Shokshaka Prakarana Part 1

SR No.: 004833
Original Sutra Author: Haribhadrasuri
Author: Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Divya Darshan Trust
Publication Year: 2000
Total Pages: 240
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati & Religion
File Size: 22 MB

Page 226

ॐ वीतरागस्याऽधिष्ठानाऽसम्भवः ॐ
१९३ सह बहिः उपचारद्वारा तत् = भावस्थापनं उवतसमापत्तिबीजमिति योग: । इति कृत्वा मुख्या = जिरुपचरिता हन्त प्रत्यवधारणे एषैव = जिजभावप्रतिष्ठैव विशेया, जान्या ॥८/५|| जनु मुक्त्यादिव्यवस्थितस्यैव प्रतिष्ठा किं नेष्यते ? इत्याशक्याऽऽह -> 'मुक्त्यादावित्यादि ।
मुक्त्यादी तत्त्वेन प्रतिष्ठिताया न देवतायास्तु । स्थाप्ये न च मुख्येयं तदधिष्ठानायभावेन ॥८/६॥ मुक्त्यादौ स्थाने तत्त्वेन = परमार्थेज प्रतिष्ठिताया देवतायास्तु न = जैव स्वजीवे प्रतिष्ठा, विप्रकर्षात्, | किन्तु तद्धावस्यैव स्थाप्ये बिम्बे । न च = जैत मुख्या मुख्यदेवताविषया इयं = प्रतिष्ठा, तया मुख्यदेवतया 'अधिष्ठानादेरभावेज ।
कल्याणकन्दली <- [बृह.नार.३१/६१] इति ।
बिम्बेनाऽपि सह बहिः उपचारद्वारा तत् = एवंविधं भावस्थापनं उक्तसमापत्तिबीजं = वीतरागस्वरूपतुल्यताकारणं सम्भवति इति योगः । तथाहि भगवबिम्बे हृदि धृते भगवद्रूपानुस्मरणं तद्ध्याने च क्षीणकिल्बिषत्वात् नैश्चयिकद्रव्यगुणपर्यायसाम्यपर्यालोचनायां 'त्वमहं अहं त्वमिति अभेदज्ञानं समापत्तिरूपं भवति । तत्र चान्तर्जल्पे युष्मदस्मत्पदे उल्लिख्यते । ततश्च भिन्नत्वेन ज्ञातयोरभेदस्याऽयोग्यत्वज्ञाने युष्मदस्मत्पदयोः वेदान्तिरीत्याऽखण्डब्रह्मणि जहदजहल्लक्षणायामन्त ल्पजं निर्विकल्पकसाक्षात्काररूपं ज्ञानमाविर्भवति गा.९९ पृ.५३९] इत्यधिकं प्रतिमाशतकवृत्तितोऽवसेयम् ।
इत्थञ्च विम्बद्वारा समापत्तावपि स्वात्मनि वीतरागत्वादिगुणस्थापनमावश्यकमिति कृत्वा निरुपचरिता निजभावप्रतिष्ठेव विज्ञेया, नान्या ॥८/५॥
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम् ---> तत्त्वेन मुक्तौ प्रतिष्ठिताया देवतायाः न तु । इयं स्थाप्ये न च मुख्या तदधिष्ठानाद्यभावेन ॥८/६॥ इयं कारिका भक्तिद्वात्रिंशिकावृत्तौ [५/१९] समुद्भता । एतदनुसारेण भक्तिद्वात्रिंशिकायां -> प्रतिष्ठितत्वज्ञानोत्थसमापत्त्या परेष्वपि । फलं स्याद् वीतरागाणां सन्निधानं त्वसम्भवि ॥१९|| - इत्युक्तम् । मुक्त्यादाविति आदिपदेन महाविदेहादौ ।
विप्रकर्पात् = अतिदूरत्वात् सिद्धशिलाभिधानस्य मुक्तिक्षेत्रस्य वीतरागदेवाधिष्ठितस्य मध्यलोकात् सप्तरज्जुप्रमितक्षेत्रगमनानन्तरमूर्ध्वमुपलब्धः । वस्तुतो लोकान्तस्यैव मुख्यदेवताधिष्ठितत्वम् । सदेहसीमन्धरस्वाम्याद्यधिष्ठितस्य महाविदेहादेः भरतक्षेत्रतो विप्रकृष्टत्वं सुज्ञेयमेव लघुसङ्ग्रहण्याद्यभ्यासवताम् । तद्भावस्य = वीतरागतादेः बिम्बे स्थापनं प्रतिष्ठा भवति । मुख्यदेवताविपया इयं प्रतिष्ठा नैव मुख्या = निरुपचरिता, मुख्यदेवतया अधिष्ठानादेरभावेन, हेत्वर्थे तृतीया, तथोक्तं सिद्धहेमशब्दानुशासने -> हेतु-कर्तृ-करणेत्थम्भूतलक्षणे तृतीया <- [२/२/४४] । छ. माजोपाना शुगे नित्मामा निभानी प्रतिभा से मुण्य = निपथरित की, अन्य ओई नलि. [८/५]
વિશેષાર્થ :- પોતાના આત્મામાં વીતરાગતા વગેરે ગુણોનું સ્થાપન ભગવતુલ્યતાનું પ્રધાન કારણ હોવાથી તથાવિધ સ્થાપન એ જ મુખ્ય પ્રતિમા છે. પ્રતિમામાં બાહ્યથી ઔપચારિક રીતે વીતરાગપાળાનું સ્થાપન અને મુખ્યતયા આત્મામાં વીતરાગતાનું સ્થાપન એ જ સમાપત્તિનું = ભગવતુલ્યતાપ્રાપ્તિનું કારણ છે. માટે પોતાના આત્મામાં વીતરાગતાનું સ્થાપન એ જ તાત્વિક = मुल्य प्रतिभा छ, नलि अन्य स्थापना. [८/५]
અહીં એવી શંકા થાય કે – મોક્ષમાં રહેલા વીતરાગની જ પ્રતિષ્ઠા કેમ ઈચ્છતી નથી ? [અર્થાત્ વીતરાગનું = મુકતાત્માનું જ પ્રતિમામાં સંનિધાન કેમ નથી માનતા ? એવું માનવામાં આવે તો વીતરાગપાળાની સ્થાપના કરવાની જરૂર ન રહે. – તો તેનું નિરાકરણ કરવા મૂલકારથી જણાવે છે કે -
ગાગાર્ચ :- પરમાર્થથી મુક્તિ વગેરેમાં પ્રતિષ્ઠિત દેવતાની [પોતાના આત્મામાં પ્રતિષ્ઠા ન જ થાય. પ્રતિમામાં પ્રતિષ્ઠા મુખ્ય नयी १, १२0 तेमा मुतात्मानुं म४िान वगैरे नथी जोतुं. [८/6]
જ મુકત વીતરાગનું પ્રતિમામાં અાગમન ન થાય ટીકાર્ય :- મુકિત = સિદ્ધશિલા વગેરે સ્થાનમાં પરમાર્થથી પ્રતિષ્ઠિત થયેલ વીતરાગ દેવતાની તો પોતાના = આપણા આત્મામાં પ્રતિમા ન જ થઈ શકે, કારણ કે તે વીતરાગ દેવતાઓ અહીંથી ખૂબ [= ૭ રાજલોક] દૂર છે. માટે તેના ભાવની = વીતરાગતાદિની જ પ્રતિમામાં પ્રતિષ્ઠા શક્ય છે. બિંબમાં = પ્રતિમામાં મુખ્યદેવતાવિષયક સ્થાપના એ મુખ્ય નથી જ; કારણ કે મુખ્યદેવતા દ્વારા પ્રતિમામાં આવ્યયરૂપે સન્નિધાન થતું નથી. (અર્થાત પ્રતિમા એ મુખ્યદેવતાથી = વીતરાગથી અધિકિત થતી નથી.) મૂળ શ્લોકમાં १. मुद्रितप्रती 'मुख्या' पदं नास्ति । २. मुद्रितप्रती 'अधिष्ठानादेरभावेन' इति नास्ति ।