથી કાર્ય અટવાઈ | ય. લગભગ તે કાર્ય સિદ્ધ ન થાય. સિદ્ધ થાય તો ઘામાં વિલંબ થાય. એથી કાર્ય સિદ્ધ થવા છતાં તેનો કોઈ આનંદ ન થાય. માટે સાધકનું કર્તવ્ય છે કે ગુરુ જે કાર્ય કહે તેને અનુરૂપ પોતાની ઈચ્છા પ્રગટાવવી તેમ જ સારા મુહૂર્તે શુભ શુકનપૂર્વક કાર્ય પ્રારંભ કરવો.) અપશુકન કે શુકન વગેરેની ઉપેક્ષા કરીને પ્રવર્તનારને કાર્યસિદ્ધિ થતી નથી. આ વાતનો ખાસ ખ્યાલ રાખવો. નિશીથસૂત્ર, બૃહકલ્પભાખ, ઓઘનિર્યુક્તિ ભાણ વગેરેમાં પણ શુકનનું મહત્વ જણાવેલ છે. [૬૯].
'કારીગર વગેરેને છેતરવા નહિ' આ રીતે ૩જી ગાથામાં ૩ વારનો ઉલ્લેખ કરેલ. તેના સંબંધી વકતવ્યને મૂલકારથી જણાવે છે કે –
ગાશા :- પ્રસ્તુતમાં કારીગર વગેરે પણ જે કોઈ સ્વભાવથી વિશિષ્ટ હોય તેને કરવા. અહીં તમે પણ સહાયક છો’ આવા વચનથી तमओने सुमेथी । ५१. [6/10]
[દેરાસરના કારીગરો સાથે ઉચિત વ્યવહાર રાખવો. Es. ટીકાર્ય :- કેટલાક કારીગરો સ્વભાવથી જ લોકવ્યવહાર વગેરેથી વિશિષ્ટ પ્રકારના હોય છે. તેઓને જ અહીં દેરાસરમાં નકકી કરવા. }}તેમ જ “આપ પાગ દેરાસર બનાવવામાં સહાયક છો' આવા વચનથી તેઓને સુખેથી જ રાખવા, કેમ કે તેઓ વિશિષ્ટ કારીગર છે. આ
Jain Education Intemational

Page #179

१४६ षष्ठं षोडशकम्
जिनभवनभृतकानां सन्तोष्यतोपपादनम्
भवन्ति । यूयमपि भवन्तोऽपि गोष्ठिकाः = सहाया इह = जिनभवनविधाने अनेन वचनेन सुखं तु सुखेनैव ते स्थाप्या:, विशिष्टत्वात् । इत्थं स्थापिताः ते निर्वाहका भवन्ति ॥६/१० || 'अतीत्यादि । अतिसन्धानञ्चैषां कत्तव्यं न खलु धर्म्ममित्राणां । न व्याजादिह धर्मो भवति तु शुद्धाशयादेव ||६ / ११॥
एषां = भृतकानां अतिसन्धानं च न खलु = जैव कर्त्तव्यं धर्म्ममित्राणां = धर्म्म सुहृदां किमिति ? इह शुभकर्मणि न व्याजात् धर्म: (भवति) किं तु शुद्धाशयादेव
निर्व्याजपरिणामादेव ॥६/११ ||
कल्याणकन्दली
=
=

=
| नैपुण्यादिगुणपरिपुष्टस्वभावेनैव केचित् भवन्ति । 'भवन्तोऽपि सहाया इह जिनभवनविधाने' 'भवतां साहाय्येनैव जिनभवनं निष्प्रत्यूहं पूर्णतां गमिष्यति' 'भवतामेवेदं कार्यमप्रमत्ततामवलम्ब्य निष्पादनीयम्' इत्येवमपशब्दमन्तरेण यथा तेऽप्रमादिनो भवेयुः तादृशेन प्रशस्तेन वचनेन सुखेनैव ते कर्मकराः स्थाप्याः, विशिष्टत्वात् = विशिष्टशिष्टव्यवहारनिपुणत्वात् । कथारत्नकोशे श्रीदेवभद्रसूरिणाऽपि -> कम्मयराण वि इत्थं थेवं पि न वंचणं विहेयव्वं । अवि सविसेसं देयं तेसिं सुहभाव - बुड्डिकए ॥ <- [प्र.६७ / गा.१०] इत्युक्तम् । कर्मकरस्थापनविधिश्च वेधवास्तुप्रभाकरे प्रभाशङ्करेण -> कर्मकराणां सर्वेषां धनं दद्याच्च सर्वतः । वस्त्र - प्रावरणैः कृत्वा, उत्तमादिक्रमेण ||३४१ || योजनीयास्तथा सर्वे, मिष्टान्नै: खण्डपककैः । ताम्बूलं विलेपनं
->
| दद्यात्, यावत् सन्तुष्टचेतसः || ३४२ ॥ - इत्यादिरूपेणोक्तः । शिल्पस्मृतिवास्तुविद्यायामपि एवंप्रायो विधि : वर्तते [पृ. २९२- | | अध्याय ६. गा. २६-२७] । शत्रुञ्जयतीर्थोद्धारप्रबन्धे श्रीविवेकधीरगणिभिः श्रीकर्मसाधुकृतशत्रुञ्जयतीर्थोद्धारवर्णनावसरे. | सुखासिकाभिर्विविधाभिराशु भोज्यैश्च साज्यैः ससितैः पयोभिः । स सूत्रधारान् करमोऽपि नित्यमावर्जयामास वदान्यधुर्यः || ८९ ॥ शतशः सूत्रधारास्ते यद्यदीषुर्यदा यदा । तत्तदानीमेवाग्रेऽपश्यन् श्रीकर्मसाधुना ||२०|| कर्मेणाऽऽवर्जितास्ते तु सूत्रधारास्तथा यथा । चक्रुर्मासविधेयानि कार्याणि दशभिर्दिनैः ॥९२॥ - इत्युक्तम् । कथारत्नकोशे दर्शिता विजयकृता सूत्रधारप्रतिपत्तिरायत्रानुसन्धेया [ पृ. ७१ / गा.१०३-४-५ ] |
इत्थं जिनभवनादिकार्ये स्थापिताः ते सावधानतया सन्तोषपूर्वकं अर्हचैत्यादिकार्यस्य निर्वाहकाः परिसमापका भवन्ति, | अन्यथा प्रारब्धमपि जिनप्रासादादि कार्यं ते मुञ्चेयुः तेषां विशिष्टत्वेनाऽन्यत्राऽपि यथेप्सितमूल्यपूर्वं भवनादिनिर्माणनियोगसम्भ| वादित्यवधेयम् ।
जिनगृहनिर्माणानन्तरञ्च सूत्रधारादीनां वस्त्रालङ्कारादिप्रदानं कर्तव्यम्, यथोक्तं शिल्परत्नाकरे -> अनन्तरञ्च कर्तव्यं, | सूत्रधारस्य पूजनं । वस्त्रालङ्कारभोज्येन, गोमहिष्यश्ववाहनैः । अन्येषां शिल्पिनां पूजा, कर्तव्या कर्मकारिणाम् । स्वाधिकारानुसारेण, वस्त्रताम्बूल भोजनैः । शिल्पिनं पूजयेत् प्राज्ञः सोमपुराभिधं सदा । तस्य हस्तेन कल्याणं, कर्तव्यं रिद्धिसिद्धिदम् ॥ <- [१३/७७-७८-७९ ] इत्यपि वदन्ति । क्वचित् प्रतिष्ठानन्तरमपि सूत्रधारादीनां वस्त्रालङ्कारादिप्रदानं श्रूयते । तदुक्तं शत्रुञ्जयतीर्थोद्धारप्रबन्धे -> स्वर्णोपवीत-मुद्राङ्गद-कुण्डल- कङ्कणादिकाऽऽभरणैः । वस्त्रैश्च सूत्रधारानतुतूषत्सोऽपि कर्मकृतः ॥ <[उल्लास - २ / १५६ ] सोऽपि श्रीकर्मसाधुरपि प्रतिष्ठाऽनन्तरमिति तत्प्रकरणादवगम्यते ॥ ६/१०॥
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् → एषां च धर्ममित्राणां अतिसन्धानं न खलु कर्तव्यम् । इह धर्मो न व्याजात् [भवति, अपि] तु शुद्धाशयादेव भवति ||६ / ११ || इयञ्च कारिका धर्मसङ्ग्रह - पष्टिशतकप्रकरणवृत्त्यादी [गा.६८ ष. श. १२] समुद्धृता वर्तते । भृतकानां अतिसन्धानं वचनं नैव कर्तव्यं, अपि तु 'भावनीयमौदार्य' मिति [ ] ललितविस्तरादिवचनमवधार्य अधिकप्रदानं मूल्यस्य कर्तव्यम्, तदुक्तं स्तवपरिज्ञायां कारवणेऽवि य तस्सिह, भयगाणतिसंधणं न कायव्वं । अवि याऽहियप्पयाणं, दिट्ठादिफलं एयं । ते तुच्छया वराया, अहिएण दढं उवेंति परितोसं । तुट्ठा य तत्थ कम्मं तत्तो अहियं प्रकुव्वंति || धम्मपसंसाए तह केइ निबंधंति बोहिबीआई । अन्ने य लहुयकम्मा एत्तोचिय संपबुज्झति ॥ लोगे। રીતે કારીગર-કડિયા વગેરેને રાખેલા હોય તો તેઓ દેરાસર બનાવવાનું કામ પૂર્ણ કરે. [૬/૧૦]
વિશેષાર્થ :- જે કારીગર, કડિયા, સુથાર, સોમપુરા વગેરે દેરાસર બનાવવાની વિશિષ્ટ આવડતવાળા હોય તેઓને જ અહીં પસંદ કરવા. તથા લોકવ્યવહારથી પણ જે સોમપુરા વગેરે વિશિષ્ટ કક્ષાના હોય તેને જ પ્રસ્તુતમાં નકકી કરવા, જેથી તે મજૂર વગેરે પાસે વ્યવસ્થિત રીતે કામ કરાવી શકે. આવા વિશિષ્ટ દરજ્જાના સોમપુરા વગેરેની સાથે જો મીઠો, સાચો, સારો અને ઉચિત વ્યવહાર રાખવામાં ન આવે તો તેઓ દેરાસરનું કામ અધૂરું મૂકીને ચાલ્યા જાય. માટે તેઓને પણ સારી રીતે સાચવવા. [૬/૧૦]
ગાથાર્થ : આ ધર્મમિત્રોને છેતરવા નહિ જ. અહીં ધર્મ કપટથી નથી થતો, પરંતુ શુદ્ધ આશયથી જ ધર્મ થાય છે. [૬/૧૧] ટીડાર્થ :- દેરાસરના કારીગરો ધર્મમિત્રો છે. તેથી તેની સાથે છેતરપિંડી ન જ કરવી, કારણ કે શુભ કાર્યમાં ધર્મ કપટથી નથી થતો, પરંતુ નિષ્કપટ પરિણામથી જ ધર્મ થાય છે. [૬/૧૧]
=
=
=

=

Page #180

१४७
* भृतकातिसन्धानस्य हेयता 88 अथ स्वाशयशुद्धिर्वाच्या । तत्र क: स्वाशयः ? इत्याह -> 'देवे'त्यादि । देवोद्देशेनैतद् गृहिणां कर्तव्यमित्यलं शुद्धः । अनिदानः खलु भावः स्वाशय इति गीयते तज्ज्ञैः ॥६/१२॥
देवोद्देशेन - जिजभवजभक्त्यभिसन्धिमात्रेण एतत् = जिजभवनं गृहिणां कर्तव्यं ज त्वैहिकादिफलाभिलाषेण इति एष अलं = अत्यर्थ शुद्धः = निर्दोष: अनिदान: खलु = जिदानरहित एव भावः = अध्यवसाय: स्वाशयः 3 शुभाशयः इति गीयते तज्ज्ञैः = तद्वेदिभिः ॥६/१२|| एतद्वृद्धिमाह -> 'प्रतीत्यादि । प्रतिदिवसमस्य वृद्धिः कृताकृतप्रत्युपेक्षणविधानात् । एवमिदं क्रियमाणं शस्तमिह निदर्शितं समये ॥६/१३॥
- कल्याणकन्दली अ साहुवाओ अतुच्छभावेन सोहणो धम्मो । पुरिसुत्तमप्पणीओ पभावणा एवं तित्थस्स ।। - [१२-१३-१४-१५] इति दृष्टाऽदृष्टफलं भृतकानतिसन्धानम्। न व्याजात् = कौटिल्यात् धर्मः भवति, यथोक्तं महाभारतेऽपि -> सर्वं जिह्यं मृत्युप्रदं -- [शांतिपर्व ७९/२१] । धर्मः शुद्धाशयादेव = निर्व्याजपरिणामादेव भवति । तदुक्तं उत्तराध्ययनेऽपि → धम्मो सुद्धस्स चिट्ठइ <- [३/१२] ॥६/११॥
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> देवोद्देशेन एतत् गृहिणां कर्तव्यं इति अलं शुद्धः अनिदान: खलु भावः स्वाशय इति तज्ज्ञः गीयते ॥६/१२॥ इयं कारिका प्रतिमाशतकवृत्त्यादौ गा.३४] समुद्भता । एतदनुसारेण भक्तिद्वात्रिंशिकायामपि > स्वाशयश्च विधेयोऽत्राऽनिदानो जिनरागतः | अन्यारम्भपरित्यागाज्जलादियतनावता ॥ - [५/८] इत्युक्तम् ।
जिनभवनभक्त्यभिसन्धिमात्रेण = जिन-तद्गृहयो: केवलभक्तिभावेन । मात्रपदव्यवच्छेद्यमाह - न त्वैहिकादिफलाभिलाषेण इति । आदिपदेन पारलौकिकफलग्रहणम् । निदानरहित एव इति । यद्यपि ध्यानशतके -> 'देविंद-चक्कवट्टित्तणाई गुणरिद्धिपत्थणमईयं । अहम नियाणचिंतणमण्णाणाणगयमचंतं ।।९।। - इत्यादिना पारलौकिकफलाशंसाया एवं निदानत्वोक्तिः तथापि बाह्याशंसासाजात्यादैहिकफलाभिलाषग्रहणमपि निषेध्यतया न विरुध्यत इति ध्येयम् ।
एवमेव 'भवाम्भोनिधिनिमग्नसत्त्वानामालम्बनभूतोऽयमि'त्येवं भुवनगुरुजिनेन्द्रगुणपरिज्ञया जिनबिम्बस्थापनावसरे स्वाशयशुद्भिरवसेया, यथोक्तं स्तवपरिज्ञायां -> सासयड्ढी वि इहं भुवनगुरुजिणिंदगुणपरिणाए । तबिंबठावणत्थं, सुद्धपवित्तीइ णियमेणं ।।१६।। - इति भावनीयम् ।।६/१२।।
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> कृताऽकृतप्रत्युपेक्षणविधानात् प्रतिदिवसं अस्य वृद्धिः [कार्या] । एवं इदं क्रियमाणं इह समये शस्तं प्रदर्शितम् ॥६/१३।।
E १२सरना सोभपूस वगेरे 'धर्मभित्र' छे. । વિશેષાર્થ :- અહીં એક બાબત નોંધવા યોગ્ય છે. તે એ કે જેમ કલ્પસૂત્રમાં રાજસેવકોને માટે “નોકર' શબ્દનો પ્રયોગ કરવાના બદલે ‘કૌટુંબિક પુરુષ’ શબ્દનો પ્રયોગ કરવામાં આવેલ છે તેમ અહીં દેરાસરના સોમપુરા, કારીગર વગેરેનું “ધર્મમિત્ર' એવા વિશેષણથી સન્માન કરવામાં આવેલ છે. તેઓ ધર્મમિત્ર-ધર્મસહાયક છે તેવો ખ્યાલ આવી જાય તો તેઓ સાથે કેવો વ્યવહાર કરવો ? તે બહુ સમજાવવું ન પડે. આ જ રીતે દેરાસર-ઉપાશ્રય-આયંબિલશાળામાં સેવા આપતા ભાઈઓ તથા બહેનો સાથે કે સાધુ-સાધ્વીજીની ડોળી ઉંચકનાર ભાઈઓબહેનો સાથે શ્રાવક-શ્રાવિકાઓ કેવો વ્યવહાર રાખે ? તે પણ સમજી શકાય તેમ છે. [૬/૧૧].
૩જી ગાથામાં “શુભ પરિણામવૃદ્ધિ' નામના ચોથા દ્વારના નિર્દેશ કરેલ. તેના નિરૂપણનો હવે અવસર આવ્યો છે. ‘શુભાશયવૃદ્ધિના ઘટક શુભ આશયનું સ્વરૂપ શું છે ?' તે કહેવાય છે –
ગાથાર્ગ :- ભગવાનની ભક્તિના ઉદ્દેશથી જ દેરાસર [બનાવવું તે ગૃહસ્થોનું કર્તવ્ય છે - આ પ્રકારે અત્યંત શુદ્ધ અને નિયાણા વગરનો ભાવ શુભ આશય છે. એમ તેના જાણકાર પુરુષ વડે કહેવાય છે. [૬/૧૨]
એક શુભ માશચ નિરૂપણ એક ટીકાર્ય :- ભગવાન અને દેરાસરની કેવળ ભક્તિના ભાવથી જ દેરાસર બનાવવું તે ગૃહસ્થોનું કર્તવ્ય છે; નહિ કે ઐહિક = આ લોક વગેરેના ફળની ઈચ્છાથી. આ અત્યંત નિર્દોષ અને નિયાણા વગરનો જ ભાવ તેના સ્વરૂપના જાણકાર પુરુષો વડે શુભ આશય કહેવાય छ. [८/१२] ' વિશેષાર્થ :- ‘દેરાસર બંધાવવાના મુખ્ય ફલરૂપે મારી અહીં વાહ-વાહ થાય. મારો યશ વધે, લોકો મારી પ્રશંસા કરે, જિનાલય બનાવવાના લીધે હું પરલોકમાં ઈંદ્ર-સામાનિકદેવ-મહર્તિકદેવ બનું' આવી આ લોકની આશંસા અને પરલોકની આશંસારૂપી નિયાણાથી દૂર રહીને ભગવાન અને દેરાસરની ભક્તિના જ આશયથી જિનાલય બંધાવવું. આ શુભ આશય કહેવાય. ૬િ/૧૨].
શુભાશયની વૃદ્ધિને મૂલકારથી બતાવે છે કે – : ગાચાર્ગ :- કરાયેલ અને નહીં કરાયેલ કાર્યનું અવલોકન કરવાથી રોજ આ શુભાશયની વૃદ્ધિ કરવી. આ રીતે કરાતું દેરાસર સુંદર
Jain Education Intemational

Page #181

१४८ षष्ठं षोडशकम्
* जिनभवनस्य कृताकृतप्रत्युपेक्षणम् 0 प्रतिदिवसं अस्य - कुशलाशयस्य वृद्धिः कार्या, कृताऽकृतयोः = एतत्प्रतिबन्धेन निष्पन्न-निष्पाद्ययोः कार्ययोः || प्रत्युपेक्षणस्य = अवलोकनस्य विधानात् । तथाहि -> एतद् दृष्ट्वाऽऽर्हतं चैत्यमनेके सुगतिं गताः । यास्यन्ति बहवश्वाल्ये ध्याजनि॰तकल्मषाः ॥१|| यात्रा-स्नानादि कर्मेह भूतमन्यच्च भावि यत् । तत्सर्व श्रेयसां बीजं ममाऽहच्चैत्यनिर्मिती ॥२॥ साधु जातो विधिरयं कार्योऽत: परमेष मे | अर्हच्वैत्येष्विति ध्यानं श्राद्धस्य शुभवृद्धये ||३|| अहंपूर्विकया भक्तिं ये च कुर्वन्ति यात्रिकाः । तेऽपि प्रवर्धयन्त्येव भावं श्रद्धानशालिनाम् ॥४॥ एवं उक्तद्वारशुद्ध्या क्रियमाणं (इदं) जिनभवनं (शस्तं =) प्रशस्तं इह समये = जैनसिद्धान्ते (निदर्शितं) प्रदर्शितम् ॥६/१३||
'किमिति शस्तं निदर्शितं ?' इत्याह -> 'एतदित्यादि । एतदिह भावयज्ञः सद्गृहिणो जन्मफलमिदं परमम् । अभ्युदयाऽव्युच्छित्या नियमादपवर्गबीजमिति ॥६/१४॥ एतत् - जिनभवनविधानं इह = लोके भावयत: = यजेदेवपूजार्थत्वात् भावपूजा, द्रव्यस्तवस्याप्यस्योक्त
कल्याणकन्दली ____एतदित्यादि कारिकाचतुष्टयं सुगममिति न तन्यते । एतद्भावार्जितकर्मणः सकाशात् स्वस्य भावचारित्रप्रतिपत्तिर्जायते, यथोक्तं स्तवपरिज्ञायां > पडिबुज्झिस्संतऽण्णे भावज्जियकम्मओ उ पडिवत्ती । भावचरणस्स जायइ एवं चिय संजमो सुद्धो ॥५०॥ - इति । तदुक्तं पश्चाशकेऽपि -> तत्थवि य साहुदंसणभावज्जियकम्मतो उ गुणरागो । काले य साहुदंसणमहक्कमेणं गुणकरं तु ॥ पडिबुज्झिस्संतने भावज्जियकम्मओ य पडिवत्ती । भावचरणस्स जायति एगंतसुहावहा णियमा ॥ अपरिवडियसहचिंताभावज्जियकम्मपरिणतीए उ । गच्छति इमीइ अंतं ततो य आराहणं लहइ || - ७/४६-४७-४८]] इति । प्रकारान्तरेण स्वाशयशुद्धिस्तु पूर्व [४/११-पृष्ठ-१०१] दर्शितैव । श्रीजिनभवनप्रायोग्यभूमिखनन-कूर्मनिवेश-शिलान्यासतन्मानादिकञ्च वास्तुसारगतप्रासादप्रकरणादितोऽवसेयम् ॥६/१३॥
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> एतत् इह भावयज्ञः इदं सद्गृहिण: परमं जन्मफलं अभ्युदयाव्युच्छित्त्या नियमात् अपवर्गबीजमिति ॥६/१४॥ इयश्च कारिका अधिकारविंशिकावृत्ति-विचाररत्नाकर-भक्तिद्वात्रिंशिकावृत्ति-प्रतिमाशतकवृत्तिस्थानाङ्गवृत्त्यादी [विं.१२. वि.र. पृ.२५ द्वा.द्वा.५/९ प्र.श.गा.३४ पृ.२१८ स्था.सू.१२५ पृ.७३] समुद्धृता ।। ___ भावयज्ञः इति देवतोद्देश्यकत्यागे यज्ञशब्दस्य प्रयोगप्राचुर्यात् पूर्वोक्त[६/१२ पृ.१४७]भावशुद्धिगर्भतया प्रागुक्त[६/ १३ पृ.१४८]भाववृद्धया च देवीदेशेन क्रियमाणत्वाच भावयज्ञत्वमनाविलं, यथोक्तं भक्तित्रिंशिकायामपि -> इत्थश्चैषोऽधिकत्यागात् सदारम्भः फलान्वितः । प्रत्यहं भाववृद्धयाप्तैर्भावयज्ञः प्रकीर्तितः || [५/९] तथापि प्रकारान्तरेण टीकाकृदाहयजेः देवपूजार्थत्वात्, यथोक्तं श्रीकल्पसूत्रावचूर्यां श्रीकल्पदीपिकायां श्रीकल्पप्रदीपिकायां सन्देहविषौषधिग्रन्थे च → यागान् = देवपूजाः । तथा श्रीकल्पद्रमकलिकायां 'यागः = देवपूजनं' इत्युक्तम् । यद्यपि के
> यागशब्देन प्रतिमापूजा एव ग्राह्या -[ ] इत्युक्तम् । तथापि प्रकृते भावपदोपसन्दानात् भावयज्ञः = भावपूजा मा. शासभा मताव छ. [6/13] दार्थ :- रास प्रत्येनी wiaRs प्रीतिथी [= एतत्प्रतिबन्धेन] '
माम . भारj मनाही छ' नाम देशस२ संबंधी તિયાર થયેલ કાર્ય અને તૈયાર કરવાના કાર્યનું નિરીક્ષણ કરવાથી કુશલ અધ્યવસાયની પ્રતિદિન વૃદ્ધિ કરવી જોઈએ. જેમ કે - આ જૈન દેરાસરને
ઈને અનેક જીવો ગતિમાં ગયેલા છે. તથા ઘણા બધા જીવો દિરાસરનિમિત્તે થનારા) ધ્યાનથી પાપોને ધોઈને સુગતિમાં ભવિષ્યમાં જશે. [૧] જિનાલય નિર્માણ થયે છતે અહીં - દેરાસરમાં જે કાંઈ યાત્રા, સ્નાત્ર વગેરે થયા હોય તથા ભાવી કાલમાં જે થશે તે બધું મારા કલ્યાણનું બીજ છે. [૨] આ વિધાન = જિનગૃહનું નિર્માણ થયું તે ખૂબ સારું થયું. હવેથી આ મારું કર્તવ્ય છે - આ પ્રમાણે જિનાલયોનું ધ્યાન થાવકને ધર્મવૃદ્ધિ = પુછયવૃદ્ધિ માટે થાય છે. [૩] “હું પહેલાં પૂજા કરું, હું પહેલાં અભિષેક કરું, હું પહેલાં આંગી ક’ આ રીતે જે યાત્રિકો હોડપૂર્વક ભક્તિ કરે છે તેઓ પણ શ્રદ્ધાળુ જીવોના ભાવને પ્રકુટ રીતે વધારે જ છે. [૪] આ રીતે શુભાશયવૃદ્ધિ દ્વારની શુદ્ધિથી ७२।तुं रास२ प्रशस्त छ - ओम भी नशाखमा मतापेर छ. [६/१3]
-> ‘શા માટે શુભાશયવૃદ્ધિયુક્ત જિનાલયનિર્માણ પ્રશસ્ત = સુંદર કહેવાયેલ છે ?' – આ જિજ્ઞાસાનું સમાધાન કરતાં મૂલકારથી ३२मापेछ - - ગાથાર્થ :- દેરાસરનિર્માણ અહીં ભાવયજ્ઞ બને છે. આ સગૃહસ્થના જન્મનું પ્રકૃષ્ટ ફળ છે. તે અભ્યદયના સાતત્યપૂર્વક નિયમ મોક્ષનું બીજ થાય છે. [૬/૧૪].
જ દેરાસરનિર્માણ ભાવયજ્ઞ બને : ઢીડાઈ :- દેરાસરનું નિર્માણ આ લોકમાં ભાવયજ્ઞ = ભાવપૂન બને છે. યજ્ઞપદ યધાતુથી બનેલ છે. યજધાતુને અર્થ દેવપૂજન થાય છે. તેથી મૂલ ગ્રંથમાં રહેલ ‘ભાવવશ' પદનો ટીકાકારથીએ “ભાવપૂબ' એવો અર્થ કરેલ છે. જો કે દેરાસરનિર્માણ દ્રવ્યસ્તવ = દ્રવ્યપૂજા १. ह.प्रती 'एषां' इत्यशुद्धः पाठः ।
Jain Education Intemational

Page #182

* भावयज्ञविचारः ॐ |विधिशुद्धिद्धाराऽऽज्ञाराधनलक्षणभावपूजागर्भितत्वात्, सद्गृहिणः = सद्गृहस्थस्य जन्मजः फलं इदं परमं = प्रधानं. आजन्मार्जितधजस्यैतावन्मात्रसारत्वात् । अभ्युदयस्य = स्वर्गादः अव्यवच्छेदेज सन्तत्या नियमात् = निश्चयेज अपवर्गतरोः = मोक्षवृक्षस्य बीजं एतत् ॥६/१४||
कल्याणकन्दली इति युक्तमेव, द्रव्यस्तवस्यापि उक्तविधिशुद्धिद्वारा = जिनोक्त-प्राग्यावर्णितविधि-यतना-बहुमानादिविशुद्भिद्वारा आज्ञाऽऽराधनलक्षणभावपूजागर्भितत्वात् ।
यत्त वीतरागस्तोत्रे --> वीतराग ! सपर्यातस्तवाऽऽज्ञापालनं परं - [१९/४] इति श्रीहेमचन्द्रसूरिभिरुक्तं तत्त केवलद्रव्यस्तवांशमुद्दिश्योक्तमित्यवगन्तव्यम् । एतेन -> दुविहा जिणिंदपूआ दब्बे भावे अ इत्थ बोधव्वा । दब्बेहिं जिणपूआ, जिणआणापालणं भावे ||- [१९१] इति सम्बोधप्रकरणे मूलकृदुक्तमपि व्याख्यातम् । वस्तुतस्तु प्रकृते द्रव्यस्तव-भावस्तवयोमिथोऽनुविद्धत्वमवगन्तव्यम् । यथोक्तं स्तवपरिज्ञायां > दचत्थय-भावत्थयरूवं एवमिय होति दट्ठव्वं । अण्णोण्णसमणुविद्धं णिच्छयतो भणियविसयं तु ।।१००|| - [पंचा.६/२७] इति । न चैवं द्रव्यस्तवव्यपदेशानुपपत्तिरिति वाच्यम्, द्रव्यप्राधान्येन | तदुपपादनादिति व्यक्त भक्तिद्वात्रिशिकावृत्ती [५/९] ।
जन्मनः फलं इदं = जिनभवनं प्रधानमिति । तदक्तं श्रीरत्नमन्दिरगणिभिः उपदेशतरङ्गिण्यां → रम्यं येन जिनालयं निजभुजोपात्तेन कारापितं, मोक्षार्थं स्वधनेन शुद्धमनसा पुंसा सदाचारिणा । वेद्यं तेन नरामरेन्द्रमहितं तीर्थेश्वराणां पदं, प्राप्तं जन्मफलं कृतं जिनमतं गोत्रं समुद्योतितम् ।। [२/३] यावत्तिष्ठति जैनेन्द्रं मन्दिरं धरणीतले । धर्मस्थितिः कृता तावज्जैनसौधविधायिना ।। - [२/पृ.११०] इति । जिनालयगतवित्तस्याऽक्षयताऽपि ज्ञेया, यथोक्तं पश्चाशके → एकंपि उदगबिंद जह पक्खित्तं महासमुइंमि । जायइ अक्खयमेवं पूया जिणगुणसमुद्देसु ।। - [४/४७] इति । सम्बोधप्रकरणेऽपि -> एगमवि उदगबिंदू जह पक्खित्तं महासमुद्दम्मी । जायइ अक्खयमेवं पूया वि हु वीयरागेसु ।।१९७।। - इत्युक्तम् । तदुक्तं पूजाविंशिकायामपि -> इक्कंपि उदगबिंदू जह पक्खित्तं महासमुइंमि । जायइ अक्खयमेयं, पूया वि जिणेसु विन्नेया ।।१७।। इति । आजन्मार्जितधनस्यैतावन्मात्रसारत्वादिति । तदुक्तं चारित्रसुन्दरगणिनाऽपि आचारोपदेशे -> क्षेत्रेषु सप्तसु वपन् न्यायोपात्तं निजं धनम् । साफल्यं कुरुते श्राद्धो निजयोर्धन-जन्मनोः ।। - [६/२४] इति । अत एव श्रावकः सप्तक्षेत्र्यां स्वधनं वितरति वपति अक्षयं च करोति । तदुक्तं भक्तपरिज्ञाप्रकीर्णके -> निअदबमपुवजिणिंदभवणजिणबिंब-वरपइट्ठासु । |विअरइ पसत्यपुत्थय-सुतित्थ-तित्थयरपूआसु ||३१|| इति । तदुक्तं दानकुलकेऽपि -> जिणभवण-बिंब-पुत्थय-संघसरूवेस सत्तखित्तेसु । ववि धणं पि जायइ सिवफलयमहो अणंतगुणं ।।२०।। इति । अनर्थकारिणोऽर्थस्य सार्थकत्वाक्षयत्वकरणादेव श्रावकस्य धन्यत्वमभिमतमाचार्याणाम् । इदमेवाभिप्रेत्य उपदेशतरङ्गिण्यां रत्नमन्दिरगणिभिः → श्रीमज्जैनगृहे जिनप्रतिकृती जैनप्रतिष्ठाविधौ श्रीसार्वस्नपने जिनार्चनविधौ श्रीसङ्घपूजादिके । श्रीमच्छासनलेखने च सततं श्रीतीर्थयात्रामुखे येषां स्वं विनियोगमेति धनिनां धन्यास्त एव क्षितौ ।। [२/५] जिनभवन निर्माप्यं सफलीकर्तुं निजोल्लसल्लक्ष्मीम् । धन्यैः स्वपरश्रेयःपुण्योद्यद्बोधिलाभाय । - [तरङ्ग-२/१/२] इत्युक्तम् । अन्यत्राऽपि -> दव्वं तमेव मन्ने जिणबिंबपइट्ठणाइकज्जेसु । जं लग्गइ तं सहलं दुग्गइजणणं हवइ सेसं - [ ] इत्युक्तम् । > कर्तव्या जिनपूजा, न खलु वित्तस्याऽन्यच्छुभतरं स्थानम् - [७९] इति ललितविस्तरावचनमपि भावनीयम् । उपदेशतरङ्गिण्यां रत्नमन्दिरगणिभिः अपि -> सारं तदेव सारं, नियुज्यते यज्जिनेन्द्रभवनादौ । अपरं पुनरपरं धनं, पृथ्वीमलखण्डपिण्डं वा ।। - [२/पृ.११०] इत्युक्तम् । प्रकृते जिनभवनञ्चोपलक्षणं जिनबिम्बप्रतिष्ठा-पूजादेः, यदक्तं प्रशमरती उमास्वातिवाचकवरैः -> चैत्यायतनप्रस्थापनानि कृत्वा च शक्तित: प्रयतः।। पूजाश्च गन्ध-माल्याधिवासधूपप्रदीपाद्याः ॥३०५।। - इति । प्रकृते -> चैत्यानि = जिनबिम्बानि, आयतनानि = तेषामेवागाराणि, प्रस्थापना = तेषामेव प्रकृष्टमहाविभूत्या वादित्रगीतनृत्यतालानुचर-स्वजनपरिवारादिकया प्रतिष्ठा - इत्यवचूरिलेशः । अन्यत्रापि -> जिणबिंबपइट्ठासु सुहकज्जेसु लग्गइ जं च । तं चिय दव्यं सहलं, दुग्गइजणणं हवइ सेसं ॥ एवं नाऊण सया जिणवरबिंबस्स कुणह सुपइटुं । पावेह जेण जर-मरणवज्जियं सासयं ठाणं ।। -[ ] इत्युक्तम् । षष्ठिशतकप्रकरणेऽपि -> जिणपूयणपत्थावे जइ को वि सवाण देइ धणकोडि । मुत्तूण तं असारं, सारं वियरंति जिणपूयं ।।८९।। - इत्येवं जिनार्चायाः प्राधान्यमुक्तम् । धम्मपदाभिधे बौद्भग्रन्थेऽपि -> वीतरागेसु दिन्नं होति महाफलं - [२४/२३] इत्युक्तम् । છે. છતાં પણ ઉપરોક્ત વિધિ શુદ્ધિ દ્વારા તીર્થકરની આજ્ઞાની આરાધના થાય છે. જિનાજ્ઞાની આરાધના એ ભાવપૂજાસ્વરૂપ છે. તેનાથી ગર્ભિત = ઘટિત હોવાથી સર્જન પણ ભાવપૂન બને છે. સહસ્થના જન્મનું આ પ્રધાન ફળ છે, કારણ કે જન્મથી માંડીને કમાયેલી
Jain Education Intemational

Page #183

88 व्यवस्थादिकृत जिनभवनं साधुभ्यो न समर्पणीयम् -> 'देयं त्वित्यादि ।
एवं मिनभवनकारणमभिधाय तद्गतविशेषमाह
देयं तु न साधुभ्यस्तिष्ठन्ति यथा च ते तथा कार्यं । अक्षयनीव्या ह्येवं ज्ञेयमिदं वंशतरकाण्डम् ||६ / १५ | तज्जिनभवनं कृत्वा साधुभ्यः तु न देयं यथा युष्मदीयमेतत्, तदत्र जीर्णोद्धारादि भवद्भिर्विधेयं - इति । | किन्तु स्वयमेव तत् प्रतिजागरणीयं व्युत्पन्न श्रद्धानामात्यन्तिककारणं विना साधूनां द्रव्यस्तवनियोजनाऽयोगात् । | यथा च ते = साधवः सबालवृद्धास्तत्राऽऽयतने तिष्ठन्ति तथा कार्य अक्षयनीव्या हि = निश्चितमहीयमानवैत्यायतनसम्बन्धिमूलधनेन हेतुना कृत्वा । तद्धि मूलधनं श्राद्धै: सर्वप्रयत्नेन परिपालयद्भिः संवर्धयद्भिश्च तथाऽक्षयं
१५० पष्टं पोडशकम्
कल्याणकन्दली
| मोक्षवृक्षस्य अबन्ध्यं बीजं एतत् जिनभवनं, यदुक्तं विम्बाष्टके [७] तथा उपदेशसारे श्रीकुलसारगणिना उपदेशतरङ्गिण्याश्च रत्नमन्दिरगणिना जिनभवनं जिनबिम्बं जिनपूजां जिनमतं च यः कुर्यात् । तस्य नरामरशिवसुखफलानि करपलवस्थानि ॥२७॥ <- इति । यदुक्तं जिनभवनविधिपञ्चाशकेऽपि -> एयस्स फलं भणियं इय आणाकारिणां उसइढस्स । चित्तं निव्वाणंतं जिणिंदहिं || <- [७/४४] ||६/१४|
->
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् --> साधुभ्यः तु न देयम् । यथा च ते तिष्ठन्ति तथा अक्षयनीव्या हि कार्यम् । एवं इदं वंशतरकाण्डं ज्ञेयम् ||६ / १५ || अस्या: कारिकाया उत्तरार्द्ध: प्रतिमाशतकवृत्त्यादी [गा. ३१] समुद्भूतः । साधुभ्यः तु न देयमिति । केचित्तु एतद्ग्रन्थप्रणेतृसमये चैत्यवासिनां साधूनां ईदृगुपदेशप्रवाह: प्रचलित आसीत् यत श्रावण जिनभवनं कारापयित्वा तद्व्यवस्थाकृतं तत् साधुभ्य: समर्पणीयम् । गृहस्था: हिंसारम्भविवर्त्तिनः । हिंसाप्राय आरम्भः कृष्यादिः तत्र विवर्तन्तं विविधं परिणमन्तेऽभीक्ष्णमिति । अतः तैर्न तस्य समुचिता व्यवस्था भवितुमह । तैस्तत्राऽनेकविधा दोषाः समुद्भवन्तो दृष्टिपथमवतरंति । इमे दोपा एवं चाशातनाख्यां लभन्ते । अतो गृहिणा श्रद्धाशक्त्यनुरूपं जिनसदनं | निर्मापणीयम् । तच्च महते धर्मानुबन्धाय धर्मस्यानुबन्धोऽलब्धलाभो लब्धपरिरक्षणं रक्षितवर्धनमित्येवमात्मकः, तस्मै भवति । तत्र साधवी यथेच्छसमयमुषित्वा तत्र भगवद्दर्शनार्थमागतान् जनान् धर्ममुपदिशन्तः रक्षाकृते सोद्यमा भविष्यन्ति - इत्येवं | तेषामुपदेशं श्रुत्वा धार्मिका जना: पूर्व जिनभवनं कारापयित्वा तद्रक्षाभिप्रायवशंगताः सन्तः तत् साधुभ्यः समर्पयन्ति स्म । | तेऽपि च तंत्रवानन्दमग्नमनसो यदृच्छया निवासं विधाय यथाकथञ्चिदुपदिशन्तः स्वं तस्य स्वामिनं मन्वाना देवद्रव्यस्य रक्षास्थाने भक्षणमेव कुर्वन्ति स्म । तदा 'यथा गुरवः तथा शिष्या:' इयमुक्तिश्चरितार्थाऽभूत् । यद्यप्ययं कालः तस्मिन् समये तदुपदेदास्य बालकाल एवासीत् न तु तरुणकाल: तथापीदृशी दुर्व्यवस्था तदा प्रादुरासीत् । तावन्मात्रामपि तां निरीक्ष्य 'भविष्यत्काले किं भविष्यति इति चिन्तया नितरां दूयमानान्त: करणेन सूरिणाऽत एवोक्तं 'देयं तु न साधुभ्यः' इति वदन्ति । व्युत्पन्नश्रद्धानां परिणतश्रावकाणां आत्यन्तिककारणं विना साधूनां द्रव्यस्तवनियोजनायोगात्, पटकायविराधनात् । | तदुक्तं पुष्पमालायां छज्जीवकायसंजमा दव्वत्थए सां विरुज्झए कसिणो । तो कसिणसंजमविऊ पुप्फाइयं न इच्छति ||२३४|| - इति । निश्चितमहीयमानचैत्यायतनसम्बन्धिमूलधनेन हेतुनेति निश्चितं = नियमेन अहीयमानं = संरक्ष्यमाणं यत् चैत्यायतनसंलग्नं मूलधनं अक्षयनीव्यभिधानं तेनेत्यर्थः । “अभिसन्धिविशेषशुद्धेन = 'इदं चेत्यायतनसम्बन्धिमूलधनमावश्यकतानुसारेण
=
=
લક્ષ્મીનો આ જ માત્ર સાર છે. તે સ્વર્ગ વગેરેના સાતત્યપૂર્વક નિશ્ચયથી મોક્ષરૂપી વૃક્ષનું બીજ બને છે. [૬/૧૪]
આ રીતે જિનાલય બનાવવાની વિધિ કહીને દેરાસરસંબંધી વિશેષ વક્તવ્યને મૂલકારથી જણાવે છે કે –
માથાર્થ :- (દેરાસરને સંભાળવા રૂપે) સાધુઓને તો તે ન સોંપવું. સાધુઓ જે રીતે ત્યાં રહે તેવું અક્ષયનીવિ = મૂલધન વડે કરવું. આ રીતે ખરેખર આ પોતાના વંશને તરવાનું સાધન બને છે તેમ જાણવું. [૬/૧૫]
દેશસસંબંધી વિશેષ વક્તવ્ય
Jain Education Intemational
ટીકાશ :- તે દેરાસર તૈયાર કરીને સાધુઓને ન સોંપવું કે —>‘આ દેરાસર તમારું છે. તેથી અહીં જીર્ણોદ્ધાર વગેરે તમારે કરવું.' ←પરંતુ શ્રાવકે પોતે જ દેરાસરની સાર-સંભાળ કરવી, કેમ કે જેઓની શ્રદ્ધા શાસ્ત્રવચન દ્વારા પરિકર્મિત થયેલ છે તેવા શ્રાવકોએ આત્યંતિક = આગાઢ = કટોકટીના કારણ વિના સાધુઓને વ્યસ્તવમાં જોડવા નહિ. (દેરાસરની સારસંભાળ એ દ્રવ્યસ્તવ છે અને સાધુઓ ઉત્સર્ગમાર્ગે દ્રવ્યસ્તવના = દ્રવ્યપૂજાના અધિકારી નથી.) બાલ, વૃદ્ધ વગેરે સાધુઓ જે રીતે તે દેરાસરમાં અર્થાત્ દેરાસરસંલગ્ન સાધુપ્રાયોગ્ય વસતિ ઉપાશ્રય વગેરેમાં રહે – ઉતરે = નિવાસ કરે તેવું અક્ષયનીવિ દ્વારા કરવું. નિયમા નહિ ઘટતું દેરાસરસંબંધી જે મૂલધન હોય તે શાસ્ત્રીયપરિભાષામાં અક્ષયનીવિ કહેવાય છે. (દેરાસર તથા તેને સંલગ્ન સાધુપ્રાયોગ્ય વસતિ વગેરે સંબંધી જે દ્રવ્ય હોય તેને અહીં ‘ચૈત્યાયતનસંબંધી મૂલધન' શબ્દથી જણાવેલ છે. વર્તમાનકાળમાં તે દ્રવ્ય દેરાસર-ઉપાશ્રય નિભાવ ભંડોળ વગેરે નામથી પ્રચલિત લાગે છે.) તે મૂલધનને = નિભાવફંડને સર્વ પ્રયત્નથી સંભાળતા અને વધારતા શ્રાવકોએ તેવી રીતે અક્ષય = સ્થાયી બનાવવું જોઈએ કે જેથી અભિપ્રાયવિશેષથી શુદ્ધ થયેલ તે ધનથી બાલ, વૃદ્ધ, ગ્લાન વગેરે સાધુ તથા સાધર્મિક વગેરેને ટેકો-સહાય-રાહત મળી શકે. (દેરાસર અને તેને સંલગ્ન ઉપાશ્રય વગેરેનું નિર્માણ સાધુને ઉતરવા માટે થતું નથી. પરંતુ શ્રાવકોની જિનભક્તિના તથા પૌષધ આદિ આરાધનાના

Page #184

2 जिनालये साध्ववस्थानविचारः कर्तव्यं यथाऽभिसन्धिविशेषशुद्धेन तेन 'बाल-वृद्ध-ग्लानसाधु-साधर्मिकप्रभृतीनामुपष्टम्भादाधाकर्मिकादिदोषरहिततत्प्रतिबद्धबहिर्मण्डपादौ साधूनामवस्थानं धर्मोपदेशाय कल्पते, क्षेत्रेऽपि च तादृशचैत्यस्फातिगुणयुक्त एव तेषामवस्थानं कल्पते ।
कल्याणकन्दली साधु-श्रावकाद्युपष्टम्भेन चैत्य-तत्सम्बद्धसाधुवसतिमहिमादिलक्षणचैत्यस्फात्यर्थं जिनगृहे तत्संलग्नसाधुप्रायोग्यवसत्यादौ वा योज्यं' इत्याशयविशेषपरिशुद्धेन' इति अधुनातनाः श्रीगुणरत्नसूरि-राजशेखरसूरिप्रभृतयः प्राहुः । भक्तिद्वात्रिंशिकावृत्तौ च → अव्ययनीवि = परिपालन-संवर्धनद्वाराऽहीयमानमूलधनम् - [५/१०] इत्युक्तम् । यद्यपि सम्बोधसप्ततिवृत्तौ → सति हि देवद्रव्ये प्रत्यहं जिनायतने पूजा-सत्कारसम्भवः । तत्र च प्रायो यतिजनसम्पातस्तव्याख्यानश्रवणादेश्च जिनप्रवचनवृद्धिः - [गा.६६ वृ.पृ.५१] इत्युक्तं तथाप्यत्र चैत्यायतनसम्बन्धिमूलधनं वर्तमानकालप्रसिद्धदेवद्रव्यञ्च मिथो भिन्नमेवेति अभिसन्धिविशेपशुद्धन इति पदेनावगम्यते । यद्यपि देवद्रव्याद् भिन्नत्वेऽपि 'मूलधनस्य भाण्डागारो जिनालयस्याऽन्तर्बहिर्वाऽवस्थाप्यते ? जिनायतनसंलग्नश्रमणायतने वा यदताऽन्यत्र कुत्रचित् ?' इति तु स्पष्टोल्लेखाभावाद् दर्जेयम् । तथापि 'चैत्यायतनसम्बन्धिमूलधन' पदेन पूर्वकाले जिनालयस्यान्तर्बहिर्वा साधु-साध्वी-साधर्मिकोद्धारादिकार्योपष्टम्भार्थं श्रावकादिभिवृद्धिमानीयमानो भाण्डागारोऽवस्थाप्यते स्मेति ज्ञायत इति अस्मद्विद्यागुरुचरणा: श्रीजयसुन्दरविजयगणिवरा ब्याचक्षते ।।
नन्वेतत् समीपवर्तिपूर्वकालापेक्षयाऽवगन्तव्यम् । अतिप्राचीनकाले तु जिनालये भाण्डागारस्थापनादिकं नैवाऽऽसीत्, अन्यथा पूजाविधिप्रदर्शने श्राद्धदिनकृत्यादौ धूप-दीपाक्षतफलढौकनादिवत् 'भाण्डागारे नाणकढौकनादिकं कार्यं, जिनालयव्यवस्थापकमहाजनादिसान्निध्ये भाण्डागार उद्घाटनीयो नियतसमये' इत्यादिः विधिः प्रदर्शितः स्यात् । न चैवमुपदर्शितम् । अतो ज्ञायते परिणतश्रावकः स्वसन्निधौ समुद्गकविशेषे देवादिसत्कनाणकादिकं रक्षयति, व्यवस्थापयति, वर्धयति चेति चेत् ? न, सर्वत्र तथाव्यवस्थानियमाऽसिद्धेः, देवतायतनादौ भाण्डागारस्थापनस्याऽप्यागमादावुपलब्धेश्च । तदुक्तं विपाकसूत्रे प्रथमश्रुतस्कन्धे सप्तमाध्ययने--> अक्खयणिहिं च अणुवडढेस्सामि<-(वि.सू.१७/पृष्ठ-६९) इति । तदवृत्तिस्त्वेवम्-'अक्खयणिहिं च'त्ति देवभाण्डागारम् । 'अणुवड़ढिस्सामि'त्ति वृद्धिं नेष्यामि (वि.सू.१७वृत्ति पृष्ठ-७०) इति । श्राद्धदिनकृत्यवृत्ती -> रत्नसमुद्गकः = देवगृहभाण्डागार: <- [गा.१११] इति श्रीदेवेन्द्रसूरिवचनमप्यत्रानुसन्धेयमिति श्रुतवृद्धाः प्राहुः।
अन्ये तु > पुण्यप्रवाहस्येदं जिनभवनं अक्षयनीवीच भूत्वा संसारसमुद्रात्तेषां स्ववंशजानां] उत्तारयितुं प्रवहणमिव संपत्स्यते' - इति वदन्ति । “जिनभवनमक्षयनीविवत् कर्तव्यम् । यथा रक्षण-व्याजवृद्ध्यादिना मूलधनं न क्षीयते तथा ज्ञानादिगुणयोगक्षेमवृद्धिकारकं जिनभवनमुचितव्यवस्था-रक्षणादिना न क्षीयते = सानुबन्धगुणलाभाय सम्पद्यते । एवमक्षयनीच्या उदाहरणेन इदं जिनभवनं वंशतरकाण्डं = निखिलनिजवंशजतरण्डं ज्ञेयमिति तेषामाशयः । अत्रत्यं तत्त्वं बहुश्रुतेभ्योऽवसेयम् ।
धर्मोपदेशाय कल्पते इति । अत एवोक्तं मुनिचन्द्रसूरिभिः उपेदशपदवृत्ती -> चैत्याश्रयेण संविग्नगीतार्थसाधुभिरनवरतं सिद्धान्तव्याख्यानादिभिः तथा तथा प्रपञ्च्यमानैः सम्यग्ज्ञानगुणवृद्धिः सम्यग्दर्शनगुणवृद्धिश्च सम्पद्यते -गा.४१ २३२] | पञ्चाशकवृत्तौ श्रीमदभयदेवसूरिभिरपि -> चैत्यगृहे हि प्राय आगमव्याख्यानं भवतीति -[पृ.४४/वृ.पृ.५५] प्रोक्तम्। तदक्तं प्रतिमाशतकवृत्तौ टीकाकता अपि -- चैत्याऽऽनत्यर्थं उपनम्राः = उपनमनशीला: ये साध यानि वचांसि तेषामाकर्णनात् कर्णयोरमृतमज्जनम् <-[गा.३१] इति । एतेन साधूनां जिनालये गन्तुमेव न कल्पत इति प्रत्युक्तम्, प्रत्युत प्रतिदिनं तदगमने प्रायश्चित्तस्योपदेशात्, यथोक्तं महानिशीथे -> से भयवं ! तहारूवं समणं वा माहणं वा चेइयघरे गच्छेज्जा ? हंता गोयमा ! दिणे दिणे गच्छेज्जा। से भयवं ! दिणे न गच्छेज्जा तओ किं पायच्छित्तं हवेज्जा ? गोयमा ! पमायं पडुच तहारूवं समणं वा माहणं वा जो जिणघरे न गच्छेज्जा तओ छटुं अहवा दुवालसगं पायच्छित्तं हवेज्जा -[ ] । । न चैवं सति चैत्ये एव साधवः सदा तिष्ठेयुः, आधाकर्मिकादिदोषवैकल्यादिति शङ्कनीयम्, तथाप्याशातनादिदोषभयेन तदननुज्ञातत्वात्, यथोक्तं व्यवहारभाप्ये > जइवि न आहाकम्मं भत्तिकयं तहवि वज्जयंतेहिं । भत्ती खलु होइ कया जिणाण लोए वि दिद्रुतो ।। बंधित्ता कासवओ वयणं अट्ठपुडसुद्धपोत्तीए । पत्थिवमुवासए खलु वित्तिनिमित्तं भया चेव ।। दभिगंधपरिस्सावी तणरप्पेसऽण्हाणिया । दहा वाउपहो चेव तेण टुंति न चेइए || तिनि वा कढई जाव थुईओ तिसिलोइया । ઉદ્દેશથી થાય છે. માટે સાધુ માટે તે મકાન) આધાર્મિક દોષથી રહિત હોવાથી દેરાસરસંબંધી બહારના મંડપ વગેરેમાં ધર્મ ઉપદેશ માટે સાધુઓને રહેવું કલ્પી શકે. સામાયિક, પ્રતિક્રમાગ, પૌષધ, પ્રવચનથવાણ વગેરે આરાધનામાં સહાયક બનવાથી તે સ્થાન થાવક, શ્રાવિકાઓને ટેકો આપે અને પ્રવચનકરણ, આગમવાચના આદિમાં નિમિત્ત બનવાથી તે સ્થાન સંયમીઓને પણ ટેકો આપનાર બને છે. ક્ષેત્ર જો તથાવિધ |१. मुद्रितप्रती 'बालक' इति पाठः ।
Jain Education Intemational

Page #185

१५२ षष्ठं षोडशकम्
88 प्राचीनकालीनसाधुवसतिव्यवस्थोपदर्शनम् 88 एतद्गुणमन्तरेण तु क्षेत्रान्तरमाश्रयणीयं स्यात्. तेजासौ लोकोत्तरतत्त्वसम्प्राप्तिव्यवस्थितो गृही देश-कालाद्यपेक्षया साध्ववस्थानायैव सर्वमेवं विधत्ते ।
कल्याणकन्दली ताव तत्थ अणुन्नायं कारणेण परेण वि || - व्य.भा.उद्दे.९ गा.७०/७१/७२/७३] इति ।
नन्वेवं सति व्याख्यानार्थमपि तत्राऽवस्थानं कथं युज्यते ? तदोषानतिक्रमादिति चेत् ? मेवम, निश्राकृतचैत्ये कतिपयपरिणतसाधुयुक्तस्य गुरोः अनिश्राकृतचैत्ये च सपरिवारस्य गुरोः व्याख्यानार्थं यतनया तिष्ठत: निर्दोषत्वात्, तदुक्तं श्राद्धदिनकृत्ये श्रीदेवेन्द्रसूरिभिः -> निस्सकडे ठाइ गुरु कइवयसहिओ इयरा वए वसहिं । अह तत्थ अनिस्सकडं पूरिति तहिं समोसरणं ॥१५१।। ओसन्नावि य तत्थेव इंति चेइयवंदया । तेसिं निस्साइ तं भवणं सड्ढाईहिं कयं परं ।।१५२।। सेहाण मंदसड्ढाणं दटुं ताणं तु चिट्ठयं । मंदा सद्धा जओ होइ, अणुट्ठाणे जिणाहिए ।।१५३।। एएवि साहणो लोए, अम्हेऽवि मलकिण्णया। एण्ण कारणेणं तु वसहिं पेसति साहुणो ॥१५४।। - इति । एतद्व्याख्या -> चैत्यानि तावच्छाश्वतादीनि चतुर्धा । तत्र शाश्वतचैत्यं नन्दीश्वरादिषु १, भक्तिचैत्यमनिश्राकृत-निश्राकृतभेदात् द्विधा, तत्राऽनिश्राकृतं यत् साधुसत्तारहितं यथाऽष्टापदादिषु, निश्राकृतं यत् साधुनिश्रया क्रियते २, मङ्गलचैत्यमुत्तरङ्गादिषु यथा मधुरायां ३, साधर्मिकचैत्यं वारत्तिकप्रतिमादि ४ । तत्र निश्राकृतचैत्ये गुरुर्व्याख्यानार्थं कतिपयपरिणतसाधुसहितः तिष्ठति, इतरे शिक्षकादयो ब्रजन्ति वसतिम् । अथ च तत्राऽनिश्राकृतं
चैत्यमस्ति 'पूरिति तहिं समोसरणं ति तत्र चैत्ये सपरिवारा आसते ॥१५॥ किमेवं न निश्राकृतेऽपीष्यते ? इत्याह अवमग्नाः [[=अवसन्ना: शिथिलसाधवः] अपि चैत्यवन्दकास्तत्राऽऽयान्त्येव, यतः तद् जिनभवनं श्राद्धादिभिः परं तेषां निश्रया कृतमिति ॥१५२॥ ततः किम् ? इत्याह - तत्र तेषां अवमग्नानां चेष्टितं 'दगपाणं पुप्फफलं अणेसणिज्जमि' त्यादिकं दृष्ट्वा शैक्षाणां = अभिनवदीक्षितानां मन्दश्रद्धानां चातिपरिणामिकादीनां मन्दा श्रद्धा यतो भवति अनुष्ठाने जिनाख्याते व्रतसमित्यादिके क्रियाकलापे ॥१५३|| मन्दश्रद्धत्वाच्च तत्र ते यदभिधारयति तदाह - 'एवंविधा अपि एते साधवो लोके तावद्वन्दनादिभिः सक्रियन्ते, वयं पुनरेवमेव मलाऽऽविलगात्रोपधयः' । एवञ्च तेषां भगवदाज्ञार्थ नां भावचारित्रमप्यपैति । तेनैव कारणेन तान् साधून् शैक्षकादीन् वसतिं सूरयः प्रेषयन्ति ।।१५४|| - इति । तदुक्तं बृहत्कल्पभाष्येऽपि ---> जत्थ पुण अनिस्सकडं पुरिति तहिं समोसरणं ।। - [१८०५] अवमग्नादिविरहे निश्राकृतचैत्येऽव्याख्याने लोकापवादादिदोषः, यथोक्तं बृहत्कल्पभाष्ये > पूरिति समोसरणं, अन्नाऽसइ णिस्सचेइएसुं पि । इहरा लोगविरुद्धं सद्धाभंगो य सड्ढाणं ।।१८०७|| - इति । पूर्वकाले आचार्यादिः जिनायतने व्याख्यानार्थमागच्छन्ति स्म, तदनागमने च तद्वसती श्रावका आगच्छन्ति स्म । तदुक्तं श्राद्धदिनकृत्ये -> अह धम्मदेसणत्थं च तत्थ सूरी न आगओ । पुच्चुत्तेण विहाणेणं वसहीए गच्छए तओ ॥१४६।। - इति । तत्थ = जिनायतने । > आणंदपुरे मूले चेइयघरे सव्वजणसमक्खं कढिजति - नि.भा.३२२० भाग-३-पृ.१५८] इति निशीथचूर्णिविलोकनेनाऽपि प्राचीनकाले चैत्ये जिनागमं व्याख्यायते स्मेति निर्विवादं निश्चीयते । श्राद्धदिनकृत्ये श्रीदेवेन्द्रसूरिभिरपि -> सप्तदशं चैत्यगृहाऽगमश्रवणद्वारं - [गा.२२४-भाग-२] इत्येवमुक्तम् । गुरुतत्वप्रदीपेऽपि >... पौषधशालायामवस्थितेषु श्रीअरिष्टनेमिदेवगृहे व्याख्यानं विदधानेषु प्रभुश्रीदेवसूरिषु - गा.३७] इत्येवं दर्शितः सन्दर्भोऽप्येतदनुपात्येव ।
केचित्तु > आधाकर्मदोषविवर्जिता जिनायतनस्य बहिर्भागेऽनतिरे श्रावकेणोपदेशशाला निर्माप्या । तत्रैव समुचिता, न जिनभवनाभ्यन्तरे आशातनादिदोषसमुद्भवात् । उपाध्यायोऽपि 'बहिर्मण्डपादौ' अनेन वाक्येनेदमेव तावत्समर्थयति । जिनायतनस्य बहिर्भागे उपदेशशालानिर्मापणविधाने तावदिदं प्रथमं कारणं प्रतीयते-यज्जिनायतने पूजावन्दनार्थमागता: श्रावका जिनं समभ्यर्च्य नमस्कृत्य च व्याख्यानशालां समागत्य तत्रोपदिशद्भ्यो मुनिभ्यो वन्दित्वा तेषां मुखारविन्दाद् धार्मिकमुपदेशं श्रुत्वा धर्म लभताम् । एतादृशानि स्थानानि मेदपाटकामेवाड]-मालवा-मरुधरदेशस्थेषु प्राचीनजिनायतनेषु विद्यमानानि साम्प्रतमप्युपलभ्यन्ते । द्वितीयं कारणं यत्तस्मिन् समये यवनाधिपतयो मूर्त्तिविध्वंसनैकबद्भकक्षाः परस्त्रीलम्पटाश्चासन् तदा धार्मिका जना स्वीया धाः क्रिया न प्रकाशवृत्त्या कर्तुमुत्सहन्ते स्म किन्तु तास्तैर्गुप्तवृत्त्या एवाराध्यन्ते स्म । कुलीना नार्योऽप्यनार्येभ्यस्तेभ्यो भयत: स्वशीलादिसंरक्षणाभिप्रायतो धर्मायतनं विमुच्य प्रायो न गच्छन्ति स्मेतस्ततस्तदा । अतस्तासामपि धार्मिकोपदेशलाभो भवेदिति भावनया प्रेरिता: श्रावका जिनायतनसमीप एव तदा व्याख्यानशाला निर्मापयन्ति स्म । परन्तु इयं व्यवस्था जिनायतने आशातनादिदोषोत्पादकत्वात्साम्प्रतं नाद्रियते । इदानीन्तनकाले तु जिनायतनाद्भित्रस्थले एवोपाश्रयो
જિનાલય વગેરે ગુણથી સંપન્ન ન હોય તો સાધુઓએ બીજે ઠેકાણે સ્થળાંતર કરવું પડે. માટે લોકોત્તર તત્વને પામેલો કુશળ થાવક દેશકાળા વગેરેની અપેક્ષાએ સાધુઓ દેરાસરસંલગ્ન મકાનમાં ઉતરે તે માટે જ આવું બધું કરે. આમ ઉપરોક્ત પ્રકારે આ જિનભવન જીર્ણોદ્ધાર દ્વારા પોતાના સંપૂર્ણ વંશને તરવા માટે કાક સમાન છે, કારણ કે પોતાના વંશમાં થનારા અનેક પુરુષોના સમૂહને આશ્રયીને થનાર ઉપકારનું
Jain Education Intemational

Page #186

१५३
8 चैत्याययनपदलक्षणाविचार: 808 एवं = उवतन्यायेन ज्ञेयं इदं = जिनभवनं शीर्णोद्धारद्वारेण अजेकपुरुषसन्ताजाश्रितोपकारफलस्याऽवन्ध्यत्वात् वंशस्य सकलस्यैव तरकाण्डं = तरणकाष्ठं, एवं हि कुर्वता सकलोऽपि भाविपुरुषप्रवाह: संसारान्निस्तारितो भवति
कल्याणकन्दली - निर्माप्यते । श्रीहरिभद्राचार्याभिप्रायेणापि नात्र कश्चिद्विरोधोऽवतरति । आर्यायामस्यां "तिष्ठन्ति ते यथा च तथा कार्यम्" इत्यस्यैव तावत्तः प्रतिपादितत्वात् । निर्मापयिता गृहस्थ एव स्वीयां सुविधामवलोक्य तदनुसारेण वसतिकां व्याख्यानशाला च जिनायतनसमीपस्थां तद्रस्थां वा निर्मापयेदित्यत्र तस्य स्वेच्छैव बलीयसी । शास्त्रे तु एतावन्मात्रमेवोक्तं यत् तेन सद्गृहस्थेनावश्यं मुनिवसतिका व्याख्यानशाला च निर्मापणीयेति । अन्यथा मुनीनामनागमत: सद्धर्मोपदेशालाभेन धर्माधर्मापरिज्ञानतः स्वयं लब्धमपि मानुष्यं जन्म निष्फलं भवेत् । धर्मविमर्शशून्या स्वजातिः धर्मज्ञानविवर्जितश्च स्ववंशोऽपि जायेत। अतो यत्र जिनालयसद्भावस्तत्र मुनीनामागमनमपि भवत्येव । अतस्तान् वस्तुं वसतिका तन्मुखारविन्दाच्च व्याख्यानश्रवणार्थं व्याख्यानशालाऽवश्यमेव निर्मापणीया । - इति वदन्ति ।
अधुनातना: श्रीराजशेखरसूरयस्तु --> पूर्वकाले चैत्यनिर्माणावसरे श्रावका: साध्ववस्थानाय स्वपौषधाद्यनुष्ठानार्थश्च जिनालयसंलग्नं तत्प्रतिबद्धं तत्समीपतरवर्ति वा श्रमणालयं निर्मापयन्ति स्म यदत्र आयतनपदात् चैत्यायतनपदाच्च व्याख्यानतो विशेषप्रतिपत्तिरिति न्यायेन प्रतिपाद्यते । एतेन जिनगृहे कथं साधूनामवस्थानं कल्पते ? इति शङ्का परिहृता, 'गङ्गायां घोष' इतिवत् आयतनपदस्य चैत्यसम्बन्धिनि श्रमणायतने लक्षणामङ्गीकृत्य 'साधवः सबालवृद्धाः तत्राऽऽयतने = चैत्यायतनसम्बन्धिनि श्रमणायतने तिष्ठन्ति' इत्यस्याऽप्यर्थस्य सम्भवाच्चेति प्राहः । एतेन -> साधू चेइए वा पोसहं उवासेंतो उवासगो भवइ -[उद्दे.१४-भाग.३-पृ.४७३] इति निशीथचूर्णिवचनमपि व्याख्यातम. चैत्यसंलग्न-पौषधायतनोपभोगेन साधर्मिकोपष्टम्भसम्भवात् । -> चउसु ठाणेसु निअमा कायव्वं तं जहा [१] चेइयघरे [२] साहुमूले [३] घरे वा [४] पोसहसालाए वा आवस्सगं करितो त्ति -[] इति आवश्यकचूर्णिवचनमप्यत्रानुसन्धेयम् । चैत्यविरहे साध्यागमाभावात् तादृशक्षेने श्रावकाणामपि स्थातुं न कल्पते, तदुक्तं श्रावकप्रज्ञप्तौ श्वेताम्बरशिरोमणिभिः उमास्वातिवाचकैः -> निवसिज्ज तत्थ सड्ढो साहूणं जत्थ होइ संपाओ । चेइयघराइ जत्थ य तयन्नसाहम्मिया चेव ॥३३९।। - इति । श्रावकधर्मविधी मूलकारैरपि → निवसिज्ज तत्थ सड्ढो साहूणं जत्थ होइ संपाओ । चेइयहराइँ य जम्मि तयन्नसाहम्मिया चेव ।।१११।। - इत्युक्तम् । श्रावकाष्टकेऽपि
> तत्र धाम्नि निवसेद् गृहमेधी संश्रयन्ति खलु यत्र मुनीन्द्राः । यत्र चैत्यगृहमस्ति जिनानां श्रावकाः परिवसन्ति च यत्र ।। - [४] इत्युक्तम् । आत्मप्रबोधेऽपि -> न चैत्यसाधर्मिकसाधुयोगो यत्रास्ति तद्ग्रामपुरादिकेषु । युतेष्वपि प्राज्यगुणैः परैश्च कदापि न श्राद्धजना बसन्ति ।। - [७५/२०] इत्युक्तम् ।
शीर्णोद्धारद्वारेण इति । जीर्ण-शीर्णजिनभवनोद्धारेण स्वात्मोद्धारः कृतो भवति । तदुक्तं श्राद्धदिनकृत्ये > जिणभवणाई जे उद्धरंति भत्तीइ सडियपडियाई । ते उद्धरंति अप्पाणं भीमाओ भवसमुद्दाओ ।। - [१००] इति । > जिन्नं विहडियसंधिं निन्नधयं च चेइयं दटुं । तमुवेक्खिऊण अन्नं कुसलेण न जुज्जए काउं । इहरा मग्गुच्छेओ न माणविजओ जिणे य न य भत्ती । तम्हा सय सामत्थे तमुद्धरंतो वरं कुज्जा ।। - [प्र.६७/गा.१२/१३] इति कथारत्नकोशगाथे प्रकृते दृढमवधेये । उपदेशतरङ्गिण्यां श्रीरत्नमन्दिरगणिभिरपि -> जीर्णोद्धारः कृतो येन विभवेन सुचारुणा । जिनाज्ञा पालिता तेन क्लेशकूपारपारदा ।। - [तरङ्ग.२/पृ.१०८] इत्युक्तम् । नवीनजिनालयनिर्मापणादप्यष्टगुणं फलं जीणोद्धारे स्यात्, यदक्तं धनेश्वरसूरिभिः शत्रुञ्जयमाहात्म्ये -> नूतनाहदरावासविधाने यत्फलं भवेत् । तस्मादष्टगुणं पुण्यं जीर्णोद्धारे विवेकिनाम् ॥[श.मा.५/४९२उपदेशतरङ्गिण्यां-तरङ्ग-२ पृ.१०६] इति । तरणकाष्ठमिति । जिनभवनवत् जिनपूजाया अपि तरणकाष्ठत्वमवसेयम् । यथोक्तं पूजाविंशिकायां -> तम्हा जिणाण पूया बुहेण सव्वायरेण कायव्वा । परमं तरंडमेसा जम्हा संसारजलहिम्मि ॥१९।।
निस्तारितो भवति, -> 'मलिनारम्भानुबन्धस्य छिदा जिनप्रासादात्' इति कर्तव्यताऽनुसन्धाने सदारम्भाध्यवसायस्यैव प्राधान्यादितरस्याऽऽनुषङ्गिकत्वात्, तत्प्रवाहप्रवृत्त्यैव वंशतरणोपपत्तेः - [प्र.श.गा.३१ पृ.२१३] इति व्यक्तं प्रतिमाशतकवृत्तौ । अनुमोदनात् निजवंशस्येवान्येषामप्युद्धारस्स्याद्, यधोक्तं श्राद्धदिनकृत्ये -> अप्पा उद्धरिओ चिअ उद्धरिओ तह य तेहि निअवंसो । अन्ने अ भव्वसत्ता, अणुमोअंता उ जिणभवणं ॥१०१।। खविअं नीआगोअं उच्चागोअं च बंधिअं तेहिं । कुगइपहो निट्ठविओ सुगइपहो अज्जिओ तेण ॥१०२।। - इति । एतेन -> धर्मः श्रुतोऽपि दृष्टोऽपि कृतो वा कारितोऽपि वा । अनुमोदितोऽपि नियतं पुनात्यासप्तमं कुलं ।। - [८] इति आचारोपदेशकृतः चारित्रसुन्दरगणिनो वचनमपि व्याख्यातम, ફળ અવંધ્ય = અમોઘ છે. આ રીતે દેરાસર બનાવતા ગૃહસ્થ પોતાના બધાય વંશના પ્રવાહને સંસારથી તારી દીધેલ થાય છે. પોતાના

Jain Education Intemational

Page #187

१५४ षष्ठं षोडशकम्
ॐ धर्मप्रारम्भबीजोपदर्शनम् पूर्वपुरुषपक्षपाताऽऽहिततच्चैत्यभक्तिविशेषेण स्ववंशेन 'सद्धर्मप्रवृत्त्युपलम्भात्. इतरत्येष्वपि यथाशक्ति भक्त्यत्यागेज 'मिथ्यात्वाद्यसिद्धेरिति दृष्टव्यम् ॥६/१५||
कल्याणकन्दली पुरुषपक्षपाताऽऽहिततच्चैत्यभक्तिविशेषेण = स्वकुलोत्पन्नमहनीयपितामहादिगोचरो यो गौरव-प्रीत्यादिरूप: पक्षपात: तेन उपस्थापितो यः स्वपूर्वपुरुषनिर्मापिताऽर्हत्प्रासादसम्बन्धी भक्तिविशेषः तेन स्ववंशेन = स्ववंशोत्पन्नभाविपुरुषप्रवाहेण सद्धर्मप्रवृत्त्युपलम्भात् = स्वपूर्वजकारापितजिनालयनिर्वाह-तनिभालन-संरक्षण-संस्करण-संवर्धन-समुद्भरणादिलक्षणायाः सद्धर्मप्रवृत्तेः साम्प्रतमपि दर्शनात् । न चेत्थं स्वपूर्वजसम्बन्धी पक्षपात एवं परिपष्टः स्यान्न तु जिनगृहविषयो भक्तिविशेष इति शङ्कनीयम्, सदारम्भेनाऽसदारम्भनिरासात्, चैत्यलक्षणविषयशुद्धया कर्मक्षयादिस्वरूपस्वप्रयोजनशुद्धया उत्तरकालभाविन्या विधि-यतनादिपरिणत्या च स्वपूर्वजपक्षपातनिष्ठत्वेन सम्भवतः सूक्ष्मस्याऽप्राशस्त्यादिलक्षणस्य दोषस्य प्रतिबन्धात्, यतनादिगर्भप्रवृत्तिसातत्येन चित्ते धर्मपरिणामस्यैव स्फुरणाच्च । न हि निरनुबन्धस्य प्राथमिकप्रवृत्तिकालीनस्य दोषस्य सद्धर्मप्रवृत्त्यादिना उपक्षीणता सर्वज्ञानभिमता । इत्थमेव -> लज्जातो भयतो वितर्कवशतो मात्सर्यत: स्नेहतः, लोभादेव हठाभिमानविनयशृङ्गारकीर्त्यादितः । द:खात कौतुक-विस्मय-व्यवहृतेर्भावात् कुलाचारतो वैराग्याच्च भजन्ति धर्ममसमं तेषाममेयं फलम् ।। -[प्र.२६४] इति उपदेशतरङ्गिणीप्रभृतिसंवादवचनमप्युपपद्यते । न चैवं स्वपूर्वपुरुषकारितचैत्ये भक्तिविशेषेऽपि तदन्येषु जिनालयेषु भक्तिपरित्यागेन मिथ्यात्वोदयापत्तिरिति शङ्कनीयम, इतरचैत्येष्वपि = स्वपूर्व-पुरुषनिर्मापितभिन्नेष्वपि जिनगृहेषु द्वेषादिविरहेण यथाशक्ति अवसराऽऽनुगुण्येन भक्त्यत्यागेन मिथ्यात्वाद्यसिद्धेः । सापेक्षतयाऽन्यनयाभिमतांशमनपलपतः प्राधान्येन स्वविषयं व्यवस्थापयतः सुनयस्य मिथ्यात्वाद्यसिद्भिवदिदं विभावनीयम् ॥६/१५।।
પૂર્વ પ્રત્યેના પક્ષપાતથી / આદરથી તેમાગે બનાવેલ દેરાસર પ્રત્યે વિશેષ પ્રકારની ભક્તિ રાખતા દેરાસરકારકના વંશ-વારસાગત પુરુષ સમુદાય દ્વારા સદ્ધર્મની પ્રવૃત્તિ (= સ્વપૂર્વજોએ બનાવેલ દેરાસરના સમારકામ, સારસંભાળ, દેખભાળ વગેરે સ્વરૂપ ધર્મપ્રવૃત્તિ) થતી લેવામાં આવે છે. બીજા જિનાલયોને વિશે પણ યથાશક્તિ ભક્તિ રાખવાથી મિથ્યાત્વ વગેરેનો ઉદય નહિ થાય. આમ નાગવું. ૬િ/૧૫ ' વિશેષા :- આ ગાળામાં મુખ્ય પાંચ બાબત નોંધપાત્ર છે. [૧] શ્રાવક કારીગરો દ્વારા દેરાસર બનાવી - તૈયાર કરી તેનો વહિવટ, સારસંભાળ, દેખભાળ, જીર્ણોદ્ધાર વગેરે પોતે જ કરે. તેનો વહિવટ, જીર્ણોદ્ધાર વગેરે સાધુને ન સોંપે, કારણ કે ગીતાર્થ સાધુ ભગવંતોને આત્યંતિક કટોકટીની સ્થિતિ વિના દેરાસરની સારસંભાળ વગેરેમાં શ્રાવક ન જેડ. આ રીતે જ સાધુ ભગવંતો નિર્મળ સંયમજીવનની સાધના કરી શકે. ચતવાસના કાળમાં સાધુઓ ચના માલિક થઈ છાણદ્ધાર કરાવતા. તેનો અહીં નિષેધ કર્યો છે. પૈસા સાધુને સોંપી ‘તમે છાઓ દ્વાર કરાવી લો’ એમ થાવકે ન કહેવું. [૨] ‘માવતન' શબ્દથી કેવળ જિનમંદિર જ વિવક્ષિત નથી. પરંતુ જિનમંદિર + જિનમંદિરને અડીને રહેલું અથવા જિનમંદિરની તદ્દન નજીકમાં રહેલું સાધુઓ ઉતરી શકે તેવું સ્થાન પામ વિવક્ષિત છે. સાધુને રહેવાનું સ્થાન જિનમંદિરને સંલગ્ન હોવાથી આયતન કે ચાયતન શબ્દથી તેનો ઉલ્લેખ કરી શકાય છે. પૂર્વકાલીન અને વર્તમાનકાલીન અનેક જિનમંદિરના એક જ કંપાઉંડમાંપરિસરમાં જિનમંદિરને અડીને કે જિનમંદિરની નીચે કે જિનમંદિરની તદ્દન નજીક કે પાછળ સાધુ ભગવંતો ઉતરી શકે તેવું સ્થાન વર્તમાનકાળે પાણી ઉપલબ્ધ થાય છે. દેરાસર સંબંધી ઉપાથો લગભગ દેરાસરના નામે પ્રસિદ્ધ થતા હોવાનો અને અનુભવ છે જ. મુંબઈ- ભાયખલામાં ચિત્ર સંબદ્ધ વ્યાખ્યાનમંડપ પ્રસિદ્ધ જ છે. માટે સાધaઃ સવાટવૃદ્ધાઃ તત્ર ગાયતને તિપ્રતિ’ આ સ્થળે થાયીનો વિરોષપ્રતિપત્તિઃ |
આ ન્યાયથી કે કાચાં પs: આ ન્યાયથી શ્રાવકોને સામાયિક-પ્રતિકમાણ-વ્યાખ્યાનથવાણ આદિ આરાધના માટે દેરાસરની નજીકમાં નીચેપાછળ-બાજુમાં બાંધેલું સ્થાન સમજવું. એવા સ્થાનમાં સાધુપ્રાયોગ્ય વસતિ-જગ્યા હોવાથી ત્યાં સાધુ ભગવંતો ઉતરી શકતા હતા. માટે સાધુઓ દેરાસરમાં કેવી રીતે ઉતરે ?' આ પ્રશ્નને અવકાશ નથી રહેતો. મોક્ષમાર્ગ સમજવા વ્યાખ્યાનથવાણ એ શ્રાવકના જીવનમાં મહત્ત્વની આરાધના છે. જે સાધુ ભગવંતો દેરાસરની નજીકમાં રહે તો જ જિનદર્શન-પૂજ-ભક્તિના ઉદ્દેશથી દેરાસર આવેલ શ્રાવક-શ્રાવિકાને જિનપ્રવચનથવાનો લાભ મેળવવામાં અનુકૂળતા રહે. માટે સાધુ માટે તે સ્થાન આધાર્મિદોષવાળું નથી બનતું.
અતિપ્રાચીનકાળના સાધુ ભગવંતો જૈનતર ભદ્રક લોકોના ઘરમાં કે ઉઘાનગૃહ વગેરેમાં રહેતા હતા ત્યારે પાન વ્યાખ્યાન તો દેરાસરના બહારના ભાગમાં-બાહ્ય મોટા રંગમંડપમાં જ આપતા; નહિ કે પોતે જ્યાં રહેતા તે ઈતર લોકોના ઘરમાં. આનું કારણ એ હતું કે ત્યાં વ્યાખ્યાન માટે પૂરતી જગ્યા હોય કે નહિ ? તે પાણ નિશ્ચિત નહોતું. તેવા ઉતરવાના સ્થાનો પણ અલગ-અલગ હોવાથી શ્રાવકવર્ગને તેનો નિર્ણય થવામાં મુશ્કેલી રહે. વળી, ત્યાંના શવ્યાતરને પોતાના ઘરમાં વ્યાખ્યાન માટે શ્રાવકવર્ગ આવે-તે પસંદ પડે કે અરુચિનું નિમિત્ત બને ? તે પાગ એક સમસ્યા હતી. વળી, તે સ્થાન ને દેરાસરથી ઘણું દૂર હોય તો શ્રાવક વગેરે વ્યાખ્યાનથવાણના લાભથી વંચિત રહી જાય- એવી શક્યતા પણ વધુ રહેતી. પરંતુ સંઘયણ નબળા પડવાથી તેમ જ બાલ-વૃદ્ધ-ગ્લાન વગેરે કારણે સાધુ ભગવંતોને દૂર રહેલ વસતિથી દેરાસર દર્શન-વંદન કરવા માટે આવવામાં તકલીફ પડે. સવારે દર્શન કર્યા બાદ વ્યાખ્યાન માટે ફરીથી દૂરથી દેરાસર આવવામાં વ્યાખ્યાન કરનાર તેમ જ બીજ પણ સાધુ ભગવંતોને તકલીફ પડે. વરસાદ વગેરે તકલીફના કારણે કદાચ વ્યાખ્યાન માટે સાધુ ભગવંત દૂરની વસતિથી દેરાસર ન આવી શકે તેવું પાગ બને. આમ દૈનિક વ્યાખ્યાનથવાણમાં થાવકને વારંવાર વ્યાઘાત થાય. દેરાસર અને વસતિ ખૂબ દૂર હોય તો સાધુ ભગવંતો ને ગામમાં ન રહે તેવું પણ બને. આવું ન થાય તે માટે દેશ-કાલ-પરિસ્થિતિને ઓળખી પરિાગત શ્રાવક દેરાસરસંલગ્ન સ્થાનમાં | સાધુ ભગવંત ઉતરી શકે તે બાબતનો દેરાસર બંધાવતી વખતે ખ્યાલ રાખે. તો જ શ્રાવકવર્ગમાં ધર્મ-આરાધનામાં જાગૃતિ આવી શકે. | ૧. મુદ્રિત ર્તા .ત ‘સદ્ધર્મપ્રHIટમ' દ્ર: પર: ( ૨. દ. ગર્તા - ‘મિથ્યાસિદ્ધ:' રૂત 14: |
Jain Education Intemational

Page #188

* यतनाया हिंसानिवृत्तिफलकत्वम् ॐ जनु पृथिव्याधुपमर्दमन्तरेण जिनभवनकारणं न सम्भवति । तत्र च नियमेन हिंसेति कथमतो धर्मवृद्धि| Fરત્યાયાહ -> 'યતનાત ત્યાતિ | यतनातो न च हिंसा यस्मादेपैव तन्निवृत्तिफला । तदधिकनिवृत्तिभावाद्विहितमतोऽदुष्टमेतदिति ॥६/१६।।
कल्याणकन्दली मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> यतनातश्च न हिंसा, यस्मात् एषा एवं तन्निवृत्तिफला, तदधिकनिवृत्तिभावात् । एतद् विहितम् । अतोऽदष्टमिति ॥६/१६॥ इयञ्च कारिका अधिकारविंशिकावृत्ति-प्रतिमाशतकवृत्ति-कूपदृष्टान्तविशदीकरणપદિરાતિવૃજ્યા [૩.કિં.રા.૨૨. પ્ર.રા.ન. ૩૦ તથT T.૬૦.પૃ.૩૩૭, ફૂ.૮] તિદિન |
[3] આમ ગૃહસ્થ દેરાસર બનાવે ત્યારે દેશ-કાળને ઓળખી તેની સાથે સાથે સાધુઓ ઉતરી શકે તેવું દેરાસરસંલગ્ન સ્થાન [આરાધનાભવનપૌષધશાળા-ઉપાશ્રય જેવું પણ બંધાવે. તથા બન્નેના નિભાવ માટે પહેલેથી અમુક રકમ કે આવક શ્રાવકો રાખતા. રકમ મૂકતી વખતે શ્રાવકો એવો આશય રાખે કે “આ મૂળધનનો સદુપયોગ દેરાસરની સુરક્ષા, દેખરેખ, વ્યવસ્થા વગેરે ઉપરાંત અહીં દેરાસરસંલગ્ન સાધુવસતિ આદિમાં પધારનારા બાલ, વૃદ્ધ વગેરે તમામ સાધુભગવંતો અને સાધર્મિકોના અવસ્થાન માટે થાય; જેના લીધે ચૈફાતિ વધે.' અહીં એક વાત ધ્યાનમાં રાખવી કે દેરાસર, દેરાસરસંલગ્ન આરાધનાભવન આદિ સ્થાન સાધુ, શ્રાવક આદિની આરાધનામાં ઉપયોગી થવાના લીધે તેનાથી સાધુ, શ્રાવક આદિનો ઉપખંભ = ટેકો-સહાય થાય તો જ ચૈત્ર અને તેને સંલગ્ન સાધુપ્રયોગ્ય વસતિ આદિનો મહિમા વધે. આ ચેત્યસ્ફાતિ કહેવાય. જેમ વર્તમાનકાળમાં જાત્રાળુ વગેરેની વ્યવસ્થા આદિ બરાબર સચવાય તો તીર્થ વગેરેનો મહિમા વધે, અધિક યાત્રાળુ આવે. ઉપરોકત ચટસ્ફાતિચૈત્વમહિમા વધારવાના શુભ આશયથી મૂલધન એકત્રિત થયેલ છે.
દેરાસર બનાવનાર કે ચૈત્યસંબંધી મૂલધનને સ્થાપિત કરનાર-એકત્રિત કરનાર-વધારનાર શ્રાવકો કે વ્યવસ્થાપકોના ઉપરોક્ત અભિસંધિવિશેષથી = વિશિષ્ટ અભિપ્રાયથી ચાયતન તથા સંલગ્ન વસતિ સંબધી મૂલધન શુદ્ધ થયેલ છે. આથી તે દ્રવ્ય ઉપરોકત રીતે સાધુ-શ્રાવક માટે ઉપરુંભક બની શકે છે. તેનાથી સાધુ ભગવંતો કે શ્રાવકોને કોઈ દોષ લાગતો નથી. પ્રસ્તુતમાં અક્ષયનીવિ = મૂલધન અને વર્તમાન કાળમાં પ્રસિદ્ધ દેવદ્રવ્ય આ બે એક જ વસ્તુ નથી- એટલું ધ્યાનમાં રાખવું. અક્ષયનીધિ પદથી જિનાલય + જિનાલયસંબંદ્ધ ઉપાશ્રય-આ બન્ને સંબંધી સાધારણ મૂલધન-મૂડી એમ સમજવું. તેની માવજત-વૃદ્ધિ ગૃહસ્થ કરવાની છે. નજીકના પૂર્વ કાળમાં દેરાસરમાં કે દેરાસરની બહાર આવશે ભંડાર દેરાસર-સાધુ-સાધ્વી-સાધર્મિકોદ્ધાર આદિ કાર્યના ઉપષ્ટભ-ટેકા માટે રાખવામાં આવતો હશે. તેની વૃદ્ધિ થાવકો કરતા હશે- એમ લાગે છે. આથી સાધુ ભગવંતોને તે મકાનના વપરાશમાં દેવદ્રવ્યભક્ષણનો દોષ લાગતો નથી.
અમુક ઈતિહાસવિદ્દ વિદ્વાનોનું એવું કથન છે કે પૂર્વે દેરાસરના ગર્ભગૃહમાં પ્રભુજી રહેતા, બાહ્ય રંગમંડપમાં વ્યાખ્યાનાદિ તથા ધાર્મિક નાટકો ભજવવાનું કામ થતું. બારમા સૈકામાં ઘણાં નાટકો બન્યાં છે કે જે દેરાસરના રંગમંડપમાં ભજવાયાં છે. આના સ્પષ્ટ ઉલ્લેખો મળે જ છે. પ્રેક્ષા ખેડામંડપમાં પ્રેક્ષકવર્ગ બેસી શકતો. વસતિ તરીકે ઓળખાતા ચૈત્યવિભાગમાં સાધુઓ મુકામ કરતા.
[૪] પૂર્વ કાળમાં શ્રાવકો પોતે જ દેરાસર બંધાવતા હતા. આજની જેમ દેવદ્રવ્યમાંથી દેરાસર બાંધવાની પ્રવૃત્તિ પૂર્વ કાળમાં ન હતી. પાલીતાણા, ગિરનારજી, આબુ, રાણકપુર, કાવી વગેરે સ્થાનોમાં રહેલા જિનાલયો આની સાક્ષી પૂરે છે. (દેવદ્રવ્યનો ઉપયોગ દેરાસરના જીર્ણોદ્ધાર અને દેરાસરના નિર્વાહના કાર્યોમાં થાય, પણ નવા દેરાસરો બંધાવવામાં એનો ઉપયોગ થઇ શકે એવા સ્પષ્ટ અક્ષરો મળતા નથી. તેમ છતાં વર્તમાનમાં આ પરંપરા સર્વત્ર સ્વીકૃત થયેલી જણાય છે. પરંતુ આ વાત પ્રસ્તુતમાં ઉપયોગી ન હોવાથી તેની અહીં વિશદ છણાવટ અમે કરતા નથી.) શ્રાવકે બનાવેલ દેરાસર જીર્ણ-શીર્ણ થાય ત્યારે તેના વંશજો પોતાના પૂર્વજો પ્રત્યેના આદરના કારણે તે દેરાસર અને દેરાસરસંલગ્ન ઉપાશ્રયના જીર્ણોદ્ધાર-નિર્વાહ વગેરે કાર્યો ભકિતથી વિશેષ પ્રકારે કરે. આમ દેરાસર સંબંધી શુભ કાર્યોમાં તેના વંશ-વારસાગત પુરુષ પ્રવૃત્ત થવાથી સમ્યગદર્શન નિર્મળ કરી મોક્ષમાર્ગે આગળ વધી સંસાર તરે તેમાં મુખ્ય નિમિત્ત બને છે દેરાસરને બનાવનારા પૂર્વજો.
વળી, અહીં એક મહત્ત્વની વાત એ છે કે ટીકામાં ‘વાત-વૃદ્ધ-અનાનસાધુ-સાઘર્ષિકમૃત નાજૂ' શબ્દપ્રયોગ થયેલ છે તેનાથી જણાય છે કે દેરાસર બંધાવનાર બાલ-વૃદ્ધ વગેરે મહાત્માઓ અને સાધર્મિક વગેરે માટે દેરાસર સંલગ્ન મકાન વગેરે પણ બનાવતા હશે. તથા તે બધાનો નિર્વાહ થાય તે માટે કાયમી મૂડી તરીકે દુકાન, વાડી, જમીન વગેરે પણ રાખતા હશે કે જેના આધારે તેના વંશજો તેની સાર-સંભાળ કરે. પરંતુ કરોડ રૂપિયા ખર્ચવાની શક્તિ હોય તો કરોડ રૂપિયાની કિંમતનું દેરાસર બનાવી તેની સાર-સંભાળ-નિર્વાહનો ભારબોજ શ્રીસંઘના ઉપર લાદે તેવું કરવું ઉચિત ન ગણાય. પરંતુ ઉપરોક્ત રીતે કરે તો તે જિનાલયનિર્માણ ‘વંશતરકાંડ' = સ્વવંશને તરવા માટે નાવ સમાન બને.
[] દેરાસર બનાવનાર શ્રાવકના વંશજો માત્ર પોતાના પૂર્વજોએ બનાવેલ દેરાસરની ભક્તિ કરે અને બીજા દેરાસરમાં ન જાય, બીજા જિનાલયો પ્રત્યે ભકિતભાવ રાખવાના બદલે તેના પ્રત્યે અવજ્ઞા-આશાતના-ઉપેક્ષાનો ભાવ રાખે તો મિથ્યાત્વનો ઉદય થાય. પરંતુ વિવેકી વંશજો પોતાના પૂર્વજોએ બનાવેલ દેરાસરની વિશેષ ભકિત કરવા છતાં અન્ય જિનાલયો તરફ ભક્તિભાવ છોડે નહિ. માટે મિથ્યાત્વનો ઉદય થવાની કોઈ શક્યતા નથી રહેતી, પરંતુ ધર્મવૃદ્ધિ થાય છે. [૬/૧૫]
? હૃ.9
‘ત' તિ કુતિ :
: |
Jain Education Interational

Page #189

१५६ षष्ठं षोडशकम्
8 यतनागर्भप्रवृत्तौ धर्मपरिणामस्फुरणम्
यतला = रागद्वेषरहितः शास्त्राऽऽज्ञाशुद्धः प्रयत्नः, 'रागद्दोसविउत्तो जोगो असदस्स होइ जयणाओ' (जि.भा. ६६९६) इत्यागमात् । ततो न च = जैव हिंसा, जिनभवनविधाने यतनायां सत्यां भावहिंसाऽनुपपत्तेः । तस्या एव शास्त्रे | परिहर्तव्यत्वेन प्रतिपादनात् द्रव्यहिंसायास्तु सर्वथा साधुविहारादावपि दुःपरिहरत्वात् । द्रव्यहिंसामप्याश्रित्याह
कल्याणकन्दली
'यतना' इति विधेयनिर्देशः, उद्देश्यमाह - रागद्वेपरहितः = राग-द्वेषाऽप्रयुक्तः शास्त्राज्ञाशुद्धः
समुचितोत्सर्गापवाद
| स्थानीयविधिनिषेधानुसारिपरिणामप्रयुक्तशुद्धिपरिपुष्टः प्रयत्नः । ततश्च न रागादियुक्ते छद्मस्थमात्रवृत्तिप्रयत्नविशेषे यतनात्वेनाऽभि| मतेऽव्याप्तिः रागाद्यप्रयुक्तत्वात्, न वा परस्थानीयोत्सर्गादिप्रवृत्तिजनके प्रयत्नेऽतिव्याप्तिः शास्त्राज्ञाशुद्धत्वाभावात् । स्वामिकृतया | स्वरूपप्रयुक्तया च शुद्धया युक्ता इयं हि बहुतरासत्प्रवृत्तिविनिवृत्तिसाधन्येव, अन्यथा तत्त्वहानेः । साम्प्रतं निशीथभाष्ये -> रागद्दोसविउत्तो जोगो असदस्स होति जयणा उ । रागद्दोसाणुगतो जो जोगो सा अजयणा उ || ६६९६ || <- इत्येवं गाथोपलभ्यते ।
<
ततो जिनभवनविधाने नैव हिंसा = भावहिंसा सम्भवति, यतनायां सत्यां भावहिंसाऽनुपपत्तेः प्रमत्तयोगात् प्राणव्यपरोपणं हिंसा' [ तत्त्वा. सू. ७/८ ] इति निश्चयनयानुगृहीतव्यवहारनयसम्मतस्य भावहिंसालक्षणस्य विरहात्, परिशुद्धाज्ञायोगेन | प्रमादप्रच्यवात् विशेषणाभावप्रयुक्तविशिष्टाभावसाम्राज्यात् । 'सविशेषणौ हि विधि - निषेधौ विशेषणमुपसङ्क्रामत' इत्यादिन्यायेन | शुद्धनिश्चयनयसम्मतायाः प्रमादस्वरूपहिंसाया विरहस्तु स्पष्ट एव । अत्र व्यवहारतः परिणतोदकग्रहणादिरूपायां [प्र.श. वृ. पृ. ३८२ ] | | यतनायां सत्यां भावहिंसानुपपत्तेः = परिभाषान्तरेण हेत्वनुबन्धहिंसाऽसम्भवात्, यतनया तत्स्वरूपप्रच्यवात् । एतेन जिनभवनकारणे हिंसांशेन दूषणमित्यपि प्रत्याख्यातम्, भावपाणातिवाएण य जहा घणं कम्मं चिज्जति, ण तहा दव्वपाणातिवाएण - [ उद्दे. १५- भा. ३ - पृ. ५००] इति निशीथचूर्णिवचनेन स्वरूपहिंसायां दोषस्याऽबलवत्त्वात् उद्देश्यफलसाधनतयाऽनुबन्धतोऽदोष| त्वाद्वा । यथोक्तं प्रतिमाशतके गर्तादङ्गविघर्षणैरपि सुतं मातुर्यथाऽहेर्मुखात् कर्षन्त्या न हि दूषणं ननु तथा दुःखानलार्चिर्भृतात् । संसारादपि कर्षतो बहुजनान् द्रव्यस्तवोद्योगिनस्तीर्थस्फातिकृतो न किञ्चन मतं हिंसांशतो दूषणम् ||३८|| - इति । एतेन प्रथमजिनेन्द्रस्य विवाह-शिल्पादिनिरूपणस्य सदोषताऽपि प्रत्यस्ता, अधिकदोषेभ्यः सत्त्वानां रक्षणात्, यथोक्तं स्तवपरिज्ञायां -> एत्तो च्चिय गिद्दो सिपाइविहाणमो जिनिंदस्स । लेसेण सदोपि हु बहुदोसनिवारणत्तेत्ति ॥ [ १५७] इति । अल्पबाधया बहूनामुपकारादनुकम्पोपपत्तिः' ← [] इति । यथोक्तं स्तवपरिज्ञायां अप्पा य होइ एसा एत्थ जयणाई वट्टमाणस्स । जयगाउ धम्मसारो विन्नेया सव्वकज्जेसु || १५२ || जयणेह धम्मजणणी जयणा धम्मस्स पालणी चेव । तब्बुढिकरी जयणा एगंतसुहावहा | जयणा ||१५३।। [सम्बोधसप्तति-६७] जयणाए वट्टमाणो जीवो सम्मत्तणाणचरणाणं । सद्धा-बोहाssसेवणभावेणाराहगो भणिओ ॥ १५४॥ <- - [ उपदेशपदगाथा ७६९-७७०] इति । निशीथभाष्येऽपि अप्पो बंधो जयाणं बहुणिज्जर तेण मोक्खो तु |<- [३३३५] इति प्रोक्तत्वात् विधि-यतनादिपरतायामात्मनः शुद्धिरनाविलेति हार्दम् । इदमेवाभिप्रेत्य पञ्चकल्पभाष्ये • विसुद्ध - भावो सुज्झति णियमा जिणमयंमि - [ १७२२] इत्युक्तम् । निशीथचूर्णौ अपि जयणाए धरेंतस्स जदि दोसा भवंति तहावि सुज्झति, आगमप्रामाण्यात् ← [नि. चू. ४१४८] इत्युक्तम् । ओघनिर्युक्तिप्रमुखेऽपि -> जा जयमाणस्स भवे विराहणा, | सुत्तविहिसमग्गस्स । सा होइ निज्जरफला अज्झत्थविसोहिजुत्तस्स । - [ओ.नि.७६० पिं.नि.६७१] इत्युक्तम् । एवं यतनाविरहे | सदोषताऽपि दृष्टव्या जो पुण जतणारहिओ गुणोऽवि दोसायते तस्स - [ ३१८१] इति बृहत्कल्पभाष्यवचनात् ।
इत्थञ्च प्रकृते द्रव्यस्तवेऽपि वस्तुतोऽनुकम्पैव बोद्धव्या, तदुक्तं पञ्चलिङ्गिकारेणापि
અહીં એવી શંકા થઈ શકે છે કે --> ‘પૃથ્વી વગેરે જીવોને પીડા પહોંચાડ્યા વિના તો દેરાસર બનાવવાનું શક્ય જ નથી. અને પૃથ્વી વગેરે જીવોને પીડા પહોંચાડવામાં તો નિયમા હિંસા છે. તેથી જિનાલય નિર્માણ કરાવવાથી ધર્મવૃદ્ધિ કેવી રીતે થાય ?' <- પરંતુ આ શંકાના નિવારણ માટે મૂલકારથી જણાવે છે કે –
ગાથાર્થ :- પતનાથી હિંસા લાગતી નથી. આનું કારણ એ છે કે યતના જ હિંસાનિવૃત્તિસ્વરૂપ ફળને આપે છે, કારણ કે યતનાકાલીન હિંસામાં વધુ પડતી હિંસાની નિવૃત્તિ રહેલી છે. જિનભવન શાસ્ત્રવિહિત છે. માટે સદોષ નથી. [૬/૧૬]
મેં દેરાસર બનાવવામાં થતી હિંસા
નિર્દોષ 8ઈ રીતે ? )
टीडार्थ :- રાગ-દ્વેષ વિનાનો શાસ્ત્રાજ્ઞાથી શુદ્ધ એવો પ્રયત્ન ” યતના છે, કારણ કે આગમમાં જણાવેલ છે કે ‘માયારહિત વ્યક્તિનો રાગ-દ્વેષરહિત યોગ એ જયણા છે'. માટે દેરાસર બનાવવામાં હિંસા છે જ નહિ; કારણ કે યતના હોય ત્યારે ભાવહિંસા ઘટી ન શકે. શાસ્ત્રમાં તો ભાવહિંસાને જ છોડવા યોગ્ય જણાવેલ છે. બાકી દ્રવ્યહિંસા તો સાધુને વિહાર વગેરેમાં પણ સર્વથા છોડવી મુશ્કેલ છે. દ્રવ્યહિંસાને આશ્રયીને મૂલકાર શ્રીમદ્જી જણાવે છે કે - યતના જ હિંસાની - દ્રવ્યહિંસાની નિવૃત્તિને આપનાર છે, કારણ કે યતનાકાલીન હિંસામાં

Page #190

888 सामायिकादिना जिनपूजाया अनन्यथासिद्धता 88 यस्माद् एषैव = यतनैव तन्निवृत्तिफला = हिंसानिवृत्तिफला । 'कथं ? इति चेत् तस्यां = हिंसायां अधिकनिवृत्तेः। = अधिकारम्भत्यागस्य भावात् । तत्र हि जिनभवनादिविधाने सर्वादरेण प्रवर्तमानस्य निष्फलपरिहारेण सफलमेव कुर्वतोऽवश्यमेवास्त्यारम्भान्तरजिवृत्तिविशेषः । विहितं शास्त्रे जिजभवनं अतो हेतोः अदुष्टं = अदोषवत् एतत् जिनभवनविधानमिति । विहितत्वादेव न निरारम्भसामायिकादिजा एतदन्यथासिद्धिः, एकानुष्ठानस्य विहिता
= कल्याणकन्दली - यतनायां सत्यां भावहिंसा न भवति, यस्मात् कारणात् यतनैव नियमात् हिंसानिवृत्तिफला, यतः हिंसायां अधिकारम्भत्यागस्य भावात् । अत एवानुबन्धतो निवृत्तिप्रधानैषा, तदुक्तं मूलकारैरेव उपदेशपदे --> जीए बहुयतरासप्पवित्तिविणिवित्तिलक्खणं वत्थु सिज्झति - [७७१]। यथोक्तं स्तवपरिज्ञायां > एसा य होइ णियमा तयहिगदोसणिवारिणी जेण । तेण णिवित्तिपहाणा विनेया बुद्धिमंतेणं ॥१५५॥ सा इह परिणयजल-दलविसुद्धरूवा उ होइ विण्णेया । अत्थव्वओ महंतो सन्चो सो धम्महेउत्ति ।।१५६।। निवित्तिपहाणा, विष्णेया भावओ अहिंसेयं । जयणावओ उ विहिणा पूजादिगयावि एमेव ।।१६१।। पंचा.७/४२] अहिगणिवित्ति वि इहं भावेणाहिगरणा णिवित्तीओ । तदसणसहजोगा गणंतरं तीइ परिसद्धं ॥१६६।। ता एयगया चेवं हिंसा गुणकारिणित्ति विनेया । तह भणियणायओ च्चिय एसा अप्पेह जयणा ||१६७|| - इति । यथोक्तं पञ्चाशकेऽपि -> एवं च होइ एसा पवित्तिरूवावि भावतो णवरं । अकुसलणिवित्तिरूवा, अप्पबहुविसेसभावेणं ।।[७/३४] - इति । शास्त्रे जिनभवनं श्राद्धानां विहितम् । अतो हेतो अदोषवत् जिनभवनविधानम्, सर्वज्ञवचनतः प्रवृत्तेः । यथोक्तं स्तवपरिज्ञायां -> तह संभवंतरूवं सञ्चं सवण्णुवयणओ एयं । तं णिच्छियं हि आगमपउत्तगुरुसंपदाएहि ॥१६८।।
- इति । तत्त्वार्थकारिकायामपि --> अभ्यर्चनादर्हतां मनःप्रसादस्ततः समाधिश्च । तस्मादपि निःश्रेयसमतो हि तत्यूजनं न्याय्यम् ।।८।। - इत्युक्तम् । विहितत्वादेव न निरारम्भसामायिकादिना एतदन्यथासिद्धिः = जिनभवनविधानादेः चरितार्थता, विहितत्वप्रका-रकज्ञानसाध्यस्य तस्यैव भावस्तवहेतुत्वात्। यधोक्तं स्तवपरिज्ञायां -> विहियाणुट्ठाणमिणंति एवमेयं सया करेंताण । होइ चरणस्स हेऊ, णो इहलोगादवेक्खा ॥३४|- [पंचा.६/४] इति । न च विहितत्वेऽपि न तस्येष्टत्वमिति | वाच्यम्, बदतो व्याघातात्, प्रत्युत तस्याऽनिष्टत्वे निषिद्धत्वमेव स्यात् । न चैतदेवम्, यथोक्तं स्तवपरिज्ञायां > जिणभवणकारणाइवि भरहादीणं ण वारितं तेण । जह तेसिं चिय कामा सल्लविसादीहि णाएहिं ।। ता तंपि अणुमयं चिय अप्पडिसेहाउ तंतजुत्तीए - [पंचा.६/३५-३६ स्त.परि.१०८/१०९] इति । एकानुष्ठानस्य = विहितैकानुष्ठानस्य विहितान्यानपवादकत्वात् = विधिबोधितकर्तव्यताक-सदनुष्ठानान्तराऽबाधकत्वात् । एतेन -> एकादरेण तदितरानादरोऽपि - प्रत्याख्यातः । न हि शास्त्रोक्तयोरनुष्ठानयोरयं विशेषोऽस्ति, यदेकमादरणीयम्, अन्यत्तु नेति [१४/९-पृ.३२६] इति वक्ष्यत्यग्रे योगदीपिकाकारः । अत एव -> जोगो जोगो जिणसासणंमि दक्खक्खया पउंजंतो । अन्नुन्नमबाहा, असवत्तो होइ कायञ्चो ।।१७८।। - इत्युक्तं ओघनिर्युक्ती ।
एतेन जिनपूजाया: सामायिकादिनाऽन्यथासिद्धिरपि प्रत्युक्ता, यतिधर्मप्रतिपत्त्यसहिष्णोः कर्तव्यतयाऽर्हत्पूजनोपदेशात् । तदुक्तं पुष्पमालायां > पुबुत्तगुणसमग्गं धरिउं जइ तरसि नेय चारित्तं । सावयधम्ममि दढो हविज जिणपूयणुजुत्तो ॥४६६।। <- इति । पञ्चाशके -> ता णियविहवणुरूवं विसिहपुप्फाइएहि जिणपूआ । कायब्वा बुद्धिमया तम्मी बहुमाणसारा य ।।
-[४/२८] एवं प्रोक्तम् । मूलकारैरेव सम्बोधप्रकरणे -> आरंभपसत्ताणं गिहीण छज्जीववहाऽविरयाणं । भवअडवीनिवडियाणं दब्वत्थओ चेव आलंबो ।। - [२१३] इत्युक्तम् । कथारत्नकोशेऽपि -> पुप्फाई दश्वत्थयमकुणंतो कह गिही हवइ जोगो । भावत्थयस्स ? ता पढमभूमिगाए जइज्ज इहं ।। -[प्र.९८/गा.११] इत्युक्तम् । ललितविस्तरायामपि → कर्तव्योदारपूजा भगवतां <- [पृ.११७] इत्युक्तम् । तदुक्तं उमास्वातिवाचकैरपि श्रावकप्रज्ञप्ती → तीत्थंकरभत्तीए सुसाहु-जणपज्जुवासणाए य । उत्तरगुणसद्धाए अपमाओ होइ कायब्वो ॥१०५।। - इति । किञ्च सामायिकादिना जिनपूजाया इव तया तस्याऽप्यन्यथा
--
મોટા આરંભનો ત્યાગ રહેલો છે. દેરાસર વગેરે બનાવવામાં સંપૂર્ણ આદરથી પ્રવર્તમાન થાવક નિષ્ફળા-નિપ્રયોજન આરંભને છોડીને સફળસપ્રયોજન - દેરાસર વગેરે બનાવવામાં જરૂરી દ્રવ્યહિંસાને જ કરે છે. માટે અન્ય આરંભની-હિંસાની વિશેષ પ્રકારે નિવૃત્તિ થાવકને ચોક્કસ રહેલી જ છે. શાસ્ત્રમાં દેરાસર બનાવવાનું શ્રાવકને ઉદ્દેશીને વિધાન છે. આ હેતુથી જ દેરાસર બનાવવું એ શ્રાવકને માટે નિર્દોષ જ છે. અહીં એવી શંકા થાય કે – દ્રવ્યહિંસાગર્ભિત જિનાલયની આરંભરહિત સામાયિક વગેરે દ્વારા અન્યથાસિદ્ધિ થઈ જશે. અર્થાત્ આરંભશૂન્ય સામાયિક વગેરેથી હિંસાગર્ભિત દેરાસર ઉપક્ષીણ = ચરિતાર્થ = અન્યથાસિદ્ધ = નિપ્રયોજન - અનાવશ્યક = નિરુપયોગી બની જશે.
– તો તે અનુચિત હોવાનું કારણ એ છે કે સામાયિક વગેરેની જેમ જિનાલય પણ શ્રાવકને માટે શાવિહિત છે. શાસ્ત્રવિહિત એક અનુમાન એ શાસ્ત્રવિહિત અન્ય અનુષ્ઠાનનો નિષેધ નથી કરી શકતું. [શાસ્ત્રવિહિત સર્વ અનુમાનો પોતપોતાની મર્યાદામાં બળવાન જ છે. તેઓ એક
Jain Education Intemational

Page #191

१५८ षष्ठं षोडशकम्
8 जिनपूजायाः प्रत्यहं कर्तव्यता ज्यानपवादकत्तात्. अन्यथा दानादीनामपि तेज अन्यथासिद्धयापत्तेरिति दिक् ||६/१६|| इति षष्ठं षोडशकम् ।
। कल्याणकन्दली सिद्धिर्विनिगमनाविरहग्रस्ता, उभयत्र प्रतिदिनं कर्तव्यत्वेनोपदेशात्, यदुक्तं श्रीदेवेन्द्रसूरिभिः श्राद्धदिनकृत्ये -> जिणाणं पूअजत्ताण, साहूणं पज्जुवासणे । आवस्संमि सज्जाए, उज्जमेह दिणे दिणे ॥ - [२९२] इति । श्रावकप्रज्ञप्ती अपि -> सत्तभणिपण विहिणा गिहिणा निव्वाणमिच्छमाणेण । लोगुत्तमाण पूया णिचं होइ कायब्वा ||३५०|| - इत्युक्तम् -> लोकोत्तमानां = अहंदादीनां <- इति श्रीहरिभद्रसूरिभिः तत्र व्याख्यातम् । ततश्च तत्र निषेधः गृहस्थानां महामोह एव । तदुक्तं श्रावकप्रज्ञप्ती एव -> देहाइणिमित्तं पि ह जे कायवहंमि तह पयस॒ति । जिणपूयाकायवहंमि तेसिं पडिसेहणं मोहो ।।३४९|| <- इति । तदुक्तं साक्षेपपरिहारं व्याख्याप्रज्ञप्तिवृत्ती श्रीअभयदेवसूरिभिरपि -> नन्वेवं धर्मार्थं प्राणातिपातमृषावादाऽप्रासुकदानं च कर्तव्यमापन्नमिति । अत्रोच्यते, आपद्यतां नाम भूमिकापेक्षया, को दोषः ? यतो यतिधर्माऽशक्तस्य गृहस्थस्य द्रव्यस्तवद्वारेण प्राणातिपातादिकमुक्तमेव प्रवचने - [५/६/२०४-पृ.२२६] इति । यथा चैतत्तत्त्वं तथा व्यक्तीभविष्यति अग्रे [षो.९/१४-१५-पृ.२२७] । ततश्च निर्जराद्यर्थिभिः सामायिकादिवत् जिनपूजाऽप्यवश्यमेव कर्तव्या, कार्यार्थिनः कारणप्रवृत्तेाय्यत्वात्, यथोक्तं पञ्चाशके -> कजं इच्छंतेणं अणंतरं कारणंपि इटुं तु । जह आहारजतित्तिं इच्छंतेणेह आहारो ।। - [६/३४] -> जिनपूजा-सत्कारयोः करणलालसः खल्वाद्यो देशविरतिपरिणामः । औचित्यप्रवृत्तिसारत्वेन उचितौ चारम्भिण एतौ, सदारम्भरूपत्वात्, औचित्याज्ञामृतयोगात्, असदारम्भनिवृत्तेः, अन्यथा तदयोगात्, अतिप्रसङ्गादिति
-[पृ.८०] ललितविस्तरासन्दर्भोऽपि ध्यातव्यः । कथारत्नकोशे -> कामियसिद्धीणमिमं दारं सारं गिहत्थधम्मस्स । जिणपूयणं जणाणं निप्पुन्नाणं न संभवइ ।। सोक्खं सब्बो बंछइ तं मोक्खे सो य होइ धम्माओ । सो पुण सम्मत्ताओ तं पुण जिणपायपूयणओ ।। <- [पृ.९१/११-१२] इत्येवं देवभद्रसूर्युक्तिरप्यत्रानुसन्धया । सामायिकादिना जिनपूजाया अन्यथासिद्धत्वापादनेन जिनपूजान्तरायकरणादन्तरायकर्मबन्धोऽपि प्रसज्येत । तदुक्तं निशीथचूर्णी -> जिणपूयाए विग्घकरो, मोक्खमग्गं पवजंतस्स जो विग्धं करेति, एतेसु अंतराइयं बंधति -[उद्दे.११-भाग-३ पृ.१८८] । कर्मविपाकाभिधाने कर्मग्रन्थे श्रीदेवेन्द्रसूरिभिरपि -> जिणपूआविग्घकरो हिंसाइपरायणो जयइ विग्धं - [६१] इत्युक्तम् । समयसारे श्रीदेवानन्दसूरिभिरपि ->जिणपूआविग्धकरणहिंसाईआ विग्घस्स -अ.३] इत्युक्तम् । जीवानशासने देवसूरिभिरपि ->जिणपूया-मोक्खमग्गविग्घकरो अज्जेइ अंतरायं - [३८] इत्युक्तम् । लुम्पकमतकृतं जिनपूजानिषेधादिकं तु कुदेवताविजृम्भितम् । तदुक्तं > विक्कमकालाओ पन्नरसयपण्णहत्तरीवासेसु गएसु कोहंडीअपरिग्गहीयवंतरीपहावाओ भारहे वासे सुयहीलणा, जिणपडिमाभत्तिनिसेहकारया, | सच्छंदाचारा, दुम्मेहा, मलिणा, दुग्गइगामिणो बहवे भिक्खायरा समुप्पन्जिहिंतित्ति - [ ] । मलिनबुद्भया तु तां कुर्वतोऽशुभफलैव सा तक्तं चैत्यवन्दनमहाभाष्ये -→ अवसउणकप्पणा सुंदरसउणो असुंदरं फलइ । इय सुंदरा वि किरिया असहफला मलिणहिययस्स ||१०५|| - इति । ततश्च मलिनभाव एव तत्र त्याज्यो न तु जिनपूजा । न हि गलगण्डवेदनायां सत्यां गलोच्छेदयत्नः श्रेयान् परन्तु गण्डचिकित्सैवेति भावनीयम् ।।६/१६॥
इति मुनियशोविजयविरचितायां कल्याणकन्दल्यां पष्ठपोडशक-योगदीपिकाविवरणम् ।
બીજને અનુપયોગી સિદ્ધ કરી શકતાં નથી. અન્યથા = શાસ્ત્રવિહિત એક અનુમાન છે શાસ્ત્રવિહિત અન્ય અનુકાનનો અપલાપ કરી શકતાં હોય તો તો સામાયિક દ્વારા દાન, સાધર્મિક ભક્તિ વગેરેનો પાગ અ૫લાપ થવાની આપત્તિ આવશે. આ તો એક દિગ્દર્શન છે. હજુ આ संयम पाj वियारी 14 छे. पातनी सूचना आ411tt२ श्रीमानले 'दिक्' ५७नो प्रयोग २ . [९/५६]
છે તનાને અોળખીએ છે વિશેષાર્થ :- યતનાનું સ્વરૂપ શ્રીમદ્જીએ બહુ જ સુંદર બતાવેલ છે. રાગ-દ્વેષથી શૂન્ય એવો શાસ્ત્રજ્ઞાશુદ્ધ પ્રયત્ન - વતના. જે પ્રયત્ન રાગ-દ્વેષથી પ્રયુક્ત હોય તેની યતનામાંથી બાદબાકી થઈ જાય. રાગ-દ્રપ વિના પાગ પોતાની શાસ્ત્રનિરપેક્ષ બુદ્ધિથી જે પ્રયત્ન થાય તેનો પાગ થનામાં સમાવેશ થઈ શકતો નથી. માટે યતનાના અધિકારી શાસ્ત્રના જાણકાર વ્યક્તિ છે. તે તે વિષયમાં તત્સંબંધી શાસ્ત્રનું જ્ઞાન હોય તો જ તે સંબંધી યતના પાળી શકાય. તથા શાશ્વઆજ્ઞા અનુસાર પ્રયત્ન કરવામાં પાણી વ્યક્તિગત અપ્રશસ્ત રાગ-દ્વેષને ભેળવી ન દેવાય- આ પાણ જરૂરી છે. આમ સ્વામીકૃત અને સ્વરૂપકૃત બન્ને શુદ્ધિ જે પ્રયત્નમાં ભળે ને પ્રયત્ન થતના સ્વરૂપ બને. આ યતના હાજર હોવાથી જિનભવન બનાવવામાં ભાવહિંસા ન સંભવે. તથા તેમાં જે દ્રવ્યહિંસા થાય છે તે પણ મોટા આરંભથી છૂટકાર લાવે છે. દેરાસરનિર્માણ વગેરે કાર્યમાં તન-મન-ધન રોકાયેલા હોવાથી તેટલો સમય મહારંભ-મહાપરિગ્રહથી મુક્તિ મળે છે. એક બાજુ અલ્પ સ્વરૂપહિંસા અને બીજી બાજુ મોટી હેતુહિંસાથી અને અનુબંધહિંસાથી છૂટકારો. આમ વસ્તુતઃ દેરાસર બનાવવામાં જે યતનાકાલીન હિંસા છે તે હિંસાનિવૃત્તિને જ આપનાર બને છે. બાકીનો અર્થ ટીકાર્યમાં સ્પષ્ટ કરેલ જ છે. [૬/૧૬]

Jain Education Intemational

Page #192

& અચૂ8 વિચારો કીe
0ા પોડશકનો સ્વાધ્યાય| (અ) ચારથી પાંચ મુદ્દામાં નીચેની સમસ્યાનું સમાધાન આપો.
દેરાસર બનાવવાનો અધિકારી કોણ બને ? દેરાસર કેવી જમીન ઉપર બનાવાય ?
દેરાસર બનાવનાર કારીગરો સાથે કેવો વ્યવહાર રાખવો ? ૪. તાત્વિક ધર્મની ત્રણ શરતો વ્યાપક રીતે ઓળખાવો.
દેરાસર માટે કેવા લાકડા કલ્પે ? તથા તેને લાવવાની વિધિ શું છે ? શુભાશયવૃદ્ધિનું નિરૂપણ કરો. દેરાસરનિર્માણ ભાવયજ્ઞ કઈ રીતે બને ?
અક્ષયનીવિદ્રવ્યનું સ્વરૂપ અને તેનો ઉપયોગ શું ? ૯. હિંસા કઈ રીતે અહિંસાનું કારણ બની શકે ? ૧૦. પ્રાચીનકાળની વ્યાખ્યાનસ્થળવ્યવસ્થા કારાગ સહિત સમજાવો. (બ) યોગ્ય જોડાણ કરો. (૧) દલ
(A) સુંદર પરિણામ (૨) સ્વાશય
(B) પરપીડાપરિહાર (૩) ગ્રંથિરહિત
(c) ધર્મમિત્ર (૪) સ્વમુલતારાગ
(D) દુર્વા નામનું ઘાસ (૫) શકુન
(E) દેરાસર (૧) ધર્મકારણ
(F) ઉપાદાન કારાગ (૭) દેરાસરના કારીગરો (G) જિનભવનના લાકડા (૮) ગુરુ
(H) મજૂરત્રાસ (૯) ભારવહનમાં અવિધિ (1) જિનાલયકાર્ય દેખરેખ (૧૦) કુશલાશયવૃદ્ધિ
(4) દાદા (ક) ખાલી જગ્યા યોગ્ય રીતે પૂરો.
દાન, રાન્માનથી દેરારારના ...... ને ખુશ રાખવા. (પૂજારી, સમીપવર્તી લોકો, માલિક) ૨. પૂજાના બદલે શ્રાવક સામાયિક કરે તો તે ...... કહેવાય. (યોગ્ય, અયોગ્ય, વધુ સારું)
ઉતર્ગથી સાધુઓ દેરાસરની દેખભાળ કરવાના ...... હોય. (અધિકારી, અનધિકારી) દેરારારનો બહાર નો મંડપ સાધુઓને ...... માટે કલ્પી શકે. (વ્યાખ્યાન, સ્થિરવાસ) સ્વાશય = ..... (પોતાનો પરિણામ, શુભ અધ્યવસાય, પોતાનું મન) કાર્યસિદ્ધિના ...... લિંગ છે. (૨, ૩, ૪, ૫)
‘સેવતાયુપવનરેઃ' માં પ્રથમ આદિ શબ્દથી ...... નું પ્રહાર કરવું (માણસ, દેવ, પશુ, પક્ષી) ૮. એક જ સ્થાનેથી દેરાસર માટે ઈંટ વગેરે ખરીદવા તે ઉચિત ....... (છે, નથી, કહી શકાય) ૯. સામાયિક દ્વારા પૂજા ....... ન બને. (અન્યથાસિદ્ધ, સફળ, અચરિતાર્થ) ૧૦. સરળ માણસનો રાગાદિશૂન્ય પ્રયત્ન = ....... કહેવાય. (વિધિ, જયાણા, ચારિત્ર) | નોંધ : આ પ્રશ્નપત્રમાં કોઈએ પેન-પેન્સીલ વગેરેથી કોઈ પણ નિશાની વગેરે ન કરવા ખ્યાલ રાખવો.
૫.

Page #193

१६० षष्ठं षोडशकम्
ge ચાલો હૃદયને ભાવિત કરીએ કંઈક
(ફયાણકંદલીની અનુba)
(અ) નીચેના પ્રશ્નોના વિસ્તારથી જવાબ આપો.
કલ્યાણકલિકા, વાસ્તુસાર, બૃહત્સંહિતા મુજબ દેરાસરની ભૂમિ કેવી જોઈએ ?
અનુચિત સ્થાને જિનાલય બનાવવામાં શું દોષ છે ? ૩. દેરાસારની આસપાસના લોકોને ખુશ રાખવાનો ફાયદો શું ? ૪. દેરાસરમાં કેવા પ્રકારના લાકડાં ન વાપરવાં ? તે જણાવો.
સંપૂર્ણ કાર્યસિદ્ધિના ૩ ચિહ્ન ઓળખાવો. નિશ્રાકૃત અને અનિશ્રાકૃત ચૈત્યમાં વ્યાખ્યાનવિધિમાં શું તફાવત છે ? શા માટે ? દેરાસર બનાવવામાં એકેન્દ્રિયાદિ જીવો ઉપર અનુકંપા કઈ રીતે સંભવે ? શું સામાયિક દ્વારા પૂજા અન્યથાસિદ્ધ બને ? શા માટે ?
વિરાધના થવા છતાં નિર્જરા કયારે થાય ? શા માટે ? ૧૦ રાજા ઋષભે બતાવેલ શીલ્પાદિ શા માટે નિર્દોષ હતા ?
નીચેના પ્રશ્નોના સંક્ષેપમાં જવાબ આપો. શું કરીને દેરાસર બનાવવાની શરૂઆત કરવી ? દેરાસર બનાવનાર સૂત્રધાર કેવો હોય ? વિવેકવિલાસ ગ્રંથ મુજબ અન્યાયોપાર્જિત ધનથી બનેલ પ્રતિમાં કેવી બને ? બે પ્રકારની ભૂમિશુદ્ધિ જગાવો.
દેરાસરના કાર્ય માટે બહાર જતાં કેવા પ્રકારના શકુન સારા કહેવાય ? ૧. શિલ્પરત્નાકર અને વેધવાસ્તુપ્રભાકર ગ્રંથ મુજબ દેરાસરના કારીગરો સાથે કેવો વ્યવહાર રાખવો ?
યજ્ઞ એટલે શું ?
કયું ધન સફળ થયું ગણાય ? ૯. સાધુ-સાધ્વી રોજ દેરાસર ન જાય તો ? ૧૦. ‘દેરાસરમાં સાધુઓ રહે' તેનો મતલબ શું ?
જિનાલય નિર્માણ પોતાના વંશને કઈ રીતે તારે ?
જયણાનું સ્વરૂપ જગાવો. ૧૩. દેશવિરતિનો સૌપ્રથમ પરિણામ કયો છે ? ૧૪. જિનપૂજામાં થતી વિરાધના નિર્દોષ કઈ રીતે ? ૧૫. જયણાનું ફળ જણાવો. ૧૬. નિકાય-વ્યવહારથી હિંસાનું સ્વરૂપ જાગાવો. ૧૩. ઘરદેરાસરમાં વિશેષ ભકિત કરનારને મિથ્યાત્વ કેવી રીતે ન લાગે ? ૧૮.
લજા વગેરેથી ધર્મ થાય તે હિતકારી કેવી રીતે બને ? ૧૯. સાધુઓ દેરાસરમાં કેમ ન રહે ? ૨૦. દેવદ્રવ્યથી જિનશાસનપ્રભાવના કઈ રીતે થાય ?
ખાલી જગ્યા પૂરો. પરપીડાપરિહાર એ ...... છે. (શાસ્ત્રાર્થ, કર્તવ્ય, ચરમાવલક્ષણ) સંસાર અને મોક્ષના ઉપાયોની સંખ્યા ....... છે. (તુલ્ય, જૂનાધિક, અનંત)
સર્વ માયા ...... છે. (કષાય, મૃત્યદાયી, ભયંકર) ૪. પૂર્વ કાળમાં આગમવાચના ....... માં થતી હતી. (દેરાસર, ઉપાશ્રય, ઉધાન)
મલિનહૃદયવાળાને શુભ કિયા ....... ફળને આપનારી બને. (સારા, ખરાબ, મધ્યમ) ૬. જિનાલય નિર્માણમાં ....... હિંસા નથી. (દ્રવ્ય, ભાવ, સ્વરૂપ)
Jain Education Intemational

Page #194

लक्षणोपेतस्य वस्तुनो देवताधिष्ठितत्वम्
सप्तमं जिनबिम्बषोडशकम्
एवं जिनभवनकारणविधानमभिधाय तद्विम्बस्य कारयितव्यतां सङ्गमयति -> 'जिनेत्यादि । जिनभवने तद्विम्बं कारयितव्यं द्रुतं तु बुद्धिमता । साधिष्ठानं ह्येवं तद्भवनं वृद्धिमद्भवति ॥७/१॥ जिनभवने तस्य = जिनस्य बिम्बं कारयितव्यं द्रुतं तु शीघ्रमेव बुद्धिमता = कार्यक्रमधीशालिना हि = यत एवं = जिनबिम्बकारणे तत् प्रस्तुतं भवनं साधिष्ठानं = अधिष्ठातृसहितं वृद्धिमत् भवति, तज्जजितपुण्यस्य तत्प्रवर्धकत्वात् ॥ ७ / १ || बिम्बकारणविधिमाह -> जिने'त्यादि ।
=
=
कल्याणकन्दली
->
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् बुद्धिमता जिनभवने तद्विम्बं द्रुतं तु कारयितव्यम् । एवं हि तत् भवनं साधिष्ठानं| [सत्] वृद्धिमद् भवति ॥ ७ / १ ॥ इयं कारिका धर्मसङ्ग्रहवृत्ति - श्राद्धविधिवृत्त्यादी [ध. सं.गा.६८ श्रा.वि.प्र. ६ पृ. ३६ ] समुद्भूता । मूलकारिकानुसारेण भक्तिद्वात्रिंशिकायां • जिनगेहं विधायैवं शुद्धमव्ययनीवि च । द्राक् तत्र कारयेद् बिम्बं साधिष्ठानं हि वृद्धिमत् ॥ - [ ५/१०] इत्युक्तम् । जिनस्य बिम्बं कारयितव्यमिति । तस्य गुरुधर्मत्वात् यथोक्तं श्रीधनेश्वरसूरिभिः | शत्रुञ्जयमाहात्म्ये मेरोर्गुरुर्गिरिर्नान्यः कल्पद्रोर्नापरो द्रुमः । धर्मो जिनबिम्बानां निर्मापणादपरो गुरुः ॥ ←← [५/
->
->
| ४९७] इति । एवं तस्य शक्रत्व राज्य स्वर्गापवर्गसाधकत्वमपि यथोक्तं आचारोपदेशे चारित्रसुन्दरगणिना -> • अङ्गुष्ठमात्रामपि यः प्रतिमां परमेष्ठिनः । कारयेदाप्य शक्रत्वं स लभेत्परमं पदम् ॥ <- [६/१३] । तदुक्तं शत्रुञ्जयमाहात्म्ये →> • एकाङ्गुलमिदं बिम्बं निर्मापयति योऽर्हतां । एकातपत्रसाम्राज्यं लभेत स भवान्तरे ।। [५ / ४९६] त्रैलोक्यसम्पदस्तेषां किङ्कर्यस्स्युर्गृहाङ्गणे । | निर्मापितानि बिम्बानि यैर्जिनानां गुरूक्तिभिः || ५ / ४९९ ] <- इति । तदुक्तं उपदेशसारे उपदेशतरङ्गिण्यां [२/५/पृ.१३१] च अङ्गुष्ठमानमपि यः प्रकरोति बिम्बं वीरावसानवृषभादिजिनेश्वराणाम् । स्वर्गे प्रधानविपुलर्द्धिसुखानि भुक्त्वा पश्चादनुत्तरगतिं समुपैति धीरः || ३५ ॥ - इति । यथोक्तमन्यत्रापि राग-द्वेष- मोहजितां प्रतिमां श्रीमदर्हताम् । यः कारयेत्तस्य हि स्यात् धर्मः स्वर्गापवर्गदः ॥ [ ] इति । अन्यत्रापि -> अङ्गुष्ठमात्रापि जिनेन्द्रमूर्त्तिः कारापिताऽनन्तशुभावहा हि । | चिन्तामणिः किं न किलाल्पकोऽपि सञ्चिन्तितं यच्छति वस्तुजातम् ॥ - [ ] इत्युक्तम् । जिनप्रतिमातो बोधिलाभोऽपि | सञ्जायते । तदुक्तं कुमारनन्दिदेवं प्रति नागिल श्रावकदेवेन -> • बोहिणिमित्तं जिणपडिमा अवतारणं करेहि . <— [नि.भा.३१८३ भाग. ३ पृ. १४१] इति व्यक्तं निशीथचूर्णी । अत एव ललितविस्तरायामपि कारयितव्या भगवत्प्रतिमाः - - [पृ. ११७] इत्युक्तम् । नित्यं पूज्यमानजिनबिम्बात् तन्निर्मापकस्य पुण्यसिद्धेः, यदुक्तं →> - पूइज्जइ जिणपडिमा निचं भावेहिं जेहिं कारविया । बढेइ तेसिं पुत्रं कलंतरेणेव धननिवहो ॥ - [ ] इति । जिनबिम्बविधापनात् परत्राऽपि सुलभबोधित्वादिसिद्धेः, तदुक्तं - -> 'जो कारवेइ पडिमं जिणाणं, जिअरागदोसमोहाणं । सो पावर अन्नभवे, सुहजम्मं [भवमहणं] धम्मवररयणं ॥ दारिद्दं दोहग्गं कुजाति-कुसरीर - कुमइ - कुगईओ । अवमाण-रोग-सोगा न हुंति जिणबिंबकारीणं ॥ <- [ ] इत्यादि । अन्यत्रापि -> न यान्ति दास्यं न दरिद्रभावं न प्रेष्यतां नैव च हीनभावम् । न चापि वैकल्यमिहेन्द्रियाणां ये कारयन्तीह जिनस्य बिम्बम् ॥ - [ ] इत्युक्तम् ।
प्रकृतोपयोगि मुख्यहेतुमाह -> भवनं अधिष्ठातृसहितं स्वनायकाधिष्ठितत्वेनैव सप्रभावं सत् तत् वृद्धिमत् भवतीति । तज्जनितपुण्यस्य विहितजिनबिम्बाधिष्ठानोत्पन्नस्य शुभकर्मणः तत्प्रवर्धकत्वात् = जिनभवने प्रवृद्धिकारकत्वात् । जिनबिम्बाsकारणे तु जिनगृहं व्यन्तरादिभिरधिष्ठीयेत यथोक्तं राज्यं भोज्यं च शय्या च वरवेश्म वराङ्गना । धनं चैतानि शून्यत्वेsधिष्ठीयन्ते ध्रुवं परैः ॥ <- [ ] इति । व्यवहारभाष्येऽपि सव्वं च लक्खणोवेयं समहिठंति देवया - [७ / १८६]
→>>
=
१६१
* रतिहायिनी
આ રીતે ૬ઠ્ઠા ષોડશકમાં જિનાલય બનાવવાનું વિધાન કરીને ‘જિનબિંબ કરાવવા યોગ્ય છે' આ વાતને મૂલકારશ્રી જોડે છે. ગાથાર્થ :- બુદ્ધિમાને જિનમંદિરમાં જિનિબંબ ઝડપથી કરાવવું જોઈએ. કારણ કે આ રીતે જિનમંદિર અધિષ્ઠિત થઈને वृद्धिवाणु जने छे. [७/१]
रासरमां भिनप्रतिभा तरत पधराववी BE
ટીડાર્થ :- દેરાસરસંલગ્ન કાર્યના ક્રમ સંબંધી બુદ્ધિ ધરાવનાર શ્રાવકે દેરાસરમાં જિનબિંબ તુરત જ બનાવવું જોઈએ. કારણ કે આ રીતે જિનબિંબ કરાવવામાં આવે તો પ્રસ્તુત દેરાસર અધિષ્ઠિત = માલિકયુક્ત બનીને વૃદ્ધિ પામે છે, કારણ કે જિનમંદિરને

Page #195

जिनबिम्बकारणविधिः काले पूजापुरस्सरं कर्तुः । विभवोचितमूल्याऽर्पणमनस्य शुभेन भावेन ॥ ७ / २॥ जिनबिम्बकारणविधिः अभिधीयत इति वावयशेषः । काले = शुभमुहूर्त्तादौ पूजा भोजन-पत्र - पुष्प-फलादिना
कल्याणकन्दली
| इति प्रोक्तम् ।
इदञ्चात्रावयम् -> बिम्ब-प्रतिमा-चैत्य-मूर्त्तीत्याद्यनर्थान्तरम् । जिनबिम्बञ्च पञ्चविधं भवति [१] गृहे त्रिकालं पूजाद्यर्थं प्रतिमायां क्रियमाणायां भक्तिचैत्यम् । [२] गृहद्वारोपरिवर्तितिर्यक्काष्ठस्य मध्यभागे जिनबिम्बे निष्पादिते मङ्गलचैत्यम् । [३] यत् गच्छस्य कस्यापि सत्कं स एव गच्छः तत्र प्रतिष्ठादिप्रयोजनेष्वधिक्रियते तत् निश्राकृतचैत्यम् । [४] सर्वेऽपि गच्छा यत्र प्रतिष्ठा - प्रव्राजन मालारोपणादीनि कुर्वन्ते तत् बिम्बं अनिश्राकृतचैत्यम् । [ ५ ] शाश्वती च मूर्त्तिः शाश्वतचैत्यमित्युच्यते । तदुक्तं प्रवचनसारोद्धारे -> 'भत्ती 'मंगलचेइय ' निस्सकड अनिस्सकडचेइयं वावि । 'सासयचेइय पंचममुवइहं जिणवरिंदेहिं ||६५९ ॥ - इति ।
जिनबिम्बस्वरूपञ्च बृहत्संहितायां आजानुलम्बबाहुः श्रीवत्साङ्कः प्रशान्तमूर्तिश्च । दिग्वासास्तरुणो रूपवांश्च कार्योऽर्हतां | देवः ।। [५८/४५] <- इत्युक्तम् । पीताम्बरादिविरहापेक्षयाऽत्र दिग्वासत्वोक्तिरवगन्तव्या ॥७ / १॥
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> जिनबिम्बकारणविधिः = काले पूजापुरस्सरं अनघस्य कर्तृः शुभेन भावेन विभवोचितमूल्यार्पणं ॥ ७ / २ || इयं कारिका धर्मसङ्ग्रहवृत्त्युपदेशपदवृत्त्युपदेशरहस्यवृत्त्यादी [ध. सं. गा. ६८ / उप.पद.८६७/उप.रह.गा. १६१] वर्तते । जिनबिम्बकारणविधिः त्रयोदेशश्लोकपर्यन्तं अभिधीयत इति वाक्यशेषः । विधिपदेनाविधिकृतपूजा नाभिमतेति द्योतितम्, तदुक्तं पूजापञ्चाशके -> विहिणा उ कीरमाणा, सव्वच्चिय फलवति भवति चेट्टा । इहलोइआ किं पुण जिणपूया उभयलोगहिया ||२|| <- इति काले शुभमुहूर्त्तादौ न त्वकाले, उचितकाले क्रियमाणस्यैव बहुफलत्वात्, तदुक्तं पूजापञ्चाशके -> 'कालंमि कीरमाणं किसिकम्मं बहुफलं जहा भणियं । इअ सव्वचिअ किरिआ, निअ-निअकालंमि कायव्वा ॥ <- [४/ ४] तदुक्तं दानद्वात्रिंशिकायां कालेऽल्पमपि लाभाय नाकाले कर्म बह्वपि । वृष्टौ वृद्धिः कणस्यापि कणकोटिर्वृथान्यथा ||८|| | सुत्तनिपातेऽपि खणातीता हि सोचन्ति - [२/२२ / ३] इत्युक्तम् । पूजा भोजन पत्र - पुष्प फलादिनेति । वेधवास्तुप्रभाकरे तु यज्ञमण्डपयोः मध्ये मण्डलं कारयेच्छुभम् । पट्टाच्छादनं कृत्वा स्वस्तिकञ्च समालिखेत् ॥ सूत्रधार - सूत्रासने पाद प्रक्षाल्य सादरम् । कुङ्कुमाऽऽलेपनं कृत्वा दिव्यवस्त्रमावर्णयेत् ॥ - • इत्यादिना शिल्पिपूजनविधिः प्रोक्तः । यथोक्तं स्तवपरिज्ञायां -> जिनबिम्बकारणविही काले संपूइऊण कत्तारं । विहवोचियमुल्लप्पणमणघस्स सुण भावेण <- ||२१|| भक्ति| द्वात्रिंशिकायामपि विभवोचितमूल्येन कर्तुः पूजापुरस्सरम् । देयं तदनवस्यैव यथा चित्तं न नश्यति || [ ५/११]
->
સ્વામીયુક્ત બનાવવાથી ઉત્પન્ન થયેલ પુણ્ય દેરાસરની પ્રકૃષ્ટ વૃદ્ધિને-વિસ્તારને-મહિમાને કરે છે. [૭/૧]
વિશેષાર્થ :- કોઈ પણ સારી વસ્તુ અંતર વગેરેથી અધિષ્ઠિત થઈ જાય છે. તેથી દેરાસર બનાવ્યા પછી તેમાં જો ઘણા લાંબા સમય સુધી જિનપ્રતિમા પધરાવવામાં ન આવે તો વ્યંતર વગેરે હલકા દેવો દેરાસરનો કબજો લઈ લે છે. આથી તે દેરાસર મિથ્યાત્વવાસિત થઈ જાય છે, તેવા દેરાસરમાં પાછળથી પ્રભુપ્રતિમા પધરાવવામાં આવે તો પણ તે જિનાલય હલકા અંતરના વાસવાળું હોવાથી તે દેરાસરમાં રોજ ઝઘડા-ક્લેશ વગેરે થયા કરે. આ પણ એક હેતુ છે વહેલી જિનપ્રતિમા પધરાવવામાં, પીર, તર વગેરેથી અધિષ્ઠિત થયેલી અમુક જિનપ્રતિમાઓ અને જિનાલયો વર્તમાનમાં વિદ્યમાન છે. તે પીર, અંતર વગેરે પૂજા, સત્કારનો આનંદ મળવાને લીધે ત્યાંથી હટતા નથી- આમ કેટલાક સાધકો કહે છે. [૭/૧]
જિનપ્રતિમા કરાવવાની વિધિને મૂલકારથી જણાવે છે કે ~
ગાથાર્થ :- જિનિબંબ બનાવવાની વિધિ मूल्य आप [७/२]

-
યોગ્ય સમયે પૂજા કરવા પૂર્વક વ્યસનમુક્ત શિલ્પીને શુભ ભાવથી વૈભવચિત
निप्रतिमा तैयार हरवानी विधि
ટીકાર્ય :- જિનપ્રતિમા બનાવવાની વિધિ કહેવાય છે. ક્રિયાપદ મૂળ ગાથામાં ન હોવાથી તેનો અધ્યાહાર કરવાની ટીકાકારશ્રી સૂચના આપે છે. સારા મુહૂર્ત વગેરેમાં વ્યસનમુક્ત એવા શિલ્પીને ભોજન, પત્ર, પુષ્પ, ફળ વગેરે પૂર્વક પૂજા-સત્કાર કરી પ્રશસ્ત અધ્યવસાયથી પોતાની સંપત્તિને અનુસારે મૂલ્ય આપવું. [૭/૨]

Page #196

08 अनघशिल्पिनः स्वसम्पदनुसारिमूल्यार्पणम् ॐ
१६३ पुरस्सरा यत्र = यस्यां क्रियायां तथा, कर्तुः = शिल्पिनः, विभवोचितस्य - स्वसम्पदनुसारिणो मूल्यस्य अर्पणं, अनघस्य = व्यसजरहितस्य शुभेन = प्रशस्तेज भावेन = अध्यवसायेज ॥७/२||
'Bolધાં ડુત વિશેષUTOGEછેવું સાક્ષાતાહ – 'ને'ત્યાત્રિ | नार्पणमितरस्य तथा युक्त्या वक्तव्यमेव मूल्यमिति । काले च दानमुचितं शुभभावेनैव विधिपूर्वम् ॥७/३॥
- कल्याणकन्दली स्वसम्पदनुसारिणः = न्यायार्जितस्वीयद्रव्याऽनुरूपस्य, अन्यायार्जितद्रव्यस्य बिम्बनिर्मापणविनियोगे स्वपराभ्युदयहानिः स्यात्, यथोक्तं विवेकविलासे -> अन्यायद्रव्यनिष्पन्ना परवास्तुदलोद्भवा । हीनाधिकाङ्गी प्रतिमा, स्वपरोन्नतिनाशिनी ।। <- [आचारदिनकर-प्रतिष्ठाविधिः पृ.१४६] इति । एवं न्यायोपात्तसम्पदाधिक्येऽधिकतरस्य मूल्यस्य अर्पणं, तदुक्तं बाणभट्टेના િદવરિતે --— વિમવ-પદ્ધ પ્રતિત્તિ: - . ૨૦૬] રૂતિ | ___ व्यसनरहितस्य = मद्य-मांसादिभोगरहितस्य शिल्पिनः, तदुक्तं निर्वाणकलिकायां -> सर्वाङ्गावयवरमणीयः क्षान्तिमार्दवार्जवसत्यशौचसम्पन्नः मद्यमांसादिभोगरहितः कृतज्ञो विनीतः शिल्पी सिद्धान्तवान् विचक्षणो धृतिमान् विमलात्मा शिल्पिनां । प्रधानो जितारिषड्वर्गः कृतकर्मा निराकुलः - प्रतिष्ठाविधि-पृ.११] इति । शुभेन भावेनेति । तत्स्वरूपञ्च पञ्चाशके --> सोउं णाऊण गुणे जिणाण जाया सुद्धबुद्धीए । किच्चमिणं मणुयाणं जम्मफलं एत्तियं चेह ।। गुणपगरिसो जिणा खल तेसिं बिंबस्स दंसणं पि सुहं । कारावणेण तस्स उ अणुग्गहो अत्तणो परमो || मोक्खपहसामियाणं, मोक्खत्थं उज्जएण कुसलेणं । तग्गुणबहुमाणादिसु, जइयव्वं सञ्चजत्तेणं ।। तग्गुणबहुमाणाओ तह सुहभावेण बज्झती णियमा । कम्मं सुहाणुबंधं तस्सुदया सव्वसिद्धित्ति ।। इय सुद्धबुद्भिजोगा काले संपूइऊण कत्तारं । विभवोचियमप्पेज्जा, मोल्लं अणहस्स सुहभावो ॥ ~ [૮/ ૩ -૭ ટુવતમ્ ||૭/રા.
વિશેષાર્થ :- પરસ્ત્રીગમન, માંસાહાર, ધૂમ્રપાન, દારૂ વગેરેના વ્યસનથી રહિત એવા શિલ્પી પાસે જિનપ્રતિમા ઘડાવવી જોઈએ. સારા મુહૂર્તમાં જિનપ્રતિમા ઘડવાનું નકકી કરવું જોઈએ. સુંદર ભોજન, તાંબુલ, ફળ-ફૂલ વગેરે દ્વારા શિલ્પીનો સત્કાર કરવો જોઈએ. જે જિનેશ્વર ભગવંતની પ્રતિમા બનાવવી હોય તેનું સંક્ષેપમાં જીવનચરિત્ર, તેમની મૈત્રી-વીતરાગતા-વૈરાગ્ય વગેરે ગુણસમૃદ્ધિ શિલ્પીને , કહેવી જોઈએ, જેથી શિલ્પી જિનેશ્વર ભગવંત પ્રત્યે આદરવાળો બને અને જિનપ્રતિમામાં તેવા ભાવ - નિર્વિકાર પ્રસન્ન સૌમ્ય મુખાકૃતિ લાવવાનો પ્રયત્ન કરે. પ્રતિમા બનાવવાનું શિલ્પી સાથે નકકી થાય ત્યારે પ્રસન્નતાપૂર્વક આ શિલ્પી સૌમ્ય-નિર્વિકાર એવી જિનપ્રતિમા બનાવે, જેથી તેના દર્શન-વંદન-પૂજન આદિમાં લોકોના ભકિતભાવમાં ઉછાળો આવે અને તેનાથી મારો ભવનિસ્તાર થાય' આવા શુભ ભાવથી શિલ્પીને પોતાની સંપત્તિને અનુસાર કિંમત ચૂકવવી. અમુક કિંમત પ્રતિમા ઘડવાની પૂર્વે ચૂકવવાની હોય છે અને અમુક કિંમત જિનપ્રતિમા સંપન્ન થઈ જાય ત્યારે ચૂકવવાની હોય છે. એ અપેક્ષાએ આ વાત જાણવી અથવા જે જે દેશ-કાળમાં જે પદ્ધતિ હોય તેને અનુસાર મૂલ્ય આપવાની વિધિ જાણવી. પરંતુ કિંમત શિલ્પીના કામ અનુસારે નહિ પણ પોતાની ધનસમૃદ્ધિને અનુસાર ચૂકવવાની હોય છે. આ વાત અતિ મહત્ત્વની છે. પોતાને ત્યાં કે દેરાસરના સંકુલમાં પ્રતિમા ઘડનાર શિલ્પીને શેઠની સંપત્તિનો અંદાજ આવી જ જય અને જે ઓછી કિંમત શ્રીમંત શેઠે નકકી કરી હોય તો તે શિલ્પીને પ્રતિમા ઘડવામાં વિશેષ ઉલ્લાસ ન આવે અથવા તેને બીજે ઠેકાણે વધારે કિંમત મળે તો તે અન્યત્ર ચાલ્યો જાય તેવું પણ બને, જો તેને સંતોષ ન થયો હોય તો. પ્રતિમા ઘડાતી હોય ત્યારે ધૂપ-દીવો વગેરે ચાલુ રાખવાનું વિધાન પણ અન્યત્ર આવે છે. તથા જિનપ્રતિમા તૈયાર થતી હોય તે દરમ્યાન શિલ્પી પાસે જઈ તેની પ્રસન્નતા વધે તે રીતે તેને ભોજન-શયન આદિની અનુકૂળતા રહે તેનો શ્રાવકે ખ્યાલ રાખવો જોઈએ. અનુપમા દેવી, કર્માશા વગેરેએ કરેલી શિલ્પીની કદર ખ્યાલમાં રાખવા જેવી છે. શિલ્પી પ્રસન્ન હોય તો જ જિનપ્રતિમામાં નૂર ઉપસી આવે. તેમ જ શાંતરસ, નિર્વિકારદૃષ્ટિ, અદ્ભુત વૈરાગ્ય, અપૂર્વ ત્યાગ, આશ્ચર્યકારી તેજ, ચમત્કારી સૌમ્ય ધ્યાનમુદ્રા, દિવ્ય પ્રસન્નતા, અલૌકિક યોગવૈભવ આદિ ભાવોની છાયા-છાંટ દઢિગત થાય. જિન પ્રતિમાના તથાવિધ ભાવો ઉપસાવવામાં શિલ્પીની ચિત્તપ્રસન્નતા પણ અગત્યનો ભાગ ભજવે છે. આ ભૂલાવું ન જોઈએ. માટે જ શ્રાવકે જિનપ્રતિમા તૈયાર થતી હોય ત્યારે વચ્ચે વચ્ચે અવારનવાર શિલ્પીની પ્રશંસા વગેરે કરવી જોઈએ. લાખો-કરોડો રૂપિયા ખર્ચીને દેરાસર બંધાવનાર શ્રાવક જિનપ્રતિમા ઘડનાર શિલ્પીની સાથે પાણતાવાળો શુદ્ર વ્યવહાર રાખે તે તદ્દન અનુચિત છે. અંજનશલાકા, પ્રતિકા, નૂતન જિનાલયો, અભિનવ તીર્થોનો પ્રચૂર પ્રમાણમાં સાપ્રતકાલે ઉદ્દભવ થતો હોવાથી વર્તમાન કાળમાં આ બધી બાબતોની જાણકારી આચાર્ય ભગવંત વગેરેએ શ્રાવકોને આપવી અને શ્રાવકે તેનો અમલ કરવો એ ખૂબ જરૂરી છે. [૭/૨]
શિલ્પીનું વ્યસનરહિત' એવું જે વિશેષાણ મૂલકારશ્રીએ જણાવેલ છે તેનાથી જેની બાદબાકી કરવાની છે તેને મૂલકારથી સાક્ષાત્ જણાવે છે –

Page #197

१६४ सप्तमं षोडशकम्
9 अपवादतः सव्यसनशिल्पिग्रहणविधिः * इतरस्य = स्त्री-मद्य-धुतादिव्यसनवतोऽर्पणं तथा न कर्तव्यं यथाऽनघस्य, अनधिकारिणि तदर्पणस्याऽज्याय्यत्वात्. युक्त्यैव = लोकन्यायेनैव इति एवंस्वरूपं यथावस्थं मूल्यं वक्तव्यं ज तु न्यूनाधिकं, काले च = प्रस्तावे च दानमुचितं मूल्यस्येति गम्यते, शुभभावेजैव विधिपूर्व अविधिपरिहारेण ||७/३|| "किमित्येवं सव्यसनस्यार्पणं निषिध्यते ?' इत्यत्र हेतुमाह -> 'चित्ते'त्यादि ।
= कल्याणकन्दली मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> इतरस्य तथा न अर्पणम् । युक्त्यैव मूल्यं वक्तव्यमिति । काले च शुभभावेनैव विधिपूर्वकं उचितं दानम् ॥७/३॥ इयं कारिका धर्मसङ्ग्रहवृत्त्यादौ [ध.सं.गा.६८] उद्धृता ।
स्त्री-मद्य-द्युतादिव्यसनवतः शिल्पिनो मूल्यस्य अर्पणं तथा = पूजापुरस्सरं स्वविभवौचित्यप्रकारेण न कर्तव्यम् यथा भोजनादिपूजापूर्वकं स्वसम्पदनुसारेण अनघस्य = व्यसनरहितस्य शिल्पिनः मूल्यस्याऽर्पणं कर्तव्यतयाऽभिहितम्, परस्त्रीगमनादिव्यसनग्रस्तस्य शिल्पिनः उत्सर्गतो जिनबिम्बकरणे अनधिकारितया अनधिकारिणि तदर्पणस्य = पूजापूर्वकं स्वसम्पदनुसारेण मूल्यप्रदानस्य अन्याय्यत्वात् = अनुचितत्वात् । तदुक्तं महाभारते -> लब्धानामपि वित्तानां बोद्भव्यौ द्वावतिक्रमौ । अपात्रे प्रतिपत्तिश्च पात्रे चाप्रतिपादनम् ।। - शांतिपर्व - ८/३१] इति । व्यसनशून्यस्य शिल्पिनोऽप्राप्तौ किं जिनबिम्बं नैव कारयितव्यम् यदुत तदप्राप्तौ व्यसनवता शिल्पिना जिनबिम्बं कारयित्वा तस्य मूल्यमेव न दातव्यम् ? इति चेत् ? अत्र वदन्ति -> व्यसनादिशून्यस्य शिल्पिनोऽलाभे व्यसनवताऽपि शिल्पिनाऽपवादतः तत् कारयितव्यं तावन्तञ्च कालं स प्रज्ञापनादिना स्त्री-मद्यादिव्यसनमुक्तः कर्तव्यः । तथा तस्मै लोकन्यायेनैव = शिष्टलोकप्रसिद्धव्यवहारानुसारेणैव यथावस्थं मूल्यं वक्तव्यं, न तु ततो न्यूनाधिकम्, न्यूनमूल्ये कथिते उचितकालमर्यादायां यथावस्थितं जिनबिम्बं निष्पन्नं न स्यात्, सदोषस्य अधिकमूल्ये कथिते तु औचित्यभङ्गः कृतः स्यात् । तथा च सम्यक्त्वहानिः स्यात् । औचित्यस्य सम्यग्दर्शनलिङ्गत्वेन प्राक् [४/१५ | पुष्पमालागाथा १९१] दर्शितत्वात् । तथा स्यात् देवद्रव्यभक्षणादिदोषश्च, जिनभक्तिकृते निर्धारितस्य द्रव्यस्यानुचितव्ययात् ।
लकारैरेव --> देवस्स परीभोगो अणेगजम्मेस दारुणविवागो । तंमि स होइ णिउत्तो पावो जो कारओ | इहरा ।। जं जायइ परिणामे असुहं सव्वस्स तं न कायव्यं । सम्मं णिरूविऊणं गाढगिलाणस्स वाऽपत्थं ।। - [८/ ९-१०] इत्यादि । प्रकृते न केवलं शिष्टलोकप्रसिद्धयनुसारेण यधावस्थितं मूल्यं तस्य वक्तव्यमेव किन्तु प्रस्तावे च = जिनबिम्बनिष्पत्त्याद्यवसरे च मूल्यस्य उचितं दानं तस्मै कर्तव्यम् । तदुक्तं त्रिपष्ठिशलाकापुरुपचरित्रे -> विवेकिनां विवेकस्य फलं ह्यौचित्यवर्तनम् <- [३/१/९] इति । तथैव प्रयत्नसाफल्यात्, तदुक्तं आचाराङ्गचूर्णी → काले चरंतस्स उज्जमो सफलो भवति - [१/२/५] । कथं ? इत्याह- शुभभावेनैव विधिपूर्वम् । यथोक्तं स्तवपरिज्ञायां > तारिसस्साभावे तस्सेव हियत्यमुज्झमओ नवरं । णियमेइ बिंबमोल्लं जहोचियं कालमासज्ज ॥२२॥ - इति ॥७/३॥
ગાથાર્ચ - ઈતર = વ્યસનવાળા શિલ્પીને તે રીતે દાન ન આપવું. લોકપ્રસિદ્ધ યુનિઅનુસારે જ તેને મૂલ્ય કહેવું અને અવસરે શુભ ભાવથી જ વિધિપૂર્વક તેને ઉચિત દાન કરવું. [૭/૩]
ટીકાર્ચ - પરસ્ત્રીગમન, દારૂ, જુગાર, ધૂમ્રપાન વગેરે વ્યસનવાળા શિલ્પીને તેવી રીતે કિંમત ન ચૂકવવી જેવી રીતે નિર્બસની શિલ્પીને કિંમત ચૂકવવાનું જણાવ્યું, કારણ કે અનધિકારી શિલ્પીને પોતાની સંપત્તિને અનુસારે દાન આપવું એ અનુચિત છે. લોકવ્યવહાર અનુસારે જ યથાવસ્થિત મૂલ્ય વ્યસની શિલ્પીને જણાવવું, નહિ કે જૂનાયિક. અને અવિધિનો ત્યાગ કરી શુભ ભાવથી
अयसरे से मूल्यथितरीत ५१j. [७/3] ' વિશેષાર્થ :- દારૂ વગેરેના વ્યસની શિલ્પી પાસે પ્રતિમા ઘડાવવાથી લોકોમાં નિંદા થાય, વ્યસનના કારણે કામકાજમાં | બેદરકારી રહે, સદ્ભાવ વિના માત્ર પૈસા માટે જ કામ કરે, આપેલ પૈસાનો સદુપયોગ નહિ પણ દુરુપયોગ કરે, યોગ્ય સમયે કાર્ય પૂર્ણ ન કરે, વ્યસન સંતોષવા વારંવાર પૈસાની માંગણી કરે, તે માંગણી ન સંતોષાતા ઝઘડા-સંઘર્ષ થાય. આ બધા કારણોસર વ્યસનમુકત શિલ્પી પાસે જિનપ્રતિમા બનાવવી તે ઉત્સર્ગ છે. પરંતુ તેવા શિલ્પી મળે તેવી શક્યતા નહિવત્ હોય તો અપવાદમાર્ગે ઓછામાં ઓછા વ્યસનવાળા શિલ્પી પાસે જિનપ્રતિમા ઘડાવવી એવો શાસ્ત્રકારોનો અભિપ્રાય છે. પરંતુ વ્યસનશૂન્ય શિલ્પીને પોતાની સંપત્તિ અનુસાર જિનબિંબનિર્માણનું મૂલ્ય ચૂકવવાનું આગલી ગાથામાં જણાવ્યું તે રીતે વ્યસની શિલ્પીને શ્રાવકે પોતાના વૈિભવ મુજબ નહિ પણ શિલ્પીલોકમાં જિનપ્રતિમા બનાવવાની જે કિંમત પ્રસિદ્ધ હોય તેટલી જ કિંમત વ્યસની શિલ્પી સાથે નકકી કરવી અને અવસરે વિધિપૂર્વક શુભ ભાવથી જ નકકી કરેલ મૂલ્ય આપવું. જિનપ્રતિમા બનાવવાના સમય દરમ્યાન શિલ્પી વ્યસનમુક્ત રહે તે માટે તેને સમજાવવું. તે સમય દરમ્યાન તે વ્યસન ન સેવે તેની શ્રાવકે તકેદારી રાખવી. તે વ્યસન સેવી
Jain Education Intemational

Page #198

* चित्तभेदस्य त्याज्यता
१६५ चित्तविनाशो नैवं प्रायः सञ्जायते द्वयोरपि हि । अस्मिन् व्यतिकरे एप प्रतिषिद्धो धर्मतत्त्वज्ञैः ॥७/४॥
एवं = उक्तजीत्या चित्तविनाशः = चित्तकालुष्यं द्वयोरपि हि कारयित-वैज्ञानिकयो: अजुशयोपालम्भाभ्यां ન સાયને પ્રાય: = હાહુલ્ય | કૃમિન વ્યતિરે = પ્રસ્તુતશુમારમ્ભ g: = વિજ્ઞવિનાશ: પ્રતિષિદ્ધ: = વિરતપCIQબોટિક્ટ: ઘર્મતત્ત્વજ્ઞ: = ઘર્મસ્વરqવેટિfમ: ||૪||
Bવિષ્ટfસઘં તુવન્નાહ – ‘ણે'ત્યાદ્રિ | एप द्वयोरपि महान् विशिष्टकार्यप्रसाधकत्वेन । सम्बन्धं इह क्षुण्णं न मिधः सन्तः प्रशंसन्ति ॥७/५॥
कल्याणकन्दली मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> एवं हि द्वयोः अपि चित्तविनाशः प्रायो न सञ्जायते । अस्मिन् व्यतिकरे एष धर्मतत्त्वज्ञैः પ્રતિષિદ્ધ: I૭/કા.
उक्तनीत्या = 'सव्यसनस्य लोकन्यायेन यथावस्थं मूल्यं वक्तव्यमिति रीत्या चित्तकालुष्यं कारयित-वैज्ञानिकयोः जिनबिम्बकारक-शिल्पिनोः यथाक्रमं अनुशयोपालम्भाभ्यां = पश्चात्तापाक्षेपाभ्यां बाहुल्येन न सञ्जायते ।
त्तविनाशः = चित्तविषादो विपरीतफलत्वेन उपदिष्टः धर्मस्वरूपवेदिभिः । परेषामपि सम्मतमिटम यथोक्तं वाल्मीकीरामायणे → न विषादे मनः कार्य विषादो दोषवत्तरः । विषादो हन्ति पुरुषं बालं कद्ध इवोरगः ॥ ૯ [ન્થિાઇ - ૬૪/૬] રૂતિ I૭/૪
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> विशिष्टकार्यप्रसाधकत्वेन द्वयोः अपि एष महान् । इह मिथः सम्बन्धं क्षुण्णं सन्तो| न प्रशंसन्ति ।।७/५॥ શકે તેવા સંયોગો શ્રાવકે તેને ન આપવા. આ બધી બાબતોનો વિવેકી શ્રાવકે ખ્યાલ રાખવો. [૭/૩] .
– “વ્યસનવાળા શિલ્પીને શ્રાવક વિના કામ અનુસાર નહિ પણ પોતાની સંપત્તિ મુજબ મૂલ્ય ચૂકવે તેનો કેમ નિષેધ થાય છે ?' – આ પ્રશ્નના સમાધાન માટે મૂલકારથી જણાવે છે કે –
ગાગાર્ચ - આ રીતે પ્રાયઃ બન્નેનું ચિત્ત પ્રાયઃ કલુષિત થતું નથી. પ્રસ્તુત પ્રસંગમાં ચિત્તની કલુષિતતા ધર્મતત્ત્વની જાણકાર પુરુષ દ્વારા નિષિદ્ધ છે. [૩/૪].
ટીકાર્ય :- ઉપરોકત રીતે નિર્બસનીને પોતાની સંપત્તિ અનુસારે ધન આપવાથી અને વ્યસની શિલ્પી સાથે શિલ્પીલોકપ્રસિદ્ધ કિંમત નકકી કરવાથી પાછળથી પસ્તાવો ન થવાથી પ્રતિમા ઘડાવનાર શ્રાવક અને ૫કો ન આપવાથી પ્રતિમા ઘડનાર શિલ્પીએ બન્નેનું ચિત્ત પ્રાયઃ કલુષિત થતું નથી. પ્રસ્તુત શુભ કાર્યના આરંભમાં આ ચિત્તકલુષિતતા વિપરીત ફલદાયી તરીકે ધર્મસ્વરૂપના જાણકાર શાસ્ત્રકારોએ જણાવેલ છે. [૭૪] ' વિશેષાર્થ :- ધર્મારાધનામાં ચિત્તની પ્રસન્નતા અને તેના દ્વારા ઉત્તરોત્તર સદ્ગુણોની પ્રાપ્તિ એ જ પ્રતિમા ભરાવવા પાછળનો હેતુ છે. જ્યારે વ્યસની શિલ્પીને છૂટથી પૈસા આપવાના લીધે થાવકને પાછળથી પસ્તાવો થાય અને કિંમત નક્કી કરાવ્યા વિના જિનપ્રતિમા શિલ્પી પાસે શ્રાવક ઘડાવે તેમ જ શિલ્પીને “શ્રીમંત શ્રાવક મને ઢગલો રૂપિયા આપશે' એવી આશા બંધાવાથી શ્રાવક તેને કામ અનુસારે જ કિંમત ચૂકવે ત્યારે “શેઠ ! તમે કંજુસ છો...” ઈત્યાદિ રૂપે શિલ્પી શ્રાવકને ઠપકો આપે તો શ્રાવક અને શિલ્પી બન્નેને મનદુઃખ થાય. તેનાથી ઉત્સાહ, બળ, વૈર્ય વગેરેનો હાસ થતાં કાર્યનો નાશ થાય અથવા કાર્ય અધૂરું રહે. અથવા બરાબર ન થાય. આવું થાય તો જિનપ્રતિમા તૈયાર કરાવવા છતાં શ્રાવકને તેનું વિપરીત ફળ મળે, સારું ફળ ન મળે. શિલ્પીના અને શ્રાવકના ભાવ ટૂટી જવાના લીધે તે જિનપ્રતિમામાં જોઈએ તેવું તેજ ન આવે. તે જિનપ્રતિમાના પ્રેક્ષક-પૂજક વગેરેને વિશેષ ભાવોવાસ ન પ્રગટે તેવું પણ સંભવે. આવું ન બને તે માટે વ્યસની શિલ્પી જોડે શ્રાવકે વ્યાજબી રીતે કિંમત નકકી કરીને જ કામ શરૂ કરાવવું. અનધિકારી હોવા છતાં તેના મનના સમાધાન માટે તેને પોતાની સંપત્તિ અનુસાર શ્રાવક દાન આપે તો તે દાન અનુચિત હોવાથી શાસ્ત્રાજ્ઞાભંગનો દોષ થાવકને લાગે અને કિંમત નક્કી કર્યા વિના પાછળથી બજારભાવે તેને શ્રીમંત શ્રાવક કિંમત ચૂકવે ત્યારે શિલ્પીને ઘણી વધુ પડતી આશા હોવાથી તેનું મન કલુષિત થાય. તો પણ શ્રાવકને પાપકર્મબંધ થાય. આમ એક બાજુ આગ અને બીજી બાજુ વાઘ-આવી શ્રાવકની હાલત સર્જાય. તેવું ન બને તે માટે શાસ્ત્રકાર પરમર્પિઓએ જણાવેલ ઉપરોક્ત માર્ગ ખરેખર યોગ્ય છે અને શાસ્ત્રકાર પરમર્ષિઓ પ્રત્યે આપપગને આદર જન્માવે છે.[૩/૪]
‘શ્રાવક અને શિલ્પીનો પરસ્પર મનમેળ ન ટૂટે એ સારું આવું જણાવવાને માટે ગ્રંથકારશ્રી ફરમાવે છે કે –
ગાથાર્થ :- વિશિષ્ટ કાર્યનો પ્રકૃષ્ટ રીતે સાધક હોવાથી શ્રાવક અને શિલ્પીના પણ મનભંગનો અભાવ મહાન છે, અહીં પરસ્પર સંબંધમાં આવનાર ખામીને સજજનો વખાણતા નથી. [૭/૫].
Jain Education Intemational

Page #199

१६६ सप्तमं षोडशकम्
फलस्य भावानुसारित्वोपपादनम्
एष =
परस्परमविजष्टचित्तयोगो द्वयोरपि प्राशुवतयोः विशिष्टकार्यस्य फलवज्जिजबिम्बलक्षणस्य प्रसाधकत्वेन निर्विघ्ननिर्वर्तकत्वेन महान् = गुरुः । इह = सम्बन्धे क्षुण्णं वैकल्यं मिथः परस्परं सन्तः = सत्पुरुषा न प्रशंसन्ति, स्तोकस्यापि चित्तभेदस्य फलहानिकरत्वादिति भावः ॥७/५॥ जिनबिम्बकारणे भावप्राधान्यं पुरस्कुर्वन्नाह -> 'यावन्त' इत्यादि ।
यावन्तः परितोषाः कारयितुस्तत्समुद्भवाः केचित् । तद्भिम्बकारणानीह तस्य तावन्ति तत्त्वे ॥७/६ ॥ यावन्तः = यत्परिमाणा: परितोषाः = प्रीतिविशेषाः कारयितुः अधिकृतस्य तत्समुद्भवाः = बिम्बनिमित्तजनिताः | केचित् = केऽपि चिच्छब्दोऽप्यर्थे, इह प्रक्रमे तस्य कारयितुः तबिम्बकारणानि = जिनबिम्बनिर्वर्त्तनानि तावन्ति
कल्याणकन्दली
फलवज्जिनबिम्बलक्षणस्य = स्वप्रयोजकत्वसम्बन्धेन विशिष्टपुण्यबन्ध-दुरितक्षय-बोधिबीजाधानादिफलविशिष्टस्य लावण्याद्युपेतजिनबिम्बात्मकस्य विशिष्टकार्यस्य निर्विघ्ननिर्वर्तकत्वेन परस्परमविनष्टचित्तयोगः महान् ।
सम्बन्धे वैकल्यं परस्परं सत्पुरुषाः = परार्थपरायणाः, तदुक्तं चाणक्यसूत्रे → यः परार्थमुपसर्पति स सत्पुरुषः <- [ २९९ ], न प्रशंसन्ति, स्तोकस्यापि चित्तभेदस्य मनोविषादस्य फलहानिकरत्वात् = प्रकृते व्यवहारतो प्रसन्न - | प्रशान्तमुद्रादिपरिकलित- जिनबिम्बादिलक्षणे निश्चयतश्च भगवद्भक्ति-प्रकृष्टपुण्यबन्ध - कर्मनिर्जरा-बोधिबीजाधानादिलक्षणे फले वैकल्यप्रयोजकत्वात् ॥७/५ ॥
=
=
=
-
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> इह कारयितुः तत्समुद्भवाः यावन्तः केचित् परितोषाः तत्त्वेन तस्य तावन्ति तद्भिम्बकारणानि |||७ /६ ॥ एतदनुसारेण भक्तिद्वात्रिंशिकायां यावन्तः चित्तसन्तोषाः तदा विम्बसमुद्भवाः । तत्कारणानि तावन्तीत्युत्साह | उचितो महान् ॥ - [५/१२] इत्युक्तम् ।
फलप्राप्तिरिति भावप्राधान्यमाविष्करोति
मिथोऽविनष्टचित्तयोगे लावण्यादिगुणोपेतार्हबिम्बनिष्पत्तिः स्यात्, तदर्शनात् कारकस्य श्रावकस्याऽधिकप्रमोदः, ततश्चाधिकयत्परिमाणाः प्रीतिविशेषा इत्यादि । परमार्थेन निश्चयेन तावत्फलसम्पत्तेः तावदुबिम्बकारणसाध्यफलोदयात् [ द्वा. द्वा. ५/१२ वृत्त] जिनबिम्बोद्भवप्रीतिविशेषपरिमाणतुल्यपरिमाणफलप्राप्तेरिति यावत् । सामान्यतो यावत्परिमाणजिनबिम्बनिमित्तको यावान् प्रीतिविशेषः कारयितुर्जायते तावानेव प्रीतविशेषः यदा कारयितृविशेषस्यैकस्मादेव
=
=
શ્રાવક અને શિપીનો પરસ્પર મનમેળ અખંડ રહો
ઢીકાર્થ :- શ્રાવક અને શિલ્પીનો પણ અખંડ મનમેળ મહાન = ગૌરવયોગ્ય છે, કારણ કે તે સફળ જિનબિંબરૂપી વિશિષ્ટ કાર્યનો નિર્વિઘ્ન રીતે સાધક છે. અહીં પરસ્પરના સંબંધમાં ખામી આવે તેને સજ્જનો વખાણતા નથી. કારણ કે થોડો પણ મનભંગ ફળની હાનિ કરે છે. આવો શ્રીમદ્જીનો આશય છે. [૭/૫]
વિશેષાર્થ :- ‘સફળ જિનબિંબ' કહેવાનો આશય એ છે કે જે જિનપ્રતિમાના દર્શન, વંદન, પૂજન આદિ કરવામાં શ્રાવક વગેરેને વિશિષ્ટ ભાવોલ્લાસ પ્રગટે, દર્શનમોહનીય-ચારિત્રમોહનીય કર્મ વગેરે નાશ પામે, દેશવિરતિ-સર્વવિરતિ પ્રમુખ ભાવો પ્રગટે તો તે જિનબિંબ સફળ છે. શ્રાવક અને શિલ્પીનો મનમેળ અખંડ હોય, શિલ્પી શ્રાવકના ચિત વ્યવહારથી પ્રસન્ન હોય તો જિનબિંબમાં શિલ્પી મન મૂકીને એવા ભાવ ભરે-પ્રાણ પૂરે કે તે પ્રતિમાના દર્શનાદિ કરતાં દિલ ડોલી ઉઠે. સંપ્રતિ મહારાજાએ ભરાવેલ પ્રતિમામાં આ બાબત લગભગ બધાને અનુભવસિદ્ધ હશે. આનું મૂળ છે શ્રાવક અને શિલ્પીનો પરસ્પર અતૂટ મનમેળ. શ્રાવક અને શિલ્પીનાં મન પરસ્પર ખાટાં થઈ જાય તો પ્રતિમા ઉપરોક્ત રીતે વિશિષ્ટ ફળ સંપન્ન ન બને. પરંતુ ફળમાં ઘટાડો થાય. તે પ્રતિમામાં તથાવિધ સૌમ્યભાવ વગેરે ન પ્રગટે. જોનારને વિશિષ્ટ ભક્તિભાવ ન જાગે શ્રાવક અને શિલ્પી વચ્ચેના સંઘર્ષના
કારણે આવા ઉમદા સત્કાર્યની પણ સજ્જનવર્ગમાં નિંદા થાય. તેના નિમિત્તે પ્રવચનહીલના થાય- આ બધાના મૂળમાં છે શ્રાવક અને શિલ્પીનો મનોભંગ. માટે તેવું ન થાય તેનો શ્રાવકે ખ્યાલ રાખવો. [૭/૫]
જિનપ્રતિમા બનાવવામાં ભાવની પ્રધાનતાને આગળ કરીને જણાવતા ગ્રંથકારથી કહે છે કે
ગાથાર્થ :- પ્રસ્તૃતમાં જિનબિંબ ઘડાવનારને જિનબિંબથી જેટલા પણ પ્રમાણમાં આનંદ ઉત્પન્ન થાય વાસ્તવમાં તેને તેટલા પ્રમાણમાં જિનપ્રતિમા કરાવવાનો પ્રસ્તુતમાં લાભ મળે છે. [૭/૬]
ટીડાર્થ :- જૈનશાસનના પ્રત્યેક અનુષ્ઠાનમાં ભાવોલ્લાસની મહત્તા હોવાથી અધિકૃત જિનબિંબ કરાવનારને જિનબિંબથી ઉત્પન્ન થનાર વિશેષ પ્રીતિ-આનંદ જેટલા પ્રમાણમાં હોય તેટલા પ્રમાણમાં પરમાર્થથી જિનપ્રતિમા જિનપ્રતિમાકારક થાવકે પ્રસ્તુતમાં કરાવ્યા ગણવા. આનું કારણ એ છે કે તેટલા પ્રમાણમાં જિનબિંબ તૈયાર કરાવવાથી જેટલું ફળ મળે તેટલું ફળ તે શ્રાવકને
Jain Education Intemational

Page #200

ॐ परिणामात् बन्ध-मोक्षी 8 - तत्परिमाणानि तत्त्वेज - परमार्थेज तावत्फलसम्पत्तेः, फलस्य भावानुसारित्वात् । तत: प्रीतिविशेष इह सानुबन्ध: कर्तव्य इति हृदयम् ॥७/६|| चित्तविनाशनिषेधोक्तौ पुष्टहेतुमाह -> 'अप्रीति रित्यादि । ___ अप्रीतिरपि च तस्मिन् भगवति परमार्थनीतितो ज्ञेया । सर्वापायनिमित्तं ह्येषा पापा न कर्तव्या ॥७/७॥
___ कल्याणकन्दली | जिनबिम्बादुपजायते तदा तस्य तावत्परिमाणजिनप्रतिमाकारापणसम्पाद्यफललाभ इति भावः । यथा यज्ञसङ्ख्यानुसारेण फलं नोत्पद्यते किन्तु तन्निमित्तकादृष्टविशेषानुसारेणैव तथा जिनबिम्बसल्यानुसारेण न फलोदयः परन्तु तन्निमित्तकप्रीतिविशेषानुसारेणैव, फलस्य = पुण्यबन्ध-दुरितक्षयादिलक्षणस्य कार्यस्य भावानुसारित्वात् = निजपरिणामानुसरणात्, यदुच्यते ओघनिर्युक्ती -> परमरहस्समिसिणं समत्तगणिपिडगझरियसाराणं । परिणामियं पमाणं णिच्छयमवलंबमाणाणं ।। - [७६१] इति । कुन्दकुन्दस्वामिनाऽपि समयसारे → अज्झबसाणेण बंधोत्थि - [२६५] भावप्राभृते च > परिणामादो बंधो मुक्खो जिणसासणे दिट्ठो - [११६] इत्युक्तम् ।।
ततः = फलस्य परिणामानुसारित्वात् प्रीतिविशेपः इह = जिनबिम्बे शिल्पिनि च सानुवन्धः कर्तव्यः । इदमेवाभिप्रेत्य मयशास्त्रे --> शिल्पिनो मनः सन्तुष्टं, देवः सन्तुष्ट एव च <- [अध्याय ३] इत्युक्तम् । अयं समुदितार्थ देवभद्रसूरिभिः कथारत्नकोशे -> जिणहरकारवणे वि ह नो जिणबिंबं विणा हवइ सम्मं । धम्ममई भब्वाणं वोच्छं ता तबिहाणमहं ।। सुपसत्थवासरम्मि पूइत्ता सुत्तहारमप्पेज्जा । नियविभवोचियमुल्लं निदोसो जइ स होज्ज परं ।। अतहाविहे य तम्मि तकालुचियं विणिच्छिउं सम्मं । नियमेज बिंबमोल्लं जहतहदचप्पणे दोसो ।। बिंबअसिद्धी जिणदञ्चभक्खणाओ अणंतसंसारो । कारस्सियरस्स य तन्निमित्तभावेण दोसो त्ति ।। अपत्तियं पि एवं परिचत्तं होइ उभयपक्खाणं । जाजीवं संबंधो जायइ एत्तो य अइपरमो ।। न य एत्तो उवयारी अन्नो भुवणे वि विजए परमो । इय कुसलबुद्धिजोगा बहुमाणो तम्मि जुत्तो य ।। जायंति जेत्तिया खलु तद्भवा केई चित्तपरितोसा । तब्बिंबकारणाई पि तेत्तिओ नेत्तियाई से ।। [जिनबिंबविधापनाधिकार-पृ.७८/गा. १-७] इत्येवमुपवर्णितः ॥७/६॥
मलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम -> तस्मिन अग्रीतिः अपि परमार्थनीतितो भगवति ज्ञेया । हि सर्वापायनिमित्तं एषा पापा न कर्तव्या ॥७/७॥ इयं कारिका भक्तिद्वात्रिंशिकावृत्त्यादौ द्वा.द्वा.५/१३] समुद्भूता । एतदनुसारेण तत्र → तत्कर्तरि च याप्रीतिः तत्त्वतः सा जिने स्मृता - [द्वा.दा.५/१३] इत्युक्तम् । प्रात याय छ; म ग तो मापने अनुसतुं छोय छे. श्री आयेछ - भूणायामा 'केचित्' ५मा 'चित्' थ६ ते 'अपि' २०६ना अर्थमा छ. [अर्थात् ओई ५प्रममा जान थाय... भामर्थ थशे. माटे प्रस्तुतमा વિશેષ પ્રકારની પ્રીતિ સાનુબંધ કરવી- આ કહેવાનો આશય છે. [૭/૬]. ' વિશેષાર્થ :- શ્રાવક શિલ્પી સાથે અખંડ મનમેળ રાખે તો રમ-સૌમ્ય-અવર્ણનીય જિનપ્રતિમા શિલ્પી ઘડે. તેને લેવાથી શ્રાવકના આનંદનો પાર ન રહે. એક જ પ્રતિમાં કદાચ શ્રાવક શિલ્પી પાસે ઘડાવે, પરંતુ પ્રતિમાની પ્રસન્ન મુખમુદ્રા આરોહઅવરોહ વગેરે જોઈને ૫૦ જિનબિંબ તૈયાર કરાવવાથી જેટલો આનંદ થવાની સામાન્યથી સંભાવના હોય તેટલો અપાર આનંદનો ઉછાળો શ્રાવકના દિલમાં આવે તો વાસ્તવમાં શ્રાવકે ૫૦ જિનબિંબ તૈયાર કરાવ્યા જાણવા. કેમ કે ૫૦ જિનબિંબ તૈયાર થવાથી તેના નિમિતે જેટલો આનંદ થવાની સંભાવના હોય તેટલો આનંદ તૈયાર કરાવેલ એકાદ પ્રતિમા થકી પ્રસ્તુત શ્રાવકને થવાથી ૫૦ જિનબિંબ કરાવવાથી જે ફળ મળે તે ફળ પ્રસ્તુત શ્રાવકને મળે છે. જિનબિંબ એ શુભ ભાવ ઉત્પન્ન કરવા દ્વારા ફળ આપે છે. કાર = વ્યાપાર છે શુભ ભાવ-આનંદ-પ્રશસ્ત મન. દ્વારી = વ્યાપારી છે જિનપ્રતિમા. દ્વાર જેટલું બળવાન તેટલું ફળ બળવાન મળે આ વાત ન્યાયદર્શનનો પ્રાથમિક અભ્યાસ કરનાર પણ સમજી શકે તેમ છે. આ ગામની પરિભાષા અનુસાર દ્રવ્ય કરતાં ભાવ ચઢિયાતો હોવાથી ફળ ભાવને અનુસરે છે. આથી શ્રાવકે જિનપ્રતિમાવિષયક સાનુબંધ-વર્ધમાન દઢ પ્રશસ્ત પ્રેમ કરવા પ્રયત્નશીલ રહેવું જોઈએ એવી સૂચના ન્યાયવિશારદજી કરે છે. આગળ ૧૨મા શ્લોકમાં પાગ ભાવની મહત્તા ગ્રંથકારથી જણાવશે. [૭/૬] |
‘શિલ્પી સાથે મનોભંગ ન કરવો’ આ વાતના સમર્થનનો હેતુ ગ્રંથકારથી જણાવે છે –
બાળાર્ય :- શિલ્પીના વિશે અપ્રીતિ પણ વાસ્તવિક રીતે ભગવાન ઉપર અપ્રીતિ જાણવી. આ અપ્રીતિ સર્વ નુકશાનનું १२छ. माटे मा ५ifuil tीति १२वी नेऽने. [७/७]
[ શિeપીની અપ્રીતિ = ભગવાનની અપ્રીતિ [3 १. ह. प्रती 'फल' इति त्रुटितः पाठः ।
Jain Education Intemational

Page #201

१६८ सप्तमं षोडशकम्
88 जिनबिम्बलक्षणम्
यतः सर्वेषां अपायानां =
अप्रीतिरपि च चित्तविनाशरूपा तस्मिन् = शिल्पिनि बिम्बद्वारा क्रियमाणे भगवति = जिने परमार्थनीतितः. कारणाऽरुचिः कार्यारुचिमूलेति परमार्थन्यायेन कारयितुः ज्ञेया । हि प्रत्यूहानां निमित्तं इयं अप्रीतिः तस्मात् एषा पापा न कर्तव्या = न विधेया ||७ / ७॥ यत एवं शिल्पिगताप्रीतिरयुक्ता ततस्तद्गतामाहार्ये च्छ्या 'अपि प्रीतिमुत्पाद्य जिनबिम्बं कारयितव्यमित्यलुशास्ति -> अधिके 'त्यादि ।
अधिकगुणस्थैर्नियमात् कारयितव्यं स्वदौहृदैर्युक्तम् । न्यायार्जितवित्तेन तु जिनबिम्बं भावशुद्धेन ॥ ७ / ८|| अधिकगुणः क्रियमाणबिम्बप्रतियोगी भगवान्, तत्स्थैः = तद्वर्त्तिभिः स्वदौहदैः स्वमनोरथैः शिल्पिगतै र्युक्तं सहितं नियमात् निश्चयेन ज्यायार्जितवित्तेनैव भावशुद्धेन अन्तःकरणशुद्धेन जिनबिम्बं कारयि
कल्याणकन्दली
कारणाऽरुचिः कार्याऽरुचिमूला यथा मुमुक्षूणामारम्भाऽरुचिरारम्भजन्याऽवद्य - दुःख- दुर्गत्याद्यरुचिमूला इति परमार्थन्यायेन = शुद्धव्यवहारनयेन । एतेन • शिल्प्यालम्बनका या अप्रीतिः कथं सा भगवतीति निरस्तम्, तदालम्बनकाया अपि तस्या जिनोद्देशकत्वादिति व्यक्तं भक्तिद्वात्रिंशिकावृत्तौ [ द्वा. द्वा. ५ / १३ ] ॥७/७॥
->
भ
मूलग्रन्धे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> अधिकगुणस्थैः स्वदौहृदैः युक्तं जिनबिम्बं नियमात् न्यायार्जितवित्तेन तु भावशुद्धेन | कारयितव्यम् ॥७/८ ॥ इयं कारिका भक्तिद्वात्रिंशिकावृत्त्यादी [द्वा. द्वा.५/१३] समुद्धृता । क्रियमाणबिम्बप्रतियोगी निष्पद्यमानप्रतिमासम्बन्धी भगवान् अर्हन् । तद्वर्तिभिः = उद्देश्यतया भगवन्निष्ठैः स्वमनोरथैः स्वगतैर्मनोरथैः विषयतासंसर्गेण शिल्पिगतैः युक्तं = प्रयुक्तं यद्वा आलम्बनतया सहितं, न्यायार्जितवित्तेनैव, न त्वनीत्युपार्जितेन, | 'भावविसुद्धी कम्मक्खयकारणं नेया' [ १०१] इति चैत्यवन्दनमहाभाष्यवचनात् भावशुद्धेन जिनबिम्बं कारयितव्यं तत्स्मृत्यादि| निमित्तमूर्ध्वस्थानस्थितत्वादिविशिष्टमिति गम्यते । तदुक्तं चैत्यवन्दनमहाभाष्ये श्रीशान्तिसूरिभिः -> अरहंता भगवंता असरीरा निम्मला सिवं पत्ता । तेसिं संभरणत्थं पडिमाओ एत्थ कीरंति ||७८ || उद्धट्टाणठियाओ अहवा पलियंकसंठिआ ताओ । मुत्तिगयाणं तासिं जं तइयं नत्थि संठाणं ॥ ७९ ॥ जं संठाणं तु इहं भवं चयंतस्स चरिमसमयम्मि । आसी य परसघणं
=
=
ટીડાર્થ :- પ્રતિમા કરાવનાર શ્રાવકની શિલ્પી ઉપર મનોભંગસ્વરૂપ અપ્રીતિ પણ પ્રતિમા દ્વારા કરાતા ભગવાન ઉપર જાણવી, કારણ કે કારણની અરુચિ કાર્યની અરુચિના કારણે હોય છે- આ વસ્તુસ્થિતિ આની પાછળ કામ કરી રહેલ છે. સર્વ વિઘ્નોનું મૂળ આ અપ્રીતિ છે. તે કારણે પાપિણી એવી અપ્રીતિ ન કરવી જોઈએ. [૭/૭]
વિશેષાર્થ :- કાર્યનો પ્રેમી તેના કારણમાં અરુચિ ન કરે. કાર્યનો અણગમો અરુચિ હોય તો તેના કારણ પ્રત્યે અરુચિ થઈ જ જાય. અનિષ્ટસાધનતાનું જ્ઞાન દ્વેષ પેદા કરે છે. આ ત્રિકાલ અબાધિત સિદ્ધાંત છે. ભોગસુખની અરુચિ એ પાપઅરુચિનું કાર્ય છે. તેથી પ્રસ્તુતમાં શ્રાવક શિલ્પી ઉપર અરુચિ/અણગમો રાખે તેનો મતલબ એ થાય કે શ્રાવકને ભગવાન ઉપર અરુચિઅણગમો છે, કારણ કે શિલ્પીથી જન્ય પ્રતિમાના પ્રતિયોગી संबंधी निनेश्वर छे. शिल्पी - કારણ છે અને જિનપ્રતિમા કાર્ય છે. કારણની અરુચિ કાર્યઅરુચિના લીધે થતી હોવાથી શ્રાવકને શિલ્પી ઉપર થતી અપ્રીતિ જિનપ્રતિમાવિષયક અરુચિને સૂચવે છે કે જે પ્રતિમા દ્વારા તીર્થંકર પરમાત્મા પ્રત્યે ફલિત થાય છે. દેવાધિદેવ પ્રત્યેની અરુચિ સર્વ આપત્તિઓનું મૂળ હોવાથી દુષ્ટ છે, ત્યાજ્ય છે. તેને હટાવવામાં આવે તો પરમાત્માની પ્રતિમા ઘડનાર શિલ્પી પ્રત્યે શ્રાવકને અહોભાવ આદર થયા વિના ન રહે. ભગવાન પ્રત્યેનો પ્રેમ પ્રભુપ્રતિમા બનાવનાર શિલ્પી ઉપર પ્રેમ-લાગણી પ્રગટાવે છે - આ હકીકત અનુપમાદેવી વગેરેના प्रसंगमां प्रसिद्ध ४ . [ ७/७]
ઈચ્છાજન્ય પણ પ્રીતિ ઉત્પન્ન કરીને
આમ શિલ્પી પ્રત્યે અપ્રીતિ અનુચિત છે. તેથી શિલ્પી પ્રત્યે શ્રાવકે આહાર્યપ્રીતિ જિનબિંબ કરાવવું જોઈએ. - આવું અનુશાસન કરતા મૂલકારથી જણાવે છે કે
गाथार्थ :અધિકગુણસંપન્ન ભગવાન સંબંધી પોતાના મનોરથોથી સહિત એવું જિનબિંબ નિયમા ન્યાયોપાર્જિત ધન વડે શુભ મનથી કરાવવું જોઈએ. [૭/૮]

=
=
8 श्रावक होलासोथी संपन्न किनबिंब ठरावे
ઢીકાર્થ :- જેની પ્રતિમા તૈયાર થઈ રહી છે તે પ્રતિમાના પ્રતિયોગી = સંબંધી એવા ભગવાન અધિક ગુણસંપન્ન છે. શ્રાવકના પોતાના દોહલાઓ = મનોરથો પરમાત્મા સંબંધી હોય [= ઉદ્દેશ્યતાસંબંધથી પરમાત્મામાં રહેનાર હોય] અને [વિધેયતાસંબંધથી] શિલ્પીમાં રહેનાર હોય. તેવા દોહલાઓથી સહિત એવું જિનબિંબ શ્રાવકે નિયમા ન્યાયોપાર્જિત જ ધનથી શુદ્ધ-નિર્મલ १. 'तद्गतानाहार्येच्छया' इति पाठान्तरम् । २. मुद्रितप्रती 'अपि' पदं नास्ति ।

Page #202

तव्यम् ||७ / ८||
उक्त दौहृदयोगमेव विवृणोति -> 'अत्रे'त्यादि ।
अत्रावस्थात्रयगामिनो बुधैर्दीहृदाः समाख्याताः । बालायाचैत्ता यत्तत्क्रीडनकादि देयमिति ॥ ७ / ९ ||
अत्र = जिनबिम्बकारणे अवस्थात्रयगामिनः
बालकुमारयुवलक्षणावस्थात्रयानुसारिणः दौहृदा:
दौहृदविचारः
=
=
१६९
कल्याणकन्दली
तं संठाणं तहिं तस्स ॥८१॥ - इति । जिनबिम्बलक्षणं संक्षेपतो द्वात्रिंशिकाप्रकरणे सिद्धसेनदिवाकरैः न शूलं न चापं न चक्रादि हस्ते, न हास्यं न लास्यं न गीतादि यस्य । न नेत्रे न गात्रे न वक्त्रे विकारः, स एकः परात्मा गतिर्मे जिनेन्द्रः ॥ - [२१/८] इत्युक्तम् । विस्तरतस्तु अरूपरूपमाकारं विश्वरूपं जगत्प्रभुं । केवलज्ञानमूर्तिं च वीतरागं जिनेश्वरम् ||१|| द्विभुजं चैकवक्त्रं च बद्धपद्मासनस्थितम् । लीयमानं परे ब्रह्मण्यजमूर्ति जगद्गुरुम् ||२|| नामनिर्गुणमोक्षाय, प्रयुक्तं वास्तुवेदिभिः । ते चतुर्विंशतिर्ऋषभादिवर्धमानान्तकाः ||३|| ऋषभादिपरिवारे दृषदां वर्णसङ्करम् । न समाङ्गुलसंख्या च, प्रतिमा मानकर्मणि ||४|| उपविष्टस्य देवस्य ऊर्ध्वस्य प्रतिमा भवेत् । द्विविधा पादपीठस्था पर्यङ्कासनमास्थिता | ||५|| वामदक्षिणजङ्घोर्वोरुपर्यङ्के करावपि । दक्षिणो वामजङ्घायां तत्पर्यङ्कासनं शुभम् ||६|| देवस्योर्ध्वस्थितस्यार्चा जानुलम्बिभुजद्वया । | श्रीवत्सोष्णीषयुक्ता च छत्रादिपरिवारिता || ७ || अन्योऽन्यजानुस्कन्धान्तस्तिर्यक्सूत्रनिपातनात् । केशान्ताञ्चलयोर्मध्ये, सूत्रैक्याच्चतुरखिका ||८|| <इत्यादिना श्रीविश्वकर्मणा जयसंहितायां प्रतिपादितम् । एतद्विस्तरस्तत्र वास्तुसारादौ च दृष्टव्यः । जिनबिम्बञ्चाऽशास्त्रज्ञशिल्पिनिर्मितं अश्लिष्टसन्धिप्रभृतिदोषयुक्तञ्च न युक्तम् । तदुक्तं समराङ्गणसूत्रधारे अशास्त्रज्ञेन घटितं शिल्पिना दोषसंयुतम् । अपि माधुर्यसम्पन्नं न ग्राह्यं शास्त्रवेदिभिः || अश्लिष्टसन्धिं विभ्रान्तां वक्रां चावनतां तथा । | अस्थितामुन्नताञ्चैव काकजङ्घां तथैव च ।। प्रत्यङ्गहीनां विकटां मध्ये ग्रन्थिं नतां तथा । ईदृशीं देवतां प्राज्ञो हितार्थं नैव कारयेत् ॥ - इत्यादिकम् ॥७/८||
मनोरथा
मूलग्रन्धे दण्डान्वयस्त्वेवम् (--> यत् अत्र बालाद्याः अवस्थात्रयगामिनः चैत्ताः दौहृदाः बुधैः समाख्याताः तत् क्रीडनकादि | देयमिति ॥ ७ / ९ ॥ इयं कारिका भक्तिद्वात्रिंशिकावृत्त्यादौ [ ५/१३] समुद्धृता ।
दौहृदाः मनोरथा इति । यथा -> दौहृदस्याप्रदानेन गर्भो दोषमवाप्नुयात् । वैरूप्यं मरणं वाऽपि तस्मात् कार्यं प्रियं स्त्रियः ॥ <- [प्राय यतिधर्म - ७९] इति याज्ञवल्क्यस्मृतिवचनात् दौहृदापरिपूर्ती गर्भो माता च दुःखमाप्नुतः इति सर्वोद्यमेन मातृदौहृदपरिपूरणाय लोको यतते तथा प्रकृते जिनबिम्बकारकेण स्वदौहृदसम्पूर्त्तये सर्वादरेण यतितव्यम्, अन्यथा | विम्बस्य शिल्पिनः जिनबिम्बकारकस्य च दौःस्थ्यं स्यादिति सूचनाय दौहृदपदप्रयोगोऽकारीति ध्येयम् ।
Jain Education Intemational
मनथी राव [७/८ ]
વિશેષાર્થ :- [૧] જેમ કુંભાર ઘડો બનાવવાના ઉદ્દેશથી મૃત્પિડ લાવવાનો પ્રયત્ન કરે ત્યારે કુંભારનો પ્રયત્ન ઉદ્દેશ્યતાસંબંધથી ઘડામાં રહે અને વિધેયતા સંબંધથી માટીના પિંડમાં રહે છે. તેમ અધિકગુણસંપન્ન- સર્વગુણસંપન્ન એવા પરમાત્માને ઉદ્દેશીને શિલ્પીના વિશે શ્રાવક મનોરથો-દોહલાઓ કરે ત્યારે શ્રાવકના દોહલા ઉદ્દેશ્યતાસંબંધથી પરમાત્મામાં રહે અને વિધેયતાસંબંધથી શિલ્પીમાં રહે. જેમ કુંભાર ઘડાના લક્ષથી જે પ્રયત્ન કરે છે તેનાથી પ્રવૃત્તિ થાય છે તેમ શ્રાવક પરમાત્માના ભાવથી જે મનોરથો ઘડે છે તેને શિલ્પીને આશ્રયીને પૂર્ણ કરે છે. જેમ સૃપિંડમાં થનાર પ્રયત્નથી પરંપરાએ ઘડો યુક્ત બને છે તેમ શિલ્પીને આશ્રયીને પૂર્ણ થતા મનોરથોથી પરંપરાએ જિનબિંબ યુક્ત = વિશિષ્ટ બને છે. કેમ કે મૂર્તિની મનોહરતાનો મુખ્ય આધાર કારીગરના હૃદય ઉપર જ રહે છે. આ દોહલાના ભેદ અને તેને કેવી રીતે પૂર્ણ કરવા ? આ વાત ગ્રંથકારથી આગળની ગાથામાં જણાવશે. [૨] આવું મનોરથવિશિષ્ટ જિનબિંબ શ્રાવકે ન્યાયોપાર્જિત ધનથી તૈયાર કરાવવું. અનીતિના ધનથી નહિ. નીતિના ધનથી તૈયાર થતી પ્રતિમાથી શ્રાવકને વિશિષ્ટ કોટિનું ફળ મળે છે. [૩] શ્રાવકે નિર્મળ મનથી જિનબિંબ કરાવવું. પોતાની વાહવાહ થાય કે પરલોકમાં દેવલોક કે રાજ્યસંપત્તિ મળે તેવા આશયથી જિનપ્રતિમા શ્રાવક ન બનાવે. 'જિનપ્રતિમાના નિમિત્તે સ્વ-પરને
સાનુબંધ બોધિલાભ = જિનધર્મપ્રાપ્તિથી માંડીને ક્ષાયિક વીતરાગતાની પ્રાપ્તિ થાવ' આવા વિશુદ્ધ અંતઃકરણથી શ્રાવકે જિનબિંબ શિલ્પી પાસે બનાવવું જોઈએ. અથવા ૧૦ મી ગાથામાં નિર્મળ મનની વ્યાખ્યા કરવામાં આવશે તેને અનુસારે મનશુદ્ધિ જાણવી. આ ત્રણ વાત આ ગાથામાં ધ્યાન દેવા યોગ્ય છે. [૭/૮]
ઉપરોક્ત દોહલાના યોગને મૂલકારથી નવમી ગાથામાં જણાવે છે કે –
માથાર્થ :- અહીં બાલાદિ ત્રણ અવસ્થાને અનુસરનારા માનસિક દોહલાઓ પંડિતોએ જણાવેલા છે. તેથી રમકડાં વગેરે

Page #203

१७० सप्तमं षोडशकम्
8 शिल्पिनो भगवद्रूपतासमर्थनम् ॐ बालाद्या: = बालादिशिल्प्यारोपिता: चैत्ता: = चित्तप्रभवा: बुधैः समाख्याता यत् = यस्मात् वर्तन्ते तत् = तस्मात् क्रीडनकादि क्रीडनकं = विस्मयकृदुपभोगोपकरणजातं, आदिजा भोगोपकरणसङ्ग्रह इति = एवं प्रकारं चैतबालाद्यवस्थात्रयमनोरथसम्पादक देयम् । इदमुक्तं भवति - शिल्पी बालो युवा मध्यमवया वा प्रतिमानिर्माण व्याप्रियते । तस्य तदवस्थात्रयं अनादृत्य प्रतिमागतावस्थात्रयभावनेन चैत्तदौहृदत्रयमुत्थाप्य शिल्प्यालम्बजेन तत्परिपूरणाय यतितव्यमिति ॥७/९||
कल्याणकन्दली बालादिशिल्प्यारोपिताः = बालादिशिल्पिनि कल्पिताः चित्तप्रभवाः = इच्छाजन्याः । आदिना = 'क्रीडनकादि' पदगतेन आदिशब्देन भोगोपकरणसङ्ग्रहः । भोगोपभोगयोः को भेदः ? उच्यते, सकृदेव यद् भुज्यते तत् भोगः यथा ताम्बुलादिः, यत्त्वनेकश उपभुज्यते तदपभोगः यथा क्रीडनकादि । यथोक्तं -> सइ भुज्जइ त्ति भोगो सो पुण आहार -पुप्फमाईओ । उवभोगो उ पुणो पुण उवभुजइ भवण-वणिआइ ।। - [ ] इति ।
तस्य = शिल्पिनः तदवस्थात्रयं = बालादिदशात्रितयं अनादृत्य = अपुरस्कृत्य, शिल्पिगतबालादिदशानुसारित्वेऽपि शिल्पिगतत्वेनाऽनुभाव्य इति यावत्, प्रतिमागताऽवस्थात्रयभावनेन = जिनबिम्बसत्क-बाल-कुमार-युवलक्षणावस्थात्रितयपरिभावनेन, वृद्धावस्था तु न ग्राह्या, तादृशप्रतिमाया निषिद्धत्वात्, तदुक्तं शुक्राचार्येण --> क्वचित्तु बालसदृशं, सदैव तरुणं वपुः । मूर्तीनां कल्पयेच्छिल्पी न वृद्धसदृशं क्वचित् ।। - वेधवास्तुप्रभाकर-८१] इति । जिनावस्थात्रयाश्रयं चैत्तदोहृदत्रयं = मानसिकदोहृदत्रिकं मनसा उत्थाप्य = उत्पाद्य शिल्प्यालम्बनेन = वैज्ञानिकमवलम्ब्य तत्परिपूरणाय = दोहदसम्पूर्तये जिनबिम्बकारकेण यतितव्यम् । इत्थमेव भगवद्भक्तिप्रकर्षोपपत्तेः । न च स्वपुत्राद्यालम्बनेनाऽपि तत्परिपूर्तिरस्तु किमर्थं शिल्प्यालम्बनेन दौहदपरिपूरणाय भवत आग्रह इति वक्तव्यम, यो यत्करणे व्याप्रियते स तदा तदपयोगद्वारा तन्मयो भवति, न त्वन्य इति नियमात आगमतो भावनिक्षेपापेक्षया तदा शिल्पिन एव भगवत्स्वरूपत्वेन तदालम्बनेनैव दौहृदपर्तेः न्याय्यत्वात । इदमेवाऽभिप्रेत्य मयशास्त्रे -> शिल्पी नः कल्पितो देवः तृतीयाध्याय) इत्युक्तम् । क्रीडनकादिप्रदानेन शिल्पिनः विशिष्टानन्दानुभूतिर्जायते, यद्वशात् लावण्य-सौकुमार्य-प्रसन्नास्यत्वादिगुणगणोपेतजिनबिम्बनिष्पत्तिरविलम्बेन भवतीति भावः ।।७/९॥ [शिल्पान] आपा. [७/4] | ટીડાઈ :- જિનબિંબ કરાવવાના વિશે બાલ, કુમાર અને યુવા સ્વરૂપ ત્રણ અવસ્થાને અનુસરનારા બાલ વગેરે શિલ્પીમાં આરોપિત માનસિક દોહલાઓ પંડિતોએ જણાવેલા છે. તે કારણે રમકડા વગેરે શિલ્પીને આપવા. વિસ્મય કરાવનાર ઉપભોગના साबनना समूडने २ वाय छे. मूग आयामां 'क्रीडनकादि' ५६मा 'आदि' ५६ तेनाथी भोगना परामोनो संख | કરવો. [એક વાર વાપરી શકાય તે ભોગસાધને. દા.ત. મીઠાઈ, ફળ, પાણી વગેરે. જેને વારંવાર વાપરી શકાય તે ઉપભોગસાધન. દા.ત. કપડા, રમકડા, વાહન વગેરે.) આ રીતે બાલ વગેરે ત્રણ અવસ્થાના મનોરથોના સંપાદક રમકડા વગેરે બને છે. કહેવાનો ભાવ એ છે કે જિનપ્રતિમા બનાવવામાં બાલ, યુવાન કે મધ્યમવયવાળે શિલ્પી પ્રવૃત્તિ કરે છે. તે શિલ્પીની ત્રણ અવસ્થાને ગાકાર્યા વિના જિનપ્રતિસાગત ત્રણ અવસ્થાને વિચારીને માનસિક ત્રણ પ્રકારના દોહલાને ઉભા કરીને શિલ્પીના આલંબનથી तेने पूर्ण १२१। माटे या प्रयत्न यो. [७/४] ' વિશેષાર્થ :- ‘શિલ્પીની ત્રણ અવસ્થાને ગણકાર્યા વિના' આવું જે ઉપર જણાવ્યું તેનો અર્થ એ છે કે “આ શિલ્પીની અવસથા બાલ વગેરે છે માટે એને રમકડા વગેરે આપું' આમ વિચારવાના બદલે જેની પ્રતિમા બની રહી છે તે જિનેશ્વર ભગવંતની બાલ વગેરે અવસ્થા વિચારીને મારા બાલસ્વરૂપ ભગવાનને રમકડાં આપીને પ્રસન્ન કરું, તેમની કૃપાને મેળવું. મારા બાલસ્વરૂપ ભગવાનને મીઠાઈ-ફળ વગેરે આપીને ખુશ કરું, મારી મીઠાઈ વગેરે પ્રત્યેની આસકિતને તો...' ઈત્યાદિ માનસિક દોહલાઓને ઉત્પન્ન કરી પ્રતિમા ઘડનારા તે બાળ શિલ્પીના આલંબનથી અર્થાત્ બાલશિલ્પીને રમકડાં, મીઠાઈ વગેરે આપવા દ્વારા તે દોહલાઓ પૂર્ણ કરવા. શિલ્પી બાળ હોય તો પ્રતિમામાં પરમાત્માની બાલ અવસ્થાને વિચારવી. શિલ્પી યુવાન વયનો હોય તો બિંબમાં પ્રભુજીની યુવાનવય વિચારવી. શિલ્પી મધ્યમ વયનો હોય તો પ્રભુજીની મધ્યમવયવાળી અવસ્થાનું પ્રતિમામાં ચિંતવન કરી માનસિક દોહલાઓ થાવ ઈચ્છાથી ઉત્પન્ન કરવા. વૃદ્ધ અવસ્થાવાળી જિનપ્રતિમા બનાવવાનો શિલ્પશાસ્ત્રમાં નિષેધ છે. તથા વયોવૃદ્ધા શિલ્પી પ્રાય: જિનપ્રતિમા બનાવવાનું કામ કરતા નથી હોતા. સામાન્ય લોકોમાં જેવા લક્ષણોવાળી વૃદ્ધાવસ્થા જોવામાં આવે છે તેવી વૃદ્ધાવસ્થા વિચરતા તીર્થકર દેવમાં હોતી નથી. માટે પ્રભુજીની વૃદ્ધાવસ્થા સંબંધી દોહલાને અહીં ઉલ્લેખ શ્રીમદ્જીએ કરેલ નથી. દોહવામાં મુખ્યતા તીર્થંકર પરમાત્માની છે, નહિ કે શિલ્પીની. માટે “શિલ્પીની અવસ્થાને ગાગકાર્યા વિના' આમ શ્રીમદ્જીએ જણાવ્યું. છતાં તે દોહલાઓ શિલ્પીના આલંબનથી જ પૂર્ણ કરવાના છે. અર્થાત દોહલાને અનુસાર શ્રાવકે રમકડા १. मुद्रितप्रती 'देयं' नास्ति । २. ह.प्रती 'अपुरस्कृत्य' इति पाठान्तरम ।

Page #204

न्यायार्जितधनस्य भावशुद्धिकरणोपदेशः
-> ‘ચઢિ’ત્યાદિ ।
भावशुद्धेनेति यदुक्तं तद्विवरीषुराह यद्यस्य सत्कमनुचितमिह वित्ते तस्य तज्जमिह पुण्यम् । भवतु शुभाशयकरणादित्येतद्भावशुद्धं स्यात् ॥७/१० ॥
यत् = यन्मात्रं यस्य सत्कं = यस्य सम्बन्धि वित्तं इति गम्यते अनुचित्तं = स्वीकारायोग्यं इह मदीये | वित्ते कथञ्चिदनुप्रविष्टं तस्य = तत्स्वामिन: तज्जं = 'तद्वित्तोत्पन्नं इह = बिम्बकरणे पुण्यं भवतु इति = एवं शुभाशयकरणात् एतत् = ज्यायार्जितवित्तं भावशुद्धं स्यात्, परकीयवित्तेन स्ववित्तानुप्रविष्टेज पुण्यकरणानभिલાષાત્ સર્વાંશેખ સ્વપિત્તશુદ્ધે ||૭/૨૦|| વિશ્વરવિધિશેષમાહ -> ‘મન્ત્રત્યાતિ ।
कल्याणकन्दली
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> 'इह वित्ते यस्य सत्कं यत् अनुचितं तज्जं पुण्यं इह तस्य भवतु' इति शुभाशयकरणात् तत् भावशुद्धं स्यात् ॥ ७ / १० ॥ इयं कारिका धर्मसङ्ग्रहवृत्ति - भक्तिद्वात्रिंशिकावृत्ति - श्राद्धविधिवृत्त्यादौ [ध.सं.गा. ६८ દ્વા.દ્વ્રા./oY .પ્ર.૬.૨૦ રૃ.પૃ.૩] સમુ‰તા |
चैत्यार्चादिविधापने भावशुद्ध्यै गुरुसङ्घसमक्षमेवं वाच्यं यदत्राऽविधिना किश्चित्परवित्तमागतं तत्पुण्यं तस्य भूयात् - इति श्राद्धविधिवृत्तिकृतः [प्र.६गा. १५ पृ. ३५ ] । यथोक्तं भक्तिद्वात्रिंशिकायामपि स्ववित्तस्थेऽन्यवित्ते तत्पुण्याशंसा विधीयते - [५/१४ ] । इत्थं परकीयवित्तेन अनाभोगादितः स्ववित्तानुप्रविष्टेन पुण्यकरणानभिलापात् = स्वगतत्वेन पुण्याभिलाषस्याऽकरणात् सर्वांशेन स्वचित्तशुद्धेः, अन्यथा मुधाप्रशंसादिदोषापातात् । धनव्ययसाध्ये स्वकीयधनव्ययसाध्यत्वेन प्रसिद्धे प्रायः सर्वस्मिन्ननुष्ठाने श्राद्धेनैवं स्वीयमनोविशुद्धिः कर्तव्या, तथैव चेतसोऽवक्रगमनप्रवृत्ती मोक्षमार्गस्य सानुबन्धत्वसिद्धेरिति । यत्तु मनुस्मृती योऽसाधुभ्योऽर्थमादाय साधुभ्यः संप्रयच्छति । स कृत्वा प्लवमात्मानं संतारयति तावुभौ ॥ ← | [ ११ / १९ ] इत्युक्तं तन्महामोहविजृम्भितमिति विभावनीयं तत्त्वमेतद् धीधनैः ॥७/१० ॥
->
१७१
વગેરે શિલ્પીને જ આપવાના છે, નહિ કે પોતાના છોકરાને પરમાત્માની સાથે કથંચિત્ અભેદભાવ શિલ્પીને છે, નહિ કે અન્ય વ્યક્તિને. આમ દોહલા મુજબ શિલ્પીને ત્રણ અવસ્થા યોગ્ય દ્રવ્યનું અર્પણ કરવાથી તેની પ્રસન્નતા વધતી રહે છે. તેથી પરિપૂર્ણ સંતુષ્ટ થયેલ તે શિલ્પી જિનપ્રતિમામાં મનોહરતા-આકર્ષકતા-વીતરાગતા-સૌમ્યતા-યૌવનત્વ-ધ્યાનાવસ્થા વગેરેને ઉપસાવવામાં સફળ બને છે કે જેના દ્વારા દર્શન કરનાર દૃષ્ટા પ્રતિમાગત છદ્મસ્થાદિ ત્રણ અવસ્થાનું ધ્યાન સહજતાથી પ્રાપ્ત કરી શકે છે. માટે જિનપ્રતિમા બનાવનાર શિલ્પી પ્રત્યે શ્રાવકનો આદર-સ્નેહભાવ વૃદ્ધિંગત હોવો જરૂરી છે. કૃતિ વિ. [૭/૯]
‘શ્રાવકે શુદ્ધભાવથી જિનપ્રતિમા કરાવવી' આવું આઠમી ગાથામાં જણાવ્યું હતું. તેનું વિવરણ કરવાની ઈચ્છાથી ગ્રંથકારથી જણાવે છે કે ~~
ગાશાર્થ :- ‘આ ધનમાં જેના સંબંધી જેટલું સ્વીકારને અયોગ્ય એવું જે ધન રહેલું હોય તેનાથી ઉત્પન્ન થયેલ પુણ્ય પ્રસ્તુતમાં તેનું થાવ' આવો શુભ આશય કરવાથી ન્યાયાર્જિત ધન ભાવશુદ્ધ થાય. [૭/૧૦] મ ભાવશુદ્ધિને ઓળખીએ
-
ટીકાર્ય :- ~> ‘આ મારા ધનમાં જેટલા પ્રમાણમાં મારા માટે સ્વીકારને અયોગ્ય એવું જેના સંબંધી ધન કોઈ પણ રીતે આવી ગયું હોય તેનાથી ઉત્પન્ન થયેલું જિનબિંબ કરવાનું પુણ્ય તેના માલિકનું થાવ' ← આવો શુભ આશય કરવાથી આ ન્યાયોપાર્જિત ધન ભાવશુદ્ધ થાય છે. પોતાના ધનમાં આવી ગયેલ બીજાના ધનથી પુણ્ય કરવાનો અભિલાષ નહિ હોવાથી પોતાનું ધન સર્વાશથી શુદ્ધ થાય છે. [૭/૧૦]
વિશેષાર્થ :- પૂર્વે (૬/૧૫-પૃષ્ઠ ૧૫૫) જણાવી ગયા તેમ શ્રાવક પોતાના ન્યાયોપાર્જિત દ્રવ્યથી જ દેરાસર બનાવે, અનીતિથી મેળવેલા દ્રવ્યથી કે પરદ્રવ્યથી નહિ. શ્રાવક પોતે દેરાસર સ્વદ્રવ્યથી બનાવતો હોય અને અજાણતાથી શ્રાવકના ધનમાં બીજા કોઈનું ધન આવી ગયું હોય તો તે ધનથી બનતા દેરાસરમાં બીજાનો પણ હિસ્સો હોવાથી લોકો તે દેરાસરને જોઈને ‘પેલા ભાગ્યશાળીએ એકલાએ જ સ્વદ્રવ્યથી કેવું ભવ્ય જિનાલય બનાવ્યું છે !' આવી રીતે અધિકૃત શ્રાવકની પ્રશંસા કરે તો તે શ્રાવકને આંશિક રીતે મફતની પ્રશંસાનો દોષ લાગે. અંશતઃ પારકે પૈસે સુકૃત કરી પોતાના નામે સંપૂર્ણ યશ-કીર્તિ મેળવવાની ઈચ્છા તે મિલન આશય છે. આ મલિન મનોવૃત્તિ દૂર કરવા માટે ‘દેરાસર નિર્માણમાં વપરાતા મારા ધનમાં બીજાનું ધન કોઈક રીતે આવી ગયું હોય તો તેનાથી ઉત્પન્ન થયેલ પુણ્ય તેને મળો' આવી વિશુદ્ધ ભાવનાથી પોતાના ન્યાયોપાર્જિત ધનને શ્રાવક શુદ્ધ કરે. સ્વદ્રવ્યથી દેરાસર બનાવતા શ્રાવકને ખબર ન પડે તે રીતે બીજી કોઈ વ્યક્તિ તે દેરાસરનો લાભ મેળવવાના ઉદ્દેશથી ઈરાદાપૂર્વક . .તો - ‘ક્રિોથં' કૃતિ વાન્તરમ્ । તત્તિ શુદ્રમ્ |

Page #205

१७२ सप्तमं षोडशकम्
88 ॐकारस्वरूपविचारः 888
मन्त्रन्यासश्च तथा प्रणवनम: पूर्वकं च तत्राम । मन्त्रः परमो ज्ञेयो मननत्राणे ह्यतो नियमात् ॥७/११॥
तथा कारयितव्यतयाऽभिप्रेते जिनबिम्बे मन्त्रन्यासश्च विधेयः । 'कः पुनः स्वरूपेण मन्त्रः ?' इत्याह प्रणवः ॐ कारो जमः शब्दश्च तौ पूर्वौ = आदी यस्य तत् तथा तन्नाम् = क्रियमाणबिम्बर्षभादिनाम मन्त्रः परमः = प्रधान: ज्ञेय:, हि = यतः अतः = 'प्रणवनम: पूर्वकजिननाम्जो नियमात् = निश्चयात् 'मननत्राणे
=
ज्ञान-रक्षणे
कल्याणकन्दली
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् → तथा च मन्त्रन्यासः । प्रणवनम: पूर्वकं च तन्नाम परमो मन्त्रो ज्ञेयः, हि अतो नियमात् मनन- त्राणे ॥७/ ११ ॥ इयं कारिका धर्मसङ्ग्रहवृत्ति-भक्तिद्वात्रिंशिकावृत्ति - प्रतिमाशतकवृत्त्यादी [ध. सं. गा. ६८ / द्वा. द्वा. ५ / २४ / प्र.श.गा. ३४ पृ. २२२ ] समुद्धृता वर्तते ।
->
प्रणवः = ॐकारः, स च परमेष्ठिनः वाचकः । योगनये तु स ईश्वरस्य वाचक:, यथोक्तं पातञ्जलयोगसूत्रे तस्य वाचकः प्रणवः - - [१ / २७] | छान्दोग्योपनिपदि 1 - 'ओमित्येतदक्षरमुद्गीथमुपासित - [१/१/१] इति गदितम् । | नृसिंहपूर्वतापिनीयोपनिपदि च यः प्रणवमधीते स सर्वमधी <- [५] इत्युक्तम् ।
->
प्रणवनम: पूर्वकं च तन्नामेति । यथोक्तं भक्तिद्वात्रिंशिकायां
-> मन्त्रन्यासोऽर्हतो नाम्ना स्वाहान्तः प्रणवादिकः
| <- [५ / १४] इति । तथा च ॐ नमः ऋषभाय - इति मन्त्रः फलितः । एतेन स्वाहा स्वधाऽन्यतरस्यैव मन्त्रत्वमित्येकान्तोऽपि निरस्तः, प्रणवस्य मन्त्रत्वाऽनुपगमे → जपंश्च प्रणवं नित्यं ← [ ] इति स्मृत्यनुपपत्तेः । एवं नमः पदस्याऽपि मन्त्रत्वात् । तदेव समर्थयति -> • प्रणवनम: पूर्वजिननाम्नः = ‘ॐ नमः ऋषभाय' इत्यादिस्वरूपात् । न च प्रवणपूर्वकत्वेन मन्त्रन्यासे तस्यैहिकफलकत्वमेव स्यात् प्राधान्येन, न तु मोक्षफलकत्वं मन्त्रः प्रणवपूर्वोऽयं फलमैहिकमिच्छुभिः । ध्येयः | प्रणवहीनस्तु निर्वाणफलकाङ्क्षिभिः ॥ <- - [८ /७१] इति योगशास्त्रे हेमचन्द्राचार्यैरुक्तत्वादिति वाच्यम्, तस्य स्वातन्त्र्येण | मन्त्रजपादिफलप्रतिपादकत्वात् इह तु बिम्बकारणविधिरूपतया प्रणवोपादानेऽपि न मोक्षाकाङ्क्षाक्षतिरिति ध्येयम् । निश्वयात् मनन- त्राणे भवतः, तस्य श्रेष्ठालम्बनत्वात्, यदुक्तं कठोपनिपदि -> एतदालम्बनं श्रेष्ठमेतदालम्बनं परम् |<- [१/२/१७] । यथेप्सितदानादपि ततः रक्षणमपि सुलभम्, -> एतद्ध्येवाक्षरं ब्रह्म एतद्ध्येवाक्षरं परम् । एतद्ध्येवाक्षरं ज्ञात्वा यो यदिच्छति तस्य तत् ॥ <- [१/२/१६] इति कठोपनिषद्वचनमप्यत्र संवदति । नारदपरिव्राजकोपनिपदि ओमिति ब्रह्म, ओमित्येकाक्षरमन्तः प्रणवं विद्धि - [ ८ / २] इत्युक्तम् । प्रणवोपनिपदि अपि -> ओमित्येकाक्षरं ब्रह्म |<- [२] इत्युक्तम् । ध्यानबिन्दूपनिषदि अपि → ओमित्येकाक्षरं ब्रह्म ध्येयं सर्वैर्मुमुक्षुभिः <- [९] इत्युक्तम् । तद्व्युत्पत्तिस्तु अथर्वशिरउपनिपदि → अथ कस्मादुच्यते ओङ्कारः ? यस्मादुच्चार्यमाण एव प्राणानूर्ध्वमुत्क्रामयति तस्मादुच्यते ओङ्कारः <- [४] इत्येवमुक्ता । प्रणवव्युत्पत्तिस्तु -> सर्वान् प्राणान् प्रणामयति नामयति चैतस्मात्प्रणवः < [२] इत्येवं अथर्वशिखोपनिपदि दर्शिता । राजमार्तण्डकारस्तु प्रकर्षेण नूयते स्तूयतेऽनेनेति नौति स्तौतीति वा प्रणत्र ओङ्कारः <- [यो.सू.१/२७ पृ.३४ वृ.] इत्याह । बृहद्योगियाज्ञवल्क्यस्मृतौ च -→ > अदृष्टविग्रहो देवो भावग्राह्यो मनोमयः । तस्यौङ्कारः
->
<
->
પોતાનું ધન વગેરે તે શ્રાવકના ધનમાં ભેળવી દે અથવા અજાણતાથી બીજાનું ધન દેરાસરકારક થાવકના ધનમાં આવી ગયું હોય તો પણ પોતાનો તેવો મિલન આશય ન હોવાથી દેરાસર બનાવનાર ઉપયોગવંત શ્રાવકને પરદ્રવ્યભક્ષણ વગેરે દોષ લાગતો નથી. છતાં પોતાના ધનમાં આવી ગયેલ પરદ્રવ્યથી પોતે પુણ્ય કમાઈ લેવાનો અને તેનાથી અમાનસમાન માનપાન મેળવી લેવાની ઈચ્છા ન રાખવાના લીધે ન્યાયોપાર્જિત ધન સર્વશે શુદ્ધ થાય છે. [૭/૧૦]
=
જિનબિંબ કરાવવાની બાકીની વિધિને જણાવતા મૂલકારથી કહે છે કે
गाथार्थ :- तथा मंत्रन्यास वो आागव जी = ॐ अने 'नमः' पूर्व भगवाननुं नाम ते प्रधान મંત્ર જાણવો, કારણ કે તેનાથી નિયમા મનન અને રક્ષણ થાય છે. [૭/૧૧]
જિનબિંબમાં મંત્રાસ

-
ટીડાર્થ :- શિલ્પી દ્વારા કરાવવા રૂપે અભિપ્રેત જિનબિંબમાં મંત્રન્યાસ કરવો જોઈએ. ‘મંત્રનું સ્વરૂપ શું છે ?' આ પ્રશ્નના સમાધાન માટે શ્રીમદ્જી કહે છે-તે મંત્રના પ્રારંભમાં પ્રણવબીજ = ॐर अने 'नमः' ७६ ते जेनी प्रतिमा वामां | आपी छे ते तीर्थकुरनुं पल वगेरे नाम ते मंत्रमां रडेल होय छे [अर्थात् 'ॐ नमः ऋपभाय' आयो मंत्रन्यास ऋपलहेव १. 'प्रणवनम: पूर्वजिननाम्नः' इति मुद्रितप्रती पाठ: । २ मुद्रितप्रती 'मननत्राणे = ज्ञानरक्षणे भवत:' इति पाठो नास्ति ।

Page #206

988 मन्त्रस्वरूपविचारः ॐ
१७३ भवतः, मजनात् त्राणाच्च मन्त्र उच्यत इति ॥७/११||
___ जनु किं रत्न-कनकादिबिम्बकरणे विशिष्टं फलं आहोस्वित् परिणामविशेषात् ? इति जिज्ञासायामाह -> "बिम्बमित्यादि । बिम्बं महत्सुरूपं कनकादिमयं च यः खलु विशेषः । नाऽस्मात्फलं विशिष्टं भवति तु तदिहाशयविशेषात् ॥७/१२।। __ बिम्बं प्रतिमारूपं महत् प्रमाणत:, सुरूपं - विशिष्टाङ्गावयवसन्निवेशसौन्दर्य, कनकादिमयं च = सुवर्ण
कल्याणकन्दली स्मृतो नाम तेनाऽऽहूतः प्रसीदति ।। - [२/६१] इत्युक्तम् । ध्यानबिन्दी ब्रह्मोपनिषदि च -> आत्मानमरणिं कृत्वा प्रणवं चोत्तरारणिम् । ध्याननिर्मथनाभ्यासाद् देवं पश्येन्निगूढवत् ॥ध्या.२२ ब्र.१८।। - इत्येवमोंकारमाहात्म्यमुक्तम् । योगतत्त्वोपनिपदि अपि → सर्वविघ्नहरो मन्त्रः प्रणवः सर्वदोषहा «- [१/६४] इत्युक्तम् । योगचूडामण्युपनिपदि तु→ शुचिर्वाऽप्यशुचिर्वाऽपि जपेटप्रणवं सर्वदा । न स लिप्यति पापेन पद्मपत्रमिवाम्भसा || - [८८] इत्येवं प्रणवप्रभाव उक्तः । > एकाक्षरं परं ब्रह्म - (२/८३) इति मनुस्मृतिवचनव्याख्याने मन्वर्थमुक्तावल्यां कुल्लूकभट्टेन > एकाक्षरं ओङ्कारः परं ब्रह्म, परब्रह्मावाप्तिहेतुत्वात् - इत्युक्तम् । अर्हद्गीतायां मेघविजयगणिनाऽपि > अति विष्णुरुति ब्रह्मा मे शिवस्तत्त्रयीमयः । ॐकारः परमं ब्रह्म ध्येयो गेयस्तदर्थिभिः || - (२५/१७) इत्युक्तम् ।
मन्त्रपदप्रवृत्तिनिमित्तमावेदयति मननात त्राणाच मन्त्र उच्यत इति, त्राणकारणत्वेऽपि मननाकारणत्वान्न देवस्य मन्त्रत्वम् ।। मननप्रयोजकत्वेऽपि आपत्त्राणाऽकारणत्वान्न पुस्तकादेः मन्त्रत्वम् । निरुक्तमन्त्रन्यासेन समन्वितमर्हबिम्बं तन्मन्त्रप्रभावेन | भव्यस्य पूजकादेः मनने = सज्ज्ञानदाने रक्षणे च समर्थं भवतीति भावः । अन्यमते च मननद्वारा त्रायकत्वात् मन्त्रत्वम् । तदक्तं निर्वाणकलिकायां > मननात् त्रायते यस्मात् तस्मात् मन्त्रः प्रकीर्तितः -[ ]। शन देवताया मन्त्रत्वेऽपि न क्षतिः । तदक्तं श्रीरामपूर्वतापनीयोपनिपदि → मननात् त्राणनान्मन्त्रः सर्ववाच्यस्य वाचकः
- [१/१२] । अन्यत्र च -> गुरु-मन्त्र-देवतात्म-मनः-पवनानामैक्यनिष्कलनात् मन्त्रः <- [ ] इत्युक्तम् । 'पुरिसाभिहाणो मंतो.... अहवा पढियसिद्धो मंतो' [नि.भा. ४३०४] इति निशीथचूर्णिकारः ॥७/११।।
मूलग्रन्थे दण्डान्बयस्त्वेवम् → बिम्बं महत् सुरूपं कनकादिमयं च यः खलु विशेषः । नास्मात् विशिष्टं फलं भवति, तत्तु इह आशयविशेषात् भवति ॥७/१२।। इयं कारिका भक्तिद्वात्रिंशिकायामद्धता [५/१५] । एतदनुसारेण भक्तिद्वात्रिंशिकायां > हेमादिना विशेषस्तु, न बिम्बे किन्तु भावतः । चेष्टया स शुभो भक्त्या, तन्त्रोक्तस्मृतिमूलया ||१५|| - इत्युक्तम् । पद्मकुमारोदाहरणेनेदमवगन्तव्यम् । तदुक्तं कथारत्नकोशे -> जहसत्तीए गुरुं लहं व सेलुब्भवं मणिमयं वा जिणबिंब कारिंतो पउमो ब्व गिही सिवं लहइ ।।[प्र.७८/१४] - इति । महदिति । इदश्चात्रावधेयं श्राद्धेन समानाङ्गुलं सर्वत्र गृहमन्दिरे च वितस्त्यधिकमानं तथा पाषाणादिमयं जिनबिम्बं नैव कारयितव्यम् । तदुक्तं श्रीवर्धमानसूरिभिः आचारदिनकरे --> विषमैरङ्गुलैहस्तैः कार्यं बिम्बं न तत्समैः । द्वादशाङ्गुलतो हीनं बिम्बं चैत्ये न धारयेत् ।। ततस्त्वधिकमागारे सुखाकाङ्क्षी माननी प्रतिमामा ४२वो.] ॥ मंत्र प्रधान वो, सराय ॐ नमः पूर्व जिनेश्वरना नामवासा मंत्री नियथी| મનન અને રક્ષણ થાય છે. મનન કરવાથી અને રક્ષણ કરવાથી મંત્ર કહેવાય છે. [૭/૧૧]
विशेषार्थ :- मन्त्र ५६ मन् भने त्रै यातुथी अनेछ. मन् यातुनो अर्थ छ भनन. 'त्रै' यातुनो अर्थ छेत्र = २१. જેનાથી મનન અને રક્ષણ થાય તે પ્રધાનમંત્ર કહેવાય. જેનાથી મનન = ચિંતન કે રક્ષણ ન થાય તે મંત્ર ન કહેવાય. દેવથી રક્ષણ થાય છે પણ મનન થતું નથી. સામાન્ય લખાણ થકી મનન થાય છે પાણી આપત્તિ વગેરેથી તેના દ્વારા રક્ષણ થતું નથી. भाटे ते मनेनी मंत्रमाथी मामी यई सय ७. ॐ नमः ऋषभाय नानाथी मनन अने. २६-मन्ने थाय छे. माटे ते मुल्य मंत्र. 'मननात् त्रायते इति मन्त्रः' अर्थात् मनन ४२१ाथी ने २ ते मंत्र उपाय - आम पास मन्त्र शनी व्युत्पत्ति આવે છે. તે અર્થ પાણી પ્રત મ7માં ઘટી શકે છે. આચારસંપન્ન આચાર્ય ભગવંત વગેરે દ્વારા શાસ્ત્રોકત વિધિથી પ્રતિમામાં
જ્યાં સુધી મંત્રન્યાસ ન થાય ત્યાં સુધી તે પૂજનીય કે ઈષ્ટફળદાયક બનતી નથી. માટે જ પ્રતિમા તૈયાર થયા બાદ ઉપરોકત મન્યાસ જિનપ્રતિમામાં કરવાનો હોય છે. તેના લીધા પૂજકની ભાવોલ્લાસવૃદ્ધિમાં પ્રતિમા કારણ બને છે. [૩/૧૧]
— “શું રત્ન, સોનું વગેરેથી જિનપ્રતિમા બનાવવામાં વિશિષ્ટ ફળ મળે કે પરિણામવિશેષથી ?' – આવી જિજ્ઞાસાનું શમન કરવા માટે મૂલકારથી જણાવે છે કે –
ગાચાર્ગ :- જિનપ્રતિમા મોટી હોય, સુંદર રૂપવાળી હોય અને સુવાર્ગમય વગેરે સ્વરૂપ હોય - આ જે વિશેષતા છે તેનાથી વિશિષ્ટ ફળ મળતું નથી. પરંતુ પ્રસ્તુતમાં આશયવિશેષથી વિશિષ્ટ ફળ મળે છે. [૭/૧૨] .
ak નિશ્ચય-વ્યવહારનો સમન્વય નિહાળીએ રે ટીકાર્ચ :- પ્રતિમાસ્વરૂપ જિનબિંબ પ્રમાણથી મોટું હોય, વિશિષ્ટ અંગ-અવયવની રચનાથી સૌંદર્યવાનું હોય અને સુવાર્ગમય, ||
Jain Education Intemational

Page #207

१७४ सप्तमं षोडशकम्
* निश्चय-व्यवहारसम्मतकारणताविचार: 8
रत्नादिमयं यः खलु अयं विशेष: बाह्यवस्तुगतो नास्मात् विशिष्टं फलं 'भवति बाह्यतस्तुतिशेषाजुविधायी न फलविशेष इत्यर्थः । तु = पुनः तत् = विशिष्टं फलं इह - प्रक्रमे आशयविशेषात्. रात्र भावोऽधिक: तत्र फलमप्यधिकमिति हृदयम् । भावविशेषाधायकतया च बाह्यविशेषोऽप्याद्रियत एव । तदवतं व्यवहारभाष्ये लवखणजुत्ता |पडिमा पासाईआ समत्तलंकारा | पल्हायइ जह व मणं तह णिज्जरमो वियागाहित्ति ||उ.६ गा.१८९ ॥७/१२||
__ कल्याणकन्दली न पूजयेत् । लोहाइमकाष्ठमृद्दन्तचित्रगोविड्मयानि च ।। <- [प्रति.वि. पृ.१४५] इत्यादि । यथोक्तं ठक्करफेरुणाऽपि वास्तुसारे
> पाहाण-लेव-कट्ठा दंतमया चित्तलिहिय जा पडिमा । अप्परिगरमाणाहिय न सुंदरा पूयमाणा गिहे ।। इकंगुलाइ पडिमा इक्कारस जाव गेहि पुइज्जा । उ8 पासाइ पुणो इअ भणियं पुञ्चसूरिहिं ।। - [२/४२-४३] इति । तदुक्तं आत्मप्रबोधेऽपि > एकागुलाद्येकादशाङ्गुलपर्यन्तोन्मानधारिका परिकरसंयुक्ता स्वर्ण-रूप्य-रत्न-पित्तलादिमयी सर्वाङ्गसुन्दरा जिनप्रतिमा स्वगृहे संसेव्या । परिकरेणोक्तमानेन च वर्जिता तथा पाषाण-लेप-दन्त-काष्ठ-लोहमयी चित्रलिखिता च जिनप्रतिमा स्वगृहे नैव पूजनीया - [१/पृ.३६] । अन्यत्रापि -> समयावलिसुत्ताओ लेबोवलकट्ठदंतलोहाणं । परिवारमाणरहियं घरंमि न हु पूयए बिंबं ।।[ ] <- इत्येवमुक्तम् । तदुक्तं कल्याणकलिकायां अपि -> आरभ्यैकाङ्गुलं बिम्ब, यावदेकादशाङ्गुलम् । गृहेषु | पूजयेद् बिम्बमूर्ध्वं प्रासादके पुनः ।। प्रतिमां काष्ठ-लेपाऽयम-दन्त-चित्रायसां गृहे । मानाधिकां परिवाररहितां नैव पूजयेत् ।। ८- [१/७८-७९] इति । मत्स्यपुराणेऽपि --> अङ्गुष्ठपर्वादारभ्य वितस्तिं यावदेव तु । गृहेषु प्रतिमा पूज्या नाऽधिका शस्यते बुधैः ।। प्रतिमा काष्ठ-लेपाऽश्म-दन्त-चित्राच्यसां गृहे । मानाधिका परिवाररहिता नैव पूजयेत् ।। - [ ] इत्यादि । एवं मल्ली-नेमि-वीरबिम्बान्यपि नैव गृहचैत्ये स्थाप्यानि, तदक्तं सकलचन्द्रोपाध्यायेन प्रतिष्ठाकल्पे -> नेमिनाथो वीरमल्लीनाथी वैराग्यकारकाः। त्रयो वै मन्दिरे स्थाप्या न गहे शुभदायकाः ।। [२] इति । अन्यत्रापि -> मल्लिनेमिवीरो जिणभवणे सावरण पूजाइ । इगवीसं तित्थगरा संतिगरा पूइया गेहे ।। [ ] - इत्युक्तम् । यत्र भावोऽधिकः तत्र फलमप्यधिकमिति । द्रव्यादिवैकल्येऽपि प्रशस्तप्रभूभक्त्यादिभावेन निर्जरादि फलमपजायते । द्रव्यादिसाकल्येऽपि चारुपरिणामविरहे निर्जरादिकं न भवतीत्यन्वय -व्यतिरेकाभ्यां निर्जरां प्रति द्रव्यादेरन्यथासिद्धत्वं भावस्य च कारणत्वमिति निश्चयनयस्य हृदयम् ।
व्यवहारनयेन द्रव्यादेः भावद्वारा निर्जरादिकारणता । यत्र द्वारानुत्पादस्तत्र फलानुदयस्य न्याय्यत्वात् । न ह्येतावता द्रव्यादेरकारणत्वम् । एतेन भावादव फलोदये द्रव्यादिना सृतमिति निरस्तम्, न हि द्वारेण द्वारिणोऽन्यथासिद्धिः । अत एव भावविशेपाधायकतया च = भक्ति-बहमानादिगर्भशभतराध्यवसायसम्पादकतया हि वाद्यविशेपः = बाह्यवस्तुगतवैशिष्ट्यं अपि व्यवहारत आद्रियत एव । तदक्तं व्यवहारभाष्ये सम्बोधप्रकरणे [१/३२२] च > लक्खणेत्यादि । अत्र मलयगिरिसूरिव्याख्या -> या जिनप्रतिमा लक्षणयुक्ता प्रसादी मनःप्रसादकरणं समस्तालङ्कारा तां पश्यतो यथैव मनः प्रह्लादते तथा निर्जरां विजानीहि । यद्यधिकं मनःप्रसत्तिस्ततो महती निर्जरा, भन्दमनःप्रसत्तौ तु मन्देति भावः - [उ.६ गा.१८९ मल.वृ.पृ.३४] । प्रकृते 'गुणभूइट्टे दवम्मि जेणमत्ताऽहियत्तणं भावे । इय वत्थूओ इच्छति ववहारो निजरं विउलं' ।। [व्य.भा.उ.६. गा.१८८] इयं व्यवहारभाष्यगाथाऽपि भावनीया । तदुक्तं पञ्चाशके मूलकारैरपि → पवरेहिं साहणेहिं पायं भावो वि जायण पवरो । ण य अण्णो उवओगो एएसि सयाण लट्ठयरो || - [४/१६] इति । विशेषशोभा-तज्जनितविशिष्टपुण्यानुबन्धादिसम्बन्धादिति हृदयम् । श्राद्धविधिवृत्ती श्रीरत्नशेखरसूरिभिरपि ->प्रतिमा मुख्यवृत्त्या सपरिकराः सतिलकाद्याभरणाश्च कारयितव्याः विशिष्य च मूलनायकस्य, तथैव विशेषशोभाजनितविशेषपुण्यानुबन्धादिसम्बन्धात् <- [प्रकाश-६-पृ.३९ गाथा१५] इत्युक्तम् । व्यवहार-निश्चयनयानुसारेण अन्यत्राऽपि ->नन्दीश्वरे तु यत्पुण्यं द्विगुणं कुण्डले नगे । त्रिगणं रुचके हस्तिदन्तेषु च चतुर्गुणम् ।। एतद्विगुणितं जम्बूचैत्ये यात्रां वितन्वताम् । षड्गुणं धातकीखण्डे तच्छाखिजिन-पूजनात् ।। पुष्करोदरबिम्बानां
રત્નમય વગેરે સ્વરૂપ હોય. આ જે વસ્તુગત બાહ્ય વિશેષતા છે તેનાથી વિશિષ્ટ ફળ મળતું નથી. અર્થાત્ વસ્તુગત બાહ્ય વિશેષતાને ફળવિશેષ અનુસરતું નથી. પરંતુ પ્રસ્તુત માં વિશિષ્ટ ફળ આશયવિશેષથી મળે છે. મતલબ કે જ્યાં ભાવ વધુ હોય ત્યાં ફળ અધિક હોય છે. જો કે વિશેષ પ્રકારના ભાવો વધવાના કારણે વસ્તુગત બાહ્ય વિશેષતાનો પાગ શાસ્ત્રકારો દ્વારા આદર થાય છે જ; | કારણ કે વ્યવહારમામાં જણાવેલું છે કે – લક્ષાણયુકત અલંકારોથી શણગારેલી પ્રસન્ન એવી પ્રતિમા જેમ મનને આનંદિત || रे म नि मावी. - [७/१२] १. मुद्रितप्रती 'भवति' पदं नास्ति ।।
Jain Education Intemational

Page #208

388 त्रिविधशुद्धिविचारः 88 | आशयतिशेष: कीगिष्ट: ?' इत्याह -> 'आगमे'त्यादि ।
आगमतन्त्रः सततं तद्वद्भक्त्यादिलिङ्गसंसिद्धः । चेष्टायां तत्स्मृतिमान् शस्तः खल्वाशयविशेपः ॥७/१३॥
आगमतन्त्रः = आगमानुसारी सततं = अनवरतं तद्वतां = आगमवतां भवत्यादीनि यानि लिङ्गाजि तैः संसिद्ध = निश्चित:, भवत्यादीत्यादिना विजय-पूजनादिग्रह: चेष्टायां = प्रवृत्तौ तत्स्मृतिमान् = आगम-स्मृतियुक्तः शस्त:
कल्याणकन्दली द्वाविंशगुणसम्मतम् । मेरुचूलार्हदर्चायां पुण्यं शतगुणं भवेत् ॥ सहस्रं तु सम्मेताद्रौ लक्षं चैवाञ्जनाद्रितः । दशलक्षमितं श्रीमद्भवतेऽष्टापदे च तत् ॥ शत्रुञ्जये कोटिगुणं स्वभावात्स्पर्शतो मतम् । मनोवचनकायानां शुद्धयाऽनन्तगुणं नृणाम् ।। - [ ] इत्युक्तम् । -> इय जहसत्तीए गुरुं लहं व सेलब्भवं मणिमयं वा । जिणबिंबं कारिंतो कल्लाणपरंपरं लहेइ । - [ ] इत्यप्यत्र स्मर्तव्यम् ।
इदश्वोपलक्षणमधिकबिम्बसङ्ख्यादेरपि, तदुक्तं चैत्यवन्दनमहाभाष्ये -> एगम्भि वि जिणबिंबे दिढे हिययस्स होइ । आणंदो । अहियाहियदंसणओ अइपमाणो पवित्थरइ ।।६७।। अनुहबसिद्धं एयं पायं भव्वाण सुद्ध-बुद्धीणं - [६८] इति । अत एवोक्तमन्यत्र → अलङ्काराः तथा कार्या बिम्बानामर्हतां पुनः । रत्नगाङ्गेयमाणिक्यरचिता गृहमेधिना । एकस्याऽपि बिम्बस्यालङ्कारश्रीर्विनिर्मिता । त्रैलोक्यकमलाभूषाकारित्वं कुरुते नृणाम् ॥ - [ ] इत्यादि ॥७/१२॥
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> आगमतन्त्रः सततं तद्वद्भक्त्यादिलिङ्गसंसिद्भः चेप्टायां तत्स्मृतिमान् खलु शस्तः आशयविशेषः ॥७/१३॥ इयं कारिका भक्तिद्वात्रिंशिकावृत्ती [५/१५] समुद्भता ।
__ आगमानुसारी = सर्वत्रागमनिष्ठः, इत्थमेव भावशुद्धेः सम्भवात्, आगमानुसरणस्य शुद्धिहेतुत्वात् > 'औचित्येन प्रवृत्तस्य कुग्रहत्यागतो भृशम् । सर्वत्राऽगमनिष्ठस्य भावशुद्धियथोदिता ।। - [२२/८] इति अष्टकप्रकरणवचनात् । अनेन हेतुशुद्धिःप्रदर्शिता । ___ आगमवतां = आगमविदां भक्त्यादीनि = भक्ति-विनय-पूजन-बहुमानादीनि, इत्थं च मार्गस्थक्षयोपशमवृद्धिर्जायते । एवमेव सम्यग्दर्शनादिविशुद्धिः सानुबन्धा भवति । प्रवृत्ती आगमस्मृतियुक्तः 'जिनोक्तमेतत्' इति स्मरणसमन्वितः । अनेन स्वरूपशुद्धिः दर्शिता । इत्थं हेतु-स्वरूपानुबन्धशुद्धिपरिकलितत्वादाशयविशेषस्य प्रशस्तत्वमवसेयम् ॥७/१३॥
વિશેષાર્થ :- જે વ્યક્તિ મોટા પ્રતિમાને ભરાવે કે સુવર્ણમય જિનપ્રતિમા ભરાવે તેને જ વિશેષ લાભ થાય અને પાષાણનાનાના જિનબિંબને જે વ્યકિત ભરાવે - બનાવડાવે તેને અલ્પ લાભ થાય - આ માન્યતા ભૂલભરેલી છે. નિર્જરા વગેરે ફળ પ્રત્યે નિયનન્ય ભાવને પ્રધાન કારાગ માને છે. દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ હોવા છતાં વિશુદ્ધ ભાવ ન હોય તો વિશિષ્ટ નિર્જરા વગેરે ફળ મળતું નથી. દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર વગેરેમાં ન્યૂનતા હોય છતાં ઊંચી કક્ષાના વિશુદ્ધ ભાવો હોય તો વિશિષ્ટ નિર્જરા, પુણ્યાનુબંધી પુય સ્વરૂપ ફળ મળે છે. આમ નોંધપાત્ર નિર્જરા વગેરે વિશિષ્ટ ફળ પ્રત્યે ભાવ આવશ્યક છે, અન્વય-વ્યતિરેક વ્યભિચાર હોવાથી બાહ્ય વસ્તુગત વિશેષતા ગૌણ છે. જ્યારે વ્યવહારનય એમ કહે છે કે દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ એ ભાવ દ્વારા વિશિષ્ટ નિર્જરા વગેરેના જનક છે. વિશિષ્ટ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર વગેરે દ્વારી = વ્યાપારી = કારગ છે, વિશિષ્ટ ભાવ એ કાર = વ્યાપાર છે. વિશુદ્ધ પુથબંધ વગેરે ફળ છે. દ્વાર = વ્યાપાર દ્વારા તારી = વ્યાપારી અન્યથાસિદ્ધ ન બને. કાલપરિપાક વગેરે સામગ્રીકલ્યના કારણે વિશિષ્ટ
વ્યાદિ હોવા છતાં જ્યાં વિશિષ્ટ કક્ષાના નિર્મળ ભાવ ન પ્રગટવાના લીધે વિશિષ્ટ ફળ ન મળે એટલા માત્રથી દ્રવ્યાદિને કર્મક્ષય વગેરે વિશિષ્ટ કાર્ય પ્રત્યે અન્યથાસિદ્ધ = અકારણ = અનાવશ્યક કહી ન શકાય. સામગ્રીવૈકલ્યના લીધે દંડથી ઘડી ઉત્પન્ન ન થાય એટલા માત્રથી દંડને ઘટનું અકારણ ન કહી શકાય. ઊંચા ભાવ જ્યારે પણ પ્રગટશે ત્યારે વિશુદ્ધ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર આદિથી જ પ્રગટશે. માટે વિશુદ્ધભાવ લાવવા માટે બાહ્ય વસ્તુગત વિશેષતા પાણ આદરણીય છે, ઉપેક્ષણીય નહિ. આ સંબંધમાં હજુ ઘણું કહી શકાય તેમ છે. આ તો એક દિશાસૂચન માત્ર છે. [૭/૧૨]
આશથવિશેષ કેવો માન્ય છે ?' આ પ્રશ્નનો જવાબ આપતા ભૂલકારથી કહે છે કે – ગાગાર્ચ :- આગમને અનુસરતો, સતત આગમજ્ઞ પુરુષની ભકિત વગેરે લિંગથી નિશ્ચિત તથા પ્રવૃત્તિમાં આગમસ્મરણયુક્ત || माशयविशे५ प्रशस्त गावो. [७/१3]
ટીકાર્ય :- તે વિશેષ પ્રકારનો આશય = પરિણામ પ્રશરસ્ત = ઈષ્ટ છે કે જે આગમને અનુસરે. આગમજ્ઞ પુરુષોની સદા ભક્તિ કરવી આદિ લિંગથી તે નિશ્ચિત-
નિાત હોય. “આદિ' પદથી વિનય, પૂજન વગેરે લેવા. તેમ જ પ્રવૃત્તિમાં આગમના २भरापागोसोय. [७/१3]
88 હેતુ સ્વરૂપ-અનુબંધથી શુદ્ધ મા વિશેષ કા

Jain Education Intemational

Page #209

१७६ सप्तमं षोडशकम्
= પ્રશરત તુ 31ાશવિશેષ: ईहविधिना अन्यथा च बिम्बकारणस्य नामभेदं फलभेदयाभिधित्सुराह --> ‘ધ્વમિ’ત્યાદિ | एवंविधेन यद्विम्बकारणं तद्वदन्ति समयविदः । लोकोत्तरमन्यदतो लौकिकमभ्युदयसारश्च ॥७/१४ || एवम्विधेन आशयेन प्रागुक्तेन यबिम्बकारणं तत् समयविदः = शास्त्रज्ञा 'लोकोत्तरं आगमिकं वदन्ति । 31: - अस्मात् अन्यत् विपरीतं लौकिकं वदन्ति अभ्युदयसारख तत् भवति विषयविशेषात् ॥७/१४॥
=
=
88 लौकिक-लोकोत्तरानुष्ठानभेदप्रदर्शनम्
પરિણામથ્રેટ: ||૭/૧૩/
-
कल्याणकन्दली
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> एवंविधेन यत् बिम्बकारणं तत् समयविदो लोकोत्तरं वदन्ति । अतः अन्यत् लौकिकं ૩૪મ્યુવસાર= ૫૭/૨૪ા વં ારિા મસિદ્વાત્રિંશિષ્ઠા-પ્રતિમાાતવૃત્ત્વારી [દ્વા.કા.૯/૬૬ X..૨૪] સમુદંતા । विपरीतं पूर्वोक्ताशयविशेषशून्यं यत् जिनबिम्बकारणं तत् शास्त्रज्ञा लौकिकं = अनागमिकं वदन्ति । अभ्युदयसारं ૬ = स्वर्गादिप्रधानफलकं हि तत् = लौकिकं जिनबिम्बविधापनं भवति, विषयविशेषात् = जिनेश्वरात्मकस्य बिम्बप्रतियोगिनो | विशिष्टत्वात् । संसारिदेवबिम्बकारणे तु अभ्युदयसारत्वमपि संशयास्पदम् प्रतियोगिनोऽविशिष्टत्वादिति ध्येयम् । यथोक्तं पञ्चाशके विसयप्पगरिसभावे किरियामेत्तंपि बहुफलं होइ । सक्किरियाऽवि हु ण तहा अवीयरागिव्व ॥ < [°/૪૩] इति । प्रकृते लौकिकस्य जिनबिम्बनिर्माणस्य आज्ञाबाह्यतयाऽप्रधानद्रव्यस्तवत्वमवगन्तव्यम् । तदुक्तं पञ्चाशके अप्पाहण्णा एवं इमस्स दव्वत्थवत्तमविरुद्धं । आणाबज्झत्तणओ न होइ मोक्खंगया णवरं ॥ - [૬/૨૪] તિ | થોરું સ્તવરિજ્ઞાવા| મતિ ~> भोगादिफलविसेसो उत्थि एत्तो वि विसयभेदेण । तुच्छो उ तगो जम्हा हवति पगारतरेणावि ||३९|| <[पंचा. ६ / १५ ] पुण्यप्रापकं लौकिकमनुष्ठानमभ्युदय एवोपक्षीणव्यापारतया न कर्मक्षयार्थं सम्पद्यते इति भावः ॥७ / १४॥
Jain Education Intemational.
પ્રસ્ત
વિશેષાર્થ :પ્રશસ્ત આયવિશેષના ૩ વિશેષણ ખ્યાલમાં રાખવા જેવા છે. હેતુ-સ્વરૂપ-અનુબંધથી શુદ્ધ આયવિશેષ સુંદર = ઈષ્ટ = શાસ્રકારોને માન્ય છે. [૧] જે આશય = પરિણામ આગમાનુસારી હોય, નહિ કે શાસ્ત્રનિરપેક્ષ સ્વમતિને અનુસરનાર. આગમનું અનુસરણ એ આશયગત શુદ્ધિનો હેતુ છે. પોતાની બુદ્ધિથી ગમે તેટલો સુંદર આશય જણાતો હોય પણ જો તે શાસ્ત્રબાહ્ય હોય તો તેની કિંમત ફૂટી કોડીની રહેતી નથી. તરફડિયા મારતી ગાયને વેદનામુક્ત કરવાના શુભ આશયથી સ્ટેનગનથી યમશરણ કરવાનો વિચાર બહારથી સારો જણાવા છતાં વસ્તુતઃ સારો-શુદ્ધ નથી, કારણ કે પરિણામગત શુદ્ધિકારણીભૂત શાસ્ત્રાનુસારિતાનો તે વિચારમાં અભાવ છે. કારણ વિના કાર્ય કેમ થાય ? [૨] પ્રવૃત્તિ વખતે આગમસ્મરણગર્ભિત હોય તે પરિણામ સ્વરૂપથી પ્રશસ્ત શુદ્ધ છે. [૩] આગમમર્મજ્ઞ ગીતાર્થ પુરુષો પ્રત્યે સદા ભક્તિ, વિનય, પૂજન આદિ લિંગ એ પરિણામગત સાનુબંધ શુદ્ધિનો નિર્ણય કરાવે છે. આમ હેતુ-સ્વરૂપ-અનુબંધ શુદ્ધિવાળો પરિણામ શાસ્ત્રકારોને માન્ય છે એમ સિદ્ધ થાય છે. આ સર્વવ્યાપી નિયમ = વ્યાપ્તિ છે. પ્રસ્તૃતમાં જિનબિંબ બનાવનાર શ્રાવકે આવી ત્રિવિધશુદ્ધિયુક્ત પરિણતિ કેળવવા પ્રયત્નશીલ રહેવું એવી સૂચના શ્રીમદ્જીએ ગર્ભિત રીતે જણાવેલ છે. [૭/૧૩]
આવી વિધિથી જિનબિંબ કરાવવાની ક્રિયા અને એનાથી વિપરીત પદ્ધતિએ જિનબિંબ કરાવવાની ક્રિયા - આ બન્નેના નામભેદ અને ફલભેદને જણાવવાની ઈચ્છાથી મૂલકારશ્રી કહે છે કે –
ગાથાર્થ :- આવા પ્રકારના આશયથી જે જિનબિંબ કરાવવું તેને આગમવેત્તાઓ લોકોત્તર અનુષ્ઠાન કહે છે અને એનાથી ભિન્ન રીતે જે જિનબિંબ કરાવવું તે અનુષ્ઠાન લૌકિક અને અભ્યુદયપ્રધાન હોય છે. [૭/૧૪]
લૌષ્ટિક અને લોકોત્તર અનુષ્ઠાનની ભેદરેખા ઓળખીએ
ઢીકાર્શ :- આગળના શ્લોકમાં બતાવેલ વિધિવિશુદ્ધ આશયથી જે જિનબિંબ કરાવવું તેને શાસ્ત્રવેત્તા પુરુષો લોકોત્તર = આગમિક અનુષ્ઠાન કહે છે. ઉપરોક્ત આયવિશેષયુક્ત જિનબિંબ કરાવવાથી ભિન્ન = આશયશુદ્ધિશૂન્ય જે જિનબિંબ કરાવવું તે લૌકિક અનુષ્ઠાન છે અને અભ્યુદયપ્રધાન = સ્વર્ગાદિસુખપ્રધાન થાય છે, કારણ કે તેનો વિષય વિશેષ પ્રકારનો છે.[૭/૧૪] વિશેષાર્થ :વિધિપરાયણતા અને ઉપરોક્ત વિશુદ્ધ આશય જે જે અનુષ્ઠાનમાં ભળે તે તે અનુષ્ઠાન લોકોત્તર = આગમિક = ભાવ અનુષ્ઠાન બને છે. જે અનુષ્ઠાનમાં વિધિમાં ગોલમાલ થાય અને મલિન-ક્ષુદ્ર આશય ભળે તે અનુષ્ઠાન બાહ્ય દૃષ્ટિએ કદાચ લોકોત્તર અનુષ્ઠાન જેવું દેખાય તો પણ તે લૌકિક = અનાગમિક કાયક્લેશાત્મક દ્રવ્યઅનુષ્ઠાન = અપ્રધાન ક્રિયાસ્વરૂપ જાણવું. તેવું અપ્રધાન લૌકિક અનુષ્ઠાન મુખ્ય ફળ તરીકે બહુ બહુ તો સ્વર્ગ વગેરે આપી શકે, મોક્ષ તો કદાપિ નહિ. સ્વર્ગ મળે છે તેનું કારણ પણ તે પ્રતિમા જિનેશ્વર ભગવંતની હોવી તે છે. જો જિનેશ્વરની પ્રતિમાના બદલે બીજાની પ્રતિમા હોય તો તો સ્વર્ગ પણ મળે કે કેમ ? તે પ્રશ્ન છે. [૭/૧૪]
=
१. मुद्रितप्रती यात्र -> 'लोकोत्तरमन्यदतो लौकिकमभ्युदयसारञ्च' लोकोत्तरमागमिकमन्यदतो लौकिकमतोऽस्मादाशयविशेषसमन्वितात् जिनबिम्बकारणादन्यल्लीकिकं वर्तते अभ्युदयसारं च तद्भवति इति पाठः ।
=

Page #210

8 विपरिणतान्वयविचारः ॐ
१७७ 'लौकिकमभ्युदयसारमित्युक्तम् । लोकोत्तरन्तु कीगित्याह > 'लोके'त्यादि ।
लोकोत्तरं तु निर्वाणसाधकं परमफलमिहाश्रित्य । अभ्युदयोऽपि हि परमो भवति त्वत्रानुपङ्गेण ॥७/१५॥ लोकोत्तरं तु = पुनः निर्वाणसाधकं परमं मुख्योद्देश्यं फलं इह आश्रित्य अभ्युदयोऽपि हि स्वर्गादि: परम: प्रधाजो भवति तु = भवत्येव अत्र अनुषङ्गेण = उद्देश्यसिद्धाववर्जजीयभावव्यापारलक्षणेज ॥७/१७।।
प्रधानानुषयभावे दृष्टान्तमाह -> 'कृषी'त्यादि । कृपिकरण इव पलालं नियमादत्रानुपङ्गिकोऽभ्युदयः । फलमिह धान्याऽवाप्तिः परमं निर्वाणमिव विम्बात् ॥७/१६॥ कृषिकरणे पलालमिव नियमात् अत्र = जिनबिम्बकारणे आनुषङ्गिक: अभ्युदयः स्वर्गादिः, सच्छायपथेन
= कल्याणकन्दली - मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् → इह लोकोत्तरं तु परमफलं आश्रित्य निवार्णसाधकम् । अत्र हि अभ्युदयोऽपि अनुषङ्गेण तु परमः भवति ।।७/१५।। इयमपि कारिका भक्तिद्वात्रिंशिका-प्रतिमाशतकवृत्त्यादी [द्वा.द्वा.५/१६ प्र.श.गा.९८] समुद्धृता ।
लोकोत्तरं = जिनाज्ञास्मृति-विधि-यतनाऽऽदरादिप्राप्तलोकोत्तरत्वविशिष्टं यत् बिम्बकारणं तत् मुख्योद्देश्यं = उपसर्जनत्वानाक्रान्तोद्देश्यताविशिष्टं फलं आश्रित्य निर्वाणसाधकम् । उपलक्षणात् तीर्थङ्करपदसाधकत्वमप्यस्यावगन्तव्यम् । तदुक्तं चारित्रसुन्दरगणिना आचारोपदेशे -> सुवर्ण-रुप्य-रत्नमयी दुषल्लेपमयीमपि । कारयेद्योऽर्हतां मूर्ति स वै तीर्थरो भवेत् ।। [६/१२] - इति ।
स्वर्गादिः आदिपदेन सुमानुषत्वादि-दारिद्र्यनाशादि-सम्यक्त्वादिग्रहणम् । तदुक्तं उपदेशतरङ्गिण्यां > सन्मृत्तिका मलशिलातलरूप्यदारुसौवर्णरत्नमणिचन्दनचारुबिम्बम् । कुर्वन्ति जैनमिह ये स्वधनानुरूपं, तेव्थाऽऽमरी च शिवसम्पदमाप्नुवन्ति ।। - [२/पृ.१३६] इति । तदुक्तं विम्बाष्टकेऽपि → न यान्ति दास्यं न दरिद्रभावं न प्रेष्यतां नैव च हीनयोनिम् । न चापि वैकल्यमिहेन्द्रियाणां ये कारयन्तीह जिनस्य बिम्बम् ।। -14] तदुक्तं षष्ठिशतके -> तित्थयराणं पूया सम्मत्तगुणाण कारणं भणिया - [९०] ।
प्रधानः = सामानिकत्व-विमानस्वामित्वादिविशिष्टः भवत्येव अत्र = लोकोत्तरे बिम्बविधाने उद्देश्यसिद्धौ = मुख्यप्रयोजनपत्ती अवर्जनीयभावव्यापारलक्षणेन % अपरिहायो यो भावव्यापारः तल्लक्षणेन । लोकोत्तरमनुष्ठानमभ्युदयादिमुक्तिपर्यवसानफल साधकं सानुबन्धविशिष्टपुष्टि-शुद्धिद्वितयपरिकलितत्वात् शुद्धसरागचारित्रवदिति प्रयोगो दृष्टव्यः ॥७/१५॥
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् → कृषिकरणे पलालं इव अत्र नियमात् आनुषङ्गिकः अभ्युदयः । इह परमं फलं बिम्बात् धान्यावाप्तिः इव निर्वाणम् ॥७/१६।। इयमपि कारिका प्रतिमाशतकवृत्त्यादी गा.९४] समुद्भता ।
૧૪મી ગાથામાં લૌકિક અનુમાન અભ્યદયપ્રધાને કહ્યું. તો ‘લોકોત્તર અનુમાન કેવું હોય ?' આ પ્રશ્નના પ્રત્યુત્તર માટે મૂલકારથી नागावे - - મામાર્ગ :- પ્રસ્તુતમાં લોકોત્તર અનુમાન તો પ્રધાન ફલને આશ્રયીને મોક્ષ સાધક બને છે. અહીં અભ્યદય પણ આનુષંગિક |शत ३४ भणे. [७/14]
ટીકાર્ય :- લોકોત્તર જિનબિંબ કરાવવા સ્વરૂપ અનુમાન મુખ્ય ઉદ્દેશ્યસ્વરૂપ ફળને આપીને પ્રસ્તુતમાં મોક્ષસાધક બને છે. સ્વર્ગ વગેરે પાર પ્રધાન [= ઉચી કક્ષાના ૧૨મા દેવલોક સુધીના થાય છે = મળે જ છે. પરંતુ તે આનુષંગિક રીતે જ મળે છે. અર્થાત્ ઉદ્દેશ્યની = મુખ્ય ફળની સિદ્ધિમાં અવર્જનીય ભાવવ્યાપારસ્વરૂપ અનુપંગથી જ મળે છે. [૭/૧૫].
વિશેષાર્ચ - દા.ત. દાનથી સ્વર્ગ મળે છે' આ વાક્યથી દાનનું ઉદ્દેશ્ય વર્ગ સિદ્ધ થવામાં અપરિહાર્ય રીતે ભાવવ્યાપાર રૂપે દાતારને પુણ્ય મળે છે, તેમ “લોકોત્તર અધિકૃત અનુષ્ઠાનથી મોક્ષ મળે છે' અહીં લોકોત્તર જિનબિંબ કરાવણનું ઉદ્દેશ્ય મોક્ષ મેળવવામાં અપરિહાર્ય રીતે ભાવવ્યાપારરૂપે તે શ્રાવકને સ્વર્ગાદિ મળે છે, કે જે લૌકિક અનુષ્ઠાનના મુખ્ય ફળ તરીકે મળનાર સ્વર્ગાદિ કરતાં ઊંચી કક્ષાના હોય છે. મતલબ કે લોકોત્તરનું મુખ્ય ફળ મોક્ષ છે અને આનુષંગિક = પ્રાસંગિક ફળ છે સ્વર્ગ વગેરે કે જે લૌકિક અનુષ્ઠાનના મુખ્ય ફળસ્વરૂપ સ્વર્ગાદિ કરતાં ચઢિયાતા હોય છે. [૭/૧૫]
અન્યકારથી ગૌોગ-મુખ્યભાવને વિશે દષ્ટાંત જણાવે છે કે –
ગામાર્ગ :- ખેતી કરવામાં પાંદડા [પાસ] આનુષંગિક ફળ છે, તેમ અહીં બિંબથી નિયમ આનુષંગિક કાર્ય અભ્યદય છે.' ખેતી કરવાથી મુખ્ય ફળ ધાન્યપ્રાપ્તિ છે. તેમ બિંબથી મુખ્ય ફળ મોક્ષ છે. [૭/૧૬]
3 જિનબિંબ કરાવવાના ગોટા-મુખ્ય કુળને ઓળખીએ તો ટીડાર્ગ :- ખેતી કરવામાં પાંદડા ઘાસ વગેરે) જેમ આનુષંગિક = ગૌણ ફળ છે તેમ જિનબિંબ કરાવવામાં અભ્યદય= સ્વર્ગાદિ
Jain Education Intemational

Page #211

१७८ सप्तमं षोडशकम्
8 गौण प्रधानभावविचारः 888
अस्य मोक्षजयजस्वभावत्वात् । परमं
मुख्यं फलं इह = जगति बिम्बात् निर्वाणं भवति, धान्यावाप्तिरिव कृषिकरणादिति विपरिणतमनुषज्यते, अन्यथाऽसङ्गतेः । विधिना कृषिकरण - बिम्बकारणयोः पलालाभ्युदययोः धान्य- निर्वाणावाप्त्योश्च साम्यमिति सिद्धम् ॥७/१६ || ॥ इति सप्तमं जिनबिम्बषोडशकम् ॥
कल्याणकन्दली
उत्तमस्वर्गादिलक्षणशोभनछायोपेतेन मार्गेण अस्य =
सच्छायपथेन लोकोत्तरानुष्ठानस्य मोक्षनयनस्वभावत्वात् । एतावता प्रधानस्वर्गादिप्राप्तेः तदिच्छाया वा मोक्षप्रयाणव्याघातकत्वं प्रतिक्षिप्तम्, गुडजिह्विकया स्वर्गादीच्छाया अप्युपेयमोक्षेच्छा| व्याघातकत्वेनाऽदोषत्वात्, “प्रयाणभङ्गाभावेन निशि स्वापसमो हि सम्यग्दृशां स्वर्गलाभ इति योगमर्मविद' इति व्यक्तं प्रतिमा| शतकवृत्तौ [गा. ९५ ] । स्वर्गादिलाभस्य चारित्रव्याघातकत्वेऽपि मोक्षमार्गप्रयाणाऽविरोधित्वमिति भाव:, यथोक्तं योगदृष्टिसमुच्चये -> प्रयाणभङ्गाभावेन निशि स्वापसमः पुनः । विघातो दिव्यभवतश्चरणस्योपजायते ||२०|| ← इति । एतेन यतोऽभ्युदयनिः
श्रेयससिद्धिः स धर्मः <- [१ / १ / २ ] इति वैशेषिकसूत्रमपि व्याख्यातम् ।
धान्यावाप्तिरिव कृपिकरणादिति विपरिणतं अन्यथाभूतविभक्तिकं अनुषज्यते = अन्वीयते मूलग्रन्थस्थं 'कृषिकरणे' | इति सप्तम्यन्त पदमाश्रित्याऽन्यथाभूतविभक्तिकं पञ्चम्यन्तं कृषिकरणपदमत्र सम्बध्यत इत्यर्थः । अन्यथा = विपरिणतानुषङ्गाऽकरणे असङ्गतेः = अन्वयाऽभवनात् । शाब्दबोधस्थलेऽयं नियमोऽङ्गीकृतो यत् इवपदसमभिव्याहारे उपमेयोपमानवाचकपदयोः समान| विभक्तिकत्वे एवान्वयबोधः । प्रकृते मूलग्रन्थे उपमानवाचकविम्बपदं पञ्चम्यन्तं वर्तते । अतः तदनुरोधेनोपमेयवाचकं कृषिकरणपदमपि पञ्चम्यन्तमेवात्र साकाङ्गम् । अतः सप्तम्यन्तं कृषिकरणपदं पञ्चमीविभक्त्यन्तत्वेन विपरिणम्याऽनुषज्यते । एवञ्च निराकाङ्क्षप्रतीतिरप्युपपादिता भवति । न चैवं 'कृषिकरणात्' इति पदमध्याहार्यमिति शङ्कनीयम्, तत्र प्रकृति - विभक्तिद्वयकल्पनात्, विपरिणतान्वये तु केवलाया विभक्तेरेव कल्पनेन लाघवादित्यवधेयम् । प्रकृते उपमासङ्गतिमेव स्पष्टीकरोति विधिनेत्यादि । | फलञ्च कृषिकरणात् धान्यावाप्तिरिव विम्बात् निर्वाणमेवाऽवगन्तव्यम्, प्रधानत्वात् । यथोक्तं > फलं प्रधानमेवाहुर्नानुषङ्गिकमित्यपि । पलालादिपरित्यागात् कृषौ धान्याप्तिवद् बुधाः ॥ <- [ ] इति । अन्यत्रापि मोक्षमार्गप्रवृत्तस्य महाभ्युदयलब्धयः । सञ्जायन्तेऽनुषङ्गेण पलालं सत्कृषाविव ॥ [ ] इत्युक्तमिति भावनीयम् ॥७/ १६ |
-->
इति मुनियशोविजयविरचितायां कल्याणकन्दल्यां सप्तमपोडशक-योगदीपिकाविवरणम् ।
=
=
Jain Education Intemational
->
=
ગૌણ ફળ છે, કારણ કે તે જિનબિંબ કરાવવાનો સ્વભાવ સુંદર છાયાવાળા માર્ગ દ્વારા મોક્ષમાં લઈ જવાનો છે. [પ્રસ્તુતમાં સ્વર્ગ વગેરે સુંદર છાયા વાળા માર્ગ જાણવા.] જેમ ખેતી કરવાથી મુખ્ય ફળ ધાન્યપ્રાપ્તિ થાય છે તેમ બિંબથી આ જગતમાં मुख्य इण मोक्ष थाय छे. 'कृषिकरणे' पहनुं विपरिगमन रीने = 'कृषिकरणात्' थे पंचमी विभक्तिवाणुं यह अनावीने तेनो અન્વય કરવો. બાકી સંગતિ નહિ થઈ શકે. [અહીં એ ધ્યાનમાં રાખવું કે જ્યારે રૂર્વે શબ્દનો પ્રયોગ થાય ત્યારે ઉપમાનવાચક पाने उपमेयवाय पहने समान विभक्ति होवी ३री छे प्रस्तुतमां उपमानवाथ 'कृषिकरणे' पहने सातमी विभक्ति | छे अने उपमेयवाथ 'विम्वात्' पहने पांचमी विभक्ति छे. उपमान- उपमेयभाव भगवा माटे 'बिम्ब' पहने सातमी विभक्ति લગાડવી જરૂરી છે. મૂળ પ્રકૃતિને બદલ્યા વિના તેની વિભક્તિ બદલીને અન્વય કરવાથી પ્રસ્તુતમાં વિપરિણત અન્વય થયો. ઉપમાદર્શક ‘વ’- પદની ઉપસ્થિતિ હોવાથી ઉપમાનવાચક શબ્દને છેડે ઉપમેયવાચક પદની વિભક્તિને સમાન વિભક્તિ ન હોય તો ઉપમાનું ભાન જ થઈ ન શકે. માટે ઉપરોકત વિપરિત અન્વય જરૂરી છે.] વિધિપૂર્વક ખેતી કરવામાં આવે તો ઘાસસ્વરૂપ આનુષંગિક = ગૌણ ફળ અને ધાન્યપ્રાપ્તિ સ્વરૂપ મુખ્ય ફળ મળે છે તેમ વિધિપૂર્વક જિનપ્રતિમા કરાવવામાં આવે તો સ્વર્ગાદિસ્વરૂપ ગૌણ ફળ અને મોક્ષસ્વરૂપ મુખ્ય ફળ મળે છે. મ દૃષ્ટાંત અને દાર્ઝાન્તિક વચ્ચે - ઉપમાન અને ઉપમેય વચ્ચે સમાનતા છે.ओम सिद्धाय छे. [9/18]
विशेषार्थ :૧૫ મા શ્લોકમાં લૌકિક બિંબ કરાવવા દ્વારા મુખ્ય ફળ સ્વર્ગ મળે છે અને લોકોત્તર જિનબિંબ કરાવવાથી ગૌણ ફળ સ્વર્ગ મળે છે- આ વાત કરી હતી. તેથી પ્રસ્તુત લોકોત્તર જિનબિંબ કરાવવાથી પ્રધાન ફળ શું મળે ? તેનું સમાધાન આ ગાથામાં થઈ જાય છે. પરંતુ લૌકિકના મુખ્ય ફળ કરતાં લોકોત્તરનું આનુષંગિક ફળ પણ ચઢિયાતું હોય છે. આ વાત ખાસ ધ્યાનમાં રાખવી. પ્રસ્તુતમાં આનુષંગિક ગૌણ ફળ તરીકે જે સ્વર્ગ મળે છે તે પણ મોક્ષપ્રાપ્તિમાં બાધક બનતો નથી, કારણ કે લોકોત્તર અનુષ્ઠાન શીતળ છાયાસભર માર્ગ સમાન ઉત્કૃષ્ટ ભૌતિક-દિવ્ય સુખ આ ભવ-પરભવમાં આપીને મોક્ષમાર્ગે આગળ વધારે છે. શાલિભદ્ર વગેરે આના દૃષ્ટાંત તરીકે લઈ શકાય છે. [૭/૧૬]
१. मुद्रितप्रती 'विम्वकरणयो:' इति अशुद्धः पाठः ।

Page #212

१७९
કી બુદ્ધિને છસો કીe સાતમાં પોડશકલો રવાદયાય,
(અ) નીચેના કોઈ પણ આઠ પ્રશ્નોના વિસ્તારથી જવાબ આપો. ૧, જિનપ્રતિમા તૈયાર કરવાની વિધિ જાગાવો.
શિલ્પીને શ્રાવક શા માટે પ્રરાન્ન રાખે ?
વ્યસની શિલ્પીને કેટલું મૂલ્ય શ્રાવક આપે ? શા માટે ? શિલ્પી પ્રત્યે અપ્રીતિ વાસ્તવમાં કોની અપ્રીતિમાં પરિણમે ? શા માટે ? જિનબિંબ બનાવનાર શ્રાવકને ફળની પ્રાપ્તિ નિશ્ચય-વ્યવહારથી સમજાવો. જિનબિંબ તૈયાર કરાવવામાં શ્રાવક શા માટે દોહલા કરે ? તે દોહલા કયાં રહે ? હેતુ-સ્વરૂપ-અનુબંધ શુદ્ધ આશયવિશેષનું સ્વરૂપ જગાવો. લૌકિક-લોકોત્તર જિનબિંબવિધાનનો ફળભેદ શું છે ? શા માટે ?
ન્યાયોપાર્જિત ધન ભાવશુદ્ધ કેવી રીતે બને ? ૧૦. દેરારારમાં જિનબિંબ કયારે પધરાવવું ? શા માટે ? (બ) યોગ્ય જોડાણ કરો. (૧) લૌકિક અનુકાનફળ
(A) આહાર્ય (૨) બાળશિલ્પી
(B) મનોરથ જિનબિંબ ઉપયોગી
(C) વૈજ્ઞાનિક (૪) લોકોત્તર જિનબિંબવિધાન (D) શુદ્ધિલિંગ (૫) વ્યસનીશિલ્પીમૂલ્ય
(E) વિશિષ્ટ કાર્યસાધક (૬) શિલ્પી
(F) નીતિધન (૭) દોહલા
(G) રમકડાં (૮) અભગ્ન મન
(H) લોકવ્યવહાર અનુસાર (૯) ઈચ્છાજન્ય
(1) સ્વર્ગ (૧૦) જ્ઞાનભક્તિ
(J) વિધિવિશુદ્ધાશયજન્ય (ક) ખાલી જગ્યા યોગ્ય રીતે પૂરો. ૧. ખેતી કરવામાં તૃણ વગેરે...... ફળ છે. (લૌકિક, આનુષંગિક, ગાયની અપેક્ષાએ મુખ્ય)
દેરાસરમાં જિનબિંબ ..... બિરાજમાન કરાવવા. (તુરત, શાંતિથી, સારા મુહૂર્તમાં)
ધર્મકાર્યારંભમાં ...... નિષિદ્ધ છે. (ચિત્તલેશ, ભોજન, આળસ) ૪. જિનબિંબમાં મંત્રન્યાસ કરતી વખતે બીજું પદ..... છે. (હી, શ્રી, નમ:) ૫. દોહલાનો ઉદ્દેશ્ય ..... છે અને તેની પૂર્તિનું આલંબન...... છે. (શ્રાવક, શિલ્પી, પરમાત્મા) પદની વિભક્તિ બદલીને સંબંધ જોડવો તેને ....... અન્વય કહેવાય.
(આનુષંગિક, વિપરિત, વ્યુત્પન્ન) નિર્બસની શિલ્પીને ....... અનુસાર મૂલ્ય ચૂકવવું. (ભાવના, વૈભવ, કામ, મહેનત) ૮. કારાગની અરુચિ એ કાર્યઅરુચિનું ....... છે. (કાર્ય, કારણ, જ્ઞાપક)
રમકડું = ....... નું સાધન (ભોગ, ઉપભોગ, પ્લાસ્ટીક,) ૧૦. મુખ્યતયા કર્મનિર્જરા પ્રત્યે ....... કારાગ છે. (પ્રતિષ્ઠિત પ્રતિમા, મોટી પ્રતિમા, ભાવવિશુદ્ધિ)
નોંધ : આ પ્રશ્રપત્રમાં કોઈએ પેન-પેન્સીલ વગેરેથી કોઈ પણ નિશાની વગેરે ન કરવા ખ્યાલ રાખવો. Jain Education Intemational

www.jalnelibrary.org

Page #213

१८० सप्तमं षोडशकम्
(અ) નીચેના પ્રશ્નોના વિસ્તારથી જવાબ આપો.
જિનપ્રતિમા બનાવવાના લાભ જણાવો.
પાંચ પ્રકારના ચૈત્ય ઓળખાવો.
એક પ્રતિમા બનાવવા છતાં અનેક પ્રતિમા બનાવવાનો લાભ કઈ રીતે મળે ?
૧.
૨.
3.
..
[.
૩.
4.
''.
10.
લૌકિક-લોકોત્તર અનુષ્ઠાનની ભેદરેખા હેતુ-સ્વરૂપ-ફલથી જણાવો.
વિપરિણત અન્વય એટલે શું ? ૧૬ મી ગાથામાં તે શા માટે જરૂરી છે ? પંચાશકજી મુજબ કેવી શુદ્ધ બુદ્ધિથી શિલ્પીનો સત્કાર કરવાનો ? તે સમજાવો. શિલ્પીના આલંબનથી જ દોહલાની પૂર્તિ શા માટે કરવાની ?
(બ) નીચેના પ્રશ્નોના સંક્ષેપથી જવાબ આપો.
૨.
3.
મગજની કુળદ્રુપતા
કલ્યાણકંદલીની અનુપ્રેક્ષા
1. વિશ્વકર્માના મતે જિનપ્રતિમાનું સ્વરૂપ સમજાવો. શિલ્પીની પૂજા કેવી રીતે કરવાની ?
ધનના બે પ્રકારના અતિક્રમ જણાવો.
વ્યસની શિલ્પીને વધુ ધન આપવામાં શું દોષ ?
નિશ્ચય અને વ્યવહારથી શિલ્પી અને શ્રાવકના મનોભંગનું ફળ શું ?
મન્ત્રશબ્દની બે વ્યુત્પત્તિ જણાવો અને અતિવ્યાપ્તિ વગેરે દૂર કરો.
જિનપ્રતિમા મોટી-ઘણી મોટી હોય તો તેની પૂજામાં વધુ લાભ ખરો ? નિશ્ચય-વ્યવહારથી જણાવો. હેતુ-સ્વરૂપ-અનુબંધથી સાધકની ચિત્તશુદ્ધિ ઓળખાવો.
.
૪.
'',
..
૩.
૮.
૯.
૧૦.
૧૧.
૧૨.
૧૩.
૧૪.
૧૫.
૧૬. આનુષંગિક ફળ એટલે શું ?
૧૭. ૧૬ મી ગાથામાં કયો અલંકાર બતાવેલ છે ?
૧૮. જિનપ્રતિમા કરાવનાર કેવા પ્રકારના નુકશાનથી બચે ?
12. કર્મબંધ પ્રત્યે અસાધારણ કારણ કોણ ? સમજાવો.
૨૦. સમરાંગણસૂત્રધાર મુજબ કેવા શિલ્પી પાસે પ્રતિમા ન બનાવવી ? કેવી પ્રતિમા ત્યાજ્ય છે ?
(ક) ખાલી જગ્યા પૂરો.
1. વિષાદ એ
જેવો છે. (સાપ, સિંહ, આગ)
2. શિલ્પી ખુશ થાય તો પ્રસન્ન થાય. (દેવ, ગુરુ, શિલ્પીપરિવાર)
ભગવાનની
અવસ્થાની પ્રતિમામાં કલ્પના કરવાની હોય. (૩, ૫, ૩૪) ઘરદેરાસરમાં પ્રભુજીની પ્રતિમા રખાય નહિ. (મહાવીર, ઋષભદેવ, શાંતિનાથ) વ્યવહારનયથી નિર્જરા વગેરે પ્રત્યે કારણ છે અને (દેવ, ગુરુ, કારીગર)
મયશાસ્ત્ર મુજબ શિલ્પી
૪. ''',
શિલ્પી ભગવાનસ્વરૂપ કેવી રીતે સંભવે ?
રમકડાની વ્યાખ્યા જણાવો.
શુક્રાચાર્યના મતમુજબ જિનપ્રતિમા કેવી બનાવવી જોઈએ ? માનસિક મનોરથોનો ઉલ્લેખ ‘દોહલા' શબ્દથી કેમ કર્યો છે ? ભોગ અને ઉપભોગનો ભેદ જણાવો.
ન્યાયાર્જિત ધનની શુદ્ધિ કઇ રીતે કરવાની ? શા માટે ? ૐ કારનો અર્થ જણાવો.
ઘરદેરાસરમાં પ્રતિમા કેવી જોઇએ ? તેનું પ્રમાણ શું હોય ?
લોકોત્તર અનુષ્ઠાનથી સ્વર્ગાદિ મળે તે કોના જેવા છે ? શા માટે ?
લોકોત્તર અનુષ્ઠાનનું ગૌણ ફળ શું છે ?

વ્યાપાર છે. (પ્રતિમા, ભાવ)

Page #214

* जिनबिम्बप्रतिष्ठाप्रभावः ॐ
| अष्टमं प्रतिष्ठाषोडशकम बिम्बकारणाऽनन्तरं प्रतिष्ठा विधाप्येति तद्विधिमाह ---> 'निष्पन्नस्ये'त्यादि । निप्पन्नस्यैवं खलु जिनविम्बस्योदिता प्रतिष्ठाऽऽशु । दशदिवसाभ्यन्तरतः सा च त्रिविधा समासेन ॥८/१॥
एवं = उवतविधिना निष्पन्नस्य जिनबिम्बस्य आशु = शीघ्र प्रतिष्ठा उदिता दशदिवसाभ्यन्तरत एव, सप्तम्यर्थे | तस्प्रत्ययः, सा च प्रतिष्ठा समासेन = सक्षेपेण त्रिविधा = त्रिभेदा ॥८/१||
त्रैविध्यमेवाह -> 'व्यक्त्याख्येत्यादि । व्यक्त्याख्या खल्वेका क्षेत्राख्या चापरा महाख्या च । यस्तीर्थकृयदा किल तस्य तदाद्येति समयविदः ॥८/२॥
| कल्याणकन्दली - मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् --> एवं खलु निष्पन्नस्य जिनबिम्बस्य दशदिवसाभ्यन्तरत आशु प्रतिष्ठा उदिता । सा च समासेन त्रिविधा ॥८/१॥ धर्मसङ्ग्रहवृत्ति-भक्तिद्वात्रिंशिकावृत्त्यादी [ध.सं.गा.६८-द्वा.द्वा.५/१७] अतिदिष्टा इयं कारिका पञ्चाशकवृत्ति-श्राद्धविधिवृत्त्यादी [पं.७/४३-श्रा.प्रकाश.६ पृ.४१] समुद्भुता । एतदनुसारेण भक्तिद्वात्रिंशिकायां > इत्थं || निष्पन्नबिम्बस्य प्रतिष्ठाऽऽप्तै स्त्रिधोदिता । दिनेभ्योऽर्वाग दशभ्यस्तु व्यक्ति-क्षेत्र-महाह्वया ।। - [८/१७] इत्युक्तम् । अन्यत्र च -> निष्पन्नस्यैवं खलु जिनबिम्बस्योदिता प्रतिष्ठा तु । दशदिवसाभ्यन्तरतः तद्भवनं स्फातिमद्भवति ।। - इत्येवं पाठः [दृश्यतां सुभापितसूक्तरत्नमाला. पृ.१०१] । जिनप्रतिमाप्रतिष्ठाप्रभावश्च -> अवहणइ रोगमारिं, दुभिक्खं हणइ, कुणइ सुहभावे । भावेण किरमाणा सुपइट्ठा सयललोयस्स ।। - [ ] इत्यादिकः ।
__यतनया जिनभवनं निष्पाद्य निष्पन्नं जिनबिम्बं विधिना प्रतिष्ठापयेदिति सण्टङ्कः, यथोक्तं स्तवपरिज्ञायां → निप्फाइय जयणाए जिनभवणं सुंदरं तहिं बिंबं । विहिकारियमह विहिणा पइट्ठविज्जा असंभंतो।।२०।। -इति । पश्चाशकेऽपि-> णिप्फाइऊण एवं जिणभवणं सुंदरं तहिं बिंबं । विहिकारियमह विहिणा पइट्ठवेज्जा लहुं चेव ।।<- [७/४३] इत्युक्तम् ।।८/१।।
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् → एका खलु व्यक्त्याख्या, अपरा क्षेत्राख्या, महाख्या च । यः तीर्थकृत् यदा किल
-
* २तिहायिनी * જિનબિંબ કરાવ્યા બાદ જિનબિંબની પ્રતિષ્ઠા કરવી જોઈએ. તેથી પ્રતિષ્ઠાવિધિને મૂલકાર શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી મહારાજા આઠમાં पोशमा 'निष्पन्न' छत्याहि डीने जताछ -
ગાથાર્થ :- આ રીતે તૈયાર થયેલ જિનબિંબની પ્રતિષ્ઠા ઝડપથી દશ દિવસની અંદર કિરવી જોઈએ તેમ પૂર્વાચાર્યો દ્વારા) पाये छ. ते प्रति संक्षेपथी 3 ५३ सोय . [८/१] ટીકાર્ય :- [સાતમા પડશકમાં જણાવેલ વિધિથી તૈયાર થયેલ જિનબિંબની દશ દિવસની અંદર જ પ્રતિષ્ઠા [કરવી તેમ]
पायल छे. भूगमा 'दशदिवसाभ्यन्तरतः' मने तः = तर प्रत्यय लामा भावेल ते सातमी विमस्तिना અર્થમાં જાણવો. [ગુજરાતી ભાષામાં સાતમી વિભક્તિના માં, અંદર, વિશે, ઉપર વગેરે અર્થ થાય છે. તેમાંથી પ્રસ્તુતમાં “અંદર” અર્થ ગ્રહણ કરવો અભિપ્રેત છે.) તે પ્રતિષ્ઠા સંક્ષેપથી ત્રણ પ્રકારની જાણવી. [૮/૧].
YO તૈયાર થયેલ જિનપ્રતિમાની પ્રતિજ તુરત 8રાવવી . વિશેષાર્થ :- જે કોઈ પણ સારી ચીજ-વસ્તુ માલિકી વિનાની હોય તે વસ્તુ ખૂબ જ ઝડપથી બંતર - વાણવ્યતર વગેરે દેવાથી અધિકિત થઈ જાય છે. તેવું ન બને તે માટે શિલ્પી દ્વારા જિનપ્રતિમા તૈયાર થયા બાદ ૧૦ દિવસની અંદર જ તેની પ્રતિષ્ઠા = પ્રાણપ્રતિષ્ઠા = અંજનશલાકા થવી જોઈએ. ૧૦ દિવસ પછી તેની અંજનશલાકા કરવામાં આવે તો પ્રતિમામાં અધિષ્ઠિત થયેલ મલિન દેવતા વગેરેને દૂર કરવા માટે ઊંચી કક્ષાના સાધકે એક વિશિષ્ટ વિધિ કરવી પડે. તેવું ન કરવું પડે તે માટે ૧૦ દિવસની અંદર જ પ્રાણપ્રતિષ્ઠા કરવી જોઈએ. કાદવમાં પગ ખરડીને ધોવા કરતાં પગને કાદવનો સંપર્ક ન થાય તે માટે સાવધાની રાખવી. એમાં જ બુદ્ધિમત્તા છે. તેથી તૈયાર થયેલ જિનપ્રતિમાની તે દિવસથી લઈને ઉત્સર્ગથી ૧૦ દિવસમાં જ પ્રાણપ્રતિષ્ઠા થવી જોઈએ. અહીં એ પાગ ખ્યાલમાં રહે કે પ્રસ્તુતમાં પ્રતિષ્ઠા શબ્દ અંજનશલાકા થયેલ પ્રતિમાને ગાદીનશીન કરવાની ક્રિયામાં કે ઘર દેરાસરાદિમાં થનાર ચલપ્રતિષ્ઠા વગેરે અર્થમાં વપરાયેલ નથી, પરંતુ પ્રાણપ્રતિષ્ઠા = અંજનશલાકા અર્થમાં વપરાયેલ છે. [૧]
જિનબિંબસંબંધી પ્રતિકાના ૩ ભેદને જ મૂલકારથી બતાવે છે. १. “विधास्येति' - एवं मुद्रितप्रती पाठः ।
Jain Education Intemational
% 3D

Page #215

१८२ अष्टमं षोडशकम्
88 सीमन्धरादिप्रतिष्ठाप्रकारपरामर्शः Re एका खलु व्यक्त्याख्या, 'अपरा क्षेत्राख्या अपरा च महाख्या । तत्र व्यक्तिप्रतिष्ठास्वरूपमाह -> यः तीर्थकृद् यदा किल वर्त्तमानतीर्थाधिपति: तस्य तदा = तत्काले आद्या = व्यक्तिप्रतिष्ठा इति समयविदो ब्रवते ||८/२|| क्षेत्राख्यामाह -> 'ऋषभे'त्यादि ।
ऋपभाद्यानां तु तथा सर्वेपामेव मध्यमा ज्ञेया । सप्तत्यधिकशतस्य तु चरमेह महाप्रतिष्ठेति ॥८/३॥ ऋषभाधानां तु सर्वेषामेव तीर्थकृतां तथा = तेन रूपेण प्रतिष्ठा मध्यमा क्षेत्राख्या ज्ञेया, स्वक्षेत्रचतुर्विशतिविषयत्वात् । इयश्च भरतैरावतयोः । सप्तत्यधिकशतस्य तु महातिदेह-भरतैरावतेषूत्कृष्टकालमङ्गीकृत्य चरमेह
कल्याणकन्दली तदा तस्य आद्या इति समयविदः ॥८/२॥ इयं कारिका धर्मसङ्ग्रह-भक्तिद्वात्रिंशिकावृत्ति-जीवानुशासनवृत्ति-श्राद्धविधिवृत्त्यादी [घ.सं.गा.६१ द्वा.द्वा.५/१७ जीवा.४५ श्रा.प्रकाश.६ पृ.४१] समुद्भूता । मूलकाररेव सम्बोधप्रकरणे -> पुब्वधरकाल विहिया पडिमाइ संति तिसु वि खित्तेसु । खेत्तक्खा बत्तक्खा महक्खयागं च दिट्ठा य ।। - [१/१७७] इत्येवमुक्तम् । अन्यत्र च ---> पुञ्चधरकालविहिआ, पडिमाई संति केसु वि पुरेसु । 'वत्तक्खा खेत्तक्खा महक्खया गंथदिट्ठा य ॥ <- [ ] इत्युक्तम् । व्यक्तिप्रतिष्ठास्वरूपमाह -> य इति । वर्तमानतीर्थाधिपतिरिति न विशेषणं किन्तु उपलक्षणम् । तेन साम्प्रतं सीमन्धरादेः पद्मनाभादेः शान्तिनाथादेवैकैकस्य तीर्थकृतः प्रतिष्ठाऽपि व्यक्तिप्रतिष्ठेवाऽवगन्तव्या वक्ष्यमाणभेदद्वयेडनन्तर्भावात्, सम्बोधप्रकरण-चैत्यवन्दनमहाभाष्य-जीवानुशासनादी [सं.प्र.१/१८०, चै.भ.भा.२७ जीवा. ४७] एकत्वस्यैवैतलक्षणे प्राधान्येन निर्देशाच्चेति ध्येयम् ॥८/२।।
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> ऋषभाद्यानां तु सर्वेषामेव तथा मध्यमा ज्ञेया । सप्तत्यधिकशतस्य तु इह चरमा महाप्रतिष्ठा इति ।।८/३।। इयमपि कारिका धर्मसंग्रह-भक्तिद्वात्रिंशिकावृत्ति-जीवानुशासनवृत्ति-श्राद्धविधिवृत्त्यादी [ध.सं.गा.६१ द्वा.द्वा. ५/१७ जीवा.४९ श्रा.प्रकाश ६ पृ.४१] समुद्भूता । प्रकृतगाथात्रयसङ्ग्रहरूपेण चैत्यवन्दनमहाभाष्ये -> 'बत्ति पइट्ठा एगा, खित्तपइठ्ठा महापइट्ठा य । एग-चउवीस-सत्तरिसयाण सा होइ अणुकमसो ॥३५॥ <- इत्येवमुक्तं श्रीशान्तिसूरिभिः । __स्वक्षेत्रचतुर्विंशतिविपयत्वादिति भरतक्षेत्राद्युत्पन्नचतुर्विंशतितीर्थकरगोचरत्वादिति, तदुक्तं चैत्यवन्दनमहाभाष्ये --> भरहवासभावित्ति बहुमाणबिसेसाओ केई कारेंति चउवीसं <- ||२९|| इति । -> एकत्र पट्टादौ चतुर्विंशतिप्रतिमा क्षेत्राख्या - [पृ.१२१] इति श्राद्धविधिवृत्तिकारः । पृथग्निष्पादनेऽपि द्वितीया प्रतिष्ठा स्यात् किन्तु वित्ताद्यभावात् चतुर्विंशतिपट्टकादिकरणं श्रद्धालोर्भवेदिति जीवानुशासनवृत्ती श्रीदेवसूर्यभिप्रायः [गा.४९ वृ. ] | सप्तत्यधिकशतस्य महाविदेह-भरतैरावतेषु तीर्थङ्करसम्बन्धिनं मनुष्यसम्बन्धिनमग्निकायसम्बन्धिनं वा उत्कृष्टकालं अङ्गीकृत्य = आश्रित्य इति । अयमेव समुदितार्थो देवभद्रसूरिभिः कथा
गाथार्थ :- मे व्यति नामनी, भील क्षेत्र नामनी भने (त्री) भी नामनी प्रतिभा (बारावी). तीर्थ:२ या होय त्यारे तेनी प्रति प्रथम = 4ति प्रतिशत (१५) मेम सागमन 0 (१७ छ). [८/२]
Exer 8२नी प्रतिष्ठा EH ઢીકાર્ય :- એક = પ્રથમ વ્યકિત પ્રતિષ્ઠા, બીજી ક્ષેત્રપ્રતિષ્ઠા અને ત્રીજી મહાપ્રતિકા. આ ત્રણમાંથી વ્યકિતપ્રતિષ્ઠાનું સ્વરૂપ જગાવતા શ્રીમજી કહે છે કે - જે તીર્થકર જ્યારે વર્તમાન તીર્થંકર હોય તેની ત્યારે વ્યકિતપ્રતિષ્ઠા કહેવાય- એમ આગમવેત્તાઓ કહે છે. (જેમ કે અત્યારે મહાવીર સ્વામીની અંજનશલાકા થતી હોય તો તેને વ્યકિતપ્રતિષ્ઠા કહેવાય ઉપલક્ષાણથી શાંતિનાથ ભગવાન वगेरे मे-मे मगवाननी प्रतिभा ५९ यति प्रतिमा वी.) [८/२]
ક્ષેત્રપ્રતિષ્ઠાને મૂલકારથી જાણાવે છે કે –
ગાથાર્થ - અષભદેવ વગેરે બધાની પ્રતિષ્ઠા મધ્યમ = બીજી = ક્ષેત્રપ્રતિષ્ઠા જાણવી. ૧૭૦ તીર્થંકરની પ્રતિષ્ઠા અહીં ચરમ महाप्रति मा . [८/3]
ઢીડાઈ :- ઋષભદેવ વગેરે બધા જ તીર્થકરોની તે સ્વરૂપે પ્રતિષ્ઠા = પ્રાણપ્રતિષ્ઠા થાય તે મધ્યમ = વચલી = બીજી, ક્ષેત્રપ્રતિષ્ઠા જાણવી; કેમ કે તે પોતાના ક્ષેત્રમાં થનારા ૨૪ તીર્થકર વિષયક છે. આ ક્ષેત્રપ્રતિષ્ઠા ભરતક્ષેત્ર અને ઐરાવતક્ષેત્રમાં જ જાગવી. કેમ કે ત્યાં જ ૨૪ તીર્થકર દરેક ઉત્સર્પિણી-અવસર્પિણીમાં થાય છે, નહિ કે મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં.) મહાવિદેહ, ભરત અને ઐરાવત ક્ષેત્રમાં (તીર્થકરસંબંધી અથવા મનુષ્ય સંબંધી અથવા તેજરાય સંબંધી) ઉત્કૃષ્ટ કાલને આશ્રયીને ૧૭૦ તીર્થકરોની १ ह.प्रती -> 'अपरा क्षेत्राख्या' <-- इति पाठो नास्ति, त्रुटितः इति सम्भाव्यते ।

Jain Education Intemational

Page #216

ॐ प्रतिष्ठास्वरूपविचार: 28
१८३ महाप्रतिष्ठेति गुणनिष्पन्नाभिधाना ॥८/३||
अथ किमियं प्रतिष्ठा जाम ? किं मुख्यस्य देवताविशेषस्य मुक्तिगतस्य सन्निधानं उत अन्यस्य तदनुजीविजः संसारस्थस्य ? नाऽऽद्यः, मुक्तिगतस्य मन्त्रादिसंस्कारविशेषैरानयनाऽसम्भवात् । नापि द्वितीयः, संसारस्थस्यापि देवजात्यनुप्रविष्टस्य संस्कारविशेषैर्नियमत: सन्निधानाऽदर्शनात, कादाचित्कस्य च तस्य प्रतिष्ठाऽप्रयोज्यत्वादिति
कल्याणकन्दली रत्नकोशे -> निप्फनस्स य बिंबस्स दिवसदसगस्स मज्झयारंमि । कायब्वा उ पइट्ठा सा पण तिविहा विणिहिट्ठा ।। वत्तक्खा खलु एक्का खेत्तक्खा वनिया तहा अपरा । अन्ना य महक्खा इह ताण सरूवं इमं होई ।। जो तित्थवई जइया तइया तब्बिंबठावणा पढमा । उसभाईणं सब्वेसिं जाण बीया पइट्टत्ति ॥ तइया सत्तरिसमहियतित्थयरसयगस्स पुण पइट्ठ त्ति । जो जस्स जहा भावं जणेइ सा तस्स तह जुत्ता ।। - [पृ.७८/८-११] इत्येवं वर्णितः । जीवानुशासने देवसूरिभिरपि -> पढमा बत्तिपइट्ठा खेत्तपइट्ठा पुणो भवे बीया । तइया महापइट्ठा तासिं वक्खाणमेवं तु ॥४६॥ वत्तिविसेसो एगस्स जा उ पडिमा भवे जिणिंदस्स । खेत्ते भरहे उसमाइयाण सञ्चाण बीया उ ॥४७॥ सब्वेस वि खेत्तेस जित्तियमेत्ता भवंति तित्थयरा । सत्तरसयसंखाए महापइट्ठा इमा भणिया ।।४८|| -- इत्युक्तम् । प्रकृतविभागत्रैविध्यमन्यप्रकारोपलक्षकं, न तु तद्व्यवच्छेदकारि, अष्टोत्तरशतप्रतिमादिश्रवणात् । इदमेवाभिप्रेत्य चैत्यवंदनमहाभाष्ये → भन्नइ तिविह पइट्ठा उवलक्षणमेव तत्थ तं भणियं । अवधारणविरहाओ, ओसरणाइपइट्ठाओ ।।२६।। ८- इति । मूलकारैरेव सम्बोधप्रकरणे श्रीशान्तिसूरिभिश्च चैत्यवन्दनमहाभाष्ये → जिणरिद्भिदंसणत्थं एगं कारेइ कोइ भत्तिजुओ । पायडिअपाडिहेरं देवागमसोहिअं चेव ।।२७।। दंसणनाण चरित्ताराहणकज्जे जिणत्तियं कोइ । परमिट्ठिनमोक्कार, उज्जमिउं कोइ पंच जिणे ॥२८॥ कल्लाणयतवमहवा उज्जमिउं भरहवासभावित्ति । बहुमाणविसेसाउ केई कारंति चउच्चीसं ॥२९।। उक्कोस सत्तरिसयं नरलोए विहरइत्ति भत्तीए । सत्तरिसयं |पि कोई बिंबाणं कारइ धणड्ढो ॥३०|| - [सं.प्र.१/१८०-१८३] इत्युक्तम् । अत एव मूलकाररत्रापि > 'सा च त्रिविधा समासेन' - [८/१] इत्युक्तम् । ततश्च व्यासतोऽनेकभेदा अर्थत आपद्यन्ते इत्यवधेयम् ॥८/३॥
मुक्तिगतस्य = सिद्भिक्षेत्रमुपागतस्य मुक्तस्य सतः देवताविशेषस्य मन्त्रादिसंस्कारविशेषैः इह साक्षात् आनयनासम्भवात्, अन्यथा मुक्तत्वव्याघातात् । संसारस्थस्यापि देवजात्यनुप्रविष्टस्य संस्कारविशेषैः = प्रतिष्ठामन्त्राऽऽहानादिजन्यसंस्कारविशेषः नियमतः सन्निधानाऽदर्शनात् = ‘अवश्यमहङ्कारममकाररूपसन्निधानमिति नियमानुपलब्धेः, मन्त्रादिसंस्कृतस्याऽपि बिम्बस्य संसारिदेवाऽनधिष्ठितत्वोपलम्भात् । असर्वज्ञसरागदेवानां व्यासङ्गदशायां व्यवहितनानादेशेषु प्रतिष्ठाकर्मबाहुल्ये चाहङ्कारममकारानुपपत्तेश्च । न च क्वचित् कदाचित् सरागदेवसान्निध्यमप्युपलभ्यत एव मन्त्रादिसंस्कृतबिम्ब इति वक्तव्यम्, क्वाचित्कस्य कादाचित्कस्य च तस्य = देवताविशेषसन्निधानस्य प्रतिष्ठाऽप्रयोज्यत्वात्, अन्वय-व्यतिरेकव्यभिचाराभ्यां, मन्त्रादिसंस्कृतस्याऽपि प्रतिशत मा १२म = महानि nी. माते प्रतियाना व्यति-क्षेत्र-मा म निप्पन नाम छ. [८/3]
# ત્રટોચ પ્રતિ8 ગુણાનિસ્પક્સનામવાળી છે ઃ વિશેષાર્થ :- જ્યારે મનુષ્યની ઉત્કટ સંખ્યા હોય તે સમયે અગ્નિકાય જીવોની સંખ્યા ઉત્કૃષ્ટ હોય. તેમ જ તે સમયે તીર્થકરોની પાણ ઉત્કૃષ્ટ સંખ્યા હોય. આ અવસર્પિણી કાળમાં અજિતનાથ ભગવાનનો સમય આ દષ્ટિએ ઉત્કૃષ્ટ કાળ હતો. તે સમયે તીર્થકરયોગ્ય એવા દરેક ક્ષેત્રમાં ભગવાન હતા. એટલે કે ૫ ભરતક્ષેત્રમાં ૫ તીર્થકર, ૫ ઐરાવતક્ષેત્રમાં ૫ જિનેવદેવ તથા દરેક મહાવિદેહમાં ૩૨ તીર્થકર અર્થાત " મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં ૩૨ x ૫ = ૧૬૦ તીર્થકર. કુલ મળીને ત્રણેય ક્ષેત્રમાં ૧૭૦ તીર્થકરો હોવાથી ૧૭૦ તીર્થકરોની પ્રાણપ્રતિષ્ઠા મહાપ્રતિમા કહેવાય છે. બીજી વાત અહીં એ નોંધવા યોગ્ય છે કે કોઈ નામ પોતાના અર્થથી અસંબદ્ધ હોય છે, જેમ કે કોઈ શ્રીમંતનું મફતભાઈ, કોધી માણસનું શાંતિભાઈ, ઉતાવળીયા છોકરાનું ધીરજભાઈ, દરિદ્રનું ધનપાલ એવું નામ. પરંતુ પ્રસ્તુતમાં પ્રતિમાના ત્રણેય પ્રકારોના નામ ગુણનિષ્પન્ન = સાવર્થ = યથાર્થ = અર્થાનુસારી છે. પ્રથમ પ્રતિષ્ઠાનો વિષય એક વ્યક્તિ છે. એક તીર્થકર વ્યકિતવિષયક હોવાથી તેનું નામ વ્યક્તિ પ્રતિષ્ઠા છે. બીજી પ્રતિષ્ઠાના વિષય તીર્થકરયોગ્યક્ષેત્ર = યોગ્યક્ષેત્રોત્પન્ન ૨૪ તીર્થકર હોવાથી તેનું નામ ક્ષેત્રપ્રતિષ્ઠા છે. આ બન્ને પ્રતિષ્ઠાના વિષયીભૂત તીર્થકરો કરતાં તૃતીય પ્રતિમાના वि५५ मा = घi = १७० तीर्थ = सर्वोत्कृट डोपाथी तेनुं नाम महाप्रति ७. [८/3]
અહીં એવી શંકા થઈ શકે છે કે - “આ પ્રતિષ્ઠા એટલે શું ? [A] શું મુક્તિને પામેલ મુખ્ય દેવતાવિશેષનું સાંન્નિધ્ય = પ્રતિષ્ઠા ? કે [B] મુકિતગત દેવતાવિશેષથી ભિન્ન અને તેને અનુસરનાર એવા સંસારી દેવતાવિશેષનું સન્નિધાન ? આ બે વિકલ્પમાંથી પ્રથમ [A] વિકલ્પનો સ્વીકાર યોગ્ય નથી. આનું કારણ એ છે કે મુકિતને પામેલ સિદ્ધશિલા ઉપર ગયેલ મુખ્ય દેવતાવિશેષને १. मुद्रितप्रती प्रतिष्ठा प्रतिष्ठा प्रयोज्यत्वादिति अशुद्धः पाठः । ह.प्रती यः शुद्धः पाठ उपलभ्यते स एवास्माभिः गृहीतः ।
Jain Education Intemational

Page #217

१८४ अष्टमं षोडशकम्
8 परमात्मसमापत्तिदैविध्यविचार: 2 पर्यनुयोगे सत्यात्मीयभावस्यैव विशिष्टस्य प्रतिष्ठात्वमुपपादयन्नाह ---> 'भवति चेत्यादि ।
भवति च खलु प्रतिष्ठा निजभावस्यैव देवतोद्देशात् । स्वात्मन्येव परं यत्स्थापनमिह वचननीत्योचैः ॥८/४॥
भवति च खलु प्रतिष्ठा शास्त्रोक्ता निजभावस्यैव = कारयितृभावस्यैव देवतोद्देशात् = मुख्यदेवतोदेशेज स्वात्मन्येव = स्वजीव एव परं - प्रधाजं यत् = यस्मात् स्थापनमिह प्रतिष्ठा, न तु निजभावतिषयदेवतामन्तरोणाऽन्यस्य, वचननीत्या = आगमोक्तज्यायेन उच्चैः = अत्यर्थम् ।
यद्यपि वचनानुष्ठाजव्युत्पत्तिमहिम्ना विहितक्रियामात्र एव नियमत: स्मर्यमाणभगवद्गुणानां स्वात्मनि स्थापनं सम्भवति तथापि यदेकगुणसिद्धयुद्देशेन यदनुष्ठानं विहितं ततस्तदेकगुणद्वारा प्रायः परमात्मसमापत्तियुत्पन्नस्य
कल्याणकन्दली देवताविशेषानधिष्ठितस्य बिम्बस्योपलम्भात् असंस्कृतस्याऽपि च सुन्दरतमस्य देवताविशेषाधिष्ठितस्य दर्शनात् । इत्थं विकल्पद्वितयानुपपत्त्या कस्य प्रतिष्ठात्वं ? इति पर्यनुयोगे सति ग्रन्थकार आत्मीयभावस्यैव विशिष्टस्य = शास्त्रोक्तविधि-बहुमानादिपरिकलितस्य प्रतिष्ठात्वमुपपादयन्नाह-'भवति चेत्यादि ।
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् → देवतोद्देशात् स्वात्मन्येव वचननीत्या निजभावस्यैव उच्चैः यत् परं स्थापनं इह खलु प्रतिष्ठा भवति ।।८/४॥ इयं कारिका भक्तिद्वात्रिंशिकावृत्त्यादी द्वा.द्वा.५/१८] समुद्भूता । एतदनुसारेण भक्तिद्वात्रिंशिकायां > देवोद्देशेन मुख्येयमात्मन्येवात्मनो धियः । स्थाप्ये समरसापत्तेरुपचारादहिः पुनः ||१८|| - इत्युक्तम् । मुख्यदेवतोद्देशेन = मुख्यदेवमुद्देश्यतया विषयीकृत्य स्वजीव एव = कारयितर्येव कारयितृभावस्यैव = वीतरागत्वादिगुणसमुदायस्यैव स्थापनमिह प्रतिष्ठा निरुपचरिता। यद्यपि सर्वज्ञवचनात् यदचितमनुष्ठानं तत् वचनानुष्ठानमिति वचनानुष्ठानव्युत्पत्तिमहिम्ना विहितक्रियामात्रे एव = जिनोक्तसदनुष्ठानत्वावच्छेदेनैव नियमतः स्मर्यमाणभगवद्गुणानां सर्वज्ञत्वादीनां स्वविषयकस्मृत्याश्रयत्वसंसर्गेण स्वात्मनि = अनुष्ठातरि स्थापनं सम्भवति, सदनुष्ठानकर्तुः जिनगतसर्वज्ञत्वादिविषयकस्मृत्याश्रयत्वात् । ततश्च विहितानुष्ठानत्वावच्छेदेनैव प्रतिष्ठालक्षणातिव्याप्तिः आपाततः प्रतिभाति तथापि वस्तुगत्या सा नास्ति, यतः यदेकगुणसिद्ध्युद्देशेन यदनुष्ठानं विहितं ततः तदेकगुणद्वारा प्रायः परमात्मसमापत्तिः व्युत्पन्नस्य सम्भवति -> मन्त्रे देवे गुरौ तीर्थे दैवज्ञे स्वप्न-भेषजे । यादृशी भावना यस्य सिद्भिस्तस्य हि तादशी ।। - [ ] इति वचनात् । यथा जिनगताभयदातृत्वगुणप्राप्त्युद्देशेन विहितात् 'नमोऽ
મંત્ર આદિના વિશિષ્ટ સંસ્કારોથી અહીં લાવવાનું સંભવિત નથી. (મુકત થયેલા કોઈ પણ જીવ ક્યારેય પણ કોઈ પણ રીતે નીચે આવતા નથી.) બીજે [B] વિકલ્પ માનવો પાણ યોગ્ય નથી. આનું કારણ એ છે કે સંસારમાં રહેલા એવા પણ દેવજતિગત દેવતાવિશેષનું મન્નાદિજન્ય વિશિષ્ટ સંસ્કારોથી નિવમા (મૂર્તિમાં) સન્નિધાન થાય જ - એવું દેખાતું નથી (= અન્વયે વ્યભિચાર) || અને ક્યારેક સંસારી દેવતાનું સન્નિધાન થાય તો તે પ્રતિકાથી પ્રયોજય = સંપાદ્ય ન કહેવાય (કારણ કે અન્યત્ર વ્યતિરેક વ્યભિચાર ઉપસ્થિત છે.)' આ પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થયેલ છે ત્યારે પોતાનો વિશિષ્ટ ભાવ = અધ્યવસાય = પરિણામવિશેષ જ પ્રતિષ્ઠા છે - म यता भूबा२श्री छ -
ગાથાર્થ :- દેવતાના ઉદ્દેશથી પોતાના આત્મામાં જ આગમોકત રીતે પોતાના જ ભાવનું જે અત્યંત શ્રેષ્ઠ સ્થાપન થાય ने भी प्रतिभा याय छे. [८/४]
ts પોતાનો વિશિષ્ટ પરિણામ એ જ પ્રાણપ્રતિષ : ટીકાર્ય :- પ્રતિષ્ઠાના પ્રયોજકકર્તાનો પરિણામ એ જ શાસ્ત્રોક્ત પ્રતિષ્ઠા છે. અર્થાત પોતાના જ આત્મામાં મુખ્ય દેવતાને ઉદ્દેશીને પ્રતિષ્ઠા કરાવનારના વિશિષ્ટ પરિણામની અત્યંત આગમોક્ત રીતે પ્રધાનરૂપે સ્થાપના કરવી તે જ અહીં પ્રતિમા = પ્રાણપ્રતિષ્ઠા છે, નહિ કે પોતાના વિશિષ્ટ પરિણામના વિષથીભૂત દેવતા સિવાય અન્યનું સ્થાપન. (અર્થાન પોતાનામાં કે અન્યત્ર, વિવક્ષિત દેવ સિવાયના અન્ય કોઈનું કે અન્ય કોઈ વિષયક ભાવનું આડેધડ સ્થાપન કરવું તે પ્રતિષ્ઠા ન કહેવાય.) જો કે વચન અનુષ્ઠાનની વ્યુત્પત્તિ જ છે કે વચનને = જિનવચનને અનુસાર કરવું = વચનાનુકાન. આમ વચનાનુકાનની વ્યુત્પત્તિના = વ્યાખ્યાના મહિમાથી દરેક વિહિત = જિનોકત ક્રિયામાં જ નિયમ યાદ આવતા ભગવાનના ગુણોનું પોતાના આત્મામાં સ્થાપન સંભવે છે. (અર્થાત “નિઃસ્વાર્થ રીતે સાચા મોક્ષમાર્ગે સર્વ જીવોને લાવવાની કરુણાથી શ્રીજિનેશ્વર ભગવંતે આ પ્રતિક્રમણ આદિ અનુમાન બતાવેલ છે. એટલે મારે જિનેશ્વર ભગવંતે બતાવ્યા મુજબ અનુષ્ઠાન કરવું જોઈએ' આવા જ્ઞાનથી જે અનુમાન કરાય તે વચનાનુષ્ઠાન કહેવાય. આ જ્ઞાનમાં ઉપસ્થિત થયેલ ભગવાનના નિઃસ્વાર્થતા, પરોપકાર, કરુણા, યથાર્થ માર્ગદશકત્વ વગેરે ગુણોનું જ્ઞાનલક્ષણસન્નિકર્ષ દ્વારા પોતાના આત્મામાં સ્થાપન = રહેવા પામું સંભવે છે.) છતાં પણ જે એક ગુણની સિદ્ધિના ઉદ્દેશથી જે અનુષ્ઠાન વિહિત થયેલ હોય તેનાથી તે એક ગામ દ્વારા વ્યુત્પન્ન પુરુષને પ્રાયઃ પરમાત્માની સમીપનિ સંભવે છે. જ્યારે અહીં તો સ્થાપનાના
Jain Education Intemational

Page #218

ॐ प्रतिष्ठाद्वैविध्यविचारः ॐ सम्भवति, इह तु स्थापनोदेशेनैव विधिप्रवृत्तेस्तस्या भावतः सर्वगुणारोपविषयत्वात् सर्वेरेव गुणैः स एवाहम्' इति । स्वात्मनि परमात्मा स्थापितो भवतीति महान् विशेषः । एतच्च 'उच्चैः' इति पदेनाऽभिव्यज्यते । अयं भाव: तात्त्विकप्रतिष्ठा । बाह्या तु 'जिनबिम्बादिगता 'स एवायं' इति निजभावस्यैव मुख्यदेवताविषयस्य उपचारात्मिका प्रतिष्ठितत्वज्ञानाऽऽहितभक्तिविशेषेण लोकानां विशिष्टपूजाफलप्रयोजिकेति दृष्टव्यम् ।
कल्याणकन्दली भयदेभ्यः' इति नमस्कारात् अभयदत्वगुणद्वारा सिद्धान्तज्ञस्य नमस्कर्तुः परमात्मसमतापत्तिः सम्भवति । इह प्रतिष्ठायां तु स्थापनोद्देशेनैव = परमात्मस्थापनप्रयोजनेनैव विधिप्रवृत्तेः हेतोः तस्याः = अर्हत्स्थापनोद्देश्यकविहितक्रियायाः भावतः = आगमतो भावनिक्षेपमाश्रित्य सर्वगुणारोपविषयत्वात् = भगवद्गतसकलगुणस्थापनावगाहित्वात् सर्वेरेव भगवतो गुणैः 'स एवाऽहं' इति स्वात्मनि परमात्मा स्थापितो भवतीति अस्ति महान् विशेषः । यथोक्तं योगशास्त्रे श्रीहेमचन्द्रसूरिभिः
ज्ञो भगवान् योऽयमहमेवास्मि स ध्रुवम् । एवं तन्मयतां याति सर्ववेदीति मन्यते ।। - [९/१२] समाधिशतकेऽपि -> यः परात्मा स एवाहं - [३१] इत्युक्तम् । तदुक्तं सिद्धप्राभृतिकायामपि -> जारिससिद्धसहावो तारिससहावो होइ सञ्चजीवाणं - [ ] | बुद्धिसागरसूरिभिरपि > आत्मैव परमात्माऽहं भावना मोक्षकारिका -[६५] इत्येवं आत्मदर्शनगीतायामुक्तम् । योगप्रदीपेऽपि -> अहं निरञ्जनो देवः सर्व लोकाग्रमाश्रितः । इति ध्यानं सदा ध्यायेदक्षयस्थानकारणम् ।।४९।। - इत्युक्तम् ततश्च निजभावपदेन परमात्मगतसर्वज्ञत्वादिसकलगुणगोचरस्वीयाध्यवसायोऽवगन्तव्य इति नातिप्रसङ्ग इति भावः । न चैतत् कुतोऽवसितं भवद्भिरिति शङ्कनीयम्, यतः एतत् मूलग्रन्थस्थेन 'उच्चैः' इति पदेन अभिव्यज्यते = सूच्यते । अयं भावः एव तात्त्विकप्रतिष्ठा उच्यते । -> आकाररहितं शुद्धं स्वस्वरूपे व्यवस्थितम् । सिद्धावष्टगुणोपेतं निर्विकारं निरामयम् ॥२१|| तत्सदृशं निजात्मानं परमानन्दकारणम् । संसेवते निजात्मानं यो जानाति स पण्डितः ॥२२॥ - इति परमानन्दपञ्चविशतिवचनमप्यत्रानुसन्धेयम् ।
तात्त्विकपदमतात्त्विकसापेक्षमिति उपचारात्मिकामतात्त्विकी प्रतिष्ठामावेदयति → बाह्या तु अञ्जनशलाकादिविधिना स्थाप्यत्वसंसर्गेण जिनबिम्बादिगता ‘स एवायं' इति अभेदोपचारात्मकस्य निजभावस्यैव मुख्यदेवताविषयस्य = वीतरागदेवतागोचरस्य उपचारात्मिका प्रतिष्ठितत्वज्ञानाहितभक्तिविशेषेण = 'इदं बिम्बमञ्जनशलाकादिना सुविहिताचार्यादिना प्रतिष्ठितं' इति ज्ञानेनोपस्थापितो यो भक्तिविशेषः तेन लोकानां विशिष्टपूजाफलप्रयोजिका = विधियतनादरादिपरिकलितपूजाजन्यं यत् फलं पुण्यानुबन्धिपुण्यादिलक्षणं तस्य परम्परया कारणीभूता इति दृष्टव्यम् ।
ઉદ્દેશથી જ વિધિ પ્રવૃત્ત થવાના લીધે પ્રતિષ્ઠા એ ભાવથી પરમાત્માના સર્વ ગુણોના આરોપવિષયક છે. તેથી સર્વ ગુણોથી| તે પરમાત્મા એ જ હું છું' આ રીતે પોતાના આત્મામાં પરમાત્માની સ્થાપના થાય છે. એટલે અન્ય વચનાનુકાન અને પ્રતિષ્ઠામાં ઘાગો ભેદ છે. આ વાત મૂળ શ્લોકમાં રહેલ ‘:” શબ્દ દ્વારા અભિવ્યક્ત થાય છે. (આશય એ છે કે તપસ્વરૂપ વચનાનુકાનમાં ‘આણાહારી પદે આરૂઢ થવા નીકળેલ પ્રભુએ આ તપયોગ પ્રરૂપેલો છે' એવા આશયથી તપ કરવામાં આવે તો તે તપ વચનાનુકાન બને. આણાહારીપગાસ્વરૂપ એક ગુણને સિદ્ધ કરવાના ઉદ્દેશથી તપ અનુષ્ઠાન વિહિત હોવાથી વચનાનુકાનાત્મક તપોયોગથી આગાહારીપણા સ્વરૂપ એક ગુણ દ્વારા પ્રાયઃ પરમાત્માના સમાન સ્વરૂપની જ્ઞાનલક્ષણ પ્રત્યાસત્તિથી કે આગમતઃ ભાવનિક્ષેપથી પ્રાપ્તિ વ્યુત્પન્ન = શાસ્ત્રજ્ઞ પુરુષને થાય છે. આ રીતે અન્ય વચનાનુકાનમાં પણ જાણવું. પરંતુ અહીં પ્રભુના સર્વ ગુણોનું નિજ આત્મામાં આરોપાણ થતું નથી. જ્યારે પ્રતિષ્ઠાવિધિ તો પ્રભુના સર્વ ગુણોનું સ્થાપન = આરોપણ કરવાના ઉદ્દેશથી જ પ્રવૃત્ત થયેલ હોવાથી પ્રતિષ્ઠા એ ભાવથી = ભાવનિક્ષેપથી પ્રભુના સર્વ ગુણના આરોપ વિષયક છે. તેથી પ્રતિમા દ્વારા તો ‘સર્વ ગુણોથી તે પરમાત્મા એ જ હું છું' આ રીતે પોતાના આત્મામાં પરમાત્માની સ્થાપના થાય છે. તેથી તપ, ત્યાગ, પ્રતિક્રમણ આદિ વચનાનુષ્ઠાન અને પ્રતિષ્ઠા આ બે વચ્ચે આસમાન-જમીનનું અંતર છે.) “સર્વ ગુણોની અપેક્ષાએ હું તે પરમાત્મા જ છું' આવો જે ભાવ છે તે જ તાત્ત્વિક પ્રતિક છે. બાહ્ય પ્રતિષ્ઠા તો જિનબિંબાદિમાં “અનંતગુણસંપન્ન તે પરમાત્મા જ આ છે' આ રીતે મુખ્ય દેવતાવિષયક પોતાના પરિણામના ઉપચારાત્મક છે. (અહીં એવી શંકા થાય કે – પ્રતિમામાં જે બાહ્ય પ્રતિષ્ઠા થાય છે તે જે ઉપચારાત્મક હોય તો જિનપ્રતિમાની ભક્તિ કરવાથી પૂજાનું વિશિષ્ટ ફળ કઈ રીતે મળે ? ઉપચરિત વસ્તુ ફલસંપાદક કેવી રીતે બને ? – તો તે નિરાધાર છે. આનું કારણ એ છે કે - પ્રતિમાં પ્રતિષ્ઠિત થયેલ હોવાથી પ્રતિમામાં) પ્રતિષ્ઠિતત્વના જ્ઞાનથી = “આ પ્રતિમાની પ્રતિષ્ઠા થયેલી છે' એવા બોધથી આવેલી વિશેષ ભકિત દ્વારા ઉપચારાત્મક બાહ્ય પ્રતિષ્ઠા વિશિષ્ટ એવા પૂજનના ફળની પ્રયોજક બને છે - એમ જાણવું. |१. मुद्रितप्रती तु -> 'जिनबिम्बादिन्यास एवायं' <- इत्यत्यन्तमशुद्धः पाठः ।
Jain Education Intemational

Page #219

१८६ अष्टमं षोडशकम्
* मीमांसकमतमीमांसा ॐ एतेन -> प्रतिष्ठाकारयितुगतादृष्टं न पूजाफलप्रयोजकं, परेषां तदभावात्. तदहष्टक्षये प्रतिमापूज्यतानापत्तेः, चाण्डालादिस्पर्शन व्यधिकरणेज तन्नाशायोगाच्चेति प्रतिष्ठाऽऽहिता चाण्डालादिस्पर्शजाश्या शक्तिः पूजाफलप्रयोजिकेति <-मीमांसकमीमांसितं अपास्तम्, प्रतिष्ठितत्वज्ञानाऽऽहितभक्तिविशेषद्वारा प्रतिष्ठाया. पूजा
कल्याणकन्दली बाह्यजिनबिम्बादिगता तु प्रतिष्ठा बहिर्निजभावोपचारद्वारेण निज एव हि भावो मुख्यदेवताविशेषस्वरूपालम्बनः ‘स एवायमि' त्यभेदोपचारेण विदुषां भक्तिमतां पूज्यतापदवीमासादयतीति सुगमार्थकल्पनावृत्तिकारः । न चैवं तदध्यवसायनाशात् प्रतिमाया अप्रतिष्ठितत्वापत्तिरिति शङ्कनीयम्, तन्नाशेऽपि तदाऽऽहितस्योपचरितस्वभावविशेषस्याऽनाशात् । द्विविधो ह्युपचरितस्वभावो गीयते स्वाभाविक औपाधिकश्च । आद्यः परज्ञता-परदर्शकत्वलक्षण:, अन्त्यश्च विचित्र इति न दोष इति व्यक्तं भक्तिद्वात्रिंशिकायाम् [५/१८] । एतेन = प्रतिष्ठितत्वज्ञानोपस्थापितभक्तिद्वारा प्रतिष्ठायाः विशिष्टपूजाफलप्रयोजकत्वेन । अस्य चाग्रे अपास्तमित्यनेनान्वयः । प्रतिष्ठाजन्यं प्रतिष्ठाकारयितृगतादृष्टं न पूजाफलप्रयोजकं, परेपां = प्रतिष्ठाकारयितृभिन्नानां तदभावात् = प्रतिष्ठाकारयितृगताऽदृष्टविरहात् पूजाफलानापत्तेः, अन्यधर्मं प्रति अन्यधर्मस्यानुपयोगात् । हेत्वन्तरमाह - तददृष्ट क्षये = भोगादिना प्रतिष्ठाकारयितृगतादृष्टनाशे प्रतिमापूज्यतानापत्तेः = प्रतिमायाः पूज्यत्वाभावापत्ते:, पूजाफलप्रयोजकस्य यजमानादृष्टस्य निष्टत्वात् । निषेधे तृतीयहेतुमाह -> चाण्डालादिस्पर्शेन व्यधिकरणेन = अदृष्टाधिकरणान्यगतेन तन्नाशाऽयोगाच्च = यजमानगताऽदृष्टनाशासम्भवाच, नाश्य-नाशकयो: सामानाधिकरण्ये एवं नाशोत्पादसम्भवात्, अन्यथा पटादी दण्डप्रहारे घटादिनाशापत्तेः । इति = प्रतिष्ठाकारयितुगतादृष्टशून्यानामपि प्रतिमापूजात: फलोत्पादात्, भोगादिना प्रतिष्ठाकारयितुगतादृष्टनाशेऽपि प्रतिमायाः पूज्यत्वात्, तादृशाऽदृष्टसत्त्वेऽपि चाण्डालादिस्पर्शेन प्रतिमाया अपूज्यत्वात् अकृतप्रतिष्ठे प्रतिमादी पूजा फलाभावात् प्रतिष्ठादेश्व क्षणिकत्वात् प्रतिष्ठाऽऽहिता = प्रतिष्ठाजन्या चाण्डालादिस्पर्शनाश्या = अस्पृश्यस्पर्शादिनाश्या प्रतिमानिष्ठा शक्तिः पूजाफलप्रयोजिका स्वीकर्तव्या तत्त्वचिन्तामणि-ईश्वरानुमान प्र.१४३] इति मीमांसकमीमांसितं अपास्तम्, प्रतिष्ठाविधिना मुख्यदेवतास्वरूपालम्बनस्य निजभावस्य स्वात्मन्येव व्यवस्थापनात्, शुद्धस्यात्मन एव देवतात्वात् । यथोक्तं | मनुस्मृती अपि -> आत्मैव देवताः सर्वाः सर्वमात्मन्यवस्थितम् - [१२/११९] ।
'इदं बिम्बं प्रतिष्ठितमि' ति प्रतिष्ठितत्वज्ञानाऽऽहितभक्तिविशेपद्वारा प्रतिष्ठायाः पूजाफलप्रयोजकत्वात्, प्रतिमायां वर्धमानत्वाद्याहार्यारोपजनकेष्टसाधनताज्ञानविषयतावच्छेदकत्वेनैव प्रतिष्ठाया उपयोगात्, न चैवं चाण्डालादिस्पृष्ट
एजनादापा
प्रतिष्ठास्थणे भीमासमतनी मीमांसा एतेन प्रस्तुतमा भीमांस विद्वानोन मेj थन छ - प्रति १२॥१नारमा २ ख महर (= ५१५) मे पूजन्य इसनु પ્રયોજક નથી. જે તેવું હોય તો [૧] જેણે પ્રતિષ્ઠા કરાવી નથી એવા અન્ય પૂજક લોકોમાં તે અદટ ન હોવાથી તેઓને પ્રતિમાપૂજનનું ફળ નહિ મળે. [૨] વળી, પ્રતિકાકારકના આત્મામાં રહેલા અદષ્ટનો નાશ થયે છતે પ્રતિમા પૂજ્ય નહિ બની શકે, કેમ કે તે વખતે પ્રતિમાને કોઈ પણ પૂજે છતાં પૂજનજન્ય ફલ નહિ મળે.) [૩] તેમ જ, ચાંડાલ વગેરે હલકી જાતિ-કુળના લોકોનો પ્રતિમાને સ્પર્શ થવાથી પૂજાફલપ્રયોજક પ્રતિકાકારકગત અટનો નાશ થવો પાગ શક્ય નહિ બને, કેમ કે ચાંડાલાદિનો સ્પર્શ પ્રતિમામાં રહે છે અને પૂજલપ્રયોજક અદટ પ્રતિકાકારકમાં રહે છે. નાય અને નાશક એકત્ર રહે તો જ નાશક દ્વારા નાશ્યનો નાશ થઈ શકે. (મીમાંસકોનો આશય એ છે કે પ્રતિષ્ઠિત થયેલ પ્રતિમાને ચાંડાલાદિ અડે તો તેવી પ્રતિમાના પૂજનથી પૂજકને કોઈ ફળ મલતું નથી. તેથી એવું માનવું પડે કે ચાંડાલસ્પર્શ દ્વારા પૂજાફલપ્રયોજકનો નાશ થયો છે. પરંતુ પ્રતિષ્ઠા દ્વારા પ્રતિમાના બદલે પ્રતિકાકારકમાં અદષ્ટ જેવું કંઈક ઉત્પન્ન થયેલ માનવામાં આવે તો પ્રતિમાને ચાંડાલ અડે એટલા માત્રથી પ્રતિષ્ઠાકારકગત અદટનો નાશ ન થઈ શકે; કારણ કે નાશક અને નાશ્ય અલગ-અલગ અધિકરણમાં રહે છે. દંડપ્રહાર મકાન પર કરવામાં આવે અને મકાન બહાર રહેલો ઘડો ફૂટી જાય તેવું ન બને, આથી એવું માનવું જરૂરી બની જાય છે કે પ્રતિમા દ્વારા પ્રતિમામાં જ એવી એક શકિત ઉત્પન્ન થાય છે કે જે પૂજફલની પ્રયોજક હોય અને ચાંડાલ વગેરેના સ્પર્શથી નાશ પામી શકે તેવી હોય. (આવું માનવાથી ઉપરોકત ૩ દોષમાંથી કોઈ પણ દોષને અવકાશ રહેતો નથી. આ વાત વાચક સ્વયં વિચારી લે.)
प्रति० । २ श्रीमद् डे छ अमे पूर्व डी गया तेनाथी ४ उपरोक्त मीमांसा मतनुं निराशाय अयुं. આનું કારણ એ છે કે પ્રતિમામાં આ પ્રતિમા પ્રતિષ્ઠિત થયેલ છે' એવા પ્રતિષ્ઠિતત્વપ્રકારક જ્ઞાનથી આવેલ વિશિષ્ટ ભકિત દ્વારા પ્રતિકા પૂજાફલપ્રયોજક છે. (ભક્તિવિશેષ એ દ્વાર છે, પ્રતિષ્ઠા એ તારી = વ્યાપારી છે અને પૂજાફલ એ કાર્ય છે. ચાંડાલ વગેરેનો સ્પર્શ થવાથી પ્રતિમા અપ્રતિષ્ઠિત નથી થતી તથા પ્રતિકાજન્ય પ્રતિમાનત શકિતનો ચાંડાલાદિસ્પર્શ દ્વારા નાશ થાય છે-તેવું માનવાની १. मुद्रितप्रती 'न' पदं प्रमादतो लुप्तम् ।

Jain Education Intemational

Page #220

8 अतिरिक्तशक्तिविचारः
फलप्रयोजकत्वात्. अस्पृश्यस्पर्शादिप्रतिसन्धानस्य च भक्तिविशेषव्याघातकत्वेनाऽनुपपत्त्यभावात् । शक्तिपक्षे | चाप्रतिष्ठितत्वभ्रमेऽपि विशिष्टपूजाफलापत्तेः ।
कल्याणकन्दली
| विशिष्टफलापत्तिरिति वक्तव्यम्, अस्पृश्यस्पर्शादिप्रतिसन्धानस्य च = 'इदं बिम्बं चाण्डालादिना स्पृष्टं' इत्यादिज्ञानस्य हि | भक्तिविशेषव्याघातकत्वेन अनुपपत्त्यभावात् = विशिष्टफलानुत्पत्तिसङ्गतेः । न हि व्यापारविशेषविरहे व्यापारिणा फलविशेषाधानं सम्भवति ।
->
केचित्तु अस्पृश्यस्पर्शादिस्थले बिम्बस्य पुन: प्रतिष्ठा कर्तव्या, • 'संस्कृते तुलिते चैव दुष्टस्पृष्टे परीक्षिते । हृते बिम्बे च लिङ्गे च प्रतिष्ठा पुनरेव हि ॥ [१२ / २०७] इति शिल्परत्नाकरवचनादिति वदन्ति । शक्तिपक्षे च = पूजाफलप्रयोजक- प्रतिमागत-प्रतिष्ठाजन्यशक्तिस्वीकारे हि अप्रतिष्ठितत्वभ्रमेऽपि 'नेदं प्रतिष्ठितमि' ति भ्रान्तावपि पूजाकरणे विशिष्टपूजाफलापत्तेः = पूजाजन्यताक्रान्तविशिष्टफलोत्पादापातात्, प्रतिमाया वस्तुगत्या प्रतिष्ठितत्वेन पूजाफलप्रयोजकशक्तिमत्त्वात् । अनादिमत्यां हि प्रतिमायां सर्वस्यामेव भगवदभेदाध्यारोप इष्टसाधनम्, आदिमत्यां तु प्रतिष्ठितायामेवेति । ततः प्रतिष्ठाऽऽहितशक्तिकल्पनमनतिप्रयोजनमित्यापातदर्शिनः ।
<--
१८७
=
अत्रेदमवधेयं यद्यपि प्रतिमायां प्रतिष्ठितत्वज्ञानं प्रतिष्ठाविधिप्रतिसन्धानोत्थापितवचनादर भगवद्बहुमानाऽऽहितसमापत्तिद्वारा | विशिष्टफलप्रयोजकम् । अत एव मूलोत्तरगुणसहस्रसमेतसूरिकृतप्रतिष्ठैवोत्सर्गतः प्रमाणं प्रतिष्ठोत्कर्षस्य समापत्त्युत्कर्षकत्वात् । तथापि वस्तुतः प्रतिष्ठितायां प्रतिमायां भगवदारोपस्तत्पूजनं वा सामान्यफलं नातिक्रमतीति तन्नियामकशक्तिसिद्धिः, 'विषयभेदात् फलभेद:' इति व्यवहारनयसाम्राज्यात् । अत एव साधुत्वासाधुत्वविवेचनाऽभावेऽपि पात्रभेदाद्दानफलभेदस्तत्र तत्र व्यवतिष्ठते । आलम्बनमतन्त्रं भावभेद एव फलभेदहेतुरिति नयान्तरमतमिति व्यक्तं गुरुतत्त्वविनिश्चये ।
यत्तु प्रतिष्ठाविधिना प्रतिमादौ देवतासन्निधिरहङ्कारममकाररूपः क्रियते, स्वसादृश्यदर्शिनः विशेषदर्शनेऽपि चित्रादी इव आहार्यांरोपसम्भवात् ज्ञानस्य नाशेऽपि संस्कारसत्त्वाच्च न पूजाफलानुपपत्तिः, अस्पृश्यस्पर्शादिना च तन्नाश: [ तत्त्वचिंतामणि ईश्वरानुमानं पृष्ठ १४४ ] इति जरनैयायिका वदन्ति, तदत्यन्तमसम्बद्धम् । वीतरागस्थले इत्थं वक्तुमशक्यत्वात् सरागे देवत्वबुद्धेरेव मिथ्यात्वादिति [ ८ /६ पृष्ठ १९४] वक्ष्यते । असर्वज्ञसरागदेवानां व्यासङ्गदशायां व्यवहितनानादेशेषु प्रतिष्ठाकर्मबाहुल्ये चाहङ्कारममकारानुपपत्तेरुक्तत्वात् । संस्कारनाशेऽपूज्यत्वापत्तेः तज्ज्ञानसंस्कारयोः अननुगतयोः पूजाफलप्रयोजकत्वे गौरवाच्चेति । न च भवतामपि व्यासङ्गवशात् प्रतिष्ठितत्वज्ञानाभावे पूजाफलानुपपत्तिरिति वाच्यम्, फलविशेषाभावेऽपि प्रीत्यादिना तदा सामान्य| फलानपायात् । यैस्तु यथार्धप्रतिष्ठितत्वप्रत्यभिज्ञानं पूजाफलसामान्ये एव प्रयोजकमिष्यते तेषामयमपि दोष एवेति व्यक्तं अतिरिक्तशक्तिवादे [पृ. १३१ वादमाला ] ।
यत्तु प्रतिमाशतकवृत्ती टीकाकृतैव
प्रतिष्ठिविधिना जनितस्याऽऽत्मगतस्याऽतिशयस्याऽदृष्टाख्यस्य पूजाफलप्रयोजकत्वात् <- [गा. ७५ वृ. पू. ४४९ ] इत्युक्तं तत्तु प्रतिष्ठाकारयितृकर्तृ कपूजाजन्यविशिष्टफलापेक्षया बोध्यम् । इत्थमेव भावरसेन्द्रात्तु... [ ८/८] इत्यादिवक्ष्यमाणग्रन्थोऽप्युपपद्यते । प्रकृते तु कर्तृसामान्यापेक्षया पूजाफलव्यवस्थोपदर्शितेति न विरोधगन्धोऽपीति भावनीयम् ।
<---
=
ये तु नव्यनैयायिकाः प्रतिष्ठाविधिना जनितं विचित्रमदृष्टं स्वाश्रयात्मसंयोगाश्रयस्य पूज्यताप्रयोजकमभ्युपगच्छन्ति तेषां પણ જરૂર નથી. છતાં પણ અહીં એવી શંકા થાય કે ~> આપણી દેખતા કોઈ ચાંડાલ વગેરે અસ્પૃશ્ય લોકો પ્રતિમાને સ્પર્શ કરે તો તે પ્રતિમા અપૂજ્ય કેમ બની જાય છે ? તેવી પ્રતિમાની પૂજા કેમ થતી નથી ? — તો તેના સમાધાનમાં એમ કહી શકાય છે કે ચાંડાલ, કસાઈ વગેરે) અસ્પૃશ્ય લોકોના સ્પર્શ વગેરેનું પ્રતિમામાં ભાન થાય છે તે પ્રતિમાવિષયક વિશિષ્ટ ભક્તિનો વ્યાઘાત કરે છે. તેથી કોઈ અનુપપત્તિ અસંગતિ નથી (અર્થાત્ ‘આ પ્રતિમાને ચાંડાલ વગેરે અડી ગયેલ છે' એવું જ્ઞાન થવાથી પ્રતિમાને વિશે ભક્તિવિશેષ પ્રગટતી નથી અને તેથી તેવી પ્રતિમા તેવી વ્યક્તિ દ્વારા પૂજાતી નથી. આથી તેવી પ્રતિમાને અપૂજ્ય કહેવાના પ્રવાદની સંગતિ થઈ શકે છે. હવે શ્રીમદ્જી મીમાંસકમતના નિરાકરણ માટે કહે છે કે —>) પ્રતિષ્ઠા દ્વારા પ્રતિમામાં ઉત્પન્ન થયેલ તથા ચાંડાલાદિસ્પર્શથી નાશ્ય એવી શક્તિ એ જ પૂજાના ફળની પ્રયોજક છે- આવા મીમાંસકમાન્ય શક્તિપક્ષનો સ્વીકાર કરવામાં આવે તો અપ્રતિષ્ઠિતત્વનો ભ્રમ હોવા છતાં પણ પૂજાજન્ય વિશિષ્ટ ફલની આપત્તિ આવશે. (અર્થાત્ જે પ્રતિમા વાસ્તવમાં પ્રતિષ્ઠિત છે અને તેમાં કોઈને ભ્રમ થાય કે ‘આ પ્રતિમા અપ્રતિષ્ઠિત છે.' છતાં પણ તે વ્યક્તિ તે પ્રતિમાની પૂજા કરે તો તેને પૂજાજન્ય વિશિષ્ટ ફળ મળવાની આપત્તિ આવશે, કારણ કે પૂજાફલપ્રયોજક શક્તિ તો પ્રતિમામાં રહેલી જ છે. પરંતુ તેવા સ્થળે વાસ્તવમાં પૂજાનું સામાન્ય ફળ જ મળે છે, નહિ કે વિશિષ્ટ ફળ. માટે શક્તિપક્ષને પ્રામાણિક માની ન | शाय, स्वीारी न शाय)
Private & Personal Use Only

Page #221

१८८ अष्टमं षोडशकम्
* गङ्गेश-जयदेवमिश्रप्रभृतिमतनिरास: 0 एतेन -> प्रतिष्ठाध्वंस एवाऽस्पृश्यस्पर्शाऽभावविशिष्ट:१ पूजाफलप्रयोजक इति <- मणिकन्मतमपि अपास्तमिति दिग् । भक्तिविशेषाऽऽधायकतयैव यत: प्रतिष्ठा फलवती तत एव स्वप्रतिष्ठापितत्वादिविशेषा अपि पुरुषविशेषे||
कल्याणकन्दली तव्यक्तिविशिष्टसम्बन्धाऽग्रहेऽतिप्रसङ्गः तद्ग्रहे चाननुगम इति व्यक्तं भक्तिद्वात्रिंशिकायाम् [५/१९] ।
एतेन = प्रतिष्ठायाः प्रतिष्ठितत्वज्ञानाऽऽहितभक्तिविशेषद्वारा पूजाफलप्रयोजकत्वेन । अस्याग्रे 'अपास्तमि' त्यनेनान्वयः ।। प्रतिष्ठाध्वंस एवेति । एवकारेण प्रतिष्ठादेः व्यवच्छेदः कृतः । अस्पृश्यस्पर्शाभावविशिष्टः पूजाफलप्रयोजकः । ततश्च नाऽस्पृश्यस्पृष्टप्रतिमापूजनात् फलापत्तिरिति मणिकृन्मतम्, तदुक्तं तत्त्वचिन्तामणी -> 'प्रतिष्ठितं पूजयेदिति विधिवाक्येन प्रतिष्ठिताया:। कारणत्वं न बोध्यते किन्तु भूतार्थक्तानुशासनादतीतप्रतिष्ठे पूज्यत्वं बोध्यते । तथा च प्रतिष्ठाध्वंस: प्रतिष्ठाकालीनयावदस्पृश्यस्पर्शादिप्रतियोगिकानादिकालसंसर्गाभावसहितः पूज्यत्वप्रयोजक: <- [अनुमानखण्ड २/२ ईश्वरानुमाने पृ.१४४] । प्रतिष्ठाकालीनेति । न चाऽस्पृश्यस्पर्शकालीनप्रतिष्ठयाऽपि पूज्यत्वापत्तिः, तत्र कर्मवैगुण्येन प्रतिष्ठाया एवाऽसत्त्वात् । न चानाद्यनन्त भावे गौरवं, यावन्तोऽस्पृश्यस्पर्शाभावास्ताबदभावसहितस्यैव पूज्यताप्रयोजकत्वसम्भवादिति वाच्यम्, तावदभावसहितप्रतिष्ठाध्वंसस्य | हेतुत्वे तावन्तोऽभावा अपि हेतव इति ध्रवं. तथा चानाद्यनन्तर्भावे साद्यभावानामपि जनकत्वमिति बहनां जनकत्वे गौरवमिति अल्प-जनकत्वलाघवेन सादिव्यावर्तनार्थमनादिपदोपादानादिति आलोककृत् जयदेव मिश्रः ।
तन्न, प्रतिष्ठायाः क्रियेच्छारूपत्वेन तद्ध्वंसस्य प्रतिमानिष्ठत्वाभावात्, संयोगरूपत्वेऽपि द्विष्ठत्वात्, कारणीभूताभावप्रतियोगित्वेन पूजाफले प्रतिष्ठायाः प्रतिबन्धकत्वव्यवहारापत्तेः । क्तप्रत्ययस्थलेऽपि 'प्रोक्षिता वीय' इत्यादौ ध्वंसव्यापारकत्वाडकल्पनात्, कालान्तरभाविनि फले चिरनष्टस्य कारणस्य भावव्यापारकत्वनियमाच, अन्यथाऽपूर्वोच्छेदापत्तेः । न च प्रतिष्ठाध्वंसस्य क्लृप्तत्वेन लाघवमिति प्रतिष्ठाया अन्यथासिद्धत्वमिति वाच्यम्, तथापि तस्य ध्वंसाऽप्रतियोगित्वेन सकृत् फलोत्पत्त्यनन्तरं घटीयन्त्रवदनवरतं फलोदयाऽविरामात् । किञ्च प्रतियोगि-ध्वंसयोरेककार्यकारित्वं कुत्रापि न क्लृप्तम्, फलतो विरुद्धकार्यारम्भ एवं दृश्यते । नैयायिकमते तु किश्चिदवयवनाशेन प्रतिमान्तरोत्पत्तौ तत्र प्रतिष्ठाध्वंसानभ्युपगमात् पूज्यताऽनापत्तिः, उक्तसंसर्गाभावानां बहनामवच्छेदकत्वनिवेशे गौरवात, प्रतिष्ठायाःशक्तिविशेषे तन्नाशेऽस्पृश्यस्पर्शादीनां चैकशक्तिमत्त्वेन हेतत्वे लाघवादि|त्यादिसूचनार्थं दिगिति प्रोक्तम् ।
भक्तिविशेषाधायकतयैव यतः प्रतिष्ठा = अञ्जनशलाकादिविधिकृतप्राणप्रतिष्ठा फलवती = फलजनने उपयुज्यते ।
-
यंताभCI812मत नि182 एतेन । प्रस्तुतमा तत्वचिंतामन धना स्थपिता गंगेश पाध्याय सेम छ -> पूजन्यानी प्रयोग प्रतिभा નથી પણ પ્રતિકાનો ધ્વંસ છે. પરંતુ પ્રતિકાધ્વસ સામાન્ય નહિ પણ અસ્પૃશ્યસ્પર્શાભાવવિશિષ્ટ. (ગંગેશજીનો કહેવાનો આશય એ છે કે કિયા સ્વરૂપે પ્રતિષ્ઠા ક્ષણિક હોવાથી પૂજાફળ પ્રત્યે પ્રતિષ્ઠાને પ્રયોજક માની ન શકાય. પરંતુ પ્રતિષ્ઠાનો ધ્વસ અવિનાશી હોવાથી તેને પૂજાફળનો પ્રયોજક માની શકાય. પરંતુ આવું માનવામાં આપત્તિ એ આવશે કે - ચાંડાલ વગેરે અસ્પૃશ્ય લોકો પ્રતિમાને અડશે ત્યાર પછી પણ પ્રતિમા પૂજનારને પૂજા જન્ય ફળ મળશે; કારણ કે પ્રતિકાર્બાસ તો સાદિ-અવિનાશી હોવાથી તે સમયે વિદ્યમાન જ છે. તેથી આ આપત્તિના નિવારણ માટે અસ્પૃશ્યસ્પર્શાભાવથી વિશિષ્ટ પ્રતિષ્ઠાધ્વસને પૂજાફલપ્રયોજક માનવો જોઈએ. તેથી કોઈ ચાંડાલ વગેરે પ્રતિષ્ઠિત પ્રતિમાને અડશે ત્યાર પછી તે પ્રતિમામાં રહેલ પ્રતિકાäસ અસ્પૃશ્યસ્પર્શથી વિશિષ્ટ બનશે, નહિ કે અસ્પૃશ્યસ્પર્શાભાવવિશિષ્ટ. માટે ત્યાર બાદ તે પ્રતિમાને જે કોઈ પૂજશે તેને પૂજા જન્ય ફળ નહિ મળે, કારણ કે ત્યારે ત્યાં અસ્પૃશ્યસ્પર્શાભાવવિશિષ્ટ પ્રતિષ્ઠાધ્વસ નથી રહેતો.) ટીકાકાર શ્રીમદ્જી એમ કહે છે કે ચિંતામણિકારના ઉપરોકત મતનું નિરાકરણ પૂર્વોકત યુતિથી જ થઈ જાય છે. અર્થાત્ જે પ્રતિમાં પ્રતિષ્ઠિત થઈ હશે અને તેમાં કોઈને અપ્રતિષ્ઠિતત્વનો ભ્રમ થાય તો તેવા બ્રાંત માણસને તે પ્રતિમાની પૂજાથી વિશિષ્ટ ફળ મળવાની આપત્તિ આવશે, કારણ કે તે પ્રતિમામાં અસ્પૃશ્યસ્પર્શાભાવવિશિષ્ટ પ્રતિકાäસ વિદ્યમાન છે. તેથી જ તેવા પ્રતિકાäસને પૂજાફલનું પ્રયોજક માની ન શકાય. અહીં જે કાંઈ કહેવામાં આવેલ છે તે માત્ર દિશાસૂચન છે. તેને અનુસાર આગળ ઘણું વિચારી શકાય તેમ છે - આ હકીકતને જણાવવા श्रीमछले 'दिग्' नो प्रयोग यों छ. oिranसु यति अमे २थेख य क्षी -संस्कृतीनुं न श .
% પ્રતિષ્ઠાના કર્તા વિશે મીમાંસા હજ भक्तिः । प्रतिभा से विशेष प्रानी मनिलावाना राणे सण पाय छे. तेथी । पोताना द्वारा प्रतिमा प्रतिठित १. मुद्रितप्रती '... स्पर्शभावविशिष्ट' इत्यशुद्धः पाठः ।
Jain Education Intemational

Page #222

* आचार्यस्यैव प्राणप्रतिष्ठाकर्तृत्वस्थापनम्
१८९
| भक्तिविशेषाऽऽधायकतयाऽऽद्रियन्ते । तथा चोक्तं ग्रन्थकृतैव पूजाविंशिकायां -> सयकारियाइ एसा जायइ लवणाइ बहुफला केई । गुरुकारियाइ अन्ने विसिद्धविहिकारियाए अ || थंडिल्ले वि य एसा मणठवणाए पसत्थिगा चेव । | आगास-गोमयाइहिं एत्थमुवलेवणाइ हियं ॥ उवयारंगा इह सोवओगसाहारणाण इट्ठफला । किंचि विसेसेण तओ सत्वे ते विभइयव्वत्ति ॥ (विं. विं. ८ / १३-१४-१५) आसामर्थलेशो यथा -> स्वयंकारितया स्थापनयैषा पूजा बहुफला जायत इति केचिन्मन्यन्ते । गुरवः = मातृ-पितृ-पितामहादयः तैः कारितयेत्यन्ये । विशिष्टविधिकारितयेति अपरे ।
कल्याणकन्दली
| तत एव स्वप्रतिष्ठापितत्वादिविशेषाः = स्वकारितत्व-गुरुकारितत्वादिविशेषा अपि पुरुषविशेषे = बाहुल्येन व्यवहारनयानुसृतजीवविशेषे भक्तिविशेषाधायकतया विशिष्टभक्तिबहुमानादिप्रयोजकतया आद्रियन्ते । तदुक्तं प्रतिमाशकवृत्ती
->
| प्रतिष्ठाजनिता आत्मगता समापत्तिरेव स्वनिरूपकस्याप्यालम्बनत्वसम्बन्धेन प्रतिष्ठितत्वव्यवहारजननीत्यर्थः, यां द्राक् = शीघ्रं | प्रत्यभिज्ञाय पूजा कृता विशिष्टफलदा स्यात् । विशिष्टं फलं = आकारमात्रालम्बनाध्यवसायफलातिशायि । तथा च प्रतिष्ठितविषयकं यथार्थं प्रत्यभिज्ञानमेव पूजाफलप्रयोजकमिति तेनाऽस्यां प्रतिष्ठायां गुणवतां प्रशस्तगुणानां कर्तृणां अधिकारिता; शुद्धस्य विशिष्टस्याऽऽशयस्य स्फूर्त्तये 'विशिष्टगुणवत्प्रतिष्ठितेयं' इति प्रत्यभिज्ञाने विशिष्टाध्यवसायस्य प्रत्यक्षसिद्धत्वात् । वैगुण्ये | | तु = प्रतिष्ठाविधिसामग्ग्रसम्पत्तौ तु ततः प्रत्यभिज्ञानात् स्वतोऽपि उपनताद् बाह्यसामग्री विना मनसोऽप्युपस्थितात् प्रतिष्ठाफलमिष्टम् [गा. ९६] |
=
=
→
->
गुरवः मातृ-पितृ -पितामहादय इति । अत्र च मातृ-पितृ-पितामहादिषु बिम्बप्रतिष्ठायाः प्रयोजककर्तृत्वमेवाभिमतम्, उत्सर्गतः सूरेरेव प्रतिष्ठाकर्तृत्वात् । एतत्तत्त्वमजानानाः केचितु • श्रावकेणैवाऽर्हत्प्रतिमाप्रतिष्ठा कार्या, दमयन्तीचरित्रभुवनसुन्दरीचरित्र-बृहत्कल्पादिषु श्रावकस्यैव जिनबिम्बप्रतिष्ठाकर्तृत्वेन श्रवणात् । तथाहि दमयन्त्यां -> तत्थ बहुमज्झदेसे | पवराययणं पराए भत्तीए । कारवियं जिणभुवणे पइट्ठियं संतिजिणबिंबं ॥ [ ] इत्येवमुक्तत्वात् दमयन्त्यैव प्रतिष्ठा कृता, | तत्र यतेरभावात् । भुवनसुन्दर्यां च शक्रावतारे एकं बिम्बमाश्रित्य शक्र - चक्रवर्ति-वासुदेवादयश्चक्रिरे प्रतिष्ठाम् <- इत्युक्तम् । | बृहत्कल्पभाप्यचूर्णौ सावओ कोऽवि पढमं जिणपडिमाए पतिट्ठवणं करेति <[ १७९२] इत्युक्तम् । श्रीप्रद्युम्नसूरिकृतस्य स्थानकापरनाम्नो मूलशुद्धिप्रकरणस्य वृत्तौ श्रीदेवचन्द्रसूरिणा -> काऊण पाणवित्तिं फलेहिं तो गिरिगुहाए मज्झम्मि | मट्टियमयजिणपडिमं काउं वंदेइ भत्ती ॥ १२६ ॥ - इत्येवं नर्मदासुन्दरीकृतत्वेन जिनप्रतिष्ठा दर्शिता । कथाकोशस्वोपज्ञवृत्ती अपि अडवीपएसे वेयङ्कवासिविज्जाहरेहिं भगवओ तिलोयनाहस्स जुगादिदेवस्स मुत्तासेलमई पडिमा पइट्ठिया अहेसि [गा. २ पृ. २- पं. ९ ] इत्युक्तमित्याहुः ।
1
<
->
अत्र वदन्ति दमयन्ती भुवनसुन्दरी-नर्मदासुन्दरीभिः स्थापनामात्रमेव कृतं न तु सम्पूर्णः प्रतिष्ठाविधिः समनुष्ठितः; | सङ्घाह्वान-वेदि-वारक-जवारकाणां तत्काल - देशयोरसम्भवात् । कथारत्नकोशे श्रीदेवभद्रसूरिदर्शितः ‘घोसावेज्ज अमारिं, रन्ना संघस्स तह य वाहरणं । विन्नाणियसम्माणं, कुज्जा खेत्तस्स य विसुद्धिं ॥ नवरं सुमुहुत्तंमि, पुव्वुत्तरदिसिमुहं सउणपुब्वं वज्जंतेसु चउब्विह-मंगलतूरेसु पउरेसु ।। तो सव्वसंघसहिओ ठवणायरियं ठवित्तु पडिमपुरो । देवे बंदइ सूरी परिहियनिरुवहयसुइ| वत्थो ॥ [पृ. ८६ गा. १७-१९-२०] इत्यादिः प्रतिष्ठाविधिस्तत्र न प्रवृत्त इति सुप्रसिद्धमेव । अङ्गाऽसिद्धौ कथं प्रधानसिद्धिः । बृहत्कल्पभाप्यचूर्ण्यादिषु चेनर्थानुपपत्तेः श्रावकाणां तत्प्रयोजककर्तृत्वमेवावसेयम् । तदुक्तं बृहत्कल्पभाष्यवृत्ती श्रीक्षेमकीर्तिसूरिभिः |
=
=
=
થવી વગેરે વિશેષ પ્રકારો પણ વ્યક્તિવિશેષમાં વિશેષ પ્રકારની ભક્તિ લાવવાના કારણે આદરણીય છે. (અર્થાત્ ‘આ પ્રતિમાની પ્રતિષ્ઠા મેં કરાવેલી છે' આવી બુદ્ધિ થવાથી અમુક ભાગ્યશાળીઓને વિશેષ પ્રકારની ભક્તિ ઉત્પન્ન થતી હોય તો તેવી વ્યક્તિએ પોતે જ પ્રતિષ્ઠા = અંજનશલાકા કરાવીને પ્રભુભક્તિ કરવી જોઈએ. આ પ્રમાણે અમુક જૈનાચાર્યો વિધાન કરે છે.) મૂળગ્રંથકાર શ્રીહરિભદ્રસૂરિ મહારાજે જ ત્રણ ગાથા દ્વારા પૂજાર્વિશિકામાં કહ્યું છે —> પોતે કરાવેલ સ્થાપનાથી આ પ્રતિષ્ઠા બહુફળવાળી થાય છે- એમ કેટલાક જૈનાચાર્યો કહે છે. પોતાના ગુરુવર્ષે કરાવેલ પ્રતિષ્ઠાથી બહુ ફળ મળે છે- એમ અન્ય જૈન વિદ્વાનો કહે છે. અમુક જૈન આચાર્ય ‘વિશિષ્ટ વિધિથી કરાવેલ સ્થાપનાથી પ્રતિષ્ઠા બહુફળવાળી થાય છે' એમ કહે છે. [૧] શુદ્ધ જમીનમાં પણ મનથી કરેલ સ્થાપનાથી આ પ્રતિષ્ઠા પ્રશસ્ત બને છે. (પ્રતિષ્ઠા બુદ્ધિથી) ખુલ્લી જગ્યામાં છાણ વગેરેથી ઉપલેપન = લિંપણ વગેરે પણ હિતકારી છે. [૨] ‘પોતાના ઉપયોગને સમાન એવા અનુષ્ઠાનોના ઉપકારક અંગ હોવાથી કંઈક વિશેષતાથી ઇષ્ટ ફળ આપનાર તે બધા પક્ષોનું વિભજન કરવું યોગ્ય વિભાગ કરવો. [૩] આ ત્રણેય ગાયાનો આંશિક અર્થ ટીકાકાર શ્રીમદ્જી જણાવે છે કે ‘પોતે કરાવેલ સ્થાપનાથી = પ્રતિષ્ઠાથી પૂજા બહુફળવાળી થાય છે' એમ કેટલાક જૈનાચાર્યો માને છે. ‘માતા, પિતા, દાદા વગેરે ગુરુજનોથી કરાવાયેલ પ્રતિષ્ઠાથી પૂજા બહુફળવાળી થાય છે' એમ અન્ય જૈનાચાર્યો કહે છે. ‘વિશિષ્ટ વિધિથી

Page #223

१९० अष्टमं षोडशकम्
28 विविधप्रतिष्ठाविचारविमर्शः ॐ स्थण्डिले - शुद्धस्थानमात्रे अपि एषा मनःस्थापनया विशिष्टविधिसामग्री विना पश्चनमस्कारस्थापनामात्रेणापि प्रशस्ता = अभिमता, अत्राऽऽकाशगोमयादिभिः = पवित्रोवस्थ(मय)गोमयादिभिः उपलेपनादि भूम्यादेहितं. तावतमात्रविधेरपि फलदत्वात् । एते सर्वेऽपि पक्षा: स्वोपयोगसाधारणानामनुष्ठानानां 'उवयारंगत्ति' उपकारागाजीति किचिद्
- कल्याणकन्दली -> श्रावकाः केचित् जिनानां प्रतिमासु प्रथमतः ‘पट्ठवणे'त्ति प्रतिष्ठापनं कर्तृकामाः... <- [गा.१७९२-वृ. ] इति ।। श्रावकस्य प्रतिष्ठाकर्तृत्वे तु 'प्रतिष्ठां कर्तृकामा' इत्युक्तं स्यात् । ततश्चाचार्यः प्रतिष्ठां करोति, तं कुर्वन्तं श्रावकः प्रयुङ्क्ते इत्यर्थपरमेव तज्जातम् । कथाकोशवृत्तिवचनंमपि विद्याधरकृतं प्रतिमान्यसनमेव बोधयति, न तु प्राणप्रतिष्ठाम्; 'महुरानगरी घरे कए पढमं अरिहंता पइट्ठविति, मंगलनिमित्तं । जह न करेति घरं पडति - [१७७६] इति वृहत्कल्पभाष्यविशेपचूर्णिवचनवत् । तदुक्तं जीवानुशासने श्रीदेवसूरिभिः → जइ पुण पइट्टअत्यो हवेज तो महुरणयगेहेसु । मंगलपडिमाणं पि हु तुम्ह मया पावइ पइट्ठा - ||१३|| सूरेः प्रतिमाप्राणप्रतिष्ठाकर्तृत्वं तु -> रूप्यकच्चोलकस्थेन विधिना मधु-सर्पिषा ।। नेत्रोन्मीलनं कुर्यात्, सूरिः स्वर्णशलाकया ।। - [ ] इति वाचकोमास्वातिकृत-प्रतिष्ठाकल्पवचनात प्रसिद्भमेव । समुद्राचार्येणापि -> सदसेण धवलबत्थेण वेढियं वास-धूव-पुप्फेहिं । अभिमंतियं तिवारा सूरिणा सूरिमंतेण ।। -[ ] इत्युक्तम् । -> थुइदाण-मंतनासो आहवणं तह जिणाण दिसिबंधो । नेत्तुम्मीलण-देसणा गुरुअहिगारा इहं कप्पे ।। ।। एतानि गुरुकृत्यानि, शेषाणि तु श्राद्धकृत्यानि इति तपागच्छसामाचारीवचनात - इति गणरत्नसूरिणा प्रतिष्ठाकल्पे यदक्तं ततोऽपि प्राणप्रतिष्ठायाः प्रधानकर्तृत्वं श्रावके न सिध्यति, नेत्रोन्मीलनस्यैव व्यवहारतः तात्त्विकप्रतिष्ठारूपत्वात् । प्राचीनसामाचारीप्रकरणेऽपि (पृ.३१) अयमेवार्थ उक्तः । सकलचन्द्रोपाध्यायेनाऽपि प्रतिष्ठाकल्पे दर्शनज्ञानचारित्रोपेतस्य निष्परिग्रहस्य महाप्रभावकस्याचार्यस्यैव प्रतिष्ठाधिकारित्वमावेदितम् [पृ.४] । कथारत्नकोशेऽपि श्रीदेवभद्रसूरिभिरेव -> सोवत्रवट्टियाए कुजा महसकराहिं भरियाए । कणगसलागाए बिंब-नयण-उम्मीलणं लग्गे । सम्मं पइट्टमंतेण अंगसंधीसु अक्खरनासं । कुणमाणो एगमणो सूरि वासे खिवेज तहा ।।- [प्र.८६ गा.४२/४३] इत्येवं सूरेरेव प्राणप्रतिष्ठाया: प्रधानकर्तत्वमाविष्कृतम् । प्रतिष्ठाकल्पेऽपि -> तो इ8से | पत्ते हेमसलागाए. मंतविहिपुचं जिणनेत्तुम्मीलणयं करेज बन्ने नसं तत्थ ।। अच्छी-निलाड-संधिसु हियए. बिय सिरिपयाइए बन्ने । रययरस बट्टियाए गहियमहू धिरमणो सूरि ।। - [ ] इत्येवं सूरेः प्राणप्रतिष्ठाविधिनियोगः प्रोक्तः । यदपि शत्रुञ्जयमाहात्म्ये धनेश्वरसूरिभिः - प्रतिष्ठामर्हतां यो हि कारयेत्सूरिमन्त्रतः । सोऽहत्प्रतिष्ठां लभते यथा वापस्तथा फलम् ॥ <- [4/५००] इत्युक्तं ततोऽपि सूरेरेव प्राणप्रतिष्ठाकर्तृत्वं श्रावकादीनाञ्च तत्कारकत्वं सिध्यतः । अन्यत्रापि -> प्रतिष्ठाप्या जिनेन्द्राणां प्रतिमा निर्मिता नवाः । विधिना सरिमन्त्रेण गुरुणा ब्रह्मचारिणा || [ ] इत्युक्तम् । चैत्यवन्दनमहाभाष्येऽपि -> इय बहविहबिंबाई सूरिहिं पइट्ठाई दीसंति । भबियाणंदकराई पभावगाइं पवयणस्स ||३१|| <- इत्युक्तम् । काशहृदश्रीभिन्नमाल-सत्यपुरादिषु संवत्सरान्विताचार्यनामाक्षराणि जिनबिम्बेषु दृश्यन्त एव प्राणप्रतिष्ठाकर्तृतया। तदुक्तं जीवानुशासने देवसूरिभिः -> तह कासदह-सिरिभिल्लमाल-सच्चउरबिंबमाईणं । अपमाणयं कुणंतेहिं तेहिं अप्पा भवे खित्तो ।। - [१४] इति । काशहदीयजिनस्तोत्रेऽपि -> नमि-विनमिकुलान्वयिभिर्विद्याधरनाथ-कालिकाचार्यः । काशहदशवनगरे प्रतिष्ठितो जयति जिनवृषभः ।। - [ ] इत्युक्तम् । विध्यनभिज्ञनया प्राणप्रतिष्ठाकरणे महापाय एव । तदुक्तं पादलिप्तसूरिभिः -> अवियाणिऊण य विहिं जो हवेति मूढमाणो । अहिमाण-लोहजुत्तो निवडइ संसारजलहिंमि ।। - इति । प्राणप्रतिष्ठाकरणे सूरेर्यथा न महाव्रतादिलोपः तथा विविदिषुभिः श्रीअजितदेवसूरिविरचितं मोहोन्मूलनवादस्थानकं विलोकनीयम् । आचारदिनकरे तु खरतरगच्छीयेन श्रीवर्धमानसूरिणा -> आचार्यः पाठकैश्चैव साधुभिः ज्ञानसक्रियः । जैनविप्रैश्च क्षुल्लकैश्च प्रतिष्ठा क्रियतेऽर्हतः ।। - [प्रतिष्ठाविधि-पृ.१४७-गा.१४] इत्युक्तं तच्चिन्तनीयम् ।
शुद्धस्थानमात्रेऽपि मनःस्थापनया पश्चनमस्कारमात्रेणाऽपि प्रशस्ता = फलावहा । न च बिम्बविरहे शुद्धस्थानमात्रे मन:स्थापनया नमस्कारकरणे को हि लाभ इति शङ्कनीयम्, तत्र मनोमयस्य बिम्बस्य सद्भावात्, बिम्बस्याऽष्टविधत्वेन परैरप्युक्तत्वात्, यथोक्तं -> शैली दारुमयी लौही लेप्या लेख्या च सैकती । मनोमयी मणिमयी प्रतिमाऽष्टविधा स्मृता ।। - [ ] કરાવેલ પ્રતિકાથી પૂજન ફળવાળી થાય છે.' એમ અપર જૈનાચાર્યો માને છે. [૧] કેવળ શુદ્ધ જગ્યામાં પણ મનસ્થાપનાથી = વિશિષ્ટ વિધિ-સામગ્રી વિના નવકારની સ્થાપના કરવા માત્રથી પાણ પૂજ પ્રશસ્ત છે, માન્ય છે. શુદ્ધ જમીનમાં પ્રભુપ્રતિમાની બુદ્ધિથી પવિત્ર ઘાસ = દ” નામનું ઘાસ, છાશ વગેરેથી શુદ્ધ જમીન વગેરેનું ઉપલેપન = લિપાણે પાણ હિતકારી છે અર્થાત ફક્ત આટલી વિધિ પણ ફળ આપે છે. [૨] આ બધા ય પક્ષો પોતાના ઉપયોગને સમાન = અનુરૂપ એવા અનુમાનોના ઉપકારક અંગો છે. આથી કોઈક વિશેષતાથી વિશિષ્ટ ફળને આપે છે. કારણ કે દરેક ક્રિયા = અનુમાન બધાને ઉપયોગસદશ = સ્વોપયોગસમાન | = પોતાના ઉપયોગને અનુસાર સુંદર હોય છે. કોઈ પણ અનુષ્ઠાન કોઈને સ્વાતિથી = પ્રકૃતિથી = સ્વભાવથી પ્રતિનિયત નથી.
Jain Education Intemational

Page #224

888 नानाविधप्रतिष्ठास्थले सम्यगनेकान्तवादप्रदर्शनम् 888 विशेषेणेष्टफलाः । कर्म हि सर्व सर्तस्योपयोगसदृशं प्रशस्तं, ज तु कस्यचित् किश्चित् जात्या प्रतिजियतम् । ततो यस्य सदुपकारकं तस्य तदिष्टमिति स्वकृतस्थापनादिपक्षाः सर्वेऽपि विभवतव्याः । स्वकृतस्थापनादिबुद्ध्या भक्तिविशेषोत्पत्तौ समीचीना ममत्वकलहाधुत्पत्तौ चाऽसमीचीना इति भावः ।
___ कल्याणकन्दली किञ्चिद्विशेषेण भक्त्यादिविशेषेण इष्टफलाः । अतो न ते दूषयितव्याः, तदुक्तं चैत्यवन्दनमहाभाष्येऽपि -> तो सत्ताऽपडिसिद्धा पवयणसोहावहा चिरपवत्ता । सच्चा न दसियन्वा आयरणा मुत्तिकामेहिं ॥३३॥ - इति । । सर्वेऽपि विभक्तव्या इति । सत्येतरविभजनमेवाऽऽवेदयति - स्वकृतस्थापनादिवृद्ध्या भक्तिविशेपोत्पत्ती जिनबिम्बादिगोचरभक्तिविशेषोत्पत्ती समीचीना इति ममत्व-कलहाद्युत्पत्तौ चासमीचीना इति भावः ।
यथोक्तं सम्यक्त्वप्रकरणे -> गुरुकारियाई केइ अन्ने सयकारियाइ तं बिंति । विहिकारियाइ अन्ने पडिमाए पूअणविहाणं -- ।।२५।। तद्व्याख्या चैवं -> गुरवो मातृ-पितृ-पितामहादय: तै: कारिताया: केचित्, अन्ये स्वयंकारितायाः, विधिकारितायास्त्वन्ये प्रतिमायास्तत्पूर्वाभिहितं पूजाविधानं ब्रुवन्ति, कर्तव्यमिति शेषः । अवस्थितपक्षस्तु गुर्वादिकृतत्वस्यानुपयोगित्वात् ममत्वाऽग्रहरहितेन सर्वप्रतिमा अविशेषेण पूजनीयाः, सर्वत्र तीर्थकृदाकारोपलम्भेन तबुद्धेरुपजायमानत्वात्, अन्यथा हि स्वाग्रहवशात् अर्हबिम्बेऽप्यवज्ञामाचरतो दुरन्तसंसारपरिभ्रमणलक्षणो बलवद्दण्डः समाढौकते । न चैवमविधिकृतामपि पूजयतः तदनुमतिद्वारेणाउज्ज्ञाभङ्गलक्षणदोषापत्तिः, आगमप्रामाण्यात् [श्राद्धविधिवृत्ति पृ.१३३] । तथाहि श्रीबृहत्कल्पभाष्ये > निस्सकडमनिस्सकडे वा वि चेइए सबहिं थुई तिन्नि। बेलं व चेइआणि य गाउं इक्किक्कया वा वि ॥१८०४।। <- इति । -> निश्राकृते = गच्छप्रतिबद्धे, अनिश्राकृते वा तद्विपरीते चैत्ये सर्वत्र तिम्रः स्तुतयो दीयन्ते । अथ प्रतिचैत्यं स्तुतित्रये दीयमाने वेलाया अतिक्रमो भवति, भूयांसि वा तत्र चैत्यानि ततो वेलां चैत्यानि वा ज्ञात्वा प्रतिचैत्यमेकैकाऽपि स्तुतिर्दातव्येति - इति वृहत्कल्पवृत्तिकृतः श्रीक्षेमकीत्त्याचार्याः । गुरुकारितादिप्रतिमापूजनमतप्रतिपादनावसरे श्रीतिलकाचार्यण तु दर्शनशुद्धिप्रकरणवृत्ती > परं मतान्येवैतानि, कार्यपक्षस्त्वर्हत्प्रतिमां दृष्ट्वा पूजयेद्, अन्यथाऽवज्ञा स्यात् -- [गा.२५ वृ.प्र.१७१] इत्युक्तम् । एतेन -> गच्छान्तरीयाः प्रतिमा न बन्दनीया गच्छान्तरपरिगृहीतत्वात् । यो यो गच्छान्तरपरिगृहीतः स सोऽवन्दनीयः यथाऽन्यगच्छसाधुः <- इति धर्मसागरमतमपि प्रत्युक्तम् । अत्रावस्थितपक्षो ह्येवं जिनपूजानियामकं उत्सर्गतो विधिकारितत्वमेव, गुरुकारितत्वस्वयंकारितत्वयोरपि तद्विशेषरूपयोरेवात्रोपन्यासात् । अत एव विषयविशेषपक्षपातोल्लसद्वीर्यवृद्भिहेतुभूततया तदन्यथात्वे च त्रयाणामपि पक्षाणां भजनीयत्वोक्तिः । विधिकारिताऽसम्पत्तावपवादतस्त्वाकारसौष्ठवमवलम्ब्य मनःप्रसत्तिरापादनीया । न चैवमविध्यनुमतिः अपवादालम्बनेन तन्निरासात् क्रमदेशनायां स्थावरहिंसाऽनुमतिवद् भक्तिव्यापारप्रदर्शनेन दोषोपस्थितिप्रतिरोधाद्वा काव्य इव व्यक्तिप्रदर्शनेनेति शास्त्रस्थितिः प्रतिमाशतकवृत्ती [गा.७१] व्यक्ता ।
उपलक्षणात् स्नात्र-पूजादी सामाचारीविशेषेण विविधविधिदर्शनेऽपि न व्यामोहः कार्यः, अर्हद्भक्तिफलस्यैव सर्वेषां साध्यत्वात् । गणधरादिसामाचारीष्वपि भूयांसो भेदा भवन्ति । तेन यद्यद्भर्माद्यविरुद्धमहद्भक्तिपोषकं तत्तन्न केषामप्यसम्मतम् । एवं सर्वधर्मकृत्येष्वपि ज्ञेयमिति श्राद्धविधिवृत्ती व्यक्तम् [पृ.१३२] । यद्यपि सम्यक्त्वकुलके -> अहिगारिणो अ सड्ढो वावणकुमग्ग-कुमइरहिउ अ । तेणं कारइअन्वं जिणभुवणं वंदणिज्जमिणं ।। निप्फाविऊण एवं जिणभवणं सुंदरं तहिं बिंब ।। विहिकारिअं च विहिआ सुपइट्ठा साहुणो मण्णा ।। - [ ] इत्युक्तम् । व्यवहारभाष्येऽपि -> आगमविहिणा कारिय सुगुरूवएसे सुसावगेहिं च । नायज्जिअवित्तेणं तं आययणं जिणा बिंति ।। सन्नाण-चरण-दसणपमुक्कसाहहिं जा परिग्गहिआ। ताओ जिणपडिमाओ अणाययणं हंति जुत्तिए । जिणबिंबमणायणं कुसाहपरतंतया समुट्ठि । दिटुंतो जिणपडिमाबोडियलिंगाइयाण इह || अणाययण पुण णाण-दसण-चरणघायणं ठाणं । मुक्खत्थिसुधम्मिजणवजणिज्जं विसुद्धभावेण ।। - [ ] इत्युक्तं तथापि पुष्टालम्बने तदपि बन्दनीयमेव । तदुक्तं बृहद्भाष्ये → असइ विहिचेइअम्मि सद्धाभंगाइ कारणं नाउं । बचंति तत्थ मुणिणो नो मुणिणो जे अगीयत्था ।। - [ ] इति । साम्प्रतं तु जीतेनाऽन्यतीर्थीयज्योतिष्काध्ययनवत्
| (અર્થાત્ કોઈ ધર્મક્રિયા કોઈને વરેલી નથી. કોઈ પણ ધર્મક્રિયાનો કોઈ ઠેકેદાર - ઈશરદાર નથી.) તેથી જેને જે પ્રકારનું અનુમાન ઉપકારક હોય તેને તે અનુકાન આદરવું સારું છે. માટે સ્વકૃતપ્રતિષ્ઠા વગેરે બધાય પક્ષોનું યોગ્ય વિભાજન કરવું. કહેવાનો ભાવ એ છે કે મેં આ પ્રતિમાની અંજનશલાકા - પ્રતિષ્ઠા કરાવેલ છે' વગેરે બુદ્ધિથી વિશેષ પ્રકારે પ્રભુભક્તિ ઉત્પન્ન થાય તો તે બધાય પક્ષો સારા છે. અને તેવા પ્રકારની બુદ્ધિથી-આગ્રહથી મમતા, ઝઘડા વગેરે ઉત્પન્ન થાય તો તે બધા પક્ષો ખરાબ છે. १. मुद्रितप्रती "तेषां' पदं नास्ति ।।
Jain Education Intemational

Page #225

१९२ अष्टमं षोडशकम्
8 प्रतिष्ठा समरसापत्तिबीजम् 88 इत्थश्च ये गुर्वादिप्रतिष्ठापितत्वं सर्वथाऽनुपयोगीति वदन्ति तेषां, ये च विधिप्रतिष्ठापितत्व एव निर्भर कुर्वन्ति तेषां अभिप्रायं त एव विदन्ति इति कृतमतिविस्तरेण ॥८/४|| प्रकृतमुच्यते । जनु किमिति स्वात्मन्येव परं स्थापनं उच्यते, जाल्यत्र ? इत्याशङ्जयाह -> 'बीजमित्यादि ।
बीजमिदं परमं यत्परमाया एव समरसापत्तेः । स्थाप्येन तदपि मुख्या हन्तपैवेति विज्ञेया ॥८/५॥ इदं = स्वात्मनि मुख्यदेवतास्वरुपगतवीतरागत्वादिगुणस्थापनं बीजं = कारणं वर्तते परमं = प्रकृष्टं यत् = यस्मात् परमाया एव - प्रकृष्टाया एव समरसापत्ते: - मुख्यदेवतास्वरूपतुल्यतापत्तेः; स्थाप्येनापि = बिम्बेनाऽपि
कल्याणकन्दली दर्शनशुद्धिप्रकरणाद्यनुसारेण देशतोऽविधिचैत्यमपि उत्सर्गतो वन्दनीयादितयाऽशठगीतार्थैः प्रतिपन्नमिति व्यक्तं द्रव्यसप्ततिकावृत्ती । प्रतिमाशतकवृत्तौ तु -> प्रतिष्ठाकारणाऽसम्पत्तौ प्रतिष्ठाकर्तृगुणानां प्रायो दुर्लभत्वे वा कटुक-दिगम्बर-प्रतिष्ठित-द्रव्यलिङ्गिद्रव्यनिष्पन्नव्यतिरिक्ताः सर्वा अपि प्रतिमा वन्दनीया इति वचनप्रतिष्ठापि फलावहत्याम्नायविदः । त्रयानादरोऽपि कर्तगतोत्कटदोषज्ञानाच्छुद्धाऽऽशयाऽपरिस्फूर्तेः । अत एव साधुवासक्षेपादवन्दनीयास्तिस्रोऽपि वन्दनीयतां नातिक्रामन्तीति सूरिचक्रवर्त्तिनां श्रीहीरनामधेयानामाज्ञा, ततः शुद्धाशयस्फूर्तेरप्रतिहतत्वादिति - [गा.७६ पृ.४५३] प्रोक्तम् ।
वस्तुतस्तु सर्वत्र निर्मलं मन एव तत्त्वमिति परमार्थः; > नाञ्चलो मुखवस्त्रं न, न राका न चतुर्दशी । न श्राद्धादिप्रतिष्ठा || वा तत्त्वं किन्त्वमलं मनः ।। - [यो.सा.२/२४] इति योगसारवचनमवलम्ब्य सङ्घभेद-गच्छकलह-ममत्वादिपरिहारपरतया भाव्यं भक्तिविशेषाधाने एव च यतितव्यमित्युपदेशः । 'विदन्ति' इत्यनेन स्वाऽस्वरसः प्रदर्शितः, प्रथमपक्षे भक्तिविशेषाऽऽधायकतया गर्वादिप्रतिष्ठापितत्वस्य जीवविशेषान् प्रत्युपयोगित्वात् द्वितीयपक्षे च विधिप्रतिष्ठापितत्वैकान्तपक्षेऽभिनिवेश-कलहाद्युत्पत्तेः, साम्प्रतीनजीतव्यवहारविलोपाचेति दिक् ॥८/४॥
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> यत् परमाया एवं समापत्तेः इदं परमं बीजं, स्थाप्येनाऽपि तत्, इति हन्त एषा एव | मुख्या विज्ञेया ॥८/५॥ इयं कारिका भक्तिद्वात्रिंशिकावृत्त्यादी [५/१८] समुद्धृता । स्वात्मनि मुख्यदेवतास्वरूपगतवीतरागत्वादिगुणस्थापनं = वीतरागत्वादिभिः सर्वैरेव गुणैः ‘स एवाहं' इति तदारोपणं यस्मात् कारणात् प्रकृष्टाया एव मुख्यदेवतास्वरूपतुल्यतापत्तेः = स्वात्मनि मुख्यदेवतास्वरूपेण तुल्यत्वस्य लाभस्य प्रकृष्टं कारणं तदभेदधीद्वारेति गम्यते, यथोक्तं बृहन्नारदोपनिपदि -> यदा त्वभेदविज्ञानं जीवात्म-परमात्मनोः । भवेत्तदा मुनिश्रेष्ठाः ! पाशच्छेदो भविष्यति ।।
હકીકત આ રીતે હોવાથી જે લોકો એમ કહે છે કે – “મારા બા-બાપુજી વગેરેએ આ પ્રતિમાની પ્રતિષ્ઠા કરાવેલ છે' આ બુદ્ધિ સર્વથા મ તદ્દન નિરુપયોગી છે - તેઓનો આશય તેઓ જ લાગે અને જે લોકો ‘વિધિથી પ્રતિષ્ઠિત થયેલ હોય તેવી પ્રતિમાનું પૂજન જ ફળદાયી બને' એવો આગ્રહ રાખે છે તેઓનો આશય પણ તેઓ જ જાણે. અતિવિસ્તાર કરવાથી સર્યું. (આવું કહેવાની પાછળ શ્રીમદ્જીનો આશય એ છે કે “મારા બા-બાપુજીએ આ પ્રતિમાની પ્રતિષ્ઠા કરાવેલ છે' આવી બુદ્ધિથી પૂજા કરવામાં મમતા, ઝઘડા વગેરે ન થતા હોય અને વિશેષ પ્રકારે પ્રભુભક્તિ પ્રગટે તો “ગુરુપ્રતિષ્ઠાપિતત્વપક્ષ તદ્દન અનુપયોગી છે' એવું કહેવાનું દુઃસાહસ ન કરાય. તેમ જ ‘વિધિપ્રતિષ્ઠાપિત પ્રતિમાને પૂજવાથી જ ફળ મળે' એવો આગ્રહ સેવવો પણ વ્યાજબી ન કહેવાય. કારણ કે પૂર્વકાળમાં રાજા, પ્રધાન, મંત્રી, સેનાપતિ, નગરશેઠ વગેરેએ જિનપૂજા કર્યા બાદ જ ભોજન-પાણી કરવાનો નિયમ કર્યો હોય અને જંગલ વગેરેમાં અનેક દિવસો સુધી રહેવું પડે, પ્રવાસ કરવો પડે તો જંગલ વગેરેમાં માટી, રેતી વગેરેની જિનપ્રતિમા બનાવી તેની નવકારથી સ્થાપના કરીને તેઓ પૂજા કરતા હતા.તેવી વાતો પ્રાચીન अंथोमा मापे छ. न सुंदरी, भुवनसुंदरी, मयंती वगेरेना प्रसंगोमा मापात प्रसिद्ध छ.) [८/४]
હવે (મૂળ ગ્રંથની સાથે પ્રસ્તુત વિષય કહેવાય છે. – ‘પોતાના આત્મામાં જ પ્રતિષ્ઠા એ મુખ્ય પ્રતિષ્ઠા કેમ કહેવાય છે ? અન્યત્ર સ્થાપના કેમ મુખ્ય નથી કહેવાતી ?' – આ શંકાના સમાધાનમાં મૂલકારથી કહે છે કે –
ગાથાર્થ :- જે કારણે પરમ સમરસપ્રાપ્તિનું આ =િ સ્વાત્મસ્થાપના] પરમ કારણ છે. સ્થાની સાથે પણ તે સમાપત્તિ भी छे. ते शो मा [स्वात्मप्रति४] । मुल्य मावी. [८/५]
ટીકાર્ચ - પોતાના આત્મામાં મુખ્ય દેવતાના સ્વરૂપમાં રહેલા વીતરાગત્વાદિ ગુણોનું સ્થાપન કરવું તે પ્રકુટ એવી જ મુખ્યદેવતાસ્વરૂપની તુલ્યતાની પ્રાપ્તિનું પ્રકટ કારાગા છે. અહીં સંબંધ એવો અભિમત છે કે ઉપચારથી બહાર પ્રતિમામાં વીતરાગની સ્થાપનાની સાથે મુખ્ય (અત્યંત૨) વીતરાગભાવનું સ્થાપન = આરોપણ આત્મામાં કરવાનું છે અને તે જ ઉપરોક્ત સમરસાપત્તિનું કારણ १. 'इति' पदं मुद्रितप्रती नास्ति ।
Jain Education Interational

Page #226

ॐ वीतरागस्याऽधिष्ठानाऽसम्भवः ॐ
१९३ सह बहिः उपचारद्वारा तत् = भावस्थापनं उवतसमापत्तिबीजमिति योग: । इति कृत्वा मुख्या = जिरुपचरिता हन्त प्रत्यवधारणे एषैव = जिजभावप्रतिष्ठैव विशेया, जान्या ॥८/५|| जनु मुक्त्यादिव्यवस्थितस्यैव प्रतिष्ठा किं नेष्यते ? इत्याशक्याऽऽह -> 'मुक्त्यादावित्यादि ।
मुक्त्यादी तत्त्वेन प्रतिष्ठिताया न देवतायास्तु । स्थाप्ये न च मुख्येयं तदधिष्ठानायभावेन ॥८/६॥ मुक्त्यादौ स्थाने तत्त्वेन = परमार्थेज प्रतिष्ठिताया देवतायास्तु न = जैव स्वजीवे प्रतिष्ठा, विप्रकर्षात्, | किन्तु तद्धावस्यैव स्थाप्ये बिम्बे । न च = जैत मुख्या मुख्यदेवताविषया इयं = प्रतिष्ठा, तया मुख्यदेवतया 'अधिष्ठानादेरभावेज ।
कल्याणकन्दली <- [बृह.नार.३१/६१] इति ।
बिम्बेनाऽपि सह बहिः उपचारद्वारा तत् = एवंविधं भावस्थापनं उक्तसमापत्तिबीजं = वीतरागस्वरूपतुल्यताकारणं सम्भवति इति योगः । तथाहि भगवबिम्बे हृदि धृते भगवद्रूपानुस्मरणं तद्ध्याने च क्षीणकिल्बिषत्वात् नैश्चयिकद्रव्यगुणपर्यायसाम्यपर्यालोचनायां 'त्वमहं अहं त्वमिति अभेदज्ञानं समापत्तिरूपं भवति । तत्र चान्तर्जल्पे युष्मदस्मत्पदे उल्लिख्यते । ततश्च भिन्नत्वेन ज्ञातयोरभेदस्याऽयोग्यत्वज्ञाने युष्मदस्मत्पदयोः वेदान्तिरीत्याऽखण्डब्रह्मणि जहदजहल्लक्षणायामन्त ल्पजं निर्विकल्पकसाक्षात्काररूपं ज्ञानमाविर्भवति गा.९९ पृ.५३९] इत्यधिकं प्रतिमाशतकवृत्तितोऽवसेयम् ।
इत्थञ्च विम्बद्वारा समापत्तावपि स्वात्मनि वीतरागत्वादिगुणस्थापनमावश्यकमिति कृत्वा निरुपचरिता निजभावप्रतिष्ठेव विज्ञेया, नान्या ॥८/५॥
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् ---> तत्त्वेन मुक्तौ प्रतिष्ठिताया देवतायाः न तु । इयं स्थाप्ये न च मुख्या तदधिष्ठानाद्यभावेन ॥८/६॥ इयं कारिका भक्तिद्वात्रिंशिकावृत्तौ [५/१९] समुद्भता । एतदनुसारेण भक्तिद्वात्रिंशिकायां -> प्रतिष्ठितत्वज्ञानोत्थसमापत्त्या परेष्वपि । फलं स्याद् वीतरागाणां सन्निधानं त्वसम्भवि ॥१९|| - इत्युक्तम् । मुक्त्यादाविति आदिपदेन महाविदेहादौ ।
विप्रकर्पात् = अतिदूरत्वात् सिद्धशिलाभिधानस्य मुक्तिक्षेत्रस्य वीतरागदेवाधिष्ठितस्य मध्यलोकात् सप्तरज्जुप्रमितक्षेत्रगमनानन्तरमूर्ध्वमुपलब्धः । वस्तुतो लोकान्तस्यैव मुख्यदेवताधिष्ठितत्वम् । सदेहसीमन्धरस्वाम्याद्यधिष्ठितस्य महाविदेहादेः भरतक्षेत्रतो विप्रकृष्टत्वं सुज्ञेयमेव लघुसङ्ग्रहण्याद्यभ्यासवताम् । तद्भावस्य = वीतरागतादेः बिम्बे स्थापनं प्रतिष्ठा भवति । मुख्यदेवताविपया इयं प्रतिष्ठा नैव मुख्या = निरुपचरिता, मुख्यदेवतया अधिष्ठानादेरभावेन, हेत्वर्थे तृतीया, तथोक्तं सिद्धहेमशब्दानुशासने -> हेतु-कर्तृ-करणेत्थम्भूतलक्षणे तृतीया <- [२/२/४४] । छ. माजोपाना शुगे नित्मामा निभानी प्रतिभा से मुण्य = निपथरित की, अन्य ओई नलि. [८/५]
વિશેષાર્થ :- પોતાના આત્મામાં વીતરાગતા વગેરે ગુણોનું સ્થાપન ભગવતુલ્યતાનું પ્રધાન કારણ હોવાથી તથાવિધ સ્થાપન એ જ મુખ્ય પ્રતિમા છે. પ્રતિમામાં બાહ્યથી ઔપચારિક રીતે વીતરાગપાળાનું સ્થાપન અને મુખ્યતયા આત્મામાં વીતરાગતાનું સ્થાપન એ જ સમાપત્તિનું = ભગવતુલ્યતાપ્રાપ્તિનું કારણ છે. માટે પોતાના આત્મામાં વીતરાગતાનું સ્થાપન એ જ તાત્વિક = मुल्य प्रतिभा छ, नलि अन्य स्थापना. [८/५]
અહીં એવી શંકા થાય કે – મોક્ષમાં રહેલા વીતરાગની જ પ્રતિષ્ઠા કેમ ઈચ્છતી નથી ? [અર્થાત્ વીતરાગનું = મુકતાત્માનું જ પ્રતિમામાં સંનિધાન કેમ નથી માનતા ? એવું માનવામાં આવે તો વીતરાગપાળાની સ્થાપના કરવાની જરૂર ન રહે. – તો તેનું નિરાકરણ કરવા મૂલકારથી જણાવે છે કે -
ગાગાર્ચ :- પરમાર્થથી મુક્તિ વગેરેમાં પ્રતિષ્ઠિત દેવતાની [પોતાના આત્મામાં પ્રતિષ્ઠા ન જ થાય. પ્રતિમામાં પ્રતિષ્ઠા મુખ્ય नयी १, १२0 तेमा मुतात्मानुं म४िान वगैरे नथी जोतुं. [८/6]
જ મુકત વીતરાગનું પ્રતિમામાં અાગમન ન થાય ટીકાર્ય :- મુકિત = સિદ્ધશિલા વગેરે સ્થાનમાં પરમાર્થથી પ્રતિષ્ઠિત થયેલ વીતરાગ દેવતાની તો પોતાના = આપણા આત્મામાં પ્રતિમા ન જ થઈ શકે, કારણ કે તે વીતરાગ દેવતાઓ અહીંથી ખૂબ [= ૭ રાજલોક] દૂર છે. માટે તેના ભાવની = વીતરાગતાદિની જ પ્રતિમામાં પ્રતિષ્ઠા શક્ય છે. બિંબમાં = પ્રતિમામાં મુખ્યદેવતાવિષયક સ્થાપના એ મુખ્ય નથી જ; કારણ કે મુખ્યદેવતા દ્વારા પ્રતિમામાં આવ્યયરૂપે સન્નિધાન થતું નથી. (અર્થાત પ્રતિમા એ મુખ્યદેવતાથી = વીતરાગથી અધિકિત થતી નથી.) મૂળ શ્લોકમાં १. मुद्रितप्रती 'मुख्या' पदं नास्ति । २. मुद्रितप्रती 'अधिष्ठानादेरभावेन' इति नास्ति ।

Page #227

१९४ अष्टमं षोडशकम्
8 वीतरागस्यैव मुख्यदेवतात्वम्
अधिष्ठानं = आश्रयणं, आदिनाऽहङ्कार-ममकारवासनारूपसन्निधानग्रहः । तच्चाधिष्ठानादि अवीतरागसंसारिदेवतायाः कदाचित् स्यात् । वीतरागदेवतायास्तु सर्वथानुपपन्नमिति भावः ॥८/६ ||
कल्याणकन्दली
अधिष्ठानं = आश्रयणं समीपागमनरूपं कायिकम् ।
वीतरागदेवतायास्तु अधिष्ठानादि = अधिष्ठान-सन्निधानादि सर्वथाऽनुपपन्नम् । अहङ्कारममकारात्मकस्वत्वस्य तन्निरूपितस्य कुतोऽपि क्वचिदण्याधानाऽसम्भवात् । न च मास्तु वीतरागप्रतिष्ठा, सरागदेवताया एव साऽस्त्वित्यांरेकणीयम्, योगिनामुपासनीयाया | वीतरागदेवताया एव प्रसिद्धेः सरागेश्वरदेवतायाश्च रागविडम्बितैरेवाभ्युपगन्तुमर्हत्वात्, संसारिषु संसारगामिनामितरेषु चेतरेषां भक्तिः स्वरससिद्धेति योगतन्त्रप्रसिद्धम् । यथोक्तं मूलकारैरेव योगदृष्टिसमुच्चये -> संसारिषु हि देवेषु भक्तिस्तत्कायगामिनाम् । तदतीते पुनस्तत्त्वे तदतीतार्थयायिनाम् ॥१९१॥ - इति । रागादीनां दोषत्वेन परमदेवे तदभावस्य न्याय्यत्वात्, तदुक्तं कूर्मपुराणे -> राग - द्वेषादयो दोषाः सर्वे भ्रान्तिनिबन्धनाः <- [३/२० ] इति । महाभारतेऽपि नास्ति रागसमं दुःखं [शान्तिपर्व - १७५ / ३५ ] इत्युक्तम् । अष्टकप्रकरणेऽपि रागो द्वेषश्च मोहश्च भावमालिन्यहेतवः <- [२२/ २] इत्युक्तम् । तदुक्तं श्रावकप्रज्ञप्तौ अपि रागो दोसो मोहो दोसाभिस्संगमाइलिंगत्ति । अइसंकिलेसरूवा हेऊ वि य संकिलेसस्स - || ३९३ ।। तदुक्तं योगशतकेऽपि रागो दोसो मोहो एए एत्थाऽऽयदूसणा दोसा । कम्मोदयसंजणिया विष्णेया आयपरिणामा - ॥५३॥ इति । नत्थि रागसमो अग्गि नत्थि दोससमो गहो । नत्थि मोहसमं जालं नत्थि |तहासमा नदी || <- [१८/१७] इति धम्मपदोक्तिरप्यत्रानुस्मर्तव्या । रागादीनामाश्रवत्वेनापि प्रसिद्धिः । तदुक्तं समयसारे -> रागो दोसो मोहो य आसवा <- [ १७७] | सारसमुच्चयेऽपि -> रागादयो महादोषाः खलास्ते गदिता बुधैः ←| [ २७४] इत्युक्तम् । न च वीतरागत्वेन देवत्वमेव न स्यात्, विरोधादिति शङ्कनीयम्, रागादिरहितत्वेऽचिन्त्यचिन्तामणिकल्पत्वेन | स्वेष्टफलदायकतयाऽपि तस्य तत्त्वतो देवत्वात् । यथोक्तं श्रावकप्रज्ञप्ती श्रीउमास्वातिवाचकैः उवगाराभावम्मि वि पुज्जाणं पूयगस्स उवयारो । मंताइसरण - जलगाइसेवणे जह तहंपि ॥ <- [ ३४८]
-->
वस्तुतो दोषराहित्यमेव परमदेवत्वप्रयोजकं न त्विष्टफलदायकत्वम् । इदमेवाभिप्रेत्य पुष्पमालायां देवेसु वीयराओ, चारित्ती उत्तमो सुपत्तेसु । दाणाणमभयदाणं वयाण बंभव्वयं पवरं - ॥ १५४ ॥ इत्युक्तमिति । तदुक्तं योगसारे --> | स्वरूपं वीतरागत्वं पुनस्तस्य न रागिता । रागो यद्यत्र तत्रान्ये दोषा द्वेषादयो ध्रुवम् ।। तैषिदूषितो देवः कथं भवितुमर्हति ? इत्थं माध्यस्थ्यमास्थाय तत्त्वबुद्ध्याऽवधार्यताम् । यद्वा रागादिभिर्दोषैः सर्वसङ्क्लेशकारकैः । दूषितेन शुभेनाऽपि देवेनैव हि तेन किम् ॥ <[१ / ३९-४०-४१] इति । अन्यत्रापि कामानुषक्तस्य रिपुप्रहारिणः प्रपञ्श्चिनोऽनुग्रहशापकारिणः । | सामान्यपुंवर्गसमानधर्मिणो महत्त्वक्लृप्तौ सकलस्य तद्भवेत् ॥ - [ ] इत्युक्तम् । तदुक्तमन्यत्रापि -> सकामाः सरामाः समाना: समोहाः, सदम्भाः सकोपाः सपापाः । यदि स्युश्च देवास्तदा को विशेषो नरैः सार्द्धमेषां समानत्वभाजाम् ॥ <- इति । तदुक्तं कार्त्तिकेयानुप्रेक्षायामपि -> दोससहियं पि देवं जीवहिंसाइसंजुदं धम्मं । गंधासत्तं च गुरुं जो मण्णदि | सो हु कुट्ठिी ||३१८ ॥ - इति । सरागोऽपि हि देवश्चेत् गुरुरब्रह्मचार्यपि । कृपाहीनोऽपि धर्मः स्यात् कष्टं नष्टं | हहा जगत् ॥ <- [२ / १४] इति योगशास्त्रे श्री हेमचन्द्रसूरिभिरुक्तमपि भावनीयमत्र, रागादेः कर्मबन्धकारणत्वात् । तदुक्तं | 'अधिष्ठानादि' पहमां ने हिशब्द रहेलो छे तेनाथी अर्डर, ममारनी वासना३पी सन्निधान साथ छे. (अर्थात् ' प्रतिमा એ જ હું છું' આવી દેવને જે બુદ્ધિ થાય તે અથવા તેનાથી ઉત્પન્ન થયેલ સંસ્કાર એ અહંકારવાસના કહેવાય. તથા ‘આ મારી પ્રતિમા છે' આવી દેવને જે બુદ્ધિ થાય તે અથવા તેનાથી ઉત્પન્ન થયેલ સંસ્કાર એ મમકારવાસના કહેવાય. આવી વાસના એ દેવનું સન્નિધાન કહેવાય.) અવીતરાગ અર્થાત્ સરાગી એવા સંસારી દેવતાનું પ્રતિમામાં ઉપરોક્ત અધિષ્ઠાન કે સન્નિધાન ક્યારેક થઈ જાય (એ શક્ય છે અને તેના લીધે સાંસારિક વાંછિત ફળ આપવાની દૃષ્ટિએ પ્રતિમામાં પૂજ્યતા આવે અને તેના લીધે પ્રતિમાપૂજકને પૂજાફળ મળે તે પણ શક્ય છે.) પરંતુ વીતરાગ દેવતાનું તો પ્રતિમામાં અધિષ્ઠાન કે સન્નિધાન કોઈ પણ રીતે સંગત નથી.[૮/૬]
વિશેષાર્થ :- આ શ્લોકમાં બે વાતો વિશેષરૂપે ધ્યાન દેવા યોગ્ય છે. [૧] મુખ્ય દેવતાસ્વરૂપ વીતરાગ સિદ્ધ ભગવંતો વસ્તુતઃ સિદ્ધશિલા ઉપર બિરાજમાન છે. તેથી પ્રતિષ્ઠાવિધિ દ્વારા તેઓ નીચે પ્રતિષ્ઠાકારકમાં કે પ્રતિમામાં આવે-ઉતરે આ વાત કોઈ પણ રીતે સંભવી શકતી નથી. માટે સ્વાત્મામાં વીતરાગનું નહિ પણ વીતરાગભાવનું વીતરાગપણાનું આરોપણ = स्थापन = प्रतिमा કરવામાં આવે છે. સ્વાત્મામાં કે પ્રતિમામાં વીતરાગની સ્થાપના કરવી/માનવી એ મિથ્યા = अल्पनि छे. [२] प्रतिभामां મુખ્ય દેવતાની પ્રતિષ્ઠા કરવામાં આવે છે તે પણ મુખ્ય પ્રતિષ્ઠા તો નથી જ, કારણ કે સ્થાપ્યમાન દેવનું ત્યાં અધિષ્ઠાન નથી થતું. પ્રતિમામાં સ્થાપ્યમાન દેવતા બે પ્રકારના હોય [i] સરાગ દેવતા [ii] વીતરાગ દેવતા. જો સરાગ દેવતાની પ્રતિષ્ઠા પ્રતિમામાં થાય તો તેમનું કાયિક આગમન સ્વરૂપ કાયિક અધિષ્ઠાન થાય જ- એવો કોઈ નિયમ નથી. જૈનેતર લોકો એવું માને છે કે->

=

Page #228

988 सरागदेवे बालक्रीडातुल्यतादोषः 888 अत्रैवाऽभ्युच्चयमाह -> 'इज्यादे रित्यादि ।
इज्यादेन च तस्या उपकारः कश्चिदत्र मुख्य इति । तदतत्त्वकल्पनैपा वालक्रीडासमा भवति ॥८/७॥ इज्या = पूजा तदादेः, आदिजा सत्काराऽऽभरण-स्जात्रादिग्रहः । न च = जैव, तस्याः = प्रस्तुतदेवताया उपकार: सुखानुभवसम्पादनलक्षणः कश्चिदत्र मुख्यः = निरुपचरित इति उपदर्शनीयः । तत् = तस्मात् अतत्त्वकल्पना = अपरमार्थकल्पना एषा मुक्तिस्थदेवतोपकारविषया बालक्रीडासमा भवति । यथा बालो जानाविधैः क्रीडजोपायैः क्रीडासुखमनुभवति तथेज्यादिभिर्देवताविशेषोऽपि परितोषमिति बालक्रीडातुल्यत्वमुपकारपक्षे दोषः । ये त्वात्मश्रेयोऽयं पूजादि कुर्वते न तेषामयं दोष इति भावः ||८/७||
कल्याणकन्दली व्यवहारसूत्रभाष्ये -> रागद्रोसाणुगया जीवा कम्मस्स बंधगा होंति -- [२/१३६] । सिद्धसेनसूरिभिरपि द्वात्रिंशिकाप्रकरणे -> न यस्यास्ति वांछा स एकः परात्मा - [२१/१६] इत्युक्तम् । कथारत्नकोशेऽपि -> रागो दोसो मोहो एए कालुस्सकारिणो गरुया - [पृ.१५०/६] इत्युक्तम् । > रागो द्वेषश्च संसारकारणं सद्भिरिष्यते । तयोर्विवर्जितो ज्ञाता मुक्तः स परमेश्वरः || <- (२१/१६) इति अर्हद्गीतायां मेघविजयगणी प्राह । रत्नकरण्डकश्रावकाचारे > न रागद्वेष-मोहाश्च यस्याऽऽप्तः स कथ्यते - [६] इति समन्तभद्रस्वाम्युक्तमप्यत्र ध्यातव्यम् । अध्यात्मबिन्दुक्तं -> रागो द्वेषो मोह इत्येवमाद्या भावा नूनं शुद्धचिषकाः स्युः [१/२३] <- इत्यप्यत्र स्मर्तव्यम् । प्रवचनसारेऽपि -> रत्तो बंधदि कम्म <- [२/८७] इत्युक्तम् । वीतरागसपर्यायाः सफलत्वन्तूक्तं वक्ष्यते चाऽग्रे [९/१५] इति धैर्यमवलम्ब्यताम् ॥८/६॥
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> इज्यादेः तस्या न च कश्चिदत्र मुख्य उपकार इति । तत् अतत्त्वकल्पना एषा बालक्रीडासमा भवति ।।८/७॥ इयं कारिका भक्तिद्वात्रिंशिकावृत्त्यादी [द्वा.द्वा.५/१९] समुद्भूता । । अतत्त्वकल्पना 'पूजा-सत्काराऽऽभरण-स्नात्र-वन्दनादिना मुक्तिस्थो देवः तुष्यति' इति मुक्तिस्थदेवतोपकार बालक्रीडासमा भवति । 'प्रियते भगवान् हरिः' [ ] इत्यस्याऽप्यसत्कल्पनात्वमाविष्कर्तुमाह- यथा बाल इत्यादि । उपकारपक्षे = देवे प्रीत्यादिलक्षण उपकार इज्यादिना भवतीति मते दोपः । इत्यञ्च 'तुष्यामि न तथा पुष्पैर्यथा तवोपवासतः' ।। इति शिवरात्रिव्रतकथावचनमपि चिन्तनीयम्, सेवकोपवासतो यदीश्वरः सुखी स्यात्तदा तुल्यन्यायेन सेवकानुपवासादिना दुःखी स्यादितीश्वरस्य संसारित्वमेवाऽऽपद्येत । एवमेव -> तुष्टेमोचयतः सर्वानतुष्टेबंध्नतः पुनः । कारागारमिदं विश्वं यस्य नौमि तमीश्वरम् ॥ - [ ] इति उदयनाचार्यस्य वचनमपि चिन्तनीयम् ॥८/७॥ પ્રતિષ્ઠાવિધિ દ્વારા પ્રતિમામાં દેવ આવે છે. અથવા સરાગ દેવતાને “આ પ્રતિમા એ જ હું છું.' એવી અહંકારબુદ્ધિ અથવા તો
આ મારી પ્રતિમા છે' એવી મમકારબુદ્ધિ પ્રતિષ્ઠાવિધિ દ્વારા ઉત્પન્ન થવાના લીધે પ્રતિષ્ઠિત પ્રતિમા પૂજ્ય બને છે અને તેના લીધે પ્રતિમાપૂજકને પૂજનું ફળ મળે છે. આ વિશે ટીકાકાર શ્રીમદ્જીનું કથન એવું છે કે સરાગ દેવતાનું આવું સન્નિધાન કદાચ સંભવી શકે. પણ વીતરાગ દેવતાનું આવું સંનિધાન તે કોઈ પણ રીતે શક્ય નથી, કેમ કે ‘પ્રતિમા એ જ હું છું' એવી ભ્રમાત્મક અહંકારબુદ્ધિ કે તજજન્ય વાસના અથવા “આ મારી પ્રતિમા છે' એવી મમત્વબુદ્ધિ સર્વજ્ઞ વીતરાગને થઈ જ ન શકે. આથી પ્રતિમામાં થતી મુખ્ય દેવતાની પ્રતિષ્ઠાને મુખ્ય પ્રતિષ્ઠા ન કહી શકાય. માટે નિજભાવપ્રતિષ્ઠાને જ મુખ્ય માનવી ઉચિત છે. [૮/૬]
મૂલકારથી પ્રસ્તુત પદાર્થનું જ અક્ષરશઃ સમર્થન કરે છે.
ગાગાર્ગ :- પૂજન વગેરેથી મુખ્ય દેવતાને કોઈ મુખ્ય ઉપકાર પ્રસ્તુતમાં થતો નથી. માટે આ (મુકત દેવતાને ઉપકાર થવાની) | rA पना मातीआसमान थाय छे. [८/७]
% પૂજાથી વીતરાગને કોઈ કાયદો નથી જ ટીકાર્ય :- પૂજા, સત્કાર, અલંકાર = આંગી, સ્નાત્ર વગેરેથી પ્રસ્તુત = સિદ્ધશિલા આદિ સ્થાનમાં બિરાજતા વીતરાગ દેવતાને સુખાનુભવ થવા સ્વરૂપ કોઈ મુખ્ય ઉપકાર થતો નથી જ. માટે સિદ્ધશિલા ઉપર રહેલા વીતરાગ દેવતાઓને પૂજાથી ઉપકાર થાય છે. તેવી અપારમાર્થિક કલ્પના બાલક્રીડાસમાન થાય છે. જેમ બાળક અનેક પ્રકારના રમકડાઓ [= કીડાના ઉપાયો] દ્વારા રમતના સુખને અનુભવે છે તેમ પૂજા વગેરે દ્વારા દેવતાવિશેષ પાર આનંદને અનુભવે છે - આ પ્રમાણે બાલક્રીડાતુલ્યતા પ્રિતિષ્ઠિત દેવતામાં આવવી એ ઉપકારપક્ષમાં દોષ છે. જેઓ આત્માના કલ્યાણ માટે વિતરાગની પૂજા કરે છે તેઓને આ हो५ नयी-मेवो भाशय छे. [८/७]
વિશેષાર્થ :- પૂજા કરવાથી જે દેવ ખુશ થાય તેની પૂજા કરવી. આવું માનવામાં મુખ્ય દોષ એ રહેલો છે કે પૂજ્યમાન દેવ બાળક જેવા સાબિત થાય છે. જેમ બાળક રમકડા-મીઠાઈ વગેરેથી ખુશ થાય છે તેમ દેવ પણ પૂજાના ઉપકરણ દ્વારા ખુશ થાય છે-આમ માનવામાં દેવમાં મહત્તા-ગંભીરતા વગેરેનો અભાવ છતો થાય છે. તેમ જ તેની પૂજા કરવામાં મુખ્ય આશય ભક્તિનો નહિ પણ ભૌતિક સુખની સામગ્રીની પ્રાપ્તિનો બને છે. તથા જેમ બાળક મનપસંદ રમકડા ન મળવાથી નાખુશ થાય
Jain Education Intemational

Page #229

१९६ अष्टमं षोडशकम्
जिजभावपक्ष एवोपपत्तिमाह
-> 'भावे'त्यादि ।
भावरसेन्द्रात्तु ततो महोदयात् जीवभावरूपस्य' । कालेन भवति परमाऽप्रतिबद्धा सिद्धकाञ्चनता ॥ ८/८॥
भावो रसेन्द्र इव तस्मात् तु तत इति मुख्यदेवतास्वरूपालम्बनात् महोदयात् पुण्यानुबन्धिपुण्य-सम्पल्लाभेज जीवभावरूपस्य जीवात्मस्वभावताम्रस्य कालेन कियताऽपि भवति परमा = प्रकर्षवर्त्तिनी अप्रतिबद्धा | अनुपहता सिद्धकाञ्चनता सिद्धभावस्वर्णता ॥८/८ || अयं केवलभावव्यापार: । तत्र शास्त्रादिव्यापारमाह -
'वचनेत्यादि ।
=
=
रसानुवेधविचारः 8
वचनानलक्रियातः कर्मेन्धनदाहतो यतश्चैषा । इतिकर्तव्यतयाऽतः सफलैपाऽप्यत्र भावविधौ ॥८/९ ॥
कल्याणकन्दली
मूलग्रन्धे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> ततो भावरसेन्द्रात्तु महोदयात् जीवभावरूपस्य कालेन परमा अप्रतिबद्धा सिद्धकाञ्चनता | भवति ॥ ८ / ८ | इयं कारिका जीवानुशासन- भक्तिद्वात्रिंशिकावृत्त्यादी [ द्वा. द्वा. ५ / १८ जीवा. ४९ ] समुद्धृता वर्तते । यथा रसेन्द्रानुवेधात् ताम्रस्य स्वर्णता भवति तथा प्रतिष्ठाभावानुवेधात् जीवस्य सिद्धता भवतीति दृष्टान्त - दाष्टन्तिकयोः साम्यमवलम्ब्य प्रकृते उपमाप्रवृत्तिः । यथोक्तं पूजाविंशिकायामपि -> अक्खयभावे भावो मिलिओ तब्भावसाहगो नियमा । न हु तंबं रसविद्धं पुणोऽवि तंत्रत्तणमुवेइ ॥ - [ ८ / १८] इति । इदमेवाभिप्रेत्यान्यत्र यः कारयेत्तीर्थकृतः प्रतिष्ठां प्राप्स्यत्यसौ तीर्थकृतः प्रतिष्ठाम् । यदुष्यते तद्विधमेव बीजमवाप्यते तत्तदवस्थमेव ॥ - [ ] इत्युक्तम् । ततश्च रसेन्द्रानुवेधात् द्रुतं ताम्रस्य स्वर्णभावो दृष्टः प्रतिष्ठाभावानुवेधात्तु कियताऽपि कालेनेति विशेषे सत्यपि न क्षतिः । यद्यपि आगमतो भावनिक्षेपमधिकृत्य प्रतिष्ठाभावसमकालमेवाऽऽत्मनः सिद्धभावः सम्मतः तथापि नोआगमतो भावनिक्षेपमाश्रित्य सामान्यतः तदनन्तरं | कियताऽपि कालेन गच्छता जीवस्य सिद्धता भवतीति सूचनाय 'परमा' इत्युक्तम् । ताम्रस्य रसानुवेधात् स्वर्णीभवनानन्तरमसंख्येयकालचक्रगमने द्रव्यान्तरभावोऽवश्यम्भावी, पुद्गलस्थितेरुत्कृष्टतोऽसंख्येयकालस्यैव व्याख्याप्रज्ञप्तौ व्यावर्णितत्वात्, जीवस्य | सिद्धभावस्तु साद्यनन्तकालीन इत्यपि विशेषोऽस्तीति सूचनाय अप्रतिबद्धा अनुपहता इत्युक्तमिति ध्येयम् ॥८/८ ॥
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> अत्र भावविधौ यतः वचनानलक्रियातः कर्मेन्धनदाहतश्च एषा । अतः एषा अपि इतिकर्तव्य| तया सफला ||८ / ९ ॥ इयं कारिका जीवानुशासन - भक्तिद्वात्रिंशिकावृत्त्यादौ [५/१८ जीवा. ४९] समुद्धृता । चतुर्थ पञ्चमाऽष्टम

છે તેમ પૂજા ન થવાથી દેવ નાખુશ થાય છે-આવું પણ માનવું પડે. મતલબ કે દેવની ખુશી-નાખુશી ભક્તને/પૂજકને આધીન છે- આવું ફલિત થાય. જ્યારે વીતરાગની પૂજા કરવામાં આવા પ્રકારના દોષ આવતા નથી. વીતરાગનું સુખ-આનંદ પરાધીન નથી. તેથી જ તેની પૂજામાં બાલક્રીડાતુલ્યતા ન સંભવી શકે. તેમ જ પૂજા દ્વારા વીતરાગ પ્રસન્ન ન થાય તેવું જાણવા છતાં તેની પૂજા કરવામાં મુખ્ય આશય આત્મકલ્યાણનો જ છે, નહિ કે ભૌતિક સુખપ્રાપ્તિનો. માટે રાગીની નહિ પણ વીતરાગની यूथ उचित छे [८/७]
નિજભાવની પ્રતિષ્ઠા એ જ મુખ્ય પ્રતિષ્ઠા છે - આ પક્ષના જ સમર્થનને મૂલકારથી જણાવે છે.
ગાથાર્થ :- તે ભાવરસેન્દ્રથી મહોદય થવાથી જીવરૂપી તાંબામાં કાલાંતરે પ્રકૃષ્ટ અપ્રતિબદ્ધ એવી સિદ્ધસ્વરૂપ સુવર્ણતા થાય छ. [ ८/८ ]
ટીકાર્થ :- મુખ્યદેવતાનું સ્વરૂપ વીતરાગતા જેનું આલંબન = વિષય છે એ ભાવ રસેન્દ્ર જેવો છે. તેનાથી પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય સ્વરૂપ સંપત્તિનો લાભ થવાથી જીવના આત્મસ્વભાવરૂપી તાંબામાં કેટલાક કાળે પ્રકૃષ્ટ અને ક્યારેય પણ નાશ ન પામનારી | सिद्धन्व३ची सुवार्यता प्राप्त थाय छे
[4/4]
=
=
મુખ્યપ્રતિષ્ઠા એ સૅન્દ્ર છે.
વિશેષાર્થ :- રસેન્દ્રના વેધથી તાંબુ જેમ સોનું બને છે. તેમ વીતરાગતાની પોતાનામાં સ્થાપના કરવાથી જીવ કાલાંતરે સિદ્ધ = वीतराग जने छे. माटे अडीं उपमा आयी शहाय के मुख्य प्रतिष्ठा = रसेन्द्र, प તાંબુ, સિદ્ધ = સોનું. છતાં બન્નેમાં વિશેષતા એટલી રહેલી છે કે પ્રધાન પ્રતિષ્ઠા દ્વારા જીવમાં જે વીતરાગતા આવે છે તે પ્રકૃષ્ટ હોય છે તેમ જ ક્યારેય પણ નાશ ન પામે તેવી હોય છે. વીતરાગ બન્યા પછી જીવ ક્યારેય રાગી બનતો નથી. જ્યારે રસેન્દ્ર દ્વારા તાંબુ એ સોનું બને તો પણ તે કાલાંતરમાં અન્ય ધાતુમાં પરિણમી શકે છે, કારણ કે કોઈ પણ પુદ્ગલની-સ્કંધની સ્થિતિ અસંખ્ય કાળચક્ર કરતાં વધુ નથી. [૮/૮]
વીતરાગભાવના આરોપણથી જીવ એ શિવ બને છે. આ કેવળ ભાવવ્યાપાર જાણવો. અહીં શાસ્રાદિવ્યાપારને મૂલકારશ્રી જણાવે છે. १. मुद्रितप्रती
' जीवता स्वरूपस्य' इत्यशुद्धः पाठः । अन्यत्र 'जीवताम्ररूपस्येति पाठः । २ मुद्रितप्रती
'तत इति' इति नास्ति ।

Page #230

१९७
28 सिद्धकाञ्चनत्वे आदेशत्रितयोपदर्शनम् शिष्टाचारप्रामाण्यविचारः 88 तचनं = आगम एव अनल: = अग्निः, तस्य क्रिया नियतविधिव्यापाररूपा तस्याः सकाशात् कर्मेन्धनदाहतो यतश्च एषा = सिद्धकाचनता भवति, न तु केवलभावरसेन्द्रादेव । अतः = अस्माद्धेतो: एषा बिम्बगता प्रतिष्ठा अपि अत्र प्रक्रमे भावविधौ = भावसहकारितायां वचजक्रियारूपत्वेज इन्धनप्रक्षेपकल्पशुभव्यापाररूपया इति कर्तव्यतया सहिता सफला ||८/९||
इयं प्रतिष्ठा कथं ज्ञेया ? इत्याह -> 'एषा चेत्यादि । __ एपा च लोकसिद्धा शिष्टजनापेक्षयाऽखिलैवेति । प्रायो नानात्वं पुनरिह मन्त्रगतं बुधाः प्राहः ॥८/१०॥ एषा च प्रतिष्ठा अखिलैव = लोक-लोकोत्तरगता सर्वेव शिष्टजनापेक्षया = विशिष्टभव्यापेक्षया लोकसिद्धा
= कल्याणकन्दलीनवमकारिकानुसारेण प्रतिमाशतके -> नन्वेवं प्रतिमैकतां प्रवदतामिष्टा प्रतिष्ठाऽपि का, सत्यं सात्मगतैव देवविषयोद्देशेन मुख्योदिता । यस्याः सा वचनानलेन परमा स्थाप्ये समापत्तितो दग्धे कर्ममले भवेत्कनकता जीवायसः सिद्धता ||७५।। - इत्युक्तम् ।
नियतविधिव्यापाररूपा = प्रतीनियतविधि-निषेधब्यापारात्मिका । ततश्च भावरसेन्द्रानुवेधात् निरुक्तवचनानलक्रियातः कर्मन्धनदाहतश्च सिद्धकाचनता भवतीति भावः । पार्थक्येण त्रयाणां सिद्धस्वर्णत्वे हेतुतेति एके । न हि केवलाद् रसेन्द्रात्, अनलक्रियामात्रात्, इन्धनदाहादेव वा ताम्रस्याऽपि काञ्चनता सम्मता धातुवादनिपुणानाम् । भावरसेन्द्र-कर्मेन्धनदाहयोयोरेव सम्भूय सिद्धकाञ्चनत्वे हेतुता, वचनानलक्रियायास्तु कर्मेन्धनदाह एव कारणतेत्यन्ये । वचनानलक्रिया-कर्मेन्धनदायोः तात्त्विकभावरसेन्द्रानुवेधे एव हेतुता, सिद्धकनकत्वे तु भावरसेन्द्रानवेधस्यैव हेतुतेत्यपरे । भगवदनुमतविचित्रनयानुगामिनः त्रयोऽप्येते सदादेशा इत्युप्रेक्षामहे ||८/९॥ ___मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> एषा चाखिलैव शिष्टजनापेक्षया लोकसिद्धा इति । नानात्वं पुनः इह प्रायो मन्त्रगतं बुधाः प्राहुः ॥८/१०॥
शिष्टजनापेक्षया = विशिष्टभव्यापेक्षया लोकसिद्धेति । इदमत्राऽऽकूतम् > शिष्टपुरुषाणां हि प्रवृत्तिः शास्त्रानुसारिणी भवति, तथाविधसत्क्षयोपशमबलात् । ततश्च शिष्टाचाराविपर्ययेणैव प्रायेण लोकोत्तरानुष्ठानविधिः भवति । ततश्चात्र विशिष्टशिष्टाचारानुसरणे मिथ्यात्वमनाशङ्कनीयमेव, परतन्त्रगतसद्वचनस्येव सच्छिष्टाचारस्य जिनागममूलकत्वेन सामान्यतः तदपलापस्य जिनागमापलापपर्यवसायित्वात् । एतेन -> शास्त्रप्रधाना लोकवृत्तिः । शास्त्राभावे शिष्टाचारमनुगच्छेत् । नाऽऽचरितात् शास्त्रं
ગાથાર્થ :- અહીં ભાવસહકારિતાને વિશે આગમરૂપી અગ્નિની ક્રિયાથી કમરૂપી ઈંધન બળવાથી સિદ્ધસુવાર્ણતા થાય છે. |मा रागे तितव्यतासहित मा प्रतिक्षा पास थाय ७. [८/४]
શાસ્ત્રપ્રવૃત્તિ પર નિશ્ચયથી અપેક્ષિત છે ? ટીકાર્ચ :- પ્રસ્તુતમાં શાસ્ત્ર એ જ અગ્નિ છે. તેની નિયત વિધિની પ્રવૃત્તિરૂપી ક્રિયાથી કર્મરૂપી ઈંધન બળવાથી જીવ સિદ્ધરૂપી સુવર્ણ બને છે, નહિ કે કેવળ ભાવરૂપી રસેન્દ્રથી જ. આ કારણે પ્રતિસાગત પ્રતિષ્ઠા પણ અહીં પ્રસ્તુત ભાવસહકારિતાને વિશે, વચનક્રિયારૂપ હોવાથી ઈધનપ્રક્ષેપતુલ્ય શુભવ્યાપારાત્મક ઈતિકર્તવ્યતાસહિત સફળ જણવી. [૮/૯]
વિશેષાર્થ :- અહીં એવી શંકા સ્વાભાવિક રીતે થઈ શકે છે કે – કેવળ ભાવારોપાગથી જ જીવ એ શિવ બને છે, સિદ્ધસ્વરૂપ સુવાર્ય બને છે. તો પછી બાહ્ય પ્રતિમામાં પ્રતિષ્ઠા કરવાની શી જરૂર ? – પરંતુ આનું સમાધાન બતાવવા શ્રીમદ્જી કહે છે કે રથ જેમ બે ચક્રથી ચાલે તેમ જીવ પણ નિશ્ચય અને વ્યવહાર દ્વારા મોક્ષમાર્ગે આગળ વધે છે. ભાવપ્રતિમા એ નિશ્ચય છે તો પ્રતિમામાં પ્રતિષ્ઠા = પરમાત્મભાવસ્થાપન એ વ્યવહાર છે. પ્રતિકા એ આગમવિહિતકિયા સ્વરૂપ છે. આગમ એ અગ્નિ છે. અગ્નિની ભડકારૂપી ક્રિયાથી ધાતુનો કચરો બળે છે. તેમ આગમની વિશિષ્ટ પ્રકારની ક્રિયાથી = બાહ્ય પ્રતિષ્ઠાવિધિથી જીવના કર્મ બળે છે. કેવલ રસેન્દ્રથી તાંબુ સોનું નથી બનતું પણ અગ્નિક્રિયા દ્વારા ધાતુમલ બળે પછી જ તાંબુ સુવર્ણ બને છે. માટે રસેન્દ્રની પ્રાપ્તિ પછી પણ અગ્નિક્રિયાની અપેક્ષા રહે જ છે. તેમ આગમોકન ક્રિયા દ્વારા જીવ જો કર્મને ખપાવે નહિ તે કેવળ ભાવપ્રતિકાથી તે સિદ્ધ બનતો નથી. માટે જીવને સિદ્ધ બનાવવા ભાવપ્રતિમાને પાગ આગમોક્ત ક્રિયા = પ્રતિમાગત પ્રતિકા દ્વારા કર્મરૂપી કચરાને બાળવાની જરૂર અપેક્ષા રહે જ છે. માટે બાહ્ય પ્રતિષ્ઠા પણ સફળ જ છે. [૮/૯]
આ પ્રતિષ્ઠા કેવી રીતે જાણવી ? આ શંકાના સમાધાન માટે મૂલકારથી કહે છે કે – ગાથાર્થ :- આ દરેક પ્રતિમા શિક પુરુષની અપેક્ષાએ લોકપ્રસિદ્ધ છે. અહીં વિશેષતા પ્રાયઃ મન્નવિષયક છે -એમ પંડિતો ३ . [८/10] ટીડાઈ :- લૌકિક અને લોકોત્તર સંબંધી દરેક પ્રતિષ્ઠા શિટ = વિશિષ્ટ ભવ્ય જીવની અપેક્ષાએ લોકપ્રસિદ્ધ = પુરુષપરંપરાપ્રસિદ્ધ

Jain Education Intemational

Page #231

१९८ अष्टमं षोडशकम्
8 नानाशास्त्रानुसारेण प्रतिष्ठाविधिप्रतिपादनम् 88 = पुरुषपारम्पर्यप्रतीता प्रायः = बाहुल्येन, नानात्वं = विशेष: पुनः इह = लोकोत्तरप्रतिष्ठायां मन्त्रगतं = मन्त्रविषयं बुधाः प्राहुः ॥८/१०॥ नानात्वमेवाह -> 'आवाहनेत्यादि ।
आवाहनादि सर्वं वायुकुमारादिगोचरं चात्र । सम्मार्जनादिसिद्धयै कर्त्तव्यं मन्त्रपूर्वं तु ॥८/११॥ आवाहन-पूजन-स्वकर्मजियोगादि वायुकुमारादिगोचरं च = वायु-मेघकुमारादिविषयं च अत्र = प्रतिष्ठायां
___ कल्याणकन्दली , गरीयः <- [४६९/७०-७१] इति चाणक्यसूत्राणि व्याख्यातानि । तदुक्तं त्रिपष्ठिशलाकापुरुषचरित्रेऽपि -> उपादेया शास्त्र-लोकव्यवहारानुगा हि धीः - (२/५/२३) इति । शिष्टाची! हि धर्मः परः प्रोक्तः महाभारतेऽपि [अन.पर्व १४१-६५] । इदमेवाभिप्रेत्य जीवानुशासनवृत्ती देवसूरिभिः -> यः किल लौकिकैर्निजदेवकुले वास्तुविद्योक्तप्रासादादिः कार्यते सोऽस्माकमपि देवसदने विधीयते, न तत्र मिथ्यात्वम् ४२ वृत्ति] इत्युक्तम् । एतेन -> लोकयात्रानुगन्तव्या विशेषेण विचक्षणः । सेवन्ते ते यतो धर्मं प्रामाण्यात् परे स्थिताः ।। - [१५३-४०७] इति मत्स्यपुराणवचनमपि व्याख्यातम्, लोकपदस्य शिष्टपुरुषसमूहपरत्वात् । एतेन -> लोकः खल्वाधारः सर्वेषां ब्रह्मचारिणां यस्मात् । तस्माल्लोकविरुद्धं धर्मविरुद्भश्च सन्त्याज्यम् ।।१३।। - इति प्रशमरतिवचनमपि व्याख्यातम् । यत्तु -> गतानुगतिको लोको न लोकः पारमार्थिकः <- [ ] इत्युच्यते तत्त्वशिष्टलोकापेक्षयावगन्तव्यम् । अधिकं तु बहुश्रुतेभ्यः समवसेयम् ।।
प्रतिमाप्रतिष्ठापनविधिश्च बृहत्संहितायां वराहमिहिरेण -> सुप्तां सगीतनृत्यैर्जागरणः सम्यगेवमधिवास्य । दैवज्ञसम्प्रदिष्टे काले संस्थापनं कुर्यात् ।।[६०/१५] इत्यादिनोक्तः । स्तवपरिज्ञायां तु बिम्बप्रतिष्ठाविधिः -> णिप्फनस्स य सम्मं तस्स पट्टावणे विहि एसो । सट्टाणे सुहजोगे अहिवासणमुचियपूयाए ॥२३।। चिइबंदण थुबुड्ढी उस्सग्गो साहु सासणसुरीए । धयसरणपुयकाले ठवणा मंगलपुब्वा तु ॥२४|| सत्तीए संघपुआ विसेसपुआउ बहगुणा एसा । जं एस सुए भणिओ तित्थयराणंतरो संघो ||२५|| <- इत्येवमुक्तः । उपलक्षणात् क्षेत्रशुद्धयादिकमपि कर्तव्यम् तदुक्तं निर्वाणकलिकायां बिम्बप्रतिष्ठाविधी -> अखण्डतण्डुलानां सेतिका, इक्षयष्टिका, पुष्पाणां चय इति प्रचुरमानीयोत्तमवेदिकायां कारकजातं विन्यस्य हस्तशतप्रमाणायां भुवि जीवरक्षादिना क्षेत्रशुद्धिं विदध्यात् <- । तथा चोक्तं > काउं खेत्तविसुद्धिं मंगलकोउयजुयं मणभिरामं । वत्थु जत्थ पइट्ठा कायव्वा वीयरागस्स ।। [ ] - इति ।
प्रतिष्ठाकल्पादौ तु प्रतिष्ठाविधिः -> सर्वाङ्गीणतदुपकरणमीलन-नानास्थानश्रीसङ्घगुर्वाकारण-प्रौढप्रवेशमहादि-तत्स्वागतकरण-भोजनवसनप्रदानादि-सर्वाङ्गीणसत्कारण-बन्दिमोक्षकारण-मारिनिवारणावारितसत्रवितरण-सूत्रधारसत्कार-स्फीतसङ्गीताद्य
त्सिवावतारणादिरष्टादशस्नात्रकरणादिश्च - इत्यादिरूपेणोक्तः । अन्यत्र -> चैत्यान्तः शोभने लग्नेऽधिवास्योचितपूजया । स्थाप्यं बिम्बं जिनेन्द्रस्य पञ्चमङ्गलपूर्वकम् ।।[ ] इत्येवं प्रतिष्ठाविधिः सङ्केपत उक्तः । शिल्परत्नाकरे -> प्रतिष्ठा वीतरागस्य जिनशासन-मार्गतः। नमस्कारैः सूरिमन्त्रैः सिद्धकेवलिभाषितैः ॥ ८- [१३/८७] इत्युक्तम् ॥८/१०॥
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> अत्र वायुकुमारादिगोचरं आवाहनादि सर्वं सम्मार्जनादिसिद्ध्यै मन्त्रपूर्वं तु कर्तव्यम्। ।।८/११॥
आवाहन-पूजन-स्वकर्मनियोगादीति । अनेन कायिकव्यापारोऽभिहितः । वायु-मेघकुमारादिविपयमिति । आदिपदेन दिक्पाल-लोकपालादिग्रहणम् । तदुक्तं मूलकारैरेव जिनविम्वप्रतिष्ठाविधिपञ्चाशके -> णिफण्णस्स य सम्मं तस्स पइट्ठावणे विहि एसो । सुहजोएण पवेसो आयतणे ठाणठवणा य ।।१६।। तेणेव खेत्तसुद्धी हत्थसयादिविसया णिओगेण । कायब्वो सकारो य गंधपुप्फादिहिं तहिं ॥१७|| दिसिदेवयाण पूया सब्वेसिं तह य लोगपालाणं । ओसरणकमेणडपणे सव्वेसिं चेव છે. લોકોત્તર પ્રતિકામાં મોટા ભાગે વિશેષતા મંત્રવિષયક હોય છે. એમ પંડિતો કહે છે ૮િ/૧] ' વિશેપાર્શ :- પ્રતિકાના જેમ મુખ્ય અને ગૌણ (પ્રતિમાપ્રતિકા) એમ બે ભેદ છે. તેમ લૌકિક અને લોકોત્તર એમ બે ભેદ પાગ થઈ શકે છે. બ્રહ્મા, વિષ્ણુ, મહેશ, ગણપતિ વગેરેની જૈનેતર લોકો જે પ્રતિષ્ઠા કરે છે તે લૌકિક પ્રતિષ્ઠા કહેવાય. તથા મહાવીરસ્વામી વગેરેની જૈનાચાર્યો પ્રતિષ્ઠા કરે તે લોકોત્તર પ્રતિષ્ઠા કહેવાય. લૌકિક અને લોકોત્તર પ્રતિકાની વિધિ સામાન્યથી શિષ્ટ પુરુષોની અપેક્ષાએ લોકપ્રસિદ્ધ છે. અર્થાત બન્ને પ્રકારની પ્રતિકાની વિધિ લગભગ સમાન જ હોય છે. તે બન્નેમાં ભેદ મોટા ભાગે મંત્રવિષયક હોય છે. [૮/૧]
લૌકિક અને લોકોત્તર પ્રતિકામાં મંત્રગોચર વિશેષતાને જ મૂલકારથી જણાવે છે કે –
ગાથાર્થ :- અહીં વાયુદેવતા વગેરે સંબંધી આહાન વગેરે બધું જ સંમાર્જન વગેરેની સિદ્ધિ માટે મંત્રપૂર્વક જ કરવું જોઈએ. [[८/११]
ટીકાર્ચ :- પ્રતિકામાં ક્ષેત્રશુદ્ધિની નિષ્પત્તિ માટે વાયુકુમારનું, અભિવર્ષણની સિદ્ધિ માટે મેઘકુમારનું આહ્વાન, પૂજન,
જૈનેતર લોકો જે છે તેમ લૌકિક અને તે
એ લોકપ્રસિદ્ધ ગતિ કરે તે લોકોના
મોટા ભાગે
Jain Education Intemational

Page #232

=
संमार्जनादीनां
क्षेत्रसंशोधनाऽभिवर्षणादीनां सिद्धयै निष्पत्तये कर्त्तव्यं मन्त्रपूर्व तु | पुरस्सरमेव ॥ ८ / ११॥ --> न्यासेत्यादि ।
न्याससमये तु सम्यक् सिद्धानुस्मरणपूर्वकमसङ्गम् । मुक्तौ ( ? सिद्धौ ) तत्स्थापनमिव कर्त्तव्यं स्थापनं मनसा ॥८/१२॥ न्याससमये तु = मन्त्रन्यासकाले तु सम्यक् = अवैपरीत्येज सिद्धानुस्मरणपूर्वकं = मुक्तात्मस्मरणपूर्व अस शारीरमानससङ्गरहितं मुक्तौ परमपदे तस्य = केवलज्ञानादिचिच्छक्तिसमन्वितस्य स्थापनं इव कर्तव्यं स्थापनं प्रतिमाया मनसा = प्रतिष्ठाविधिशुद्धेन अन्तःकरणेज, भावोन्नयनव्यापारोऽयमेवेति कृत्वा ॥८/१२|| 'सेयं प्रतिष्ठा किमुच्यते ?' इत्याह -> 'बीजे' त्यादि ।
बीजन्यासः सोऽयं मुक्तौ भावविनिवेशतः परमः । सकलाऽवञ्चकयोगप्राप्तिफलोऽभ्युदयसचिवश्च ॥८/१३॥
कल्याणकन्दली
देवाणं ||१८|| तत्तो सुहजोएणं सत्थाणे मंगलेहिं ठवणा उ । अहिवासणमुचिएणं गंधोदगमादिणा एत्थ || २१ || चत्तारि पुण्णकलसा, पहाणमुद्दाविचित्तकुसुमजुया । सुहपुण्णचत्तचउतंतुगोच्छया होंति पासेसु ||२२|| मंगलदीवा य तहा, घयगुलपुष्णा | सुभिक्खुभक्खा य । जववारयवण्णयसत्थिगादि सव्वं महारंभं ||२३|| मंगलपडिसरणाई चित्ताई रिद्भिविद्धिजुत्ताई । पढमदियहंमि चंदणविलेवणं चेव गंधडूढं ||२४|| चउणारीओमिणणं णियमा अहिगासु णत्थि उ विरोहो । वत्थं च इमासिं जं पवरं तं इहं सेयं ||२५|| जं एयवइयरेणं सरीरसक्कारसंगयं चारु । कीरइ तयं असेसं, पुण्णणिमित्तं मुणेयब्वं ||२६|| उकोसिया य पूजा पहाणदव्वेहि एत्थ कायव्वा । ओसहि-फल- वत्थ- सुवण्ण-मुत्तरयणाइएहिं च ॥ २९ ॥ चित्तबलि-चित्तगंधेहिं चित्तकुसुमेहिं | चित्तवासेहिं । चित्तेहिं विऊहेहिं भावेहिं विहवसारेण ||३०|| चितिबंदण श्रुतिबुड्ढी उस्सग्गो साहु सासणासुरीए । यसरण | पूयकाले ठवणा मंगलपुव्वा उ ||३२|| पूया बंदणमुस्सग्ग पारणा भावथेज्जकरणं च । सिद्धाचलदीवसमुद्दमंगलाणं च पाढो | उ ||३३|| <- इत्यादि । अधिकन्तु तट्टीकातोऽवसेयम् । कुलक्रमायातमन्त्रपुरस्सरमेव = स्वकुलपरम्पराऽऽगतमन्त्रोच्चारपूर्वकमेव । | अनेन वाचिकव्यापारोऽभिहितः । मानसिकव्यापारञ्चानुपदमेव मूलकाराः स्वयमेव वक्ष्यन्ति ॥८/११ ॥
8 न्यासकालीनविधिविमर्शः
=

=
१९९
->
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् • न्याससमये तु सम्यक् सिद्धानुस्मरणपूर्वकं मुक्तौ तत्स्थापनं इव मनसा स्थापनं असङ्ग कर्तव्यम् ||८ / १२ ॥ इयं कारिका प्रतिमाशतकवृत्तौ [गा. ७६ पृ. ४५२] समुद्धृता ।
शारीर- मानससङ्गरहितं = कर्म नोकर्मादिद्रव्य-गृहादिक्षेत्र माघादिकाल-ममत्वाहङ्कारादिभाव नरादिभवप्रतिबद्ध शारीरिक|मानसिक- वाचिकसकलसङ्गाऽपेतं परमपदे केवलज्ञानादिचिच्छक्तिसमन्वितस्य स्थापनं इव प्रतिष्ठाविधिशुद्धेन अन्तःकरणेन प्रतिमायाः स्थापनं कर्तव्यम् । अनेन फलोपधायकमन्तरङ्गं कारणमभिहितं मानसी स्थापना च प्रदर्शिता । न चैवमेव कथं | न्यासः सम्मतः इति शङ्कनीयम्, भावव्यापारोऽयमेवेति कृत्वाऽमोघफलोपधानाय तादृशस्यैव तस्येष्टत्वादिति दिक् ||८ / १२॥ मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् > मुक्तौ भावविनिवेशतः सोऽयं परमः बीजन्यासः सकलावञ्चकयोगप्राप्तिफल: अभ्युदयसસ્વકાર્યનિયોજન વગેરે કુલપરંપરાથી આવેલ મંત્રપૂર્વક જ કરવું જોઈએ. [૮/૧૧]
->
વિશેષાર્થ :- પ્રતિષ્ઠામાં ક્ષેત્રશુદ્ધિ, જલવર્ષણ વગેરે જરૂરી છે. તે માટે ક્રમશઃ વાયુદેવ, મેઘકુમાર વગેરે દેવોનું આહ્વાન, પૂજન કરી તેઓને તે તે કાર્યમાં જોડવા વગેરે દરેક ક્રિયા પોતાની કુલપરંપરાથી આવેલ મંત્રપૂર્વક જ થવી જોઈએ. ક્ષેત્રશુદ્ધિ વગેરે ન કરવામાં આવે કે ક્ષેત્રપાલનું તર્પણ ન કરવામાં આવે તો પ્રાયઃ નિર્વિઘ્ન રીતે પ્રતિમાની પ્રતિષ્ઠા જ ન થઈ શકે. માટે તે વિધિ પ્રાચીન પરંપરાપ્રાપ્ત મંત્રપૂર્વક થવી આવશ્યક છે. [૮/૧૧]
ગાથાર્થ :- ન્યાસ સમયે સમ્યક્ રીતે સિધ્વસ્મરણપૂર્વક, મુક્તિમાં વીતરાગના સ્થાપનની જેમ, મનથી [પ્રતિમાનું] સંગ વિના स्थापन २. [ ८ / १२]
ટીડાર્થ :- મંત્રન્યાસ સમયે વિપર્યાસ ન થાય તે રીતે મુક્ત આત્માના સ્મરણપૂર્વક પરમ પદમાં કેવલજ્ઞાન વગેરે ચિત્શક્તિયુક્ત વીતરાગના સ્થાપનની જેમ, પ્રતિષ્ઠાવિધિથી શુદ્ધ થયેલ અંતઃકરણથી પ્રતિમાની, શારીરિક-માનસિક સંગ વિના, પ્રતિષ્ઠા કરવી જોઈએ; કારણ કે આ જ વિશુદ્ધ ભાવને લાવવાનો વ્યાપાર = प्रवृत्ति छे. [ ८ / १२]
વિશેષાર્થ :- સિદ્ધશિલામાં જેમ વીતરાગ-સર્વજ્ઞ મુક્તાત્મા પ્રતિષ્ઠિત થાય છે તેમ પ્રતિમામાં વીતરાગભાવની પ્રતિષ્ઠા કરવી જોઈએ. પરંતુ પ્રતિમાપ્રતિષ્ઠા નિજભાવસ્થાપનપૂર્વક થાય અર્થાત્ નિાત્મામાં વીતરાગભાવના આરોપપૂર્વક થાય તે માટે મુક્તાત્માનું સ્મરણ, સંગરહિતતા અને પ્રતિષ્ઠાવિધિથી વિશુદ્ધ મન આ ત્રણ અતિ આવશ્યક છે; તેના વિના તાત્ત્વિક ભાવ = વીતરાગભાવસ્થાપન શક્ય નથી. મમત્વ, અહંકાર વગેરે માનસિક સંગ પણ શારીરિક સંગની જેમ ત્યાજ્ય છે - આ વાત ધ્યાનમાં રાખવી.[૮/૧૨] ‘મુખ્ય દેવતાને ઉદ્દેશીને નિાત્મામાં વીતરાગભાવની પ્રતિષ્ઠા થાય છે તે શું કહેવાય ?’ એવી શંકાના સમાધાન માટે મૂલકારથી

= कुलक्रमायातमन्त्र

Page #233

२०० अष्टमं षोडशकम्
8 अवञ्चकत्रयविचारः ॐ सोऽयं बीजस्य = पुण्यानुबन्धिपुण्यस्य सम्यवत्वस्य वा ज्यास: = निक्षेप: येयं प्रतिष्ठा नाम । कुतः रबीजन्यास: ? इत्याह - मुक्तौ = सिद्धौ भावविनिवेशतः = चित्तप्रतिबन्धात् । कीहशोऽयं ? परमः = प्रधानः । तथा सकलानामवचकयोगानां प्राप्ति: फलं यस्य स, तथा अभ्युदयसचिवश्च = अभ्युदयसहायश्च । 'अवयकयोगा: त्रयः सद्योगावयक क्रियाऽवश्यक: फलावद्यकश्च । तत्स्वरूपचेदं -> सद्धिः कल्याणसम्पन्नैर्दर्शनादपि पावनैः । तथादर्शजतो योग आद्याऽवश्यक उच्यते ॥ तेषामेव प्रणामादिक्रियानियम इत्यलं । क्रियाऽवयकयोगः स्यान्महापापक्षयोदयः || फलावश्चकन्योगस्तु सद्य एव नियोगतः । सानुबन्धफलावाप्तिधर्मसिद्धौ सतां मता || - (यो.ह.स.
कल्याणकन्दली चिवश्च ॥८/१३॥
___ अभ्युदयसहायश्च = नियमेनानुषङ्गतः सुगतिपरम्परादिजनकश्च तथा बहुमानगर्भ-साधुसमागमादिसम्पादकश्च । यधोक्तं स्तवपरिज्ञायां > जिनबिंबपइट्ठावणभावज्जिअकम्मपरिणइबसेणं । सुगइपइट्टावणमणघं सइ अप्पणो जम्हा ॥४८॥ तत्थवि य साहुदंसणभावन्जियकम्मओ उ गुणरागो । काले य साहृदंसणं जहकमेण गुणकरं नु ॥४९।। <- इति । पञ्चाशकेऽपि -> जिणबिंब- पइट्ठावणभावज्जियकम्मपरिणतिवसेणं । सुगतिए पइट्ठावणमणहं सदि अप्पणो चेव ।।[७/४५]<- इत्येवमभ्युदय उक्तः । अन्यत्रापि -> एईए फलं एयं परमं निब्वाणमेव नियमेण । सुरनरसुहाई अणुसंगियाई इह किसिपलालं ब ।। [ ] इत्युक्तम् । एईए' = एतस्याः प्रतिष्ठायाः । एवमेव ग्रामादावपि प्रतिष्ठातोऽभ्युदयः निर्वाणकलिकोक्तरीत्या बोध्यः ।। तथा रोगादिनाशोऽपि बोध्यः । तदुक्तं शत्रुञ्जयमाहात्म्ये -> यत्र यत्र प्रतिष्ठा स्यात् देशेऽथ नगरेऽर्हताम् । तत्र तत्र न रोगाः स्युः न दुर्भिक्षं न वैरिता ॥ - [श.मा.सर्ग-५/५०४] इति । सद्योगावश्चकः क्रियाऽवश्चकः फलावञ्चक इति । प्रत्यन्तरे तु मध्ये फलावञ्चक इति दृश्यते, तन्न, योगदृष्टिसमुच्चयप्रदर्शितक्रमानुपपत्तेः, अर्थक्रमासङ्गतेः, पञ्चदषोडशके चरमा:वञ्चकयोगपदेन फलावश्चकयोगस्यैव ग्रहणाच [१५/६] इति ध्येयम् ।
तत्स्वरूपञ्च = निर्दिष्टावञ्चकयोगत्रितयस्वरूपञ्च इदं अनुपदमेव वक्ष्यमाणं, तथाहि -> सद्भिरिति । एतद्गाधात्रयव्याख्या योगदृष्टिसमुच्चयवृत्तावेवं वर्तते -> सद्भिः कल्याणसम्पन्नैः = विशिष्टपण्यवद्भिः, दर्शनादपि पावनैः = अवलोकनेनाऽपि पवित्रैः, तथा = तेन प्रकारेण = गुणवनया विपर्ययाभावेन दर्शनं = तथादर्शनं, ततः तेन यो योगः = सम्बन्धः तैः सह स आद्यावश्चक इष्यते [उच्यते सद्योगावञ्चक इत्यर्थः ॥२१९।। तेपामेव सतां प्रणामादिक्रियानियम इत्यलं क्रियाऽवञ्चकयोगः स्यात् = भवेदिति । अयञ्च महापापक्षयोदयः = नीचैर्गोत्रकर्मक्षयकृदिति भावः ।।२२०।। फलावञ्चकयोगस्तु चरमो योगोत्तमः, “किम्भूतः ?' इत्याह - सद्भ्य एव अनन्तरोदितेभ्यो नियोगतः = अवश्यंतया सानुबन्धफलावाप्तिः જણાવે છે કે
ગાથા :- મુકિતમાં મનને મૂકવાથી આ મુખ્ય બીજવાસ છે. તેનું ફળ બધા જ અવંચક યોગની પ્રાપ્તિ છે અને તે सन्युयन सारी. [८/13]
%E તાત્વિકપ્રતિ એ બીજવાસ છે રીડાર્ગ :- જે આ પ્રતિમા [= નિનામામાં વીતરાગતાની સ્થાપના] કહેવાય છે તે પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય અથવા સમ્યકત્વરૂપી બીજની વાવાગી છે, આનું કારણ એ છે કે પ્રધાન પ્રતિષ્ઠા સમયે મોક્ષમાં પોતાના મનને સ્થિર કરાય છે. (અર્થાત્ ત્યારે મનમાં મોક્ષની મનોકામના-રુચિ-પ્રીતિ દૃઢ બને છે.) માટે જ આ પ્રતિષ્ઠા સમકિતનું, માત્ર કારણ નહિ પાગ, પ્રધાન કારણ છે. તેમ જ તેનું ફળ બધા અવંચક યોગની પ્રાપ્તિ છે. તથા તે પ્રતિષ્ઠા અભ્યદયનું સહકારી કારણ છે. અવંચકયોગ ૩ છે. [૧] સોગાવંચક, [૨] ક્રિયાઅવંચક, [૩] ફલાવંચક. તેનું સ્વરૂપ યોગદટિસમુચ્ચય ગ્રંથમાં આ પ્રમાણે જણાવેલ છે કે - જેના દર્શનથી પવિત્ર થવાય તેવા કલ્યાણ સંપન્ન સતપુરુષો સાથે તથાવિધ દર્શનથી યોગ થવો તે પ્રથમ = સત્યોગઅવંચક યોગ કહેવાય છે. (૨૧૯) તે જ સત્પુરુષોને = મહર્ષિઓને પ્રાગામ વગેરે કરવાનો નિયમ લેવો એ પ્રધાન ક્રિયાઅવંચક યોગ કહેવાય છે. મોટા પાપનો = नीय गोत्रनो या वियाभय योगयी थाय छे. (यालयगेरे ही तो तेनु नायगोत्र नाथ पामे.) (२२०) ઉપદેશાદિ દ્વારા તે મહાત્માઓ પાસેથી જ નિયમાં ધર્મની પ્રાપ્તિ-સિદ્ધિ-આવિર્ભાવમાં સજજનોને માન્ય એવી સાનુબંધ ફલની प्राप्ति की ते साय योग मागयो. (२२५) [८/13]
SO 3 અવંચ8 ચોગને મોળખીએ ઉં, १. मुद्रितप्रती - 'वीजन्यास' इति नास्ति । २. 'मुद्रितप्रती ह.प्रती च > 'फलावञ्चकः क्रियावश्चकश्च' <- इति क्रगविपर्ययो दृश्यते ।
Jain Education Intemational

Page #234

* अवञ्चकत्रयसामग्रीविमर्शः
૨૬/૨૨૦/૨૨) તિ યોમલ્ટિસમુળયે ||૮/૧૩||
कल्याणकन्दली
तथा सदुपदेशादिना धर्मसिद्धी विषये सतां मता इति ॥ २२१ ||
स्यादेतत् दर्शिताऽवञ्चकत्रयप्राप्तिः बीजन्यासात् कथं सम्भवेत् ? तस्याः साधुवन्दनादिनिमित्तकत्वेन प्रतिपादनात्, | तदुक्तं योगदृष्टिसमुचये -> योग क्रिया फलाख्यं यत् श्रूयतेऽवश्ञ्चकत्रयम् । साधूनाश्रित्य परममिषुलक्ष्यक्रियोपमम् ||३४|| एतच सत्प्रणामादिनिमित्तं समये स्थितम् । अस्य हेतुश्व परमस्तथाभावमलाल्पता ||३५|| इति चेत् ? अत्र बदन्ति अवञ्चकत्रयसम्प्राप्ती ह्यन्तरङ्गं कारणं कर्मसम्बन्धयोग्यतालक्षणभावमलस्य ह्रास एवं बहिरङ्गन्तु कारणं कदाचित् साधुवन्दनं, क्वचित् बीजन्यासः कुत्रचित् गुरुभक्तिरित्यादि विभिद्यते । न ह्युपाय उपायान्तरस्यापोहको भवति, उपायत्वहाने । अत एव 'सत्प्रणामादिनिमित्तं' इत्यत्र आदिपदोपादानमकारि मूलकारैः । आत्मदर्शनगीतायां उपादाननिमित्ताभ्यां कारणाभ्यां विचक्षणः । आत्मदर्शनसंप्राप्त्यै जिज्ञासुर्यतते ध्रुवम् ||४६|| - इत्येवं बुद्धिसागरसूरिभि रुक्तत्वादुभयत्र यतनीयं मुमुक्षु

કે
વિશેષાર્થ :- પ્રસ્તુત નિજભાવપ્રતિષ્ઠાનું ફળ ૩ અવંચક યોગની પ્રાપ્તિ છે. અપંચક - સફળ અમોય. પોતાનામાં ભાવપૂર્વક વીતરાગભાવનું સ્થાપન કરવાથી એવો ભાવ = આશય = પરિણામ પેદા થાય છે કે જે યોગ, ક્રિયા, ફળની સાથે રહી તે ત્રણેને અવશ્ય ફૂલવાન બનાવે. તેથી તે માત્ર યોગ નિહ પણ યોગાવંચક કહેવાય, માત્ર ક્રિયા નહિં પણ ક્રિયાઅવંચક કહેવાય, માત્ર ફળ નહિ લાપંચક કહેવાય. મતલબ કે [૧] કેવળ બાહ્યથી સાધુનો યોગ - મેળાપ કરાય, [૨] ઍમને વંદનાદિ ક્રિયા પણ માત્ર બહારથી જ કરાય. [૩] તેમ જ સાધુના ઉપદેશથી માત્ર દેખાદેખીથી પચ્ચખાણ લેવા સ્વરૂપ ફળ મળે. પણ તેની સાથે મનમાં તેવો ભાવ ન જાગે, તેવો આશય ન હોય તો ક્રમશઃ તે યોગ, ક્રિયા અને ફળ સફળ ન થાય. તે યોગાવંચક આદિ ન બને. ત્રણેય અવંચક યોગ સાધુને અવલંબીને કરાય તે શ્રેષ્ઠ છે. સત્યોગ = કંચન-કામિનીના ત્યાગી નિગ્રન્થ જૈનમુનિનો યોગ થાય, દર્શન થાય. તથાવિધ નિર્મળ આશયથી થાય તો તે યોગાવંચક બને. ત્યારે મનને એમ થાય કે કેવા ધન્ય છે મહાત્મા ! પોતાના દર્શન આપવા દ્વારા જોનારની આંખને - આત્માને પવિત્ર કરનાર છે. કલ્યાણકારી પાપહારી મહાત્માએ મોહમાયા-વિષયોને અલવિદા આપી. હું મૂઢ જીવડો મોહમાયામાં ફસાઈ ગયો. ધન્ય છે એમના ત્યાગને ! લાવ, મહાન ત્યાગીના દર્શન-વંદન કરી પાવન થાઉં, જેથી મને પણ વહેલી તકે સર્વસંગ-ત્યાગનો રૂડો અવસર મળે' આવી ભાવનાથી સાધુનો સંપર્ક સાધે એ યોગાપંચક - સફળ સાધ્યોગ. પછી ઉછળતા અહોભાવથી સાધુને છંદનાદિ કરે તે ક્રિયાઅર્થચર્ચા. પછી સાધના ઉપદેશ વગેરે સાંભળી આદરથી વન-પચ્ચખાણ કરે તો તે ફલઅપંચક કહેવાય. તે ફાળંચક એટલા માટે કે ત્યાર બાદ ઉત્તરોત્તર વિશેષ પ્રકારના ઉત્તમ યોગ, ક્રિયા, ફળ ચાલ્યા કરે.
આનાથી એ ફિલત થાય છે કે સાધુસમાગમ થયા પછી તેને વંદનાદિ કરવાની પડી ન હોય, તો તે યોગ સફળ
પંચક ના કહેવાય. તે નિષ્ફળ યોગ કહેવાય. દા.ત. આવો સાધુસમાગમ સામે ચાલીને કર્યો ન હોય પરંતુ ઘરમાં બેઠા હતા અને અચાનક સાધુ ગોચરી માટે આવ્યા એ સમયે ‘લાવ, ગુરુવંદનનો લાભ લઈ લઉં.' આવી કશી તમન્ના ન હોય. રસ્તે ચાલતા વિહાર કરતા સાધુના દર્શન થઈ ગયા. ત્યારે બે હાથ જેડીને ‘મન્યએણ વૃંદામિ' કહેવાની પણ ફુરસત ન હોય, આનંદથી પાડું ન ફરકે, કદાચ સામે ચાલીને સાધુસમાગમ કરવા જાય એ વખતે પણ વાત-વીસામા સિવાય કે સમય પસાર કરવા સિવાય કશો બીજે સારો આશય ન હોય. ‘મહારાજ બહુ વિદ્વાન-વ્યાખ્યાતા છે. એમની પાસે કંઈક સાંભળવા મળશે એટલે મનોરંજન થશે, કોઈક હોશિયાર કળા-એકટીંગ શીખવા મળશે', 'સાધુ ભગવંત પાસે જઈએ એટલે શેઠની નજરમાં આપણે ધર્મી ગણાઈએ અને શેઠ રાજી થાય તો અવસરે આપણને આર્થિક મદદ પણ કરતા રહે. અવસરે શેઠ ઉપયોગી થાય' આવા મર્લિન આશયથી સાધુદર્શન કરે કે સાધુસમાગમ કરે તો તે નિષ્ફળ સાધુયોગ છે, સફળ આત્મહિતકર નથી. ગુરુદેવના વિરહમાં, સાધુ ભગવંતની જેમ તીર્થ, દેરાસર વગેરેને આશ્રયીને પણ સદ્યોગાવંચક, ક્રિયાઅવંચક અને ફલાવંચક સંભવી શકે. ‘જગતમાં એક માત્ર શરણ હોય તો દેવાધિદેવ પરમાત્મા છે. એમની નિર્વિકારી આંખોના દર્શન કરી મારી આંખોને પવિત્ર કર્યું. એ પરોપકારીને વંદનાદિ કરીને હું કાયાને ધન્ય બનાવું. મોક્ષમાર્ગના પ્રસ્થાપક, સર્વ જીવોના મસીહા, અચિંત્યચિંતામણિ, તારક તીર્થંકરની સ્તવના કરીને બને સફળ કર્યું, મનમંદિરમાં મહાવીરની પ્રતિષ્ઠા કરી હૃદયને કૃતાર્થ કરું...' આવી ભાવનાથી પરમાત્માના દર્શન કરવા - તીર્થયાત્રા કરવી એ સદ્યોગાવંચક છે. ઉછળતા ઉલ્લાસથી જયણાપૂર્વક પ્રભુજીને અંગલૂછણાથી સ્વચ્છ કરવા, પ્રભુજીની અંગરચના કરવી, પરમાત્માની પૂજા-ચૈત્યવંદન કરવા, દેરાસરનો જયણાથી કાજે લેવો, દેરાસર સ્વચ્છ કરવું વગેરે ક્રિયા અર્થચક્ર કહેવાય. પ્રભુજીની સન્મુખ આદરથી આનંદથી વ્રત-પચ્ચખાણ વગેરે કરવા તે લાપંચક કહેવાય. જે તેમાં કંટાળો, ગતાનુગતિકતા, અકળામણ, ઉતાવળ વગેરે થાય તો તે યોગ, ક્રિયા અને ફળ અવંચક અમોઘ સફળ ન બને. વાસ્તવમાં સન્ યોગ, વંદનાદિ ક્રિયા, ઉપદેશ-પ્રતિજ્ઞા વગેરે ફળ પ્રાપ્તિને અવંચક બનાવવામાં વિશિષ્ટ શોપમ કારણ છે અને તેનું કારણ સહજ મલહાસ છે - આ વાત ખ્યાલમાં રાખવી. ના રીતે સર્વે ધર્મક્ષેત્ર સંબંધમાં અવંચક યોગ વગેરેની વિચારણા કરવી. આ બધાના મૂળમાં ભાવપ્રતિષ્ઠા - સ્વામામાં વીતરાગભાવનો આરોપ છે. તેનાથી યોગ, ક્રિયા વગેરેની પ્રાપ્તિ કરાવનાર પુરુષ બંધાય છે. અને પૂર્વોક્ત પ્રતિષ્ઠા દ્વારા મોક્ષની-વીતરાગદશાની રુચિ-પ્રીતિ દૃઢ બનવાથી સત્યોગ, ક્રિયા વગેરેમાં આદર, બહુમાન વગેરે પ્રગટે છે. આદર, બહુમાન, વિધિપાલન અને જયણા દ્વારા પ્રત્યેક ધર્મક્રિયાને ચેતનવંતી બનાવવામાં ભાવપ્રતિષ્ઠાનો ઘણો મોટો હિસ્સો છે. [૮/૧૩]
२०१
=

Page #235

२०२ अष्टमं षोडशकम्
8 प्रतिष्ठागतभावेऽष्टविधयोगसमर्थनम् 888
अयच बीजज्यास उपायेन संवर्धनीय इत्याह- 'लवे 'त्यादि ।
लवमात्रमयं नियमादुचितोचितभाववृद्धिकरणेन । क्षान्त्यादियुतैमैत्र्यादिसङ्गतैर्गृहणीय इति ॥८ / १४ || लवमात्रं अपि गम्यः स्तोकमात्रमपि यथा स्यात् तथा किं पुनरधिकमात्रमित्यर्थः । अयं प्रतिष्ठागतो भावो नियमात् निश्चयेन उचितोचिता चासौ देशकालाद्यनुरूपा भाववृद्धिश्च तत्सम्पादनेन क्षान्त्यादियुतैः | मार्दवाऽऽर्जव - सन्तोषसमन्वितैः मैत्र्यादिसङ्गतै मैत्री - करुणा- मुदितोपेक्षासहितैः बृंहणीयः वर्धनीय इति = उक्तन्यायेन ||८ / १४ || अयमेव विशिष्य स्तूयते -> निरपाय' इत्यादि ।
= क्षमा
अपायेभ्यो निर्गतः
निरपायः सिद्धार्थः स्वात्मस्थो मन्त्रराडसङ्गश्व । आनन्दो ब्रह्मरसश्चिन्त्यस्तत्त्वज्ञमुष्टिरयम् ॥८ / १५ ॥ निरपायः सिद्धा अर्था अस्मिन्निति सिद्धार्थः स्वात्मनि तिष्ठतीति स्वात्मस्थ: कल्याणकन्दली
C
<
=
|भिरिति दृढतरमवधेयम् ॥८/१३ ॥
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् ( -> लवमात्रं अयं नियमात् उचितोचितभाववृद्धिकरणेन क्षान्त्यादियुतैः मैत्र्यादिसङ्गतैः बृंहणीय | इति ॥ ८ / १४ ॥
प्रतिष्ठागतो भावो निश्चयेन तत्सम्पादनेन
प्रशस्तद्रव्य-क्षेत्र-काल-भाव-भवानुरूप-शुभ-शुद्धो भयभाववृद्धिकरणेन
| क्षान्त्यादियुतैः मैत्र्यादिसङ्गतैः भावैः पुरुषैर्वा वर्धनीयः । एवं हि प्रतिष्ठागतो भावः वृद्धिमान् अमोघसामर्थ्ययुक्तश्च स्यात् । | एवञ्च प्रतिष्ठा महाप्रभावा स्यात् । इति दर्शितप्रकारेण, इतिशब्दः स्मृतो हेतौ प्रकारादिसमाप्तिषु
उक्तन्यायेन =
=
=
=
[५/८८७] इति हलायुधकोशवचनात् ॥ ८ / १४ ॥
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् - -> अयं निरपायः सिद्धार्थः स्वात्मस्थः मन्त्रराट् असङ्गः आनन्दः ब्रह्मरसः चिन्त्यः तत्त्वज्ञ| मुष्टिश्च ॥ ८ / १५ ||

-
वपुःस्थौल्य-मुखम्लान्यादिलक्षणबाह्येभ्यः मनोऽस्वास्थ्यादिलक्षणाऽभ्यन्तरेभ्यश्च अपायेभ्यः निर्गतः, अनेनं समीचीनो हठयोगः सूचितः -> वपुः कृशत्वं वदने प्रसन्नता नादस्फुरत्वं नयने सुनिर्मले । अरोगता बिन्दुजयोऽग्निदीपनं नाडीविशुद्धिर्हठयोगलक्षणम् ||[२/७८] <- इति हठयोगप्रदीपिकादर्शितस्य हठयोगलक्षणस्य समन्वयात् । जायते चैवं निरपायत्वं बाहुल्येन | दर्शितप्रतिष्ठागतभावपरिकलिते योगिनि ।
सिद्धार्थ इत्यनेन समाधियोगः प्रोक्तः, तस्मिन् सति सर्वर्द्धिसिद्धिलब्धिप्रादुर्भावात् ।
स्वात्मस्थ इत्यनेन ध्यानयोगः प्रदर्शितः, तस्यैव प्रबलकर्मनाशकत्वेन तत्र तत्रोपदेशात्, निरुपचरितरीत्या स्वात्ममात्रवृत्तित्वाच्च । मन्त्रराजः इत्यनेन मन्त्रयोग उपदर्शितः ।
‘ઉપરોક્ત બીજન્યાસનું ઉપાય દ્વારા સંવર્ધન કરવું' એ વાતને મૂલકારશ્રી જણાવે છે કે –
ગાથાર્થ :- અંશમાત્ર પણ આ પ્રતિષ્ઠાસંબંધી ભાવ નિયમા ઉચિતોચિત ભાવવૃદ્ધિ કરવા દ્વારા ક્ષમા વગેરેથી યુક્ત અને મૈત્રી વગેરેથી સહિત એવી વ્યક્તિઓએ વધારવો જોઈએ. [૮/૧૪]
ૐ પ્રતિષ્ઠાગત ભાવ સંવર્ધનીય છે
टीडार्थ :- भूण गाथामा 'लवमात्रं ' 'यह पछी 'अपि' शुष्हनो अध्याहार रखो. तेथी अर्थ शेवो पथे } प्रतिष्ठासंबंधी અંશમાત્ર પણ ભાવની વૃદ્ધિ કરવી, અધિકમાત્રાવાળા ભાવની તો વાત જ શી કરવી ? (અર્થાત્ પ્રતિષ્ઠાકારકનો પ્રતિષ્ઠાસંબંધી ભાવ અધિક પ્રમાણમાં હોય કે અલ્પ પ્રમાણમાં હોય, તે બન્ને પ્રકારના ભાવનું સંવર્ધન કરવું. ‘ભાવવૃદ્ધિ કઈ રીતે કરવી ?' તે પ્રશ્નનો જવાબ આ રહ્યો -) નિયમા દેશ-કાળ વગેરેને અનુરૂપ ભાવવૃદ્ધિનું સંપાદન કરવા દ્વારા પ્રતિષ્ઠાગત ભાવનું સંવર્ધન કરવું જોઈએ. (ભાવસંવર્ધન કોણે કરવું ? તેનું સૂચન કરતાં શ્રીમદ્જી કહે છે કે -) ક્ષમા, નમ્રતા, સરળતા, સંતોષથી યુક્ત अने मैत्री, प्रमोद, गुगा अने माध्यस्थ्य = ઉપેક્ષા ભાવનાથી સંપન્ન એવી વ્યક્તિઓએ ભાવવૃદ્ધિ કરવી જોઈએ. મૂળ ગાથામાં छेले 'इति' पहनो प्रयोग थयो छे ते उपरोक्त अमरनो सूथम् छे. (अर्थात् उपरोक्त प्रहारथी = पद्धतिथी प्रतिष्ठासंबंधी लावनी वृद्धि +२वी ओईओ.) [८/१४ ]
મૂલકારશ્રી પ્રતિષ્ઠાસંબંધી ભાવની જ વિશેષ રીતે સ્તુતિ કરે છે કે
गाथार्थ :- प्रतिष्ठासंबंधी आ भाव से निरपाय, सिद्धार्थ, स्वात्मवृत्ति, मंत्ररान, असंग, आनंद, ब्रह्मरस, शिन्तनीय अने तत्त्ववेत्ताओनी मुट्ठी छे [ ८ / १५ ]

Page #236

* प्रतिष्ठोत्तरकालीनविधिः ॐ स्वाभाविकगुणरूपत्वेनाऽल्पस्यापि बलीयस्त्वादौपाधिकप्रबलकर्मनाशक इति भावः । मन्त्रराट् = मन्त्रराज: परममजन-त्राणगुणवत्त्वात् । असङ्गश्च = सङ्गरहितश्च । आनन्दः, तद्धेतुत्वात् ।
ब्रह्म सत्यतपोज्ञाजरूपं तस्य रस: = आस्वादः चिन्त्यः = चिन्तनीयः तत्त्वज्ञानां मुष्टि: = अल्पेज 'बहुहितसङ्ग्रहः अयं = प्रतिष्ठागतो भावः ||८/१७|| एवं प्रतिष्ठाविधिं परिसमाप्य तच्छेषमाह -> 'अष्टा वित्यादि । अष्टौ दिवसान् यावत् पूजाऽविच्छेदतोऽस्य कर्तव्या । दानश्च यथाविभवं दातव्यं सर्वसत्त्वेभ्यः ॥८/१६॥
कल्याणकन्दली असङ्गः इत्यनेन लययोग संदर्शितः । आनन्दः इत्यनेन आनन्दयोगो दर्शितः ।
ब्रह्म सत्य-तपो-ज्ञानरूपं, यदुच्यते वल्मीकेन रामायणे -> सत्यमेकपदं ब्रह्म <- [१४/७] इति । यथोक्तं शतपथब्राह्मणे -> सत्यमेव ब्रह्म <- [२/१/४/१०] । तदुक्तं तैत्तिरीयाऽऽरण्यके -> तपो ब्रह्मेति <- [९/२] । यदुक्तं ऐतरेयाऽऽरण्यके -> प्रज्ञानं ब्रह्म - [२/६/१] । > सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म - [२/२] इति तैत्तिरीयोपनिषद्वचनमप्यत्र संवदति । अर्हद्गीतायां मेघविजयगणिनाऽपि -> बृहत्वात् ब्रह्म सद् ज्ञानं तद् ब्रह्मार्हति केवलम् -- (२१५) इत्युक्तम् । > सत्यं ब्रह्म तपो ब्रह्म, ब्रह्म चेन्द्रियनिग्रहः -[ ] इत्यपि स्मर्तव्यमत्र । एवं सुखात्मकताऽपि ब्रह्मणोऽवगन्तव्या, यथोक्तं मैत्रायण्युपनिषदि -> यत् सुखं चात्मसाक्षिकं तद् ब्रह्म - [६/२४] । तस्य आस्वादः = स्वतादात्म्येन अपरोक्षानुभूतिः, इत्थमेव तत्त्वतो योगप्राप्तिः स्यात् । तदुक्तं तैत्तिरीयाऽऽरण्यके -> ब्रह्मैव सन् ब्रह्माऽप्येति - [२/२] । यजुर्वेदभाष्येऽपि -> न ह्यदेवो देवान् तर्पयितुमलम् <- [७/१- यजुर्वेदीय उव्वटभाष्य] इति प्रोक्तम् । अन्यत्रापि ->
भूत्वा देवं यजेत् <- [ ] इत्युक्तम् । एवं जीव-शिवयोरैक्ये एव योगपदप्रवृत्तिः तात्त्विकी स्यात् । यथोक्तं कुलार्णवतन्त्रेऽपि -> न पद्मासनतो योगो न नासाग्रनिरीक्षणम् । ऐक्यं जीवात्मनोराहोगं योगविशारदाः ।। [३०/९] - इति । अनेन राजयोगः प्रदर्शितः, द्वैताऽभानात् । यथोक्तं शिखासंहितायां -> राजयोगः स्यात् द्विधाभावविवर्जितः <- [५/१७] । अयमेव परो योगः प्रोच्यते, यथोक्तं दत्तात्रेयसंहितायां -> राजयोगश्च सर्वेषां योगानामुत्तमः स्मृतः
- [ए.४३९]। हठयोगस्याप्येतत्पर्यवसानत्वात् । अत एव स्वात्मारामेण हठयोगप्रदीपिकायां -> केवलं राजयोगाय हठविद्योपदिश्यते - [१/२] इति प्रोक्तम् । राजयोगस्य पञ्चदश भेदा इत्यन्ये, यदुक्तं योगेश्वरोदये -> ‘पञ्चदशप्रकारोऽयं राजयोगः शिवप्रदः' ।
चिन्तनीयः इत्यनेन ज्ञानयोगो द्योतितः । इत्थं नानातन्त्रसम्मतविविधयोगसङ्ग्रहात् तत्त्वज्ञानां अल्पेन श्रमादिना बहहितसङ्ग्रहः अयं प्रतिष्ठागतो भावः ॥८/१५||
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् -> अष्टौ दिवसान् यावत् अविच्छेदतः पूजा कर्तव्या । सर्वसत्त्वेभ्यश्च यथाविभवं दानं दातव्यम् ।।८/१६॥ इयं कारिका धर्मसङ्ग्रहवृत्ति-श्राद्धविधिवृत्त्यादी [ध.सं.गा.६८ श्रा.वि.प्र.६ पृ.४१] समुद्धृता वर्तते ।।
उत्सर्गतः प्रतिष्ठाऽनन्तरं प्रतिदिनं जिनपूजायाः कर्तव्यता, तदक्तं धर्मरत्नकरण्डके -> विधाप्य विधिना श्राद्धः सुन्दरं
કું પ્રતિષ્ઠા સબંઘી ભાવના અનેક સ્વરૂપો કું ઢીડાર્ચ :- (નિજાત્મામાં વીતરાગતાનું સ્થાપન કરવા સ્વરૂપ) પ્રતિકાસંબંધી ભાવ એ અપાયોથી - દુઃખથી-પાપથી-સ્વાર્થથી બહાર નીકળેલ છે. (અર્થાત પાપ-દુઃખ-સ્વાર્થવૃત્તિથી રહિત છે.) એના વિશે અનેક પ્રયોજનો સિદ્ધ થયેલ છે. આ ભાવ નિજ, આત્મામાં જ રહે છે. મતલબ કે વીતરાગતા ભાવ એ સ્વાભાવિક ગુણસ્વરૂપ હોવાથી અલ્પ હોય તો પણ બળવાન હોવાના લીધે ઔપાધિક એવા પ્રબલ કર્મનો નાશક છે. (પાણીમાં = સ્વસ્થાનમાં રહેલ મગર મહાકાય બળવાન હાથીને પણ તાણી सपा समर्थ होय छे.) ४ मनन = शिंतन भने २०शनो एसडोपाधी प्रतिमा मंत्रास छे. ('मन्त्र' र 'मन्' અને “' ધાતુથી બનેલ છે, જેનો ક્રમશઃ અર્થ છે મનન અને રક્ષણ કરવું. પ્રસ્તુત પ્રતિષ્ઠા સંબંધી ભાવ એ શ્રેમ મનન અને શ્રેષ્ઠ રક્ષણનો કારક હોવાથી તેને શ્રેષ્ઠ મંત્ર = મંત્રોનો રાજા કહેવો વ્યાજબી છે.) તેમ જ તે સંગરહિત છે. આનંદનો હેતુ હોવાથી તેને આનંદ પણ કહી શકાય. તે સત્ય, તપ અને જ્ઞાનસ્વરૂપ બ્રહ્મતત્વનો આસ્વાદ છે. તેમ જ ચિંતનીય છે. તત્ત્વવેત્તા પુરુષોને માટે અલ્પ પ્રયત્ન બહુહિતનો = અનેક કલ્યાણનો સંગ્રહ છે. [૮/૧૫]
આ રીતે પ્રતિષ્ઠાવિધિને સમાપ્ત કરીને તેના અવશિષ્ટ કર્તવ્યને મૂલકારથી જણાવે છે.
ગાથાર્થ :- પ્રતિષ્ઠિત બિંબની આઠ દિવસ સુધી ખાડો પાડ્યા વિના પૂજા કરવી અને સર્વ જીવોને સંપત્તિ અનુસાર દાન ! साधू कोऽय. [८/१६] १. मुद्रितप्रती 'बहुहितसङ्गः' इत्यशुद्ध पाठः ।
Jain Education Intemational

Page #237

२०४ अष्टमं षोडशकम् * सत्यां शक्तौ शासनप्रभावनायाः कर्तव्यत्वम् 808
अष्टौ दिवसान् यावत् अविच्छेदेज = नैरन्तर्येण पूजा पुष्प-बलिविधानादिभिः अस्य = बिम्बस्य कर्तव्या । दानश्च यथाविभवं = विभवानुसारेण दातव्यं सर्वसत्त्वेभ्यः शासनोन्नतिनिमित्तम् ॥८/१६||
॥ इति अष्टमं प्रतिष्ठाषोडशकम् ॥
| कल्याणकन्दली जिनमन्दिरम् । तत्र बिम्बं प्रतिष्ठाप्य पूजयेत् प्रतिवासरम् ॥४७॥ -- इति । यथोक्तं स्तवपरिज्ञायां अपि > तत्तो य पइदिणं सो करिज पूअं जिणिंदठवणाए । विभवाणुसारं गुरुई काले णिययं विहाणेणं ॥३०॥८- इति । किन्तु प्रकृते प्रतिष्ठायाः सानुबन्धत्वायाष्टाह्निकामहोत्सवसूचनमकारि ग्रन्थकृता । पञ्चाशकेऽपि -> अट्ठाहिया य महिमा अणुबंधसाहिगा केइ । अण्णे उ तिण्णि दियहे णिओगओ चेव कायन्चो - ॥[८/४८] इत्येवं प्रतिष्ठायाः सानुबन्धत्वायाष्टाह्रिकादिविधानं कृतम् । श्राद्धविधिवृत्ती अपि -> प्रतिष्ठाऽनन्तरं च द्वादश मासान् विशिष्टा च प्रतिष्ठादिने स्नात्रादि कृत्वा सम्पूर्णे वर्षेऽष्टाह्रिकादिविशेषपूजापूर्वमायुर्ग्रन्थिबन्धनीयः उत्तरोत्तरविशेषपूजा च कार्या । तद्दिने च साधर्मिकवात्सल्य-सङ्घार्चादि यथाशक्ति विधेयम् - [प्र.६ पृ.४१] इत्युक्तम् । विभवानुसारेण दातव्यं सर्वसत्त्वेभ्यः शासनोन्नतिनिमित्तम् । न च शासनस्य स्वतःप्रतिष्ठिततया न तत्प्रभावनं युक्तमिति शङ्कनीयम्, तथापि शक्तिमता तत्प्रभावनायाः कर्तव्यत्वात् । इत्थमेव कृतज्ञतोपपत्तेः । इदमेवाभिप्रेत्य निशीथभाष्ये [गा.३१] व्यवहारसूत्रभाष्ये [१/४६] श्रावकधर्मविधौ [६४] चोक्तं -> कामं सभावसिद्धं तु पयवणं दिप्पते सयं चेव । तह वि जो जेणाऽहिओ सो तेण पभावते तं तु ।। - इति । ततश्चापरेषामपि बोधिलाभः । अत एवोक्तं -> भावना मोक्षदा स्वस्य, स्वान्ययोस्तु प्रभावना । प्रकारेणाधिकां मन्ये भावनातः प्रभावनाम् ॥८- [ ]] इति । यथोक्तं पश्चाशकेऽपि -> कयमेत्थ पसंगणं उत्तरकालोचियं इहऽण्णंपि । अणुरूवं कायब्वं तित्थुण्णतिकारगं णियमा ।। उचिओ जणोवयारो विसेसओ णवरि सयणवग्गम्मि । साहम्मियवग्गम्मि य, एयं खलु परमवच्छल्लं ।। - [८/४६-४७] इति । इत्थञ्च विधिवत् जिनभवन-जिनबिम्ब-जिनपूजाकारित्वं पुण्यशालिनामेव स्यात्, तदुक्तं उपदेशतरङ्गिण्यां श्रीरत्नमन्दिरगणिभिः -> 'ये कारयन्ति जिनमन्दिरमादरेण बिम्बानि तत्र विविधानि विधापयन्ति । सम्पूजयन्ति विधिना सततं जयन्ति, ते पुण्यभाजनजना जनितप्रमोदाः ।।' <- [२/४] इति । जिनपूजाया दुरितनाशकत्व-पुण्यप्रापकत्वादिहेतुना कर्तव्यताऽनाविलैव, यदुक्तं -> 'इहलोए दूरिआई, दूरं गच्छंति हुंति रिद्धीओ । परलोए सुररिद्धी जिणिंद-पूआए ॥[ ] इति ॥८/१६।।
___ इति मुनियशोविजयविरचितायां कल्याणकन्दल्यां अष्टमषोडशक-योगदीपिकाविवरणम् । ઢીકાર્ચ - પ્રતિષ્ઠિત કરેલ પ્રતિમાની આઠ દિવસ સુધી રોજ પુષ્પ, બલિ વગેરે કરવા દ્વારા પૂજા કરવી જોઈએ. તથા પોતાના ધનવૈભવને અનુસાર જિનશાસનની પ્રભાવનાના નિમિત્તે સર્વ જીવોને દાન આપવું જોઈએ. [૮૧૬]
प्रतिष्ठा पछीनी विधि વિશેષાર્થ :- “પૂર્વના કાળમાં “રોજ જિનપૂજા કર્યા બાદ જ ભોજનપાણી કરવાં' આવા નિયમને ધારણ કરનારા રાજા, પ્રધાન, મંત્રી વગેરે જંગલ-પ્રવાસ વગેરે દરમ્યાન કાઝ, છાણ, માટી વગેરેમાંથી પ્રતિમા બનાવી તેની પૂજા ભક્તિ કરતા હતા. મૂર્તિ બનાવ્યા બાદ તેને કમ સે કમ આઠ દિવસ સુધી સાથે રાખી તેની પૂજા-ભક્તિ કરવાનું વિધાન પ્રસ્તુતમાં તે હકીકતને ધ્યાનમાં રાખીને કરવામાં આવેલ હોય તેમ જણાય છે. નિયમપાલન માટે મૂર્તિ બનાવી તેની માત્ર એક દિવસ પૂજા કરી, ભોજન-પાણી કરી, મૂર્તિને ત્યાંને ત્યાં જ મૂકીને ચાલી જવામાં મુખ્યતા પોતાના ભોજન-પાણીની રહે, ભગવાનની નહિ. મુખ્યતયા પ્રભુ પ્રત્યેનો આદર-ભકિત ભાવ સચવાય, જિનઆશાતનાનો પરિહાર થાય તે માટે પ્રતિમાને ઓછામાં ઓછા આઠ દિવસ સુધી સાથે રાખી તેની પૂજા-ભક્તિ કરવી જોઈએ - એવું પ્રસ્તુતમાં તાત્પર્ય જણાય છે. રાજા, મંત્રી વગેરે પોતે જ પ્રતિમાની નવકાર મંત્ર વગેરે | દ્વારા સ્થાપના કરતા હતા તથા આઠ-દશ દિવસ સુધી તે પ્રતિમાને સાથે રાખી તેની ભક્તિ કરી ત્યાર બાદ તેને તેઓ યોગ્ય સ્થાને પધરાવતા હતા. આ બે હકીકતથી જૈનઈતિહાસવેત્તાઓ સુપરિચિત જ છે.” - એવું અમુક વિદ્વાનોનું મંતવ્ય છે.
મોટા નગર-શહેરમાં જિનપ્રતિમાની પ્રાણપ્રતિષ્ઠા જેવા મહાન પ્રસંગે સતત આઠ દિવસ પૂજા કરવી અર્થાત્ અટાહ્નિકા મહોત્સવ કરવો જોઈએ. જેથી પ્રતિષ્ઠા સાનુબંધ થાય. એવું સૂચન અહીં પ્રાપ્ત થાય છે. તેમ જ તેવા પ્રસંગે શક્તિ અનુસાર દાન કરવું પણ જરૂરી છે, જેથી જિનશાસનની પ્રભાવના થાય. શાસનપ્રભાવનાના લીધે અન્ય ધર્મી જીવોમાં પણ ભવાંતરમાં જૈનધર્મપ્રાપ્તિના બીજની વાવણી થાય છે. આનાથી ફલિત થાય છે કે જિનશાસનના મહત્વના પ્રસંગે શક્તિ અનુસાર શાસનપ્રભાવના કરવી
मे. [८/१६]
Jain Education Intemational

Page #238

9 ચાલો મગજની કસરત કરીએ ફe
આઠમાં પોડશકનો સ્વાધ્યાય,
(અ) નીચેના પ્રશ્નોના સવિસ્તર જવાબ લખો.
| જિનપ્રતિમાની પ્રતિમા કેટલા દિવસની અંદર કરાવવી જોઈએ ? શા માટે ?
પ્રતિષ્ઠાના કેટલા પ્રકાર છે ? તે સવિસ્તર જણાવો. વચનાનુષ્ઠાનજન્ય સમાપત્તિ અને પ્રતિષ્ઠાજન્ય સમાપત્તિમાં શું ભેદ છે ? પ્રતિષ્ઠાજન્ય શક્તિને પૂજાફલપ્રયોજક માનવામાં શું દોષ છે. ? પ્રતિકાજન્ય અદષ્ટને પૂજ્યતાપ્રયોજક માનવું શા માટે અનુચિત છે ?
પ્રતિષ્ઠાકારક વિશે પૂર્વાચાયોંના મત અને તેનું યોગ્ય વિભજન જગાવો. ૭. પોતાના આત્મામાં પ્રતિષ્ઠા એ મુખ્ય પ્રતિષ્ઠા શા માટે કહેવાય છે ?
પ્રતિમામાં વીતરાગની પ્રતિષ્ઠા = અધિકાન થઈ શકે કે નહિ ? શા માટે ?
બાહ્ય પ્રતિષ્ઠાવિધિ સમજાવો. ૧૦. દરેક અવંચકયોગને સમજાવો. ૧૧, પ્રતિષ્ઠા પછી આઠ દિવસ સુધી રોજ પૂજા કરવાની પાછળ શું આશય છે ? (બ) નીચે યોગ્ય જોડાણ કરો. (૧) પ્રતિષ્ઠા
(A) ૧૭૮ જિનની પ્રતિષ્ઠા (૨) મહાવીર સ્વામી પ્રતિષ્ઠા (B) સિદ્ધાર્થ (૩) મહાપ્રતિષ્ઠા
જ્ઞાન (૪) મુખ્ય પ્રતિષ્ઠા
(D) વ્યક્તિ પ્રતિષ્ઠા (૫) પ્રતિષ્ઠાગત ભાવ
(E) વાયુકાર્ય (૬) બ્રહ્મતત્ત્વ
(F) રસેન્દ્ર (૭) સંમાર્જન
(G) અંજનશલાકા (૮) આગમ
(H) અગ્નિ (૯) પંચાગપ્રણિપાત
(1) પ્રથમ પૂજા (૧૦) સાધુદર્શન
() પ્રથમ યોગ (ક) ખાલી જગ્યા યોગ્ય રીતે પૂરો. ૧. ...... દિવસથી માંડીને ....... દિવસમાં પ્રતિમાની પ્રતિષ્ઠા કરવી.
(જિનપ્રતિમાનિમણ, અંજનશલાકા પ્રારંભ, ૮, ૯, ૧૦), ૨. પ્રતિષ્ઠાના ........ પ્રકાર છે. (૧, ૨, ૩, ૪).
પ્રતિષ્ઠાના નામ ..... છે. (શબ્દાનુસારી, અર્થાનુસારી, યાદચ્છિક) પ્રતિમા પ્રતિષ્ઠા એ ...... પ્રતિષ્ઠા છે. (મુખ્ય, ગૌણ, શાશ્વત) પ્રતિષ્ઠાકારક ગુરુ = ...... (જૈનાચાર્ય, પંન્યાસજી, માતા-પિતા વગેરે)
અવંચક યોગના ...... પ્રકાર છે. (૧, ૨, ૩, ૪, ૫). ૭. પૂજાથી ....... દેવતાને ફાયદો થતો નથી. (સરાગ, વીતરાગ, ક્ષેત્ર)
પ્રતિકાના ....... વિશેષાગો આપવામાં આવેલ છે. (૭, ૧૧, ૨૧, ૩૧) ૯. લૌકિક પ્રતિષ્ઠા કરતાં લોકોત્તર પ્રતિષ્ઠામાં ....... સંબંધી વિભિન્નતા છે. (વિધિ, દેવ, મંત્ર) ૧૦. પ્રતિમામાં દેવતાનું સંનિધાન એટલે પ્રતિમામાં દેવતાનું ....... (અધિષ્ઠાન, મમત્વ, સંક્રમાગ) નોંધ : આ પ્રશ્રપત્રમાં કોઈએ પેન-પેન્સીલ વગેરેથી કોઈ પણ નિશાની વગેરે ન કરવા ખ્યાલ રાખવો.

Page #239

२०६ अष्टमं षोडशकम्
કીe પ્રજ્ઞાનો શણગાર જ
ઉલ્યાણકંદલીની અનુપેરા)
૧.
(અ) નીચેના પ્રશ્નોના વિસ્તારથી જવાબ આપો.
એક, ત્રાગ, પાંચ વગેરે પ્રતિમા બનાવવાનું પ્રયોજન શું ? તે શ્રી શાંતિસૂરિજી મ.ના મતાનુસારે જણાવો.
પ્રતિષ્ઠા સંબંધી નનૈયાયિકનો શું મત છે ? તેમાં દોષ જાગાવો. ૩. પ્રતિમામાં પ્રતિષ્ઠિતત્વનું જ્ઞાન કઈ રીતે ઉપયોગી છે ?
પ્રતિકાસંબંધી પ્રાચીન નૈયાયિકના મતનું નિરૂપણ અને નિરાકરાગ કરો. પ્રતિષ્ઠિત થનાર પ્રતિમામાં સરાગ દેવતાનું સાંન્નિધ્ય માનવામાં શું દોષ છે ?
પ્રતિકાર્બસને પૂજાફલપ્રયોજક કેમ ન કહેવાય ? ૭. અન્ય ગચ્છની પ્રતિમા વિશે ધર્મસાગર ઉપાધ્યાયના મતનું પ્રતિપાદન અને પ્રતિકાર કરો.
જિનબિંબને આશ્રયીને સમાપત્તિ કેવી રીતે થાય ? ૯. ‘સિદ્ધકાંચનતા' ના બે વિશેષાણો કયાં છે ? તેનું કારણ શું છે ? ૧૧. પ્રતિષ્ઠાગત ભાવમાં જ્ઞાનયોગ, મંત્રયોગ, રાજયોગ, લયયોગ, રાજયોગ, હઠયોગ વગેરે બતાવો.
નીચેના પ્રશ્નોના સંક્ષેપમાં જવાબ આપો. પ્રતિષ્ઠાવિધિજન્ય આત્મગત અતિશયને કઈ રીતે પૂજાફલપ્રયોજક માની શકાય ?
પ્રતિષ્ઠા સંબંધી જયદેવમિશ્રનો અભિપ્રાય જણાવો. . ૩. પ્રતિષ્ઠા કઈ રીતે સફળ બને છે ?
સમાપત્તિ કયા સંબંધથી પ્રતિષ્ઠિતત્વવ્યવહારનું કારણ બને ? ૫. પ્રતિષ્ઠાવિધિમાં ન્યૂનતા હોવા છતાં ફળ કેવી રીતે મળે ?
જિનપ્રતિમાની પ્રતિષ્ઠા કોણ કરે ? પ્રતિમાના આઠ ભેદ જગાવો.
પૂજા વગેરેની વિધિમાં અનેક ભેદ હોવા છતાં વ્યામોહ કેમ ન કરવો ? ૯. રાગાદિ કેમ દોષસ્વરૂપ છે ?
મુખ્ય દેવતાનું સ્વરૂપ બતાવો. ૧૧. મહાભારતમાં સૌથી મોટું દુ:ખ કયું બતાવેલ છે ? ૧૨, શિલ્પરત્નાકર ગ્રંથ મુજબ વીતરાગપ્રતિષ્ઠા કેવી રીતે થાય ? ૧૩. પ્રતિકાકલ્પમાં જણાવેલ પ્રતિષ્ઠાવિધિ જણાવો. ૧૪. પંચાલકજી મુજબ પ્રતિષ્ઠાવિધિ જણાવો. ૧૫. અવંચયોગના અંતરંગ-બહિરંગ કારણો જાગાવો. ૧૬. શિષ્ટાચારમાં શાસ્ત્રાનુસારિતાનું સમર્થન કરો. ૧૩. પ્રતિષ્ઠા પછી સર્વજીવોને દાન શા માટે આપવાનું ? ૧૮. શ્રાદ્ધવિધિ, સ્તવપરિજ્ઞા મુજબ પ્રતિષ્ઠા પછીની વિધિ જણાવો. ૦િ. હઠયોગના આઠ લક્ષણો જણાવો. (ક) ખાલી જગ્યા પૂરો.
...... ના મતે પ્રતિષ્ઠાવંસ પૂજાફલપ્રયોજક છે. (ગંગેશ ઉપાધ્યાય, જયદેવ મિશ્ર, પ્રાચીન નૈયાયિક) સમકાલીન ગાગધરોની સામાચારીમાં ભેદ ........ (હોય, ન હોય, ઘાણા હોય) રાજયોગના ....... પ્રકાર છે. (૫, ૧૫, ૫૧) પ્રતિકાગત ભાવ ...... દ્વારા વધારવાનો હોય છે. (મૈત્રી વગેરે ભાવના, શાસનપ્રભાવના, નિત્ય પૂજા)
‘બ્રહ્મરસ' શબ્દ દ્વારા ..... નું સૂચન થાય છે. (રાજયોગ, જ્ઞાનયોગ, આનંદયોગ) ૬. ઉત્કૃષ્ટ પુદગલસ્થિતિ ..... કાળ સુધી છે. (અસંખ્યકાળ ચક્ર, અનંતકાળ, સંખ્યાનકાળ)
૧૦.

Jain Education Intemational

Page #240
પ્રક્રિાણરચિત-પાદિતાઅનાદિલાસાહિત્યસૂચિ ન્યાયાલોક (સંસ્કૃત + ગુજરાતી) રૂા. 17O-00 ભાષા રહસ્ય (સંસ્કૃત + હિન્દી) રૂા. 160-00 સ્યાદ્વાદ રહસ્ય (ભાગ-૧) (સંસ્કૃત + હિન્દી) રૂા. 150-00 સ્યાદ્વાદ રહસ્ય (ભાગ-૨) (સંસ્કૃત + હિન્દી) રૂા. ૧૪પ-00 સ્યાદ્વાદે રહસ્ય (ભાગ-૩) (સંસ્કૃત + હિન્દી) રૂા. 140-00 વાદેમાલા (સંસ્કૃત + હિન્દી), રૂા. 120-00 ષોડશક (ભાગ-૧) (સંસ્કૃત + ગુજરાતી) રૂા. 100-00 ષોડશક (ભાગ-૨) (સંસ્કૃત + ગુજરાતી) રૂા. 100-00 અધ્યાત્મઉપનિષત્ (ભાગ-૧) (સંસ્કૃત + ગુજરાતી) રૂા. 90-00 અધ્યાત્મઉપનિષત્ (ભાગ-૨) (સંસ્કૃત + ગુજરાતી) રૂા. 100-00 Fragrance of Sensation અમૂલ્ય દ્વિવર્ણ રત્નમાલિકા (સંસ્કૃત + ગુજરાતી) અમૂલ્ય વાસના હારે, ઉપાસના જીતે (ગુજરાતી) અમૂલ્ય બુદ્ધિ હારે, શ્રદ્ધા જીતે (ગુજરાતી) અમૂલ્ય સાધના ચઢે કે ઉપાસના (ગુજરાતી) અમૂલ્ય સંવેદનની સુવાસ (પરમાત્મા ભક્તિ ગુજરાતી) અમૂલ્ય સંવેદનની ઝલક (પરમાત્મા ભક્તિ ગુજરાતી) અમૂલ્ય સંવેદનની મસ્તી (પરમાત્મા ભક્તિ ગુજરાતી) અમૂલ્ય સંવેદનની સરગમ (પરમાત્મા ભક્તિ ગુજરાતી) અમૂલ્ય સંયમીના કાનમાં (સાધુ-સાધ્વીજી ભગવંતો માટે) અમૂલ્ય સંયમીના દિલમાં (સાધુ-સાધ્વીજી ભગવંતો માટે) અમૂલ્ય સંયમીના રોમરોમમાં (સાધુ-સાધ્વીજી ભગવંતો માટે) અમૂલ્ય સંયમીના સપનામાં (સાધુ-સાધ્વીજી ભગવંતો માટે) અમૂલ્ય યશોવિજય છત્રીશી (પ્રભુ સ્તુતિ) અમૂલ્ય દ્વાન્નિશ દ્વાત્રિશિકા (સંસ્કૃત + ગુજરાતી) મુદ્રણાલયસ્થ નોંધ : અધ્યયનશીલ પૂ. સાધુ-સાધ્વીજી ભગવંતોને તથા જ્ઞાનભંડારોને ભેટ રૂપે મળી શકશે. -: પ્રાપ્તિસ્થાન : દિવ્ય દર્શન ટ્રસ્ટ 39, કલિકુંડ સોસાયટી, ધોળકા, જિ. અમદાવાદ. પીન-૩૮૭૮૧૦