Shokshaka Prakarana Part 1

SR No.: 004833
Original Sutra Author: Haribhadrasuri
Author: Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Divya Darshan Trust
Publication Year: 2000
Total Pages: 240
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati & Religion
File Size: 22 MB

Page 62

8 विकारानुरूपः प्रतिकार: * हितमपि वायोरौषधमहितं तत् श्लेष्मणो यथाऽत्यन्तम् । सद्धर्मदेशनौषधमेवं बालाद्यपेक्षमिति ॥१/१५॥ तत् = प्रसिद्धं औषधं स्नेहपानादि वायोः = शारीरवातस्य सात्म्यापादकत्वेज हितमपि यथा श्लेष्मणोऽत्यन्तं अहितं भवति. तत्प्रकोपहेतुत्वात् । एवं सद्धर्मदेशनौषधं मध्यमादियोग्यं बालाद्यपेक्षं तदज्ञानहेतुतया स्वरूपतः सुन्दरमप्यहितं भवति । तस्मात् 'तदपायभीरुणा तद्भावं विज्ञाय देशना विधेये'त्युपदेश: ॥१/१५||
- कल्याणकन्दली तदुक्तं गच्छाचारप्रकीर्णके -> अगीअत्थकुसीलेहिं संगं तिविहेण वोसिरे । मुक्खमग्गस्सिमे विग्धं पहंमी तेणगे जहा ८- ॥४८॥ श्रोतृणां वैरितया स धर्मदेशकोऽपरैरपि न पण्डिततयाऽभिमतः । इदमेवाभिप्रेत्य धम्मपदे -> न तेन पण्डितो होति यावता बहु भासति । खेमी अवेरी अभयो पण्डितो ति पवुच्चति ।। - [१९/३] इत्युक्तम् । अत एव सद्गुरोः दुर्लभत्वम । यधोक्तं शङ्कराचार्येणापि विवेकचूडामणी -> दुर्लभं त्रयमेवैतत्, देवानुग्रहहेतुकम्। मनुष्यत्वं मुमुक्षुत्वं महापुरुषसंश्रयः ॥३॥ <- इति ॥१/१४॥ दार्टान्तिकोऽर्थो दृष्टान्तेन विशदीभवति, यथोक्तं -> तावदेव चलत्यर्थो मन्तुर्विषयमागतः । यावन्नोत्तम्भनेनेव दृष्टान्तेन प्रसाध्यते ।। - [ ] अतः दृष्टान्तमाह - 'हितमि' त्यादि ।
मूलग्रन्थे दण्डान्वयस्त्वेवम --> तत् औषधं वायोतिमपि यथा श्लेष्मणोऽत्यन्तमहितम् । एवं सद्धर्मदेशनौषधं बालाद्यपेक्षमिति ॥१/१५।। तत् = प्रसिद्धं, पूर्वमनिरूपितार्थत्वात्तत्पदस्याऽत्रापि प्राग्वत् [१/१०] प्रसिद्धार्थपरत्वमवसेयम् । प्रसिद्धिश्च --> तित्त-कडुएहिं सिंभं जिणाहि पित्तं कसाय-महुरेहिं । निद्भुण्णेहि य वायं सेसा वाही अणसणाए ।।<- [ ] इति चिकित्साशास्त्रावसेया । चरकसंहितायां तु > स्वाद्वम्ललवणा वायं, कषाय-स्वादतिक्तकाः । जयन्ति पित्तं, श्लेष्माणं कषायकटुतिक्तकाः ।। <- [१/६६] इत्युक्तम् । यद्वा -> 'पउमुष्पल- 'माउलिंगे एरंडे चेव 'निंबपत्ते य । 'पित्तुदय 'सन्निवाते, वातपकोवे य “सिंभ य ।।४८५शा - इति निशीथभाप्यवचनात् पित्तादिजन्यानां चतुर्विधरोगाणां यथाक्रमं पद्मोत्पलादिसाध्यत्वमवसेयम्। औपधमिति एकाङ्गित्वात्, यथोक्तं निशीधचूर्णी -> अणेगदब्वेहिं अगदो, एगंगितं ओसढं <- [भाग ३ पृ.२१४] । तदेव कण्ठत आह - स्नेहपानादीति, तत्प्रकोपहेतुत्वात् = श्लेष्मातिरेकनिबन्धनत्वात् । उपलक्षणाचा तुरस्य सिंहकेशरकमोदकाद्यर्पणवदित्यपि बोध्यम् । मध्यमादियोग्यं बालाद्यपेक्षमिति । मध्यमयोग्यं बालापेक्षं पण्डितयोग्यञ्च मध्यमापेक्षम् । बाल-मध्यमयोः यथाक्रमं मध्यम-पण्डितयोग्यदेशनाभिप्रायावगमशक्तिशून्यत्वेन तदज्ञानहेतुतया = श्रोतृस्वरूपबालमध्यमाञ्नवबोधनिमित्ततया स्वरूपत: जिनोक्तत्वेन सुन्दरमपि रुग्णस्थानीयस्य श्रोतुः सद्धर्मदेशनाश्रवणवरस्याऽनादरादिलक्षणं अहितं भवति । तदुक्तं योगबिन्दी --> यस्य त्वनादरः शास्त्रे तस्य श्रद्धादयो गुणा: । उन्मत्तगुणतुल्यत्वान्न प्रशंसास्पदं सताम् ॥२२८॥
- इति । वक्ष्यति चाग्रेऽत्रैव ग्रन्थकदपि- 'यः शृण्वन् सिद्धान्तमित्यादि षोड.१०/१४] । इदमेवाभिप्रेत्य --> यस्तु श्रोता विधिशास्त्रश्रवणकालेऽपि न संवेगभागी तस्य धर्मश्रावणेऽपि महादोष एवेति - व्यक्तमुक्तं टीकाकृता योगविंशिकावृत्ती [यो.विं.१५/पृ.१३] । यद्वा सम्यगनवबुध्यमानाया धर्मदेशनाया अप्युन्मार्गदेशनात्वेन श्रोतुरनर्थलक्षणमहितं भवतीति बोध्यम् । तदुक्तं धर्म विन्दुवृत्ती -> अनवबोधे धर्माख्यानस्योन्मार्गदेशनारूपत्वेन प्रत्युताऽनर्थसम्भवात् ४- [ध.बि.२/१०/पृ.५८] इति । अत एव -> जो जस्स उ पाओग्गो सो तस्स तहिं तु दायचो ८-[ ] इति प्रोक्तम् । तस्मात् = अग्रेतनभूमिकोचितसद्धर्मदेशनौषधस्याऽधस्तनभूमिकायोग्यश्रोतृदोषावहत्वात्, --> तदपायभीरुणा = 'मा भूत् श्रोतुरनया सद्धर्मदेशनया शास्त्रश्रवणवरस्यतन्मूलकशासानादर-वक्तृविषयकप्रदेषादिलक्षणोऽपाय' इति भीतेन गुरुणा तद्भावं = श्रोतरुचि-योग्यतादिलक्षणपरिणामं शास्त्र
પીરસે છે, તે વકતાને ધર્મકર્તવ્યના બ્રામક ખ્યાલથી કેવા ચીકણાં પાપ બંધાતા હશે ? તે તો જ્ઞાની પુરુષ લાગે. સંયોગવશ ધર્મદશના ઓછી થાય કે ન થાય તો તે કદાચ સંતવ્ય ગણી શકાય. પરંતુ તેના બદલે ધર્મદશના વિપરીત થાય તો તે સ્વપરને વધુ નુકશાન કરનાર છે. વિપરીત ચિકિત્સા દર્દીને વધુ નુકશાન કરે, યમશરણ પાણ કરી દે. - એ પ્રસ્તુત વકતવ્યનો નિષ્કર્ષ છે. [૧/૧૪]
‘આગમમાં જે વાત કહી હોય તે જ વાત થોતાને કહેવાના લીધે સ્વરૂપની દૃષ્ટિએ સુંદર એવી પણ ધર્મદેશના પરસ્થાનમાં = વિપરીત સ્થાનમાં = અયોગ્ય સ્થાનમાં અહિતકર છે.' - આ વાતને જાણાવવા માટે મૂલકારથી એક દાંત બતાવે છે કે –
માતા :- વાયુ માટે હિતકારી એવું પણ ઔષધ શરદીના દર્દીને જેમ અત્યંત અહિતકર છે તેમ સધર્મઔષધ પાણ બાલાદિની अपेक्षा . [4/11]
* विपरीत शना औषधहष्टतथी सोब* હીડાઈ :- પૂર્વની જેમ [૧/૧૦] તત્ પદ પ્રસિદ્ધાર્થપરક છે. તેથી સ્નેહપાન વગેરે પ્રસિદ્ધ ઔષધ શરીરના વાયુની વિષમતા દૂર કરી સામે લાવવાના લીધે વાયુના દર્દીની અપેક્ષાએ હિતકર હોવા છતાં પાગ શરદીની પ્રકૃતિવાળાને શ્લેષ્મ-કફના પ્રકોપનો હેતુ હોવાથી અહિતકર, બને છે. બરાબર આ જ રીતે સધર્મદેશનારૂપી ઔષધ પણ મધ્યમાદિને યોગ્ય હોવા છતાં બાલાદિની અપેક્ષાએ, બાલાદિ થતાના અજ્ઞાનનો
Jain Education Intemational