Shokshaka Prakarana Part 1

SR No.: 004833
Original Sutra Author: Haribhadrasuri
Author: Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Divya Darshan Trust
Publication Year: 2000
Total Pages: 240
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati & Religion
File Size: 22 MB

Page 61

IYETEकाप
२८ प्रथम-षोडशकम्
कुशीलस्वरूपमीमांसा समयोक्तत्वेज स्वरूपत: शोभनाया अपि देशनायाः परस्थानेऽहितत्वे दृष्टान्तमाह → 'हितमित्यादि।
कल्याणकन्दली स्वमतिकल्पितदेशनादायित्वे गुरोः यथाच्छन्दत्वमेव स्यात्, न तु कुशीलत्वम् । तदुक्तं टीकाकृतैव गुरुतत्त्वविनिश्चयवृत्ती //--> पदार्थान्तरमपि वितधं प्ररूपयन् यथाच्छन्द एव भवती' - [गु.त.वि.३/११३ टीका.] ति । कुशीललक्षणन्त्वत्र नैव घटामञ्चतीति चैत् ? मैवम्, तत्र पार्श्वस्थावसन्न-कुशील-यथाच्छन्दलक्षणकुगुरुपञ्चकविभागमपेक्ष्य विशेषतो यथाच्छन्दत्वमुक्तम् । इह तु तेषां पञ्चानामपि कत्सितचारित्रत्वाऽविशेषात् यथाच्छन्दस्य सतोऽपि तस्य सामान्यतः कशी मनीषिकाविजृम्भितम् --> 'बज्जेह कुसीलसंसग्गी' - [ओ.नि.७७५] इत्योपनियुक्ति-गाथायामपि कुशीलपदेन पञ्चानामपि पाश्चादीनामभिमतत्वात् । तदुक्तं उत्तराध्ययनेऽपि -> एयारिसे पंच-कुसीलसंखुडे, रूवंधरे मुणिपवराण हिट्ठिमे । इहंसि लोण विसमिव गरहिए, ण से इहं णेव परत्थ लोए ।। --- [उत्तरा. पापश्रमणीयाध्ययन-१७/२०] इति । सूत्रकृताङ्गवृत्तिकृताऽपि कुशीलाध्ययने ---> कुशीला: = कुत्सितशीला: परतीर्थिकाः पार्श्वस्थादयश्च' <-- [सू.नि.गा.८८/पृ.१५३] इत्युक्तम् । यद्रा जिह्वाकुशीलताऽत्र सदोषवचनोचारणापेक्षयाऽवगन्तव्या मनीषिभिः । यथोक्तं महानिशीथे -> जिब्भाकुसीले से णं अणेगहा, तं जहा- तित्त-कडुअ-कसाय-महुराई लवणाई रसाई आसायंते अदिट्ठासुयाई इहपरलोगोभयविरुद्धाई सदोसाई मयारजयारुच्चारणाई अयसभमक्खाणं संताभिओग्गाई वा भणंते असमयन्नू धम्मदेसणाऽवत्तणाणे य जिब्भाकुसीले णेए । से भयवं! किं. भासाए कुसीलत्तं भवइ ? गोयमा ! भवइ । से भयवं ! जइ एवं ता धम्मदेसणं न कायव्वं । गोयमा ! सावजणवज्जाणं वयणाणं जो न जाणइ विसेसं वुत्तुंपि तस्स न खमं किमंग पुण देसणं काउं - [३/१२३] । यथोक्तं चरकसंहितायामपि -> यो हि सम्यक् न जानाति शास्त्रं शास्त्रार्थमेव च । न कर्यात स क्रियां चित्रमचक्षरिव चित्रकत ॥ - [८/३०/ ३४०] इति । प्रकृते च क्रिया धर्मदेशनात्मिका बोध्या । कुशीलताया महानर्थहेतुत्वं सूत्रकृताङ्गे -> अस्सिं च लोए अदुवा परत्था, सयग्गसो वा तह अन्नहा वा संसारमावन परं परं ते, बंधंति वेदंति य दुन्नियाणि ।। --- [सू.कृ.श्रु.स्कं.१/अध्य.७/ ४/पृष्ठ १५५] इत्येवमुक्तम् । तदुक्तं उत्तराध्ययनेऽपि -> चीराजिणं नगिणिणं जडी संघाडि मंडिणं। एयाणि विन तायंति दुस्सीलं परियागयं ।। पिंडोलए व दुस्सीले नरगाओ न मुच्चइ <-- [५/२१-२२] । तदुक्तं देशनाद्वात्रिंशिकायां --> उन्मार्गनयनात् पुंसामन्यथा वा कुशीलता । सन्मार्गद्रुमदाहाय, वह्निज्वाला प्रसज्यते ।। अज्ञातवाग्विवेकानां पंडितत्वाभिमानिनाम् । विषं यद्वर्तते वाचि मुखे नाऽऽशीविषस्य तत् ॥ --- [२/२-५] इति । अत एव तत्सङ्गोऽपि त्याज्य एवं અથવા પંડિતને કરવી અને પંડિતયોગ્યદેશના બાલ જીવને અથવા મધ્યમબુદ્ધિને આપવી. આવી દેશના વિપરીત દેશના કે પાપદેશના| પણ કહેવાય છે. આવી દેશના શ્રોતાને અપરિણામી કે અતિપરિગામી બનાવી દે છે. જેમ કે બાલ જીવની પાસે પંડિતયોગ્ય દિશના આપવામાં આવે તો તે દેશના તેને પરિાગત નથી થતી, સમજતી નથી. ઊંચી કક્ષાની ધર્મદશના ન સમજવાના લીધે “વત્તામાં મને સમાવવાની આવડત નથી' આવું વિચારી તે ધર્મવિમુખ થાય છે. અથવા તો સૂક્ષ્મ આગાઢ ગૂઢ અપવાદ વગેરે બુધ જીવને બતાવવાના બદલે બાલને જણાવવામાં આવે તો તે ઉત્સર્ગના સ્થાનમાં અપવાદની પ્રવૃત્તિ કરવા માંડશે કે જે શાસ્ત્રકારોની પરિભાષામાં) ‘અતિપરિણામ દોષ' કહેવાય છે. તેમ જ તે જ દેશના ને મધ્યમને કહેવામાં આવશે તો તે ઉત્સર્ગની વિશેષ રૂચિ હોવાના લીધે || બલવાન અપવાદના સ્થાનમાં પણ ઉત્સર્ગને જ પકડી રાખશે. આગાઢ અપવાદથવાણ તેને ધર્મ પ્રત્યે, ધર્મદશક પ્રત્યે આકર્ષણ | પેદા નહિ કરે. યથાવસ્થિત આપવાદિક આચારને તે સ્વીકારશે નહિ, જે શાસ્ત્રીય પરિભાષાઅનુસાર અપરિણામ દોષ કહેવાય છે. તે જ રીતે બાલ જીવ પાસે બતાવવાના કેવલ સર્શિક આચારો જ એ પંડિત જીવને જણાવવામાં આવે તો તે આગાઢ પરિસ્થિતિમાં તેના પાલનની શક્યતા, અશક્યતા વગેરેનો વિચાર કરીને તેવા સર્ગિક ધર્મ આચારના થવાથી ધર્મમાર્ગે આગળ વધવાને ઉલ્લસિત નહિ બને અને તે આચારને પાર કદાચ છોડી દે. એ જ રીતે જે બાલ જીવ ક્યારેય પૂજન સેવા કરતો ન હોય તેને જિનપૂજાનો ઉપદેશ આપવાના બદલે ‘જે જિનપૂજમાં થોડી પણ અવિધિ કરી તો અનવસ્થા વગેરેનું ભયંકર પાપ લાગશે, દુર્ગતિમાં રીબાઈ રીબાઈને ભટકવું પડશે' આવો ઉપદેશ આપવામાં આવે તો જિનપૂજાસ્વરૂપ ધર્માચાર પ્રત્યે થોડો પાગ આકર્ષિત થવાના બદલે તે કાયમ માટે પ્રભુપૂજન કરવાનું માંડી વાળશે અને પાપઆચરણમાં મસ્ત બનશે. આ રીતે ધર્મમાર્ગે આગળ વધવાને બદલે પરસ્થાનદેશના દ્વારા સંસારરૂપી ગાઢ જંગલમાં ઉમાર્ગે-વિપરીત માર્ગે થોડા ખેંચાઈ જાય છે. આમાં નિમિત્ત બનવાના લીધે વકતાને ગાઢ કર્મબંધ થાય છે. -> જે જન છે અતિપરિણામી, વલી જેહ નહિ પરિણામી તેહને નિત્ય સમજાવે ગુરુ, કલ્પવચન મન ભાવે છે - (४-१८) ओम पायाय महाराजे 300 गाथाना लपनमा लागावेनछ, मननीय छे.
આજના અમુક નિશ્ચયાભાસવાદીઓએ ખ્યાલમાં રાખવા જેવું છે કે જેના જીવનમાં પ્રાથમિક ધર્માચાર-સદાચારના ઠેકાણાં | ન હોય એને ઊંચા તત્વનો ઉપદેશ ન અપાય. વળી, એક વાત એ પણ ધ્યાનમાં રાખવા યોગ્ય છે કે થોતાની ભૂમિકાને અનુરૂપ ન હોય તેવો ધર્મનો ઉપદેશ પણ જે વકતાને મહાઅનર્થ કરનાર હોય તો કેવળ સાંપ્રદાયિક વ્યામોહાદિના કારણે કે દૃષ્ટિરાગદકિદોષાદિના લીધે જે વક્તા ધર્મદશનામાં પરપક્ષના સુવિહિત આચાર્ય, સાધુ વગેરેની કેવળ નિંદા વગેરેનું જ તેબી ઝેર શોતાને
Jain Education Intemational