Shokshaka Prakarana Part 1

SR No.: 004833
Original Sutra Author: Haribhadrasuri
Author: Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Divya Darshan Trust
Publication Year: 2000
Total Pages: 240
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati & Religion
File Size: 22 MB

Page 105

प्रणिधानादिपञ्चकप्ररूपणम्
प्रणिधानादिभेदाने वाह -> 'प्रणिधी त्यादि ।
प्रणिधि-प्रवृत्ति-विघ्नजय-सिद्धि - विनियोगभेदतः प्रायः । धर्म्मज्ञैराख्यातः शुभाशयः पञ्चधा विधौ || ३ / ६ ॥ प्रणिधिश्च प्रवृत्तिश्च विघ्नजयश्च सिद्धिश्च विनियोगश्च त एव भेदाः तान् आश्रित्य प्राय: = प्राचुर्येण शास्त्रे धर्मज्ञैः शुभाशयः पञ्चधा आख्यातः अत्र = पुष्टिशुद्धयनुबन्धप्रक्रमे विधौ विहिताचारे ॥३/६ ॥ तंत्र प्रणिधानलक्षणमाह - प्रणिधानमित्यादि ।
७२ तृतीयं षोडशकम्
प्रणिधानं तत्समये स्थितिमत् तदधः कृपानुगञ्चैव । निरवद्यवस्तुविषयं परार्थनिष्पत्तिसारञ्च ॥३/७॥ प्रणिधानं तत् यत् तत्समये अधिकृतधर्मस्थानप्रतिज्ञासमये, स्थितिमत् तत्सिद्धिं यावत् 'नियमितप्रतिष्ठ
कल्याणकन्दली
मूलग्रन्धे दण्डान्वयस्त्वेवम् --> अत्र विधौ प्रणिधि प्रवृत्ति-विघ्नजय सिद्धि-विनियोगभेदतः प्रायः पञ्चधा शुभाशयः धर्मज्ञै आख्यातः ।। ३ / ६ ।। इयं कारिका ललितविस्तरापञ्जिका-योगविंशिकावृत्ति कूपदृष्टान्तविशदीकरणवृत्त्यादौ उद्धृता । एतदनुसा रिणी च कारिका योगलक्षणद्वात्रिंशिकायां > प्रणिधानं प्रवृत्तिश्च तथा विघ्नजयस्त्रिधा । सिद्धिश्च विनियोगश्च एते कर्मशुभाशयाः ।। -- [द्वाद्वा.१०/१०] इत्येवं टीकाकृतोक्ता । प्राचुर्येण उत्सर्गेण, अकृतविनियोगादीनां अपवादतश्चतुध (त्रिधाऽपि वा सम्भवतीति भावः । अवशिष्टा योगदीपिका चात्र स्पष्टा ॥३/६॥
=
--->
1
मूलग्रन्धे दण्डान्वयस्त्वेवम् तत्समये स्थितिमत् तदधः कृपानुगं चैव परार्थनिष्पत्तिसारं निरवद्यवस्तुविषयं च प्रणिधानम ||३ / ७|| इयमपि कारिका योगविंशिकावृत्ति कूपदृष्टान्तविशदीकरणवृत्ति-सार्ध शतत्रयगाथाप्रमितसीमन्धरस्वामिस्तवनटिप्पणादौ [यो. विं.गा. १ / ५.२ कू. वि.गा. २३] साक्षितयोद्धृता । एतत्कारिकानुवादेन टीकाकृता योगलक्षणद्वात्रिंशिकायां -> प्रणिधानं क्रियानिष्ठमधोवृत्तिकृपानुगम् । परोपकारसारञ्च चित्तं पापविवर्जितम् ||११|| इति कारिका सन्दृब्धा । तत्समये अधिकृतधर्मस्थानप्रतिज्ञासमये = चिकीर्षितधर्मस्थानसिद्धिप्रतिज्ञाकालमर्यादामधिकृत्य तत्सिद्धिं = स्वीकृतधर्मस्थाननिष्पत्तिं |यावत् नियमितप्रतिष्ठं = क्रियाकाले क्रियात्मकनिमित्ताभिव्यक्तस्वभावं क्रियाशून्यकालेऽनभिव्यक्तस्वभावं सत् संस्कारात्मना
છે. પ્રણિધાનાદિના સ્વરૂપની માત્ર શાસ્ત્રીય જાણકારી તો નવપૂર્વી અભવ્ય પાસે પણ હોય. પરંતુ તેને તેનું વિશેષ મૂલ્યાંકન નથી. મહત્ત્વ તો છે પ્રણિધાનાદિ પાંચેયના સ્વરૂપની અનુભૂતિનું-સંવેદનનું. ચિત્રમાં દોરેલા સિંહમાં ‘આ સિંહ છે' આવું જ્ઞાન સિંહની જાણકારી કહેવાય. અને જંગલમાં એકલા નિઃશસ્ત્ર રીતે જતાં સામેથી છલાંગ મારીને પોતાની તરફ ગર્જના કરી દોડતા સિંહમાં ‘આ સિંહ છે' એવો બોધ તે સિંહની અનુભૂતિ કહી શકાય, જે પરસેવાથી પલાળી દે અને છલાંગ મારીને ઝાડ પર ચડવાની તાકાત આપે. પ્રસ્તૃતમાં પ્રણિધાનાદિના અનુભૂતિસ્વરૂપ બોધની આવશ્યકતા છે, જે પુષ્ટિ અને શુદ્ધિને સાનુબંધ બનાવે છે. તેના મુખ્યતયા સ્વામી સ્વચ્છ બોધવાળા સમક્તિદષ્ટિ જીવો છે. ગ્રંથિભેદ + નિર્મલબોધ + પ્રણિધાનાદિનું સંવેદન = સાનુબંધ પુષ્ટિ-શુદ્ધિ. આ સમીકરણને જીવંત રીતે આત્મસાત્ કરવાની આવશ્યકતા છે. [૩/૫]
પ્રણિધાન વગેરે ભેદોને જ મૂલકારથી જણાવે છે
ગાથાર્થ :- પ્રસ્તુત વિધિને વિશે પ્રણિધિ [= પ્રણિધાન], પ્રવૃત્તિ, વિઘ્નજય, સિદ્ધિ, વિનિયોગસ્વરૂપ ભેદોને આશ્રયીને પ્રાયઃ પાંચ પ્રકારનો શુભાશય ધર્મજ્ઞ પુરુષોએ કહેલ છે. [૩/૬]
ટીડાર્થ :- પ્રસ્તુત પુષ્ટિ-શુધ્દિગત અનુબંધના પ્રસંગે વિહિત આચારને વિશે પ્રણિધાન, પ્રવૃત્તિ, વિઘ્નજય, સિદ્ધિ અને વિનિયોગઆ જ પાંચ ભેદો છે. તેઓને આશ્રયીને બાહુલ્યેન શાસ્ત્રોમાં ધર્મના જાણકાર પુરુષોએ પાંચ પ્રકારનો શુભાશય જણાવેલ છે. [૩/૬]
આ પાંચના ઘટક-અંશસ્વરૂપ પ્રથમ પ્રણિધાનના લક્ષણને મૂલકારથી જણાવે છે કે -
ગાથાર્થ :- તેના સમયમાં સ્થિતિવાળું તથા તેની નીચે રહેલા જીવો વિશે કૃપાવાળું જ અને પરાર્યનિષ્પત્તિપ્રધાન એવું | निरवद्यवस्तुविषय: [यानोय ते शिधान भागवु [3/3]
* પ્રણિધાનસ્વરૂપમીમાંસા
3
टीडार्थ :- પ્રણિધાન તેને કહેવાય કે જે વિવક્ષિત ધર્મસ્થાનની પ્રતિજ્ઞાની કાલમર્યાદામાં સ્થિતિવાળું હોય અર્થાત્ તે ધર્મસ્થાનની સિદ્ધિપર્યન્ત નિયમિત રીતે પ્રતિષ્ઠિત અને સંસ્કારરૂપે અવિચલિત સ્વભાવવાળું હોય. તેમ જ પોતે જે ધર્મસ્થાનને સ્વીકારેલ છે તેનાથી નીચેના ગુણસ્થાનકે રહેલા જીવો વિશે કરુણાસભર જ હોય, નહિ કે [પોતાની અપેક્ષાએ હીનગુણવાળા હોવાના લીધે ४. मुद्रितप्रती --> सिद्धिश्र विनियोगश्च विग्नजयश्च' इति व्युत्क्रमेणाऽशुद्ध: पाठ इत्यस्माभिः स उपेक्षित: ह. प्रतिदर्शितश्च पाठो गृहीतः । मु. प्रती निमित्नप्रतियं' इति पाठः ।
Jain Education Intemational