Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI caulukya candrikA lATa navasArikA-nandipura-vAsudevapura khaMDa vikrama 700 se 1446 paryanta mUla zAsana patroM aura zilA prazastiyoM kA saMgraha aura vivecana saMgrahitA nth anuvAdaka aura vivecaka zrI. vidhAna ra kAmI zrIvAstavya bhUtapUrva sadasya vihAra vyavasthApikA sabhA, avasara prApta risarca skolara jsdH| sTeTa, evaM zrI bhagavAna citragupta, kAzmIra meM kAyastha jAti. valabhI maitrakoM kI jAtIyatA, Aikno graphIkala parsa reTIphAyaDa-paramAra candrikA, veda, gamAyaNa aura mahAbhArata kAlIna bhArata tathA anyAnya aitihAsika graMthAM ke lekhaka / zarada pUrNimA, vikrama 1663 prathama bAra 1... Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Plate No. II. A caulukya caMdrikA caulukyoM kI rAjakIya bArAha mudrA / Plate No. II. B caulukya caMdrikA Ta7Boad Taapseise caulukyoM ke tAmra zAsana kA svarUpa / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-UMara, 'Surat" www.umaragyanbhandar.com
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ Plate No. IV. caulukya caMdrikA bAdAmI-guphA 3 varto cauluvayoM ke kuladeva bhagavAna bArAha kI mUrti / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ Plate No. III. caulukya caMdrikA bAdAmI-guphA 3 vartI caulukyoM ke kuladeva bhagavAna bArAha kI mUrti / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAradAkumAra zrIvAstavya hindustAnI priMTiMga presa 264 govindavAr3I kAlabAdevI roDa bambaI naM mudrita prakAzaka aitihAmika gaurava graMthamAlA pohAra bloka sAntAkruja (bI. bI. enDa sI. Aya relave.) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ Plate No. VI. caulukya caMdrikA zrIyuta vI. esa. zrIvAstavya / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ saprema ! zrImAn savAI devendra vijayasiMhajI bahAdura nAtIrAjA ajayagar3ha bundelakhaNDa kara kamaloM meM: smrpnn| vI. esa. zrIvAstavya / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat premopahAra : www.umaragyanbhandar.com
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana / kisI bhI jAti aura dezake purAvRtta kA vivecana karane ke pUrva yaha parama Avazyaka. hai ki usa jAti ke vaMza - vaMzasaMsthApaka aura abhyudaya Adi tathA usake pUrvajoM kI janmabhUmi aura vartamAna dezake sAtha saMbaMdha prabhRti evaM usa dezake nAma karaNa aura usa dezake purAkAlIma rAjAoM tathA usake mAnacitra aura sImA prabhRtikA sAMgopAMga vicAra kara liyA jaay| ata evaM dakSiNa gujarAta arthAt lATa pradezake caulukyoM ke purAvRta vivecana meM praveza karaneke pUrva hama dakSiNa gujarAta arthAt lATa pradeza ke nAma karaNa aura pUrvavartI rAjavaMzAdi kA prathama vicAra karate haiM / gurjara aura lATa / bhAratIya purANa - rAmAyaNa tathA mahAbhArata Adi kisIbhI etihAMsika prathame gujarAta aura pradezakA nAma nahIM pAyA jAtA / pratyuta jisa bhUbhAgako saMprati : gujarAta (pazi aura uttara ) lATa kahateM haiM usako Anarta aura parAnta nAmase abhihita pAte haiN| mahAbhAratakAlIna Arta aura parAnta pradezako bhinna karanevAlI narmadA thI aura aparAntako vilaga karanevAlI kAverI thii| isase prakaTa hotA hai ki samprati jisa bhUbhAgako dakSiNa gujarAta yA lATa kahate haiM yaha usa samaya parAnta nAmase abhihita thA / mahAbhAratake pazcAt maurya sAmrAjya kI sthApanA kucha pUrva arthAt yUnAnI vIra masundara ke AkramaNa kAlase bhAratIya itihAsakI jJAta avadhikA prAraMbha hotA hai| yadi " mAya ki jJAta etihAsika kAlake prAraMbha meM mauryavaMzakA sAmrAjyasUrya' vAstavame bhArata cakravatItya saubhAgyako prApta thA to atyukti na hogii| kyoMki isake adhikArameM paurANika bharatakhaMDakI ora Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA se chora paryanta thA / aura mauryavaMzakA parama prakhyAta rAjA azoka thaa| azoka ke Aja taka 14 zAsana patra bhAratake prAyaH pratyeka prAntoMse pAye gaye haiN| vartamAna gujarAta pradezakI pazcima sImApara avasthita prAcIna saurASTrake giranAra nAmaka parvatakI upatyakA se bhI azoka kA zilA zAsana prApta huA hai| parantu usameMbhI athavA usake kisI anya lekhameM gujarAta aura lATakA nAmollekha nahIM pAyA jAtA / mauryoMke pazcAt saurASTra aura avantI Adi pradezoMmeM kSatrapoMkA saubhAgyodaya huA thA jahAM unake rAjyakAlIna aneka lekha pAye jAte haiM / parantu unameMbhI gujarAta aura lATakA darzana nahIM hotaa| kSatrapoMmeM aneka prasiddha rAjA ho gaye haiN| inameM rudradAmakA eka lekha giranAra parvatakI upatyakA avasthita azokake zilAzAsana ke nimna bhAgameM utkIrNa hai| isa lekhake paryAlocanase prakaTa hotA hai ki isake AdhIna akarAvatI-anupa-Anarta-surASTra-svabhra marakaccha-sindhusuvIra-kukuTu-aparAnta aura niSAda deza thaa| kathita dezoM meM akarAvatI pUrva aura patrima mAlavA, anupa Anata aura avantIkA madhyavartI bhUbhAga, Anata uttara gujarAta pradeza, surASTra vartamAna kAThiyAvADa, svabhra-sAbaramatI nadI upatyakA pradeza, kaccha aura marU vartamAna kaccha aura mAravAI deza,. sindhusuvIra vartamAna sindha pradeza parantu kukura aura niSAdakA paricaya nizcita rupaise nahIM milatA aura aparAnta vartamAna prasiddha kokaNa pradeza hai / kSatrapavaMzakA abhyudaya lagabhaga vikrama saMvata 157 meM huA thaa| isa vaMzakA parama prasiddha rAjA rudradAma kA samaya vikrama saMvata 200 aura 215 ke madhya tadanusAra IsvI sana 143 se 158 paryanta haiN| ataHsiddha-huA ki vikrama saMvata 215 paryanta vartamAna gujarAta aura lATa dezakA prakAra nahIM huA thaa| hAM isa samaya mahAbhArata kAlIna dezoMke madhya aneka choTe moTe dezoMkA nAmAbhimAna avazya huA pratIta hotA hai| kyoMki rudradAmake lekhameM hama dekhate haiM ki Anarta aura: mAravAke antargata svabhrakA-Anata aura avantike madhya anupa dezakA abhyudaya ho cukA thAnataH aura aparAntake madhyavartI parAnta dezakA lopa ho kara usakA bhUbhAga Anata aura apamanta meM milAyA thaa| gupta vaMzakA abhyudaya vikrama saMvata 375-76 aura anta 527 hai| tadanusAra isvI sana 318-19 se lekara 470 paryanta inakA rAjyakAla 151 varSa hai / isa avadhimeM isa vaMzake sAta rAjA hue haiN| ina me cauthA rAjA samudragupta parama prakhyAta aura samasta bhAratakA adhipati thaa| isakA samaya vikrama saMvata 427 se 442 tadanusAra isvI sana 370 se 385 paryanta 15 varSa hai| isake prayAga rAja vAle stambha lekhameM isake vijita dezoM aura AdhIna rAjAoMka WE ARE PR PR 1 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zrAkkathana nAmollekha hai / usake paryAlocanase pragaTa hotA hai ki vikrama saMvata 427 se 442 paryaMta bhI gurjara aura lATa nAmakA pracAra nahIM huA thA / lATa nandipura ke gurjara | guptoM ke bAda saurASTra dezame maitrakoMkA abhyudaya hotA hai| maitraka vaMzakA saMsthApaka senApati bhaTTAraka hai| isane apane vaMzakA rAjya saurASTra dezameM vikrama saMvata 166 tadanusAra isvI sana 506 meM sthApita kiyA thaa| isa vaMzakA rAjya kAla vikrama se 566 tadanusAra isvI 509 se 766 paryanta 257 varSa hai / isa avadhi meM isa vaMzake 15 rAjA hue haiN| inake rAjya kAlakI samakAlInatA meM hI gurjara jAtikA abhyudaya purAkAlIna cAnarta pradezameM huA thA / kyoMki dakSiNa gujarAta yA lATa dezake nandipuraM nAmaka sthAnameM eka gurjara vaMzako rAjya karate pAte haiM / nandipurake gurjaro ke sAtha ballabhake maitrakoMko saMdhi vigraha aura vaivAhika saMbaMdha sUtrameM otaprota pAte haiN| naMdipUrake gurjaroMkA abhyudayakAla vikrama saMvata 637 aura 644 ke madhya tadanusAra isvI sana 580-587 hai / aura inakA anta lagabhaga vikrama saMvata 11 zidanusAra a sana 734 hai / inakA rAjya kAla isa prakAra, 150 varSa mAna hotA hai| vaataapike| caulukyarAja pulakezI dvitIya ke eholagrAmase prApta zaka 556 tadanusAra vikrama saMvat 691 vAle, zilAlekha zloka 23 meM satayA gurjara jAtikA gurjara jAti rUpase ullekha kiyA gayA hai| ataH nizcaya huA ki vikrama saMvata 637 tadanusAra isvI sana 580 'ke pUrvahI purAkAlIna' Anarta pradeza gurjara jAtikA abhyudaya ho cukAthA aura vaha eka pratiSThita jAtike rUpameM mAnI jAtI, abhii| ebaM ina gurjaroMke saMyogase zrAnarta dezakA nAma parivartita hokara gurjara deza, gurjarASTra tathA gurjara maNDala ke nAmase prakhyAta ho cukA thA / aba vicAranA hai ki kyA naindipurake gurjaro saMyogase Anarta dezakA nAma parivartana huA thA ? ina nadipuravAle gurjaroMke zAsana para dRSTipAta karanese prakaTa hotA hai ki ve Adise anta paryanta kisI na kisI rojAke AdhIna hai| ataH inake saMyogase AnartakA nAma gurjara rUpameM nahIM badala sakatA aura na gurjara oti eka pratiSThita jAtihI mAnI jA sakatI thii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA ] punazca inake abhyudaya kAla vikrama 637 aura caulukyarAz2a pulakezI dvitIya ke pUrva kabhita lekha meM savAla.54 varSakA antara hai| isa thor3e samayakI avadhimeM na to kisI vijetA jAti ke nAmAnusAra kisI dezakA nAma parivartIta hokara sarva sAdhAraNameM usakA pracAra ho sakatA hai aura na vaha jAti sarva sAdhAraNa janatAkI dRSTimeM pratiSThA prApta kara sakatI hai| isake atirikta pulakezI ke lekhameM gurjara nAma ke sAthahI lATakA prayoga kiyA gayA hai| bharucake gurjaroMkA lATa dezameM honA nirdhAnta hai| lATake sAtha gurjara zabdakA prayoga prakaTa karatA hai ki marudhavAle gurjaroM ke atirikta kisI anya sthAnapara gurjaroMkA adhikAra thaa| aura ukta pradeza gurjara kahalAtA thaa| kyoMki lATa pradezameM sAmanta rUpa se rAjya karanevAle naMdipurake gurjayekA ullekha lATa nAmake sAtha ho jAtA hai / bhInamAla ke gurjaroM kA abhyudaya / aba dekhanA hai ki naMdipura ke gurjaroM ke pUrva athavA samakAlIna kisI anya gurjara rAjyakA astitva pAyA jAtA hai athavA nhiiN| cinI yAtrI hunasena ke bhArata bhramaNa vRtAnta para dRSTipAta karane se prakaTa hotA hai ki vartamAna mAravAr3a rAjyake bhInamAla nAmaka sthAnameM eka anya murva rAjyamA / usakA adhikAra bahuta bar3e bhUbhAgapara thaa| usake rAjyakI paridhi 633 varga mIla bhii| huAvasenakA bhArata bhramaNa vikrama saMvata 687 ke bAda prAraMbha huA thaa| bhatA avicAratA hai, ki bhInamAlake gurjara rAjyakA abhyudaya kAla kyA hai| - jisa prakAra bhInamAlake gurjaroMkA abhyudayakAla nizcita rUpase jJAta nahI hai usI prakAra unake andakA samaya bhI ajJAta hai| tathApi unakA anta samaya eka prakAra se nizcita rUpase prApta kiyA jA sakatA hai| kyoMki gurjaroM ke bAda bhInamAla para cAMpotkaToM ( cAvaDo) kA adhikAra pAyA jAtA hai| bhInamAla ke cAvaDokA spaSTa rUpase ullekha lATa dezake caulukya rAma pulakezI (jayakudA) saMvatsara: 462 tadanusAra vikrama saMvata 766 vAle lekhameM haiM / udhara vikrama saMvata ke AsapAsa bhInamAlake gurjara rAjyako pUrNa rUpeNa vikasita pAte haiN| ataHmara sakate haiM ki bhInamAlakA gurjaroMkA anta vikrama saMvata 687 aura 796 ke madhya vikrama saMvata 140 aura.750. ke madhya hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prAkkathana lATa kA abhyudaya tRtIya shtk| aba vicAranA hai ki bhInamAlake gurjaroMkA abhyudayakAla kyA ho sakatA hai| kSatrapavaMzI rudradAmake vikrama saMvata 200 aura 215 ke madhyavartI lekhameM gurjara pradeza aura gurjara jAtikA ullekha nahIM hai ! usI prakAra samudragupta ke vikrama saMvata 427 aura 542 ke madhyavartI prayAgavAlestambha lekhameM vivecanIya gurjara jAti aura gurjara dezakA abhAva hai| ataH hama vinA kisI saMkoca ke kaha sakate haiM ki bhInamAla ke gurjaroMkA abhyudaya, jinake nAmAnusAra vartamAna gurjara pradezakA nAma karaNa huA hai, vikrama saMvata 442 ke pazcAta huA pratIta hotA hai| parantu inake abhyudaya kAlako yadi hama vikrama 442 se aura Age bar3hAkara guptoM ke anta samaya vikrama 527 tadanusAra isvI sana 470 mAne to bhI koI ApattI sAmane AtI nahIM dikhAtI / kyoMki gupta sAmrAjya ke patana pazcAta bhArata ke bhinna bhinna prAntomeM aneka rAjyavaMzoMkA prAdurbhAva huA thaa| guptoM ke senApati bhaTTArakane vallabhi meM (saurASTra) maitraka rAjyavaMzakI sthApanA kI thii| saMbhavataH gurjaroMne bhI gupta sAmrAjya ke patana rupI gaMgA kI bahatI dhArAmeM snAna kara anayAsahI rAjya saMprApti rupa puNyakA saMcaya kiyA thaa| hamArI samajhameM jabataka bhInamAlake gurjara rAjya saMsthApanakA paricAyaka spaSTa pramANa na mile taba taka gurjara jAtikA abhyudaya aura gurjara pradeza ke nAma karaNakA samaya nizcita rUpase nahIM kahA jA sakatA / tathApi tatkAlIna vividha etihAsika sAmagriyoMpara dRSTipAta karane ke pazcAta hama gurjara jAti kA abhyudaya kAla vikrama saMvata 527 jo, gupta sAmrAjya kA patanakAla hai, mAnate haiN| purAkAlIna Anata pradezakA gurjara jAtike saMyogase, gujarAta nAmAbhidhAnakA samayAdi vivecana karane pazcAta hama Anata aura aparAnta ke madhyavartI bhUbhAga ke lATa nAmAbhidhAna ke vivecanameM pravRtta hote haiN| jisa prakAra gujarAta dezakA nAma bhAratIya purANa, rAmAyaNa aura mahAbhArata Adi etihAsika graMthomeM nahIM pAyA jAtA usI prakAra lATa dezakA nAmabhI ina graMthoM meM dekhane meM nahIM aataa| hA~ lATa dezakA ullekha vikrama saMvata ke tRtIya zataka se lekara 13 veM zataka paryanta ke vividha tAmrapaTa aura zilAlekhoM tathA saMskRta etihAsika kAvyAdi meM pAyA jAtA hai| kAmasUtrake kartI vAtsAyanane apanI pustakameM sarva prathama lATa pradezakA 0 panI pustakarma sarva prathama lATa pradezakA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA ] prayoga kiyA hai / vAtsAyanakA samaya vikramakA tRtIya zataka mAna jAtA hai / evaM TaulamI ke pranthoMmeM bhI lATakA rupAntara lArika zabda dRSTigocara hotA hai / lATa zabda kI vyutpatti / (C 66 59 lATa nAmakI vyutpatti saMbaMdha meM kitane purAtatvajJoMkA vicAra hai ki lATa zabdakA rUpAntara ra" kA "la" hokara huA hai| vAstavameM dekhA jAya to ra kA rUpAntara " la " dekhanemeM AtA hai | cAhe jo ho dakSiNa gujarAtakA pUrva nAma lATa thaa| aura gujarAta nAma par3aneke kaI zatAbdI pUrva se lekara kaI zatAbdIpara paryanta vyavahRta thA / hamArA saMbaMdha kevala lATa aura gujarAta nAmase honeke kAraNa hama aura adhika purAkAlIna nAmAdi ke vivecana meM pravRtta na hokara anya bAtoMkA vicAra karate haiM / lATa kA bhUbhAga aura sImaH / dakSiNa gujarAta tathA lATake antargata mahI nadIse lekara tApI nadIke upatyakA paryanta bhUbhAgakA samAveza nirbhrAnti rupase pAyA jAtA hai / parantu anyAnya etihAsika ghaTanAoM para dRSTipAta karanese pragaTa hotA hai ki dakSiNa gujarAta aura lATakI sImAkA vibhAjana karanevAlI kAverI nAmaka nadI hai| ataeva hama kaha sakate hai ki kAverI nadIse lekara mahI nadIparyanta pradeza dakSiNa gujarAta tathA lATa nAmase abhihita hotA thA / pUrva samaya dakSiNa aura uttara gujarAtako vibhAjita karanevAlI mahI nadI thI / evaM dakSiNa gujarAta aura aparAnta athavA uttara kokaNako vilaga karanevAlI kAverI nadI thii| yadi dekhA jAya to Aja bhI lagabhaga dakSiNa gujarAta kI sImA pUrvaktahI hai kyoMki pUrva kathita donoM nadiyAM apanI pUrva avasthAmeM hI dRSTiyocara hotI hai| prataeva vartamAnaH dakSiNa gujarAtakI sImA nimna prakArase hai,,, uttaraseM uttara, gujarAta, svabhAvaH sveta, rodAkA peTalAda, kheDA jilA, Adi A jilA-pUrva meM sindha aura arbuda parvata / 113 zreNIke madhyavartI khAnadeza, mAlavA aura kucha bhAga bAgar3a pradezakA aura pazcima samudra nAmase abhihita honevAle samudrakI khambhAta nAmaka khAr3I / des Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prAkkathana lATa kI ndiyaaN| dakSiNa gujarAtameM mahI, DhADhara, orasaMga, herANa, vizvAmitrI, narmadA, zivA, kIma, senA, tApatI, miDholA, pUrNA, ambikA aura kAverI nAmaka nadiyA pradhAna haiN| iname mahI, DhADhara, narmadA, kIma, tApatI, pUrNA, ambikA aura kAverI anyAnya choTI moTI nadI aura nAlAokA jala lekara sIdhe khaMbhAtakI khADIme gIratI hai| iname narmadA aura tApatI bhAratakI prasiddha nadIyome se hai| inakA gunagAna purANAdi me pAyA jAtA hai| inake taTapara aneka purANa prasiddha devAlaya tathA tIrthakSetra hai| iname narmadA taTakA bhRgukSetra aura zuklatIrtha gaNamAnya hai| tApI taTa ke prasiddha tIrthasthAna azvanikumAra-tApI nadIke saMgamapara galatezvara-tApI garbhakA (mADavI se upara) rAmakuNDa-valAka kSetra aura aparA kAzI nAmaka sthAna hai| miDholAkA. aparanAma mandAkinI-aura madAva hai| isake udgama sthAnapara gomukha, madhyavartI vArdhavalI (bAraDolI) nAmaka sthAname kedArezvara aura palazANAme kanakezvara mandira hai| pUrNA nadIpara madhukarapUra (mahuA) me jainiyokA vighnezvara nAmaka prasiddha tIrthasthAna aura lATake caulukya vaMzakI rAjyadhAnI navasArikA (navasArI) hai| kAverI taTapara anAvalameM zuklezvara mahAdeva (anAvila brAhmaNoke kuladeva) aura vAtApI kalyANake vaMzadhara purAtana vAsantapura-bAsudevapUrake caulukyokI rAjyadhAnI vAsudevapura kA dhvaMzAvazeSa navA nagara nAmaka sthAna aura vAMsadA nagara hai| hamAre vivecanIya etihAsIka kAlake antargata lATa pradezameM zAsana karanevAle gurjara, caulukya, rASTrakuTa, gohila, musalamAna, marahaThA (pezvA-dhamADe-gAyakavADa) aura aMgreja rAjyavaMzakA samAveza hotA hai| inameM gurjara jAtikA abhyudaya cauluGgayoMse pUrvabhAvI hai| ataeva hama sarva prathama lATa pradezameM gurjaroke abhyudaya aura patana tathA adhikAra AdikA vicAra karate haiN| ina gurjarokA paricAyaka inakA apanA sAta tAmra lekha hai| kathita zAsana patra inDIyana enTIkverI volyuma 5 pRSTha 106, volyuma 7 pRSTha 61, volyuma 13 pRSTha 81-61 aura 115-116 aura volyuma 17 tathA epigrAphikA inDikA volyuma 2 pRSTha 16, jo. raoNyala etiATika sosAyaTI vo. 1 pRSTha 274, jo. bambe rA. e. vo 10 pRSTha 16 me prakAzita hai| kathita zAsana patrokA paryAlocana prakaTa karatA hai ki inakA adhikAra narmadA aura mahI nadIke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA madhyavartI bhUbhAgaparahI parimIta thaa| parantu tApti nadIke dakSiNa bhUbhAgaparabhI inake kSaNika adhikArakA paricaya milatA hai| evaM inakA vivecana inakI nimna vaMzAvalI batAtA hai| jaya bhaTa ra Na graha jaya bhaTa jaya bhaTa inameM vaMza saMsthApaka dada prathama aura usake uttarAdhikArI jayabhaTakA na tA vizeSa etihAsika paricaya aura na nizcita samayahI jJAta hai| hAM dada prathama ke pautra aura jaya bhaTake putra dada dvitIya aura raNagraha ke tIna lekha prApta haiN| kathita tIna lekho meM kheDA se prApta do lekha saM. 380 aura 385 ke hai aura isake bhAI raNagrahakA eka lekha kheDA se prApta saM. 361 kA hai| kathita zAsana patrokA saMvata trayakUTa saMvatsara hai ! jisakA vikrama 306 tadanusAra zaka saMvat 171 meM huA thA / aMta inakI tithikI samakA linatA trayaku. 380 zaka 551 aura vikrama 686 trayaku 380 za. saM. 556 aura vikrama 691 aura treku 391 za. saM. 562 aura vikrama 690 se hai| aba yadi hama dada dvitIya kA prAraMbhika kAla 380 ko mAna leve. to vaisI. dazAmeM vada prathamakA prAraMbhika samaya lagabhaga 33.2 mAnanA hogA parantu aisA mAnane ke pUrva hume, vicAranA hogA ki ayakU. 380 ke AsapA: same gurjaroke abhyudayakA samarthana ho sakatA hai athavA nahIM hai ? hama pUrvame batA cuke hai ki gurjara jAtikA bhInamAlame abhyudaya kAla lagabhaga vikama saMvata 570. hai| aba yadi 570 ko trayaku banAveto 306 ghaTAnA paDegA / isa prakAra 268 trayakuTame gurjara jAtikA. rAjya saMsthApana bhInamAlame ho cukA thaa| gurjara jAtike trayakuTaka 264. abhyudaya aura dalU. prathamake anumAnika samaya 330 ke madhya 66 varSakA antara he / vallabhike. itihAsakA paryAlocana prakaTa karatA hai ki dharasena dvitIyake virudame parivartana huA hai usake gupta: vallabhi saMvata 252 ke tIna zAsana patra meM usake viruda " paraM mahezvara mahArAjA" aura Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prAkkathana gupta vallabhi saMvat 269 aura 270 vAle do lekhoM meM usakA viruda " mahA sAmanta" pAyA jAtA hai| gupta vallabhi saMvata aura vikrama saMvatkA antara 375 varSa aura trayakuTaka vikramakA antara 306 varSa hai| ataH siddha huA ki 269-70 gupta vallabhi tadanusAra 269-70 + 69=338-39 trayakuTaka, 269 + 240 = 509 'zaka, 269 + 318=587 IsvI aura 269 : 375=644 vikrama ke pUrvahI vallabhike maitrakoMko parAjita kara svAdhIna kara liyA thaa| upara hama batA cuke haiM ki lATa pradeza bharUca nandipura ke gurjaroMkA abhyudaya isa samayase lagabhaga AnumAnika rItyA 7-8 varSa pUrva haiN| udhara vallabhimeM maitrakoMkA aura bhInamAlameM gurjaroMkA abhyudaya samakAlIna hai| ataH hama kaha sakate haiM ki bhInamAlake gurjaroMne ballabhike maitrakoMko ukta samayameM svAdhIna kara apanA adhikAra narmadAkI upatyakA paryaMta baDhAyA thA / aura sAmrAjya kI antima dAkSiNAtya sImA para apane saMbandhI dada prathamako sAmantarAjake rUpameM sthApita kiyA thaa| yadyapi gurjaroM ke adhikArameM narmadA kI upatyakA pradeza calA AyA thA, tathApi vallabhivAloMkA adhikAra uttara gujarAta ke kheTakapura, stambha tIrtha Adi pradezoM para banA rhaa| hAM itanA avazya thA ki ve samrATa rUpase ina pradezoMke adhipati nahIM varana bhInamAlake gurjaroMke sAmanta the| inake ina pradezoM para adhikArakA pratyakSa pramANa hai kyoMki hama dharasena ko apane gupta vallabhi saMvat 270 vAle lekha dvArA kheTakapura maMDala ke AhArakA grAma dAna dete pAte haiN| - bhInamAlake gurjaroM kA rAjya dakSiNameM narmadA aura uttarameM mAravADa, pazcimameM kAThiyAvADa aura pUrvame saMbhavataH mAlavAkI sImA paryanta ho gayA thA, parantu inhoMne apane isa sAmrAjya sukhakA adhika dinoM paryanta upabhoga nahI kiyA, kyoMki isa samayase lagabhaga 40-45 varSa pazcAt uttara gujarAta para mAlavAvAloMne adhikAra kara liyA thaa| jaba mAlavA vAloMkA adhikAra gujaratapara huA aura bhInamAlake gurjaroMko punaH uttarame aura varalabhivAloko pazcimame haThanA paDA usa samaya bharucake sAtha bhInamAla vAlokA saMbaMdha viccheda huA aura bharUca naMdipurake gurjaravaMzako kisI anya rAjyavaMzake AdhIna honA pdd'aa| aba prazna upasthita hotA hai ki kyA bhInamAlake gurjaroMko narmadAkI upatyakAkA pradeza labhike maitrakoMke hAtha se prApta huA thA ? yadyapi vallabhike maitrakoMkA adhikAra, uttara gujarAta Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA] kheTakapura Adi bhUbhAgapara honekA spaSTa paricaya milatA hai, tathApi unake adhikArameM narmadA upatyakAke honekA paricaya usa samayameM nahIM milatA / isake atirikta dada prathamake pautra dada dvitIyake pUrva kathita kheDAvAle dono zAsana patroMse pragaTa hotA hai ki dada prathamane nAgajAtikA utpATana kiyA thaa| epiprAphikA iNDikA volyuma 2 pRSTha 21 meM prakAzita zAsana patrase pragaTa hotA hai ki narmadA upatyakAko jaMgalI jAtiyoMpara nihalaka nAmaka rAjA zAsana karatA thaa| kathita zAsana patrame nirahulaka zaMkaragaNakA ullekha baDehI Adara aura ucca bhAvase karatA hai| jisase spaSTa rUpeNa pragaTa hotA hai ki vaha zaMkaragaNa ke AdhIna thaa| aba yadi hama nirahulakake samaya prApta kara sake to saMbhavataH dada prathama dvArA parAbhUta nAgajAtikA paricaya mila sakatA hai| vAtApi ke itihAsa se pragaTa hotA hai ki maMgalIzane kalacurIrAja zaMkaragaNa ke putra buddhavarmAko parAbhUta kiyA thaa| maMgalIzakA samaya zaka 488 se 532 paryanta hai| maMgalIza ke rAja varSa ke 5 veM varSa ke lekhameM buddhavAko parAbhUta karanekA ullekha hai| ataH zaka varSa 48845=493 meM maMgalIzane buddhavAko jItA thaa| buddhavarmA ke pitAkA nAma zaMkaragaNa hai| aba yadi hama zaka 463 ko buddhavarmAkA antima samaya mAna leMve to vaisI dazAmeM usake pitAkA samaya adhika se adhika 50 varSa pUrva jA sakatA hai| arthAt kalacurI zaMkaragaNakA samaya zaka 443 ThaharatA hai| udhara nirahulakake svAmI zaMkaragaNakA samaya, yadi hama use dada prathama dvArA parAbhUta mAna lave to, kisIbhI dazAma zaka 475 ke pUrva nahIM jA sktaa| ataH hama kisI bhI dazAmeM use nirahulaka kathita zaMkaragaNa * nahIM mAna skte| hAM yadi buddhavAMkA samaya zaka 463 ke AsapAsa prAraMbhIka mAna leMveM aura nirahulakakA lekha isa samaya se pUrvavartI svIkAra kareM aura ukta samayako nirahulakakA prAraMbhakAla mAne to saMbhavataH nirahulaka aura dada prathamakI samakAlInatA kisI prakAra siddha ho sakatI hai| parantu isa saMbhavanA ke pratikUla maMgalIza ke ukta lekhakA vivaraNa par3atA hai| kyoMki usameM spaSTatayA usake pUrva dizA vijaya ke antargata buddhavarmA ke sAtha saMgharSakA varNana hai| parantu nirahulaka kathita zaMkaragaNakA uttara dizAmeM narmadA ke AsapAsa meM honA saMbhava pratIta hotA hai| hamAre pAThakoMko jJAta hai ki aparAnta pradeza, vAtApi se uttara dizAmeM avasthita hai, jahAM para trayakuTakoMkA adhikAra thaa| aura tApti nadI ke bAmabhAga vartI pradezameM to unake Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 [ prAkkathana adhikArakA honA sUryavat spaSTa hai| ina trayakuTakoM ke adhikArakA spaSTa paricaya unake zAsana patroM tathA unake saMcAlita zrayakuTaka saMvatke aparAnta pradeza meM sArvabhauma rUpa se pracAra hone se milatA hai| ataH hama kaha sakate haiM ki nirahulakake zAsana patrane kathita zaMkaragaraNa trayakuTavaMzI aura saMbhavata: trayakuTarAja mahArAjA vyAghrasena ke uttarAdhikArIkA pautra hai| jisakA rAjyakAla trayakuTaka saMvat 241-45 ke madhyakAla se prAraMbha hotA hai / isa prakAra mAnane se koI Apatti bhI nahIM ho sakatI, kyoMki hama niHzaMka hokara vyAghrasena ke aura pautrako 50 varSakA samaya de sakate hai| aura isa prakAra 242-43 50=262-63 meM zaMkaragaraNakA rAjyakAla prAraMbha hotA hai| kathita samayake sAtha narmadA upatyakA meM vasanevAlI nAga jAtike utpATana - jisakA rAjA nirahulaka thA - kAlakA tAratamya mila jAtA hai| ataH hama nirbhaya hoM ghoSita karate haiM ki dada prathamane inhIM nAgokA utpAdana kara narmadA - upatyakAko adhikRta kara bhInamAlake gurjara sAmrAjyameM milAyA thaa| jisake upalakSameM gurjara rAjane use isa pradezakA sAmanta banAyA / putra dadake pazcAt usakA putra jayabhaTa bharUca naMdipura ke gurjara sAmanta rAjyapara baiThA / parantu isake rAjyakAlakI kisIbhI ghaTanA kA paricaya hame nahI milatA / jayabhaTakA uttarAdhikArI usakA putra dada dvitIya huA / dada dvitIya ke kheDAvAle lekhakA ullekha hama kara cuke hai| ukta donoM lekhoMse pragaTa hotA hai ki dada dvitIyako " paMca mahAzabda kA adhikAra prApta thA / aura usake rAjyake antargata narmadA ke dakSiNakA bhUbhAgamI thii| kyoMki ukta zAsana patra dvArA usane aMkurezvara (aMkalezvara ) viSayAntargata zrIzapadaka grAmamaM mRgu kecha aura jambUsara nivAsI brAhmaNako bhUmidAna diyA thaa| ma dada dvitIya ke prapautra jayabhaTa tRtIyake saM. 456 vAle zAsana patra (I. 1350 ke. hotA hai ki isane kAnyakubja pati harSavardhanake AkramaNase vallabhi narezakI caulukya pulakezI dvitIyake itihAsa- vivecana | hamabatA cuke haiM ki kI thii| nandipurake gurjara usake sAmanta the aura narmadA taTapara harSakA mArgAvarodha unhoMne usakI AjJAte kiyA thA / aMtameM yuddhasthalame svayaM upasthita ho harSako parAbhUta kara pRthvI vallabha kI upAdhi asate, dhAraNa ko thI / paryAlocana Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA ] dada dvitIyake samaya cInI yAtrI huyAnasAMgane bhRgukacchakA avalokana kiyA thA / aura apanI AMkhoM dekhI avasthAkA jo varNana kiyA thA vaha eka prakArase AjabhI bhRgukacchake sambandhame lAgU hotA hai / dada dvitIyake uttarAdhikArI jayabhaTa dvitoya kA rAjyakAla punaH ghaTanA zUnya huA / tathApi dada dvitIyake rAjyakAlako do mahatvapUrNa ghaTanA hai| prathama ghaTanA yaha hai ki lATa pradezake navasArImeM vAtApike caulukya vaMzako ka zAsyA sthApita huI aura isa zAkhAkA saMsthApaka vikramAditya prathamakA choTAbhAI dharAzraya jayasiMha thaa| dvitIya ghaTanA yaha hai ki usane gurjara nAmakA parityAga kara mahAbhAratIya vIra karNa se apane vaMzakA sambandha sthApita kiyaa| evaM usako vallabhi aura mAlavAvAloMse saMbhavataH laDanA paDA thA / ____ jayabhaTa dvitoya apane pitA dada tRtIyake pazcAn gahIpara baiThA / yaha mahAsamantAdhipati kahalAtA thaa| isakobhI paMca mahAzabdakA adhikAra prApta thaa| saMbhavataH isane apane 486 ke lekhAnusAra vallabhike maitrakoko parAbhUta kiyA thaa| aura isake rAyakAlameM araboMne bharUcapara pAkamaNa kara saMbhavataH hastagata kara lUTapATa macAyA thaa| isake anantA ve Age baDhe, parantu dhArAzraya jayAsiMhake putra pulakezI dvArA pITakara svadeza ko lauTa gaye / yaha ghaTanA saM. 461 kI hai| jayabhaTa tRtIyake bAda isabaMzakA kuchabhI paricaya nahIM miltaa| saMbhavataH araba yudvameM rAjavaMzakA nAza ho gyaa| lATa ke cAlukya / lATa pradezake sAtha caulukyoMkA pratyakSa aura apratyakSa do prakAra se sambandha pAyA jAtA hai apratyakSa sambandha unake kevala zrAdhipatya aura pratyakSa sambandha unake nivAsa aura Adhipatya donoM kA kSApaka hai| inakA apratyakSa sambandha tIna bhAgoMmeM baTA hai / prathama bhAgameM vAtApi-dvitIya : bhAgameM vAtApikalyANa aura tRtIya bhAgameM pATaNavAloMke Adhipatya kA samAveza hai| vAtApivAloke sambandhakA prArambha caulukya vaMzake prathama bhArata samrATa aura azvamedha kartA pulakezI prathamake rAjyakAla zaka 411 ke lagabhaga aura anta, dvitIya bhArata samrATa pulakezI dvitIyake tRtIya putra vikramAditya prathamake rAjya kAla zaka 587-88 me huA / vAtApi-kalyANavAloMke prAdhipatyakA sUtrapAta-caulukya rAjyalakSmI kA udvAra kara aMkazAyinI banAnevAle tailapa dvitIyake rAjyakAla zaka 900 aura anta lagabhaga zaka 1012 ke lagabhaga hotA hai| pATaNa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 [ prAkkathana thA, vAloM ke saMbadhakA sUtrapAta saMbhavataH zaka 177 se hotA hai / parantu inakA yaha Adhipatya kSaNika kyoMki gorgIrAjane zIghrahI inheM mAra bhagAyA thA / isa samaya ke pazcAta inhoMne anekabAra vasundharAko padadalita kara Adhipatya sthApita kiyA, parantu pratyeka bAra inheM haTanA paDA / parantu siddharAja jayasiMha ke samaya zaka 1020 ke AsapAsameM lATake uttarAcala arthAt narmadA aura mahI madhyavartI bhUbhAgapara inakA sthAyI Adhipatya ho gayA thA / aura siddharAjake u-rAdhikA kumArapAla ke samayato inakA adhikAra sAthI dakSiNavartI bhUbhAgaparabhI thA / kintu inakA yaha AdhipatyabhI kSaNika thA / parantu lATake uttarIya vibhAgapara to pATaNavAloMkA adhikAra anta paryanta sthAyI rahA / itanAhI nahIM pATana rAjya vaMzakA utpAdana karane vAle dholakA ke vagheloM ke adhikArameM bhI laTakA uttarIya pradeza thA / jisa prakAra caulukyoMkA apratyakSa sambandha tIna bhAgomeM baTA hai, usI prakAra pratyakSa saMbaMdhI tIna bhAgo meM baTA hai| prathama bhAgameM navasArikA - dvitIya bhAgameM naMdipura aura tRtIya bhAgameM bAsudevapuravAloMkA samAveza hai| navasArikAvAlokA abhyudaya zaka 587-8 aura patana zaka 661 ke pazcAta huA / naMdipuravAloMkA abhyudaya zaka 600 aura patana zaka 1080 ke lagabhaga huaa| bAsudevapuravAloMkA abhyudaya zaka 1020 ke AsapAsa huA thA inama astitvajJApaka pramANa zaka 1314 paryanta milatA hai / inhIM tIna rAjavaMzo ke aitihAsika lekhoMkA saMgraha aura vivecana prastuta graMthakA viSaya hai / yadyapi hama yathA sthAna lekhoM kA vivecana karate samaya inake itihAsakA vicAra Age calakara kareMge tathApi yahAMpara kucha sArAMza denA asaMgata na hogaa| ataH nimna bhAgameM yathAkrama ati sUkSma rUpameM inake itihAsakA sArAMza denekA prayatna karate haiM / lATa navasArikA ke cAlukya / hama Upara batA cuke hai ki isa baMzakA saMsthApaka vAtApi prati caulukvarAja vikramAditya prathamakA choTAbhAI dharAzraya jayasiMha varmA thaa| parantu lATa pradezameM saMsthApita vAtApikI kathita zAkhA athavA usake saMsthApaka jayasiMhakA paricaya vAtApike kisI bhI lekhameM nahIM milatA hai| yadi lATa pradezake vibhanna sthAnoMse jayasiMhake putroM kA zAsana patra na mile. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA] hote to hameM isa vaMzakA kuchabhI paricaya nahIM miltaa| prAyaH dekhanemeM AtA hai ki rAjavaMzoke apane zAsana patromeM kevala rAjyaH siMhAsanapara baiThanevAloMkAhI paricaya diyA jAtA hai| unake bhAI bhatIjoMkA nAmollekhabhI nahIM kiyA jAtA / gAdIpara baiThanevAloMke bhAI bhatIjoMkA paricaya unake kiye hue apane dAna patrAdimeM milatA hai| jo ve apanI jAgIrake gAvoM meM se yadA kadA brAhmaNAdiko dAna deneke upalakSameM pracArita karate haiN| ataH jayasiMhakA paricaya vAtApike zAsanapatroM meM nahIM milanA koI AzcaryakI bAta nahIM hai| ___ vAtApike zAsana patrAdi kevala jayasiMha ke saMbaMdhahI mauna nahIM hai, varana usake anya do bar3e bhAI AdityavarmA aura caMdrAdityake saMbaMdhamI ve samAna rupeNa mauna hai| yadi AdityavarmAkA svayaM apanA aura caMdrAdityakI rANI vijayabhaTTArikA mahAdevI ke zAsana patra na mile hote to na to una donoMkA paricaya milatA aura na pulakezI dvitIya tathA vikramAditya prathamake madhyavartI avakAzakA saMtoSajanaka rItyA samAdhAna hotaa| jayasiMha tathA navasArikAke caulukyavaMzakA paricAyaka adyAvadhi, hameM jayasiMhake putra aura pautroM ke 5 lekha mile haiN| ina lekhoMkA saMgraha aura anuvAda tathA pUrNa vivecana " caulukya caMdrikA lATa khaNDa' meM abhigunThita hai| ina kathita 5 lekhomeM se jayasiMha ke jyeSTha putra yuvarAja zilAdityake do, 'dvitIya putra tathA uttarAdhikArI maMgalarAjake eka, tRtIya puSa buddhava ke putra vijayarAjako eka aura caturtha putra pulakezIkA eka hai| ina lekhoMmeMse yuvarAja zilAditya ke prathama lekhameM jayasiMhakA apane bar3e bhAI vikramAdityakI kRpAse rAjya prApta karanekA mpadhra ullekha kiyA gayA hai| aura dvitIya lenameM, bAtApi pati vikramAditya prathamake putra vinayAdityako adhirAja rUpase svIkAra kiyA gayA hai| ina donoM leiko mAtrA alyA tImA lekhoM meM antara kevala itanahI hai ki isame vAtApike tatkAlIna rAjAko adhirAjApogandIkA kiyA mayA hai parantu uttara yI tIna leloMmeM vAtApilI saMzAvalIko sAkAsaya mAtra cArjita kiyAvAyA hai| lekhI paryAlocanale nikAkA baMzAvapalamAhoto haimI 31h Sri Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prAkkathana kI ti va mA: - - vikramAditya .... dharA zra ya ja ya siMha - yA di tya zi lA ditya maMgala rAja buddha varmA pula ke zI ............ ... vijaya rAja ... punazca ina zAsana patroMse pragaTa hotA hai ki inako rAjyadhAnI navasArI meM thii| aura inake adhikAra meM damanagaMgAse lekara narmadAke bAma bhAga avasthita bhUbhAga nidhAnta rUpeNa thA / aura saMbhavataH inake rAjya kI pUrvIya somApara khAnadeza thaa| inakI Agneya sImA nAsikake prati ghusatI thii| jayasiMhake jyeSTha putra yuvarAja zilAdityakI mRtyu pitAkI jIvita avasthAmehIM huI thii| ataH jayasiMhakA uttarAdhikArI usakA dvitIya putra maMgalarAja huaa| maMgalarAja ke pahilehI buddhavAMkI mRtyu huI pratIta hotI hai| maMgalarAjabhI niHsaMtAna mraa| ataH usakA uttarAdhikArI pulakezI huA / maMgalarAjake uttarAdhikArI pulakezIke rAjyakAlama araboMne bhArata para AkramaNa kiyA thA aura lUTapATa macAte hue bharUca taka cale Aye the| java unhoMne dakSiNApatha arthAta vAtApirAja para AkramaNa karaneke vicArase Age pAMva baDhAyA to pulakezIne unhe kamaleja ke pAsa parAbhUta kara pIche bhgaayaa| pulakezIke pazcAt isa vaMzakA kuchabhI paricaya nahIM milatA / saMbhavataH vAtApi chonanevAle rASTrakUToMne isa vaMzakA nAza kiyA / lATa ke raassttrkuutt| jisa prakAra lATa vasundharAke sAtha caulukyokA pratyakSa aura apratyakSAtmaka do prakArase sambandha hai usI prakAra rASTrakUToMkA sambandha hai| lATa dezake sAtha rASTrakUToMke apratyakSa sambandhake paricaya sambandha meM hameM dakSiNApathake itihAsakA paryAlocana karanA hogA / dakSiNApathake itihAsase prakaTa hotA hai ki mAnyakheTake rASTrakUToMkA pratApa zIghratAke sAtha baDha rahA thaa| mAnyakheTake rASTrakUTa dantidurga ke ilorA guphAke dazAvatAra mandirameM utkIrNa 672 vAle lekhase prakaTa hotA hai Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ lukya caMdrikA ] ki usane mAlavA aura lATako vijaya kiyA thaa| evaM usake zAsana patra (i. e. 11112 me prakAzita ) se prakaTa hotA hai ki dantidurgake adhikArameM mahI nadI paryanta bhUbhAga thaa| aura usakI mAtAne kheTakapurake mAtara paragaNAke pratyeka gAMvakI kucha bhUmi dAna dI thii| isase spaSTa hai ki dantidurgane sambhavataH araba yuddhake pazcAta pulakezIke hAthase lATakA dakSiNa bhAga aura bharUcake gurjaroMse lATakA uttara bhAga prApta kiyA thaa| dantivarmAkI yaha vijaya sambhava ho sakatI hai / kyoM ki araba yuddha aura isake zAsana patrakI tithimeM 11 barSakA antara hai| lATake sAtha rASTrakUToMkA pratyakSa sambandhakA parijJApaka sUrata jilAke AntarolI cArolI se prApta karka dvitIyakA zaka 666 vAlA zAsana patra hai / prastuta zAsana patrameM zAsana kartAkI vaMzAvalI niA prakArase dI gaI hai| dhruva govindarAja punazca isa zAsana phAse prakaTa hotA hai ki zAsana kAkI mAtA nAgabamAkI putrI thI / aura isakA viruddha "samadhigata paMca mahA zabda prApta paraM bhaTTAraka mahArAja". thaa| ataH aba vicAranA hai ki sAmanta aura svatantra narezoke samAna viruda dhAraNa karanevAlA yaha saTakUTa vazI karka kauna hai ! aura isako tApti aura narmadAke madhyavartI bhUbhAga-jo lATa navasArikAke caulukyoke rAjya me thA aura jise mAnyakheTakA rASTrakUTa dantivarmA adhikRta karane / dAvA karatA hai-kA adhikAra kyoM kara milaa| prastuta zAsana patrakI tithi azvayuja zukla saptamo zaka 669 hai| zaka 666 kI samakAlInatA vikrama 804 se prApta hotI hai / navasArIke caulukyarAja pulakezIkA zAsana patra ajJAta saMvata (trayakuTaka) 460 tadanusAra vikrama 796 se spaSTatayA prakaTa hai ki usa samaya navasArikA ke. caulukyavaMzakA zauryasUrya pUrNarUpeNa prakAzita ho rahA thA / prastuta zAsana patra aura usake madhyameM kevala ATha varSakA antara hai| saMbhavahai ki araba yuddha pazcAt pulo zIkI zakti naSTa ho gaI ho, aura kane usakI nirbalatAse lAbha uThA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prAkkathana anAyAsahI zAsana patra kathita bhUbhAgapara adhikAra kara liyA ho / dantivarmA aura karka dvitIyake lekhoMmeM tIna varSakA aMtara hai / dativarmAkA lekha uttarabhAvI aura karkakA pUrva bhAvI hai / ataH hama kaha sakate haiM ki isakA sAmaMjasya sammelana asaMbhava nahIM hai| isa sAmaMjasya saMmmelanArtha hama kaha sakate hai ki vaha vijaya prApta karaneke pazcAt apane adhikRta rAjyakA upayoga nahIM kara sakA / daMtivarmAne Akara anAyAsahI usake adhikRta rAjyako hastagata kara liyA / cAhe hama karkako prathama vijayI mAna leveM aura daMtivarmAko use parAbhUta karanevAlA mAna leveM paraMtu hama yaha kadApi nahI mAna sakate ki karkake pUrvaja zAsana patra kathita bhUbhAga para cirakAlase adhiSThita aura zAsana karate the kyoMki zAsana patrakI tithi zaka 669 se pUrva karka prathamake liye kamase kama hameM 75 varSa dene paDeMge / isa prakAra karka prathama kA samaya 669-75-564 ka AsapAsa pahuMcatA hai / isa samaya vAtApi aura navasArIke caulukyoMkA pratApa sUrya madhya gaganameM prakhara rUpase prakAzita horahA thA / punazca zAsana patra kathita sthAnoMke AsapAsa navasArIke caulukyoM ke adhikArakA spaSTa paricaya vikrama 766 paryanta milatA hai| ataH yaha nizcita hai kI karka ne kahI anyatrase Akara adhikAra kiyA thA aura apanI vijayakA upalakSameM ukta dAna diyA thaa| ___ parantu isa saMbhAvanA ke pratikUla karkakA viruda "samadhigata paMca mahA zabda" par3atA hai jisase spaSTa hai ki vaha kisI kA sAmanta thA aura use paMca mahA zabdakA adhikAra apane svAmIse prApta huA thA / aba vicAranA hai ki karkakA svAmI kauna ho sakatA hai| pUrvameM hama dakSiNApatha mAnyakheTake rASTrakUToMke itihAsake pAlocana se pragaTa kara cu haiM ki daMtivarmAne lATa pradezako vijaya kiyA thA / kevala itanAhI nahIM isakI mAtAne kheTakapurake mAtara viSayake pratyeka grAmakI kucha bhUmi dAna diyA thaa| aba yadi hama daMtivarmA aura karkake jAtIya saMbaMdhako dRSTikoNameM lAveM aura sAthahI navIna adhikRta bhUbhAgapara svajAtIya baMdhuoMko zAsaka niyukta karaneke lAbhAlAbha para rAjanaitika dRSTi se vicAra kareM to kaha sakate hai ki daMtidurgane karkako navIna adhikRta bhUbhAga para apane adhikArako sthAyI vanAne ke vicArase sAmanta banAyA thA / aba prazna upasthita hotA hai ki kyA karka dvitIya daMtidurgakA kevala svajAtIya baMdhu athavA sambaMdhI thA / daMtidurgake ilorAvAle lekhameM usakI vaMzAvalI nimna prakArase dI gaI hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA daMtivarmA ( prathama) iMdrarAja (prathama) govindarAja kakarAja iMdrarAja (dvitIya) daMtidurga aba yadi hama kakeke zAsana patra kathita karka prathamako daMtidurgake lekha kathita karka mAna leveM to kahanA par3egA ki karka daMtidurgakA sagA cacerA bhatIjA thA ! isa prakAra mAna lenese mAnyakheTake rASTrakUToM kI vaMzAvalI nimna prakArase hotI hai| daMtivarmA (prathama) indrarAja (prathama) goviMdarAja (prathama) kakarAja (prathama) kRSNarAja indrarAja (dvitIya) dhruvarAja dantidurga (dvitIya) govindarAja (dvitIya) / karkarAja (dvitIya) govindarAja dhruvarAja (dvitIya) uddhRta vaMzAvalI tathA anyAnya bAtoM para lakSa kara hama kaha sakate haiM ki prAntarolI cArolI vAle zAsana patra kathita karkarAja dvitIya dantivarmAkA sagA cacerA bhatIjA thaa| hamArI yaha dhAraNa kebala anumAnakIhI bhitti para avalambita nahIM hai varana isakA prabala pramANAtmaka AdhAra hai| isI prakAra jyUdhRta vaMzAvalIkA kRSNarAja dantidurgakA dUsarA cacA thaa| jo dantidurgake Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19 [prAkkathana pazcAn mAnyakheTake rASTrakUTa rAjya siMhAsana para baiThA thA dantidurgake aputra marane ke pazcAt karkane uttarAdhikArake lie vivAda upasthita kiyA, aura apane cacerA vAdA kRSNarAjase lar3a pdd'aa| hamArI samajha meM karkake isa vivAdakA AdhAra yaha thA ki usakA dAdA dhruvarAja dantidurgake pitAkA mAlA bhAI thaa| parantu isa vivAdameM karkako apane adhikAra aura prANa donoMhI gaMvAne paDe / hamArI isa dhAraNAkA samarthana kRSNake prapautra, aura gujarAtameM rASTrakUTavaMzakI sthApanA karanevAle indra ke putra, karkake baraudAse prApta aura inDiyana enTIkverI bolyuma 12 pRSTha 156 meM prakAzita lekhake vAkya kRSNarAjane dantidurgake pazcAt svavaMzake kalyANArtha svavaMzake nAzameM pravRtta AtmIyakA mUlocchedana karake rAjyadhurI saMcAlanakA bhAra svIkAra kiyaa| isa zAsana patrake kathana,-"svavaMzake nAzameM pravRta AtmIyakA mUloccheda karake" tathA hamArI dhAraNA : " karkako adhikAra aura prANa gaMvAne paDe " kA samarthana antarolI cArolI vAle karkarAjake vaMzajoMkA kuchabhI paricaya nahIM milanese hotA hai| ina bAtoM para lakSa kara hama kaha sakate haiM ki lATa vasundharAke sAtha rASTrakUTa vaMzakA sambandha sthApita karanevAlA daMtidurga dvitIya hai| usane svAdhIna mATa dezako, zaka 666 ke pUrva navasArIke caulukyoMko parAbhUta karake rASTrakUTa baMzake svAdhIna kiyA thA / lATadeza adhikRta karane pazcAta usane apane cacere bhatIjA karkako lATakA sAmanta banAyA / parantu usakI mRtyu ke pazcAt usake dvitIya cacA aura karkake madhya uttaradhikArake liye vigraha macA hai / karka yuddhameM mArA gayA aura kRSNa vijayI hokara rASTrakUTa rAjya siMhAsana para baitthaa| kRSNarAja ke bAda usakA baDA lar3akA putra goviMdarAja garI para baiThA parantu use usake choTebhAI dhruvarAjane use gaddIse utAra khuda rAjA banA / dhruvarAjane apane vaMzake adhikArako khUba bar3hAyA / aura apane bar3e putra goviMdako bATadezakA zAsaka niyukta kiyA / goviMdane lATadezakA zAsaka honeke pazcAt apanI rAjadhanI nAsikake antargata mayUra khaNDa nAmaka sthAnako banAyA / evaM stambapati aura mAlavarAjako parAbhUta kiyA / mAlavA vijayake pazcAt . moviMva : viya, dezake prati agrasara huA aura pUrva mAlavAke rAjA....mAraH sarvako svAdhIna kara lATa dezako cauda Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA] mArgameM bharUca jilAke sarabhauna nAmaka sthAnameM varSA Rtu kI ( i. e. 6. 64) isake anantara goviMda dakSiNa calA gayA aura jAte samaya apane choTe bhAI indrako lATa aura gujarAtakA sAmantarAja banAtA gayA / ataH lATa aura gujarAtakA rASTrakUTa vaMzI sarva prathama rAjA indra huA / iMdra ke vaMzajoMne lATa aura gujarAta deza para pAMca vaMzazreNI paryaMta rAjya kiyaa| inake lATa gujarAta rAjyakAla kI avadhi zaka 730 se zaka 810 paryaMta 80 varSa hai / isa avadhimeM isa vaMzake rAjAoM kI saMkhyA 8 hai| inake vividha zAsana patra aura aitihAsika lekhake payAMlocanase gujarAta ke rASTrakUToMkI vaMzAvalI nimna prakArase hotI hai| -: vaMzAvalI : iMdrarAja karAja goviMdarAja dhruvarAja daMtivarmA kRSNa (akAla varSa) zumatuGga (akAla varSa) dhruvarAja gujarAta ke rASTrakUToMke adyAvadhi 8 zAsana patra prApta hue haiM / jinameM karkake tIna lekha haiN| prathama barodAse prApta zaka 734 kA, dvitIya navasArIse prApta zaka 738 kA aura sUrata se prApta zaka 743 kA hai| karka ke bhAI aura uttarAdhikArI goviMdakA kAvIse prApta zaka 749 kA eka lekha, dhruvakA barodAse prApta zaka 753 kA eka lekha aura dhruva rAjake putra aura uttarAdhikArI akAla varSa zumatuGgake putra dhruva dvitIyakA prathama lekha bagumarAse prApta zaka 786 kA aura dvitIya lekha barodAse prApta zaka 763, aura isa vaMzakA aMtima lekha kake dvitIya putra daMtivarmAke putra akAlavarSa kRSNa kA bagumarAse prApta zaka 810 kA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ prAkkathana ina zAsana patroMke paryAlocana se pragaTa hotA hai ki inakA adhikAra valasAr3a dakSiNottara se lekara kher3A paryanta thA / parantu inakI pUrvIva sImA jJAta nahIM hai karkake varauvA se prApta zaka 734 vAlA zAsana vaTapAdraka ke dAnakA - navasArIse zaka 738 vAlA zAsana jo 'kheTapurameM pracArita kiyA gayA thA, zarmA patraka grAmake dAnakA aura sUrata se prApta zaka 743 vAlA zAsana patra jo vankikA se pracArita kiyA gayA thA, nAgasArikAke jaina maMdira ko ambA pATaka grAmameM kucha bhUmi denekA ullekha karatA hai| goviMdakA kAvIse prApta zaka 749 vAlA zAsana patra jo bhRgukacchase pracalita kiyA gayA thA, koTipurake sUrya maMdirako grAma dAnakA varNana hai | dhruva prathama varodAse prApta zaka 757 vAlA zAsana patra jo kheTapurake samIpa vAle sarva maMgalA nAmaka sthAnase pracArita kiyA gayA thA, aura vadarasida nivAsI yoga nAmaka ko grAma dAnakA ullekha karatA hai / dhruva dvitIyakA bagumarAse prApta zaka 786 vAlA lekha jo bhRgukaccha se zAsita thA, parahRnAkake brAhmaNako dAna denekA varNana karatA hai / isakA baraudAvAlA lekha jo bhRgukacchasehI zAsita hai, mahI nadIke samIpavartI konavAlI nAgabhAna grAmake kapAlezvara mahAdeva mandirake dAnakA varNana karatA hai / antato gatvA kAlavarSa kRSNakA bagumase prApta zaka 810 vAlA zAsana patra jo akurezvara se zAsita hai / 116 grAmavAle vArihAvi (varIAva) viSayake kA visthala ( kosADa ) gAma nivAsI trAhmaraMgoM ko mUmidAna dene kA varNana karatA hai| 21 punazca ina zAsana patroM para dRSTipAta karane se pragaTa hotA hai ki gujarAtake ina rASTrakUToMkA itihAsa nimna prakArase hai| gujarAtake rASTrakUTa vaMzake saMsthApakaindrarAjako apane * bar3e bhAI goviMda rAjakI kRpA se lATa pradezakA rAjya zaka 730 meM milA / parantu isane prApta rAjyalakSmIkA upabhoga kevala cAra varSa kiyA isI thor3I avadhirmebhI ise sukha aura zAnti prApta nahIM huii| saMbhavataH isapara gurjara narezane AkramaNa kiyA thA / parantu isane use mAra 3. bhagAyA / apanI isa vijayase unmatta ho svataMtra bananeke prayogameM lagA / ise apane isa kArya meM pravRtta honekA avasara bhI mila gayA / kyoMki rASTrakUTavaMzI anyAnya sAmantoMne pradhAna zAkhAkA virodha kiyA / yaha jhaTapaTa unake sAtha mila gayA / parantu rAjakumAra zrI vallabha (sarva amogha - varSa) ne svajAtIyoMkI sammilita senAkA damana kara isa vidroha abhiko janamatehI zAntakara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat * www.umaragyanbhandar.com
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA ] 22 diyA / ataH indrako svAtaMtrya sukhabhogakA avasara na milaa| svAtaMtryakI AzA ke sAthahI usa apane nazvara zarIrakA saMbaMdhabhI chor3anA par3A / indrake pazcAt gujarAtake rASTrakUTa siMhAsana para usakA bar3A putra karkarAja baiThA / basane zaka 734 ke pUrva gabdI para baiThatehI apane pitA kI " pradhAna zAkhAke sAtha virodha" nItikA parityAga kara sahayoga mArgakA avalambana kiyA / aura apane cacA goviMda tRtIyakI sahAyatAmeM apanI senAke sAtha upasthita huA / jaba gurjara narezane mAnyakheTake zrAdhIna mAlava narezake para AkramaNa kiyA to karka apanI senAke sAtha raNameM upasthita ho usakI rakSAkI thii| punazca jaba zaka 736 me goviMda tRtIyakI mRtyu pazcAt rAjakumAra zrI vallabha sarva amoghavarSaka uttarAdhikArakA virodha usake saMbaMdhiyoM ke saMketa se sAmantoMne kiyA to karka apanI senAke sAtha Age bar3ha unakA damana kara use siMhAsana para baitthaayaa| jisakI kRtajJatA meM usane va.kako saMbhavataH uttara kokaNakA samudra taTavartI bhUbhAga pradAna kiyaa| saMbhavataH zaka 748 ke AsapAsa karkakI mRtyu huI aura usake donoM putroM dhubarAja aura dantivarmA ke alpa vayaska honeke kAraNa usakA choTAbhAI goviMda gabdI para baiThA / goviMdane lATa vasundharAkA upabhoga zaka 748 se 756 paryanta kiyA / pazcAt karkakA jyeSTha putra bhubarAja bayaska hone para gaddI para baiThA yaha jJAta nahIM ki goviMdane apanI icchAse yubarAjako vayaska hone para rAjyabhAra de diyA thA athavA usane bala pUrvaka apane paitRka adhikAra ko prApta kiyA thA | bhuSa prathamako gaddI para Ane pazcAt pradhAna zAkhAke sAthakA sauhArda TUTa gayA / gujarAta aura dakSiNake donoM ( pradhAna aura zAkhA) rASTrakUTa vaMzapunaH vigraha jAlameM phaMsa gaye mAnyakheTake rASTrakUTarAja zrI vallabha amogha varSake lekhoMse pragaTa hotA hai ki usane aThikA para AkramaNa kara use naSTa kara diyA thA / punazca isa vigrahakA spaSTa paricaya dhruva prathamake putra dhruva dvitIya ke bagumarA vAle zaka 786 ke lekhameM milatA hai| ukta lekhase jJAta hotA hai ki dhruba prathamane zrI ballabha kI senAke sAtha laDatA huA ghora rUpase Ahata ho raNakSetrameM apane nazvara zarIrakA parityAga kiyA thA / bhuva prathamakI mRtyuke pazcAt usakA putra akAlavarSa gaddI para baiThA aura AkramaNakArI zrIlakI senA ko parAbhUta kara apane paitRka adhikArako svAdhIna na kiyA / akAlavarSake Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ prAkkathana 23 pazcAt usakA putra dhruva dvitIya gaddI para baiThA / isake rAjyArohaNa ke samaya usake saMmbadhine upadrava macAyA kintu unake vidrohako isane damana kiyA / isa ghaTanAkA ullekha dhruvake nagumarA aura baraudAvAle donoM lekhoMmeM hai / punazca dhruvake bagumarAvAle lekse pragaTa hotA hai ki usake rAjya para mehararAjane AkramaNa kiyA thA / parantu isane apane goviMdarAja nAmaka bandhubhrAtAkI sahAyatA se ukta mehararAjako parAbhUta kiyA / dhruvake rAjyakAlameMhI saMbhavataH gujarAtake rASTrakUToM ke se vAtApike dakSiNakA pradeza nikala gayA pratIta hotA hai / kyoMki bagumarA vAle lekhameM cAra varSa uttarakAlIna barodAvAle lekhameM spaSTatayA dhruvake rAjyako narmadA ( bhRgukaccha ) aura mahI nadI madhya parimita honekA ullekha pAte haiN| saMbhavataH zrIvallabha zramogha varSa ukta pradezako pradhAna zAkhA adhikArameM milA liyA thA jisako dhruvake kvA aura uttarAdhikArI akAla varSa : punaH prApta kiyaa| jisakA ullekha usake bagumarA vAle zaka 810 ke lekhameM pAyA jAtA hai| hAtha dvitIyaka mRtyu kaba huI aura isake bhAI goviMdakA kyA huA isakA kuchabhI paricaya nahIM milatA / saMbhavataH goviMdakI mRtyu bhukke pUrva huI thI / varanA akAlavarSa usakA cacA usakA uttarAdhikArI nahotA / akAlavarSake vagumarA vAle zaka 810 ke lekhoM meM use spaSTatayA karkakA pautra aura dantivarmAkA putra likhA hai| akAla varSake pitA dantivarmAko pharka ke zaka 734 vAle zAsana patra kathita dUtaka rAjaputra dantivarmA mAna kara pAzcAtya vidvAnoMne use karkakA jyeSTha putra mAnA hai aura zaMkA kI hai ki kadAcita bagumarAke ukta lekhakI vaMzAvalI meM kucha bhUla hai / kyoMki dantivarmA kathita zaka 734 lekhakA dUtaka hone ke kAraNa vaha avazya usa samaya vayaska thA | ataH usake putra akAla varSakA lagabhaga 76 paryanta jIvita rahanA asaMbhava hai / ina vidvAnoMkI isa udbhAvitA zaMkAke samAdhAna hamArA vinamra nivedana hai ki AdyopAnta bhUla kara rahe haiN| inakI bhUla karanevAlA kahanekA kAraNa nimna hai / 1- kisI zAsana patrameM " rAjaputra zakA prayoga itake nAmake sAtha -- dUtakako zAsana kartA rAjAkA putra nahIM siddha kara sakatA cAhe zAsana kartAko dUtakake nAmaka zazI putramI kyoM na ho / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat ," www.umaragyanbhandar.com
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA ] ... 2-aneka rAjAoM ke zAsana patroMmeM dUtakake nAmake sAtha " rAjaputra" vizeSaNa dekhanema AtA hai ataH hama kaha sakate haiM ki "rAjaputra" zadakA prayoga " rAja vaMzodbhava" bhAva jJApana karaneke liye kiyA jAtA hai| kathita "rAjaputra" zabdakA vizeSa prayogahI uttarabhAvI " rAjaputra" zadvakA janaka hai| ___.. 3-yadi unakI saMbhAvanAke anusAra dantivarmAkI mRtyu pitAkI jIvita avasthAmehIM ho gaI thI; aura usakA dvitIya putra (karkarAja) usakI vRddhAvasthAmeM huA thA jisake alpa vayaska hone ke kAraNa goviMda gaddIpara baitthaa| to aisI dazAmeM hameM akAla varSakA janma apane cacA dhruvake janmase pUrva mAnanA pdd'egaa| aura aisA mAnanepara vaha alpa vayaska kyoMkara hosakatA hai| punazca karkarAjake jyeSTha putra honeke kAraNa vaha nyAyocita uttarAdhikArI thaa| vaisI dazAmeM goviMda aura dhruvako rAjya kyoMkara mila sakatA hai| inhIM kAraNoMko lakSakara hamane yaha nizcaya kiyA haiki dantivarmA na to karka rAjakA jyeSTha putra aura na usake zAsana patrakA dUtaka thaa| varana vaha usakA choTA putra aura dhruvarAjakA anuja thaa| aba yadi hama dantidurgakA janma pitAkI mRtyuke kucha pUrva mAna leveM to vaisI dazAmeM usakA janma hameM 747-47 meM mAnanA pdd'egaa| ataH zaka 810 meM apanA zAsana patra jArI karate samaya usakI Ayu 62 varSakI ThaharatI hai| jabake pAzcAtya vidvAna, zrI vallabha akAla varSakA rAjya kAla 736-799 varSa 63 vinA mIna meSa mAnate haiN| to vaisI dazAmeM zumatuGga akAla varSakI Ayu 63 varSa mAnanemeM AnAkAnI karanA sarAsara manamAnI gharajAnI ke barAbara hai| ... akAla varSake sAthahI lATa gujarAtake rASTrakUToMke pratyakSa saMbaMdhakI samApti hotI hai| parantu yaha samApti ThIka kisa samaya huI isakA paricaya nahIM milatA / kintu yaha nizcita hai ki zaka 810 aura 836 ke madhya kisI samaya pradhAna zAkhAvAloMne lATa gujarAtakI zAkhAkA anta kara lATa-gujarAtako svAdhIna kara liyA thaa| rASTrakUToM kA apratyakSa sambandha - dakSiNA patha mAnyakheTake rASTrakUToMkA dvitIyavAra apratyakSa saMbaMdha zaka 810 ke pazcAt kRSNa akAla varSase sthApita kiyA aura yaha apratyakSa saMbaMdha zaka 863 paryaMta sthita pratIta hotA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prAkkathana hai| isa avadhimeM mAnyakheTake rASTrakUTa siMhAsanapara ATha rAjA baitthe| ina rAjAoMkA samAveza cAra vaMza zreNImeM hai / aura inakI vaMzAvalI nimna prakArase hotI hai| akAla varSa kRSNa jaga tuGga indra rA ja (tRtIya) diga amo gha varSe goviMda rAja kRSNa kho Tiga nirupama kakala (ka ke rAja) inake itihAsake paricAyaka inake aneka zAsana patra haiN| kRSNa akAlavarSake pautra indrarAjake navasArIse prApta zaka 836 ke do lekha aura usa (kRSNa) ke sAmanta pracaNDakA kapaDavaMjase prApta zaka 832 kA tIsarA lekha hai| ina zAsana patroMke paryAlocanase jJAta hotA haiki akAla varSa kRSNane saMbhavataH zaka 832 meM gujarAtake rASTrakUTa ( zAkhA ) vaMzakA nAza saMpAdana kiyA thA / ukta yuddha meM usake zilhAravaMzI sAmaMta tathA pracaNDa nAmaka senApatine pUrva zaurya dikhAyA thA / kRSNa akAla varSake bAda usakA putra iMdra tRtIya gaddI para baitthaa| isake samaya lATa aura gujarAtakA saMbaMdha akSuNNa rUpase pAyA jAtA hai, iMdrarAjake pazcAt lATa gujarAtake sAtha inakA sambaMdha pAyA nahIM jAtA, isakA kuchabhI paricaya nahIM miltaa| paraMtu zilhAroM ke khArepATanavAle lekhase pragaTa hotA hai ki ye rASTrakUToMko apanA adhirAja kahate the anaMtara hama eka vayaka zaka 600 ke AsapAsameM caulukyarAja tailapadevake senApati vAraNako pAte haiN| zilhAra rAjavaMza hamAre vivecanIya aitihAsika kAla tathA dezake sAtha sthAnakake zilhAraoMkA saMbaMdha hai| ataH hamArI samajhameM inake adhikAra aura itihAsa para kucha prakAza DAlanA bhAvazyaka pratIta hotA hai| isa hetu nimna bhAgameM sUkSma rUpase kucha prakAza DAlanekA prayatna karate haiN| adyAvadhi Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya patrikA ] 29 uttara kokaNake zilharAoM ke vartamAna kolAbA aura thAnA jilAke vividha sthAnoMse zaka 750 se 1182 ke madhyavartI nimna tAmra zAsana aura zilAlekha prApta hue haiM / 1 - zrI sthAnaka ( vartamAna thAnA ) e prasiddha paTaSaSTi (zAlizeTa) dvIpake kRSNagirI (kanherI) " kI guphA saMkhyA 78 kA pulazakti he rAjyakAlIna vinA saMvatkA zilAlekha / 2 - ukta kRSNagirIkA guphA saMkhyA 10 aura 78 meM utkIrNa zaka 775 aura 766 vAlA kApadi dvitIyakA zilAlekha / 3- aparAjitakA zaka 999 vAlA zAsana patra, jo thAnA jilA ke bhIvaMDI tAlukAke madana nAmaka sthAna se prApta huA thA / 4- dhAnAse prApta arikesarIkA zAsana patra saMvata 636 kA / 5- citirAjakA zaka 978 vAlA zAsana patra | 23 6- mumamunikA zaka 982 7 - anaMtapAlakA zaka 1003 aura 1018 vAle do zAsana patra | 8 - aparAdityakA zaka 1060 vAlA zilA lekha / 9 - haripAladevakA zaka 1070-1071 aura 1075 vAle tIna lekha / 10 - mallikArjunakA cipalUnavAlA zaka 1078 aura vesInavAlA zaka 1082 kA do lekha / 11 - aparAditya dvitIyakA zaka 1106 aura 1109 vAle do lekha / 12- somezvarakA zaka 1171 aura 1982 vAle do lekha / 13 "" Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 1 isake atirikta inakA rASTrakUToMke lekhomeM prasaMgAnusAra ullekha pAyA jAtA hai, punazca vAtApi kalyANa aura pATanake itihAsameM inakA saMbaMdha dRSTigocara hotA hai| ina zAsana patroM aura zilAlekhoMke paryAlocanase prakaTa hotA hai ki zilharA zabdakA paryAya zilahAra-zailahArazilAra aura zrIlAra Adi hai / evaM inakA jAtIya viruda " tagara purAdhIzvara thA / jisase prakaTa hotA hai ki inake pUrvajoMkI rAjadhAnI tagarapUrameM thI / kyoMki hama kadamboMko " vanavAsI purAdhIzvara" yAdavoMge " dvArAvatI purAdhIzvara" aura uttarakAlIna caulukyoMke purAdhIzvara" virudako dhAraNa karate pAte haiN| jo spaSTarUpeNa unake pUrvajoM kI rAjadhAnIkA zApaka / punadha prakaTa hotA hai ki inakA adhikAra vartamAna kolAvA aura thAnA jillAoMke bhUbhAga 66 kalyANa " www.umaragyanbhandar.com
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prAkkathana para parimita thA / aura inakI rAjadhAnI prathama pUrI meM aura pazcAt zrIsthAnaka (thAnA) meM thii| inakA rAjakIya viruda mahA sAmanta thA aura prAraMbhase hI rASTrakUToMke bhAdhIna the| rASTrakUToM ke utpATana pazcAn inhoMne kSaNika svAtaMtryakA upabhoga kiyA parantu caulukyoMne inheM sIvahI parAbhUta kara apane svAdhIna kiyA thaa| antatogatvA inakI vaMzAvalI nimna prakArase prApta hotI hai| aura isakA rAjyakAla zaka 735 se lekara 1182 paryaMta 447 varSa hai| kA pa di (prathama) pu la zakti kA pa di (dvitIya) vA yu va na vA ja Da deva aparAjita vA jaDa deva ti ti rAja nA garA ja muma munI rAna ananta deva aparAditya hari pAla - - malli kA rjuna aparA di tya ke zi de va so me svara -- Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA ] 28 udhRta vaMzAvalI para dRSTipAta karanese pragaTa hotA hai ki pulazaktI jisakA vinA saMvatakA lekha kRSNAgirIkI guphA saMkhyA 78 meM utkIrNa hai, apane vaMzakA dvitIya rAjA thA / pulazaktI apane kathita lekhameM spaSTatayA apane Apako rASTrakUTa amoghavarSakA sevaka tathA kokaNa maMgalapUrIkA zAsaka ghoSita karatA hai / aba vicAranA hai ki kathita rASTrakUTa amoghavarSa kauna hai| prastuta zilAlekha kI tithi na hone se kucha maMjhaTa sAmane AtI hai kyoM ki rASTrakUTa vaMzameM amoghavarSa nAmaka aneka rAjA hue haiM / tathApi pulazaktIke putra aurauttarAdhikArI kApA dvitIyake kRSNAgirI kI guphA saMkhyA 10 vAle zilAlekha, jisakI tithi zaka 775 hai, hamArA trANa karatA hai| kyoMki kathita lekhako dRSTikoNameM rakha kara hama nirbhaya hokara kaha sakate haiM ki pulazaktIkA samaya adhika se adhika 750 paryaMta pIche jA sakatA hai| pulazaktIkA anumAnika samaya, 750 prApta karaneke pazcAt usake svAmI amoghavarSakA samaya prApta karanA koI kaThina kAma nahIM raha jAtA hai| rASTrakUToMke itihAsa vivecana karate samaya pUrvameM hama dikhA cuke haiM qi zaka 666 ke kucha pUrva mAnyakheTake rASTrakUTa dantivarmAne lATa aura mAlavA Adiko svAdhIna kiyA thA / aura dantidUrgake uttarAdhikArI aura cacA kRSNake dvitIya putra dhruva ne apane bar3e bhAI goviMda ko haTAkara svayaM gaddI para baiThA thA / evaM rASTrakUToMke adhikArako khUba bar3hAyA thA / bhruvane apane bar3e putra goviMdako rAjyake uttarAMcala pradezakA zAsaka niyukta kiyA thA / jisane mayurakhaNDako apanI rAjadhAnI banAyA thA / aura isake adhikArameM prAyaH nAsIka, thAnA surata aura bharuca Adi jilAoM tathA barodAkA navasArI prAMta - vAMsadA aura dharmapUra Adike bhUbhAga the / gobiMda zaka 730 meM apane choTe bhAI indrarAjako lATakA zAsaka banA svayaM dakSiNa jAkara pradhAna zAkhAkI gaddI para apane pitA ke pazcAt baiThA goviMdakI mRtyu zaka 736 ke pUrva huI aura usakA putra amoghavarSa gaddI para baiThA / aura zaka 736 se zaka 791 ke pazcAt paryaMta rAjya kiyA / pulazaktI aura usake putra kApadi dvitIyake lekha isI amoghavarSake rAjyakAlameM par3ate haiM / ataH hama pulazaktIke svAmI amoghavarSako mAnyakheTapati rASTrakUTa goviMda tRtIyakA putra aura uttarAdhikArI amoghavarSa ghoSita karate haiM / I kApardi dvitIyake pUrva kathita kRSNAgirIkI guphA saMkhyA 10 aura 78 ke zilAlekha 775 aura 795 ke paryAlocanase pragaTa hotA hai ki vaha apane pitA ke samAna rASTrakUToMkA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 29 [ prAkkathana sAmanta thA / aura isake adhikAra meM pitA ke samAnahI bhUbhAga thA / kApardike putra aura uttarAdhikArI vAyubarNake sambandhameM kucha etihAsika bAtoMkA jJAna hameM prApta nahIM hai / parantu usake aura usake uttarAdhikArI maMjha ke sambandha meM avAntara pramANase kucha paricaya prApta hotA hai| araba aitihAsika mAsudIke lekhoMse prakaTa hotA hai ki usake samaya, arthAt zaka 828 meM uttara kokaNa meM jhaMjha rAjya karatA thaa| mAsUdIne kaMjhako saimarakA rAjA likhA hai| mAsUdIkA saimara vartamAna thAnA jilAkA ceula hai / punazca zaka 616 ke zAsana patrase pragaTa hotA hai ki sa parama zaiva thA aura usane 12 ziva mandirakA nirmANa kiyA thA / evaM usakI kanyA agrant vivAha cAMdoda ( caMdrAvatI) ke yAdava rAja bhillama ke sAtha huA thA / antatogatvA mAnyakheTake itihAsake paryAlocanase yaha bAta nirRta hai ki kRSNa akAla varSake gujarAta vijaya ke samaya zilhAra rAjA jo usakA sAmanta thA, sAtha thA / anyAnya aitihAsika ghaTanAoM para dRSTipAta karane se prakaTa hotA hai ki kRSNa akAla varSakA sAmanta aura sahAyaka zilAhAra rAjA jhaMjha thA / jhaMjha aputra marA ataH usakA choTAbhAI gorgi usakA uttarAdhikArI huA / parantu gorgikA kevala nAma mAtra paricayake atirikta hameM aitihAsika vivaraNa kucha jJAta nahIM hai / jisa prakAra gorgike rAjyakAlakA hameM kuchabhI jJAna nahIM hai usI prakAra usake putra vAjaDake rAjyakAlakA itihAsa andhakArake gArameM par3A hai / parantu vAjaDake putra aura uttarAdhikArI aparAjitakA zaka 919 kA zAsana patra bhivaMDIse 10 mIlakI dUrIpara avasthita bhIr3a nAmaka sthAnase prApta huA hai| ukta zAsana patra hameM batAtA hai ki aparAjitake rAjyakAlameM rASTrakUTa kakkalako caulukyarAja tailapane parAjita kara rASTrakUTa rAjya lakSmIko aMkazAyinI banAyA thaa| aura aparAjita svataMtra ho gayA thA / prastuta zAsana patra hameM do ghaTanAoMkA paricaya detA hai / prathama ghaTanA rASTrakUTa vaMzakA parAbhava aura antima rAjA kakkalakA raNakSetrameM mArA jAnA / dusarI ghaTanA aparAjitakA svataMtra honA hai| prathama ghaTanAke pUrNataH satya honemeM hameM mahatI zaMkA hai| hamArI isa zaMkAkA kAraNa yaha hai ki caulukyarAja tailapadevakA, adhikAra rASTrakUToMke samasta rAjyapara ho gayA thA / hamArI isa dhAraNAkA samarthana isa bAtase hotA hai ki jaba pATana pati mUlarAjane rASTrakUTavaMzake parAbhava se lAbha uThAneke vicArase Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA] dakSiNake prati dRSTipAta kiyA to tailapane apane senApati vArapako lATakA sAmantarAja banAkara bheja diyaa| jisane mUlarAjako anta taka lATa vasundharA para paira nahIM rakhane diyaa| itanAhI nahIM, varaNa vArapake sahAyakomeM dvIpa narezakA nAma pAte haiN| hamAre pAThakoMko jJAta hai ki zilhArAoM ke adhikArakA ( uttara kokaNa) nAmAMtara kApadi dvIpa hai| ataH hamArI samajhameM dvIpa narezase zilharAoMkA saMketa hai| caulukyarAja tailapadevakI rASTrakUTa vijayakI tithi 894 aura prastuta zAsanakI tithimeM 23 varSakA antara hai| punazca vAraparAjake lATakA sAmanta banAye jAnekI tithi zaka 600 aura prastuta zAsana patrakI tithimeM 16 varSakA antara hai| evaM prastuta zAsana patra tailapadevakI mRtyuvAle varSakA hai| ataH hama kaha sakate haiM ki saMbhavataH tailapakI mRtyu pazcAt aura satyAzrayake vAraNa (vartamAna maisUra) vAle caulukyoMke sAtha ulajhe honeke kAraNa aparAjitane apanI svataMtratAkI ghoSaNA kI ho| yadi hama isa saMbhAvanAko thor3I derake liye mAnabhI leveM, tobhI yaha kahanA par3egA kI aparAjitakI yaha svataMtratA kSaNika thii| kyoMki vArapakI mRtyu zaka 622 ke AsapAsa huI thii| aura ukta samaya kApadi dvIpavAle usake sahAyakoMmeMse the| punazca hamArI isa saMbhAvanAkA samarthana isa bAtasebhI hotA hai ki aparAjitake vaMzajoMko mahAmaNDalezvara aura sAmantAdhipatikA virUda dhAraNa karate pAte haiN| aparAjitake kathita zAsana patrase usake adhikArakA paricaya nahIM milatA parantu kathita zAsana patrako usane zrIsthAnakameM nivAsa karate samaya zAsita kiyA thaa| ataH nizcita hai ki isake paitRka adhikArameM rAjya parivartana honeparabhI kisI prakArakA parivartana nahIM huaa| aparAjitake pazcAt usakA bar3A putra vAjaDadeva gaddIpara baiThA parantu vaha nAmamAtrakA rAjA huaa| bAda usakA anuja arIkezarI gaddIpara AyA / arIkezarIkA zAsana patra thAnAse prApta huA hai| ukta zAsana patrakI tithi zaka 936 hai / isake paryAlocanase prakaTa hotA hai ki arIkezarIkA viruda "mahA maNDalezvara" thA aura vaha saMpUrNa kokaNakA zAsaka thaa| sAthahI zAsana patra mahabhI prakaTa karatA hai ki vaha 1400 grAmoMkA svAmI thaa| usakI rAjadhAnI pUrImeM thii| zAsana patrake zAsita karane kA jJApana sthAnaka aura hamayamana nivAsioMko kiyA hai| aba yadi zAsana patrake kAna "arIkezarI saMpUrNa kokaNakA zAsaka thA" mAne to mAnanA par3egA ki usake adhikArameM gokAse lekara vartamAna surata jilAke valasADa aura cikhalI paryaMta bhUbhAga thA / parantu yaha hama Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prAkkathana kadApi nahIM mAna skte| kyoMki dakSiNa koMkaNameM isa samaya do bhinna bhinna zilhAra rAjyavaMza karahATa aura kolhApUrameM zAsana karatA thA / yadi saMpUrNa kokaNakA bhAga kevala uttara kokaNa mAnA jAya to vaisI dazAmeM hameM koIbhI Apatti nahIM hai| punazca zAsana patra kathita 1400 prAmoMke zAsana kA kuchabhI bhAva hamArI samajhameM nahIM aataa| parantu dekhate haiM ki arIkezarIke pazcAt vAle aneka rAjAoM ke liye bhI *1400 grAmoMkA zAsaka kahA gayA hai| ataH hama kaha sakate haiM ki kisI kAraNavasAta yaha inakA vaMza gata viruda ho gayA thaa| arikezarIko kSitirAja, nAgArjuna aura mumamuni nAmaka tIna putra the / jinameM se kSitirAja usakA uttarAdhikArI huaa| kSitirAjakA zAsana patra thAnA jilAke bhANDapa nAmaka sthAna se milA hai| isakI tithi zaka 648 hai| isase kSitirAjakA viruda mahAsAmanta aura mahAmaNDalezvara pragaTa hotA hai| jisa prakAra kSitirAjake pitA arikezarIkA zAsanapatra use 1400 grAmoMkA svAmI aura kokaNa pati kahatA hai usI prakAra isakA zAsana isako varNana karatA hai| yahAM taka samatA pAyI jAtI hai ki arikezarIke zAsana samAnahI isake zAsanako hamayamana grAma vAsioMko saMbodhana kiyA gayA hai| kSitirAjakA uttarAdhikArI usakA choTA bhAI nAgArjuna huA / parantu yaha jJAta nahIM ki kSitirAjakI mRtyu kaba huI aura nAgarAja gaddI para kaba baiThA / kintu mumamuni kA zilAlekha zaka 682 kA hameM prApta hai ataH hama nizcayake sAtha kaha sakate haiM ki nAgarAjake zAsanakAlakA samAveza 948 aura 982 ke madhya hai| nAgarAjake bAda usakA choTA bhAI mumamunirAja huA / isakA eka zilA lekha kalyANake samIpa ambheDanAtha nAmaka ziva mandirameM lagA hai / usake mananase jJAta hotA hai ki usane apane jyeSTha bhrAtA kSitirAja kRta eka rAjyabhavana kA jIrNoddhAra kiyA thaa| isake atirikta zilharAoMke lekhoMse isake sambandhameM kucha patA nahIM miltaa| hAM, vAtApi kalyANake caulukyoMke itihAsase prakaTa hotA hai ki vikramAditya chaTheke senApatine usake choTebhAI yuvarAja jayasiMhake lATa aura dAhala vijayake samaya kAdi dvIpake rAjAko raNameM mArA thA / aura saMbhavataH jayasiMhane rAjayavaMzakI kisI anya vyaktiko apane pratinidhi rUpase gaddI para baiThAyA thaa| isa viSayakA vizeSa vivecana jayasiMhake zaka 1003 vAle lekhake vivecanameM-caulukya caMdrikA lATa vAsudevapura khaNDameM dRSTigocara hogaa| isa ghaTanAkA ullekha yadyapi zilhArAoMke apane lekhameM nahIM milatA tathApi usakA saMketa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA] mumamunike vAda gaddIpara baiThanevAle anantapAlake dvitIya lekha zaka 1016 vAlemeM pAyA jAtA hai| mumamunIke uttarAdhikArI anantapAlake prathama lekha zaka 1003 vAle meM bandhuoM upadravakA ullekha nahIM hai / aura isI varSake jayasiMhake zilA zAsanameM usake lATa vijayakA ullekha hai / isaliye hama kaha sakate haiM ki mumamuni zaka 1003 ke pUrva mArA gayA thA aura usakA putra ananta gaddIpara baitthaa| kintu jayasiMhane use haTAkara dusareko apanA pratinidhi bnaayaa| ananta jaisAki hama Upara batA cuke haiM zaka 1003 meM apane pitA mumamunike mAre jAne bAda gaddIpara baitthaa| parantu use gaddIse utAra yuvarAja jayasiMhane dUsareko baitthaayaa| jise anaMtapAla jayasiMhake parAbhava pazcAta 1009 aura 1016 ke madhya haTAkara punaH gaddIpara baitthaa| aura isake isI ghaTanAkA isake zaka 1016 bAle lekhameM alaMkArika bhASAmeM varNana kiyA gayA hai| kathita lekhake alaMkArako chor3atehI spaSTatayA hamArI dhAraNAkA samarthana hotA hai| anaMtapAlane kabataka rAjya kiyA isakA kuchabhI paricaya nahIM miltaa| aura na usake bAda vaMzAvalIkA krama milatA hai| hAM, anaMtapAlake bAda 6 zilhArAoMko thAnA jilAmeM rAjya karate pAte hai| parantu yaha jJAta nahIM hotA ki unakA paraspara kyA saMbaMdha thaa| usI prakAra anaMtapAlake bAdavAle aparAdityakA usake sAtha kyA saMbaMdha thA adyAvadhi ajJeya hai| aparAdityakA zaka 1060 vAlA lekha prApta hai, isase kevala itanAhI jJAta hotA hai ki vaha zilhAra vaMzakA thA aura sAmanta rUpase apane adhikAra para zAsana karatA thaa| hamAre pAThakoMko jJAta hai ki anaMtapAla zaka 1003 ke AsapAsa gaddIpara baiThA thA, aura isakA prathama lekha zaka 1003 aura dusarA 1016 kA hai| ataH anaMtapAla aura aparAdityake madhya 44 varSakA antara par3atA hai| kevala 44 varSake antarameMhI koI apane pUrvajoMkA paricaya nahIM bhUla sktaa| ataH hama kaha sakate haiM ki aparAditya anaMtapAlakA jAti bandhu hote hue bhI nikaTatara saMbaMdhI nahIM thaa| saMbhavataH jayasiMhake putra vijayasiMhane jaba zaka 1012-13 ke madhya sahyAdri upatyakA para adhikAra kiyA to apane pAMva jama jAne bAda usane zaka 1016 ke pazcAta kisI samaya anantapAlako ThokapITa kara gaddI se haTA apane kisI zilhAra vaMzI senApatiko gaddI para baiThAyA hogA / aura usake adhikArameM nAma mAtrakA adhikAra raha gayA hogA / yahI kAraNa hai ki aparAdityake ukta lekhameM anaMtapAlake sAtha usake sambandhakA paricaya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ .... [prAkkathana nahIM miltaa| kintu itanA to nizcaya hai ki aparAdityakA prastuta 1060 vAlA lekha antima kAla kA hai / aparAditya ke pazcAt haripAla deva gaddI para baina / isakA samaya zaka 1060 aura 1075 ke madhya hai| haripAlake tIna lekha zaka 1070-71 aura 1075 ke prApta haiN| ina lekhoMse kuchabhI vizeSa paricaya nahIM miltaa| haripAlake pazcAt mallikArjuna gaddI para baiThA / yaha vAstavameM zilhAra vaMzakA rAjA thA isake adhikArameM zilhAroMke pUrva adhikAra ke honekA paricaya pAyA jAtA hai| kyoMki isake do zAsana patra zaka 1078 aura 1782 ke prApta haiN| unameM eka cipalunase aura dUsarA vesInase prApta huA hai| pATana ke itihAsase prakaTa hotA hai ki mallikArjunake sAtha pATanake kumArapAlakA yuddha huA thaa| aura ukta yuddha meM prathama mallikArjunane pATanake senApatiko parAbhRta liyA thA / parantu dUsare yuddhameM mallikArjunako hAranA pdd'aa| mallikArjuna ke bAda usakA putra aparAditya gaddI para baitthaa| aparAdityake do zilAlekha zaka 1106 aura 1109 ke prApta haiM / ataH hama kaha sakate haiM ki mallikArjunakA samaya 1078 se 1106 paryanta hai aparAditya ke bAda somezvara nAmaka zilhAra rAjAke rAjya karanekA paricaya milatA hai| kyoMki usake 1171 aura 1182 ke do lekha hameM prApta hai| parantu ina lekhoMse prakaTa nahIM hotA ki usakA aparAdityake sAtha kyA saMbaMdha thaa| evaM somezvarake pazcAt zilhArAoM kA kuchabhI paricaya nahIM milatA / somezvara ke pazcAt zilhAra vaMza ke paricaya saMbaMdhoM seuNa deza (devagirI) ke yAdavoM ke itihAsa ke adhyayanase kucha prakAza par3atA hai| himAdri paMDita kRta " yAdava rAjyavaMza prazasti" tathA vividha zAsana patroM paryAlocanase prakaTa hotA hai ki mahAdeva nAmaka rAjA, zaka 1182 meM yAdava siMhAsana para aayaa| ukta prazastike zloka 48 se prakaTa hotA hai ki "yaha tailaMgapati rUpa ruIke samUhake liye agni-bahuta garjanevAle aura parvata samAna garvavAna gurjarapati ke lie vana aura kokaNa tathA lATapatiko anAyAsahI parAbhUta kara viDambanAkA pAtra banAnevAlA thA" | punazca zloka 50 ke uttara caraNavAle vAkya " somaH samudra plava peSalopi mamajasaineH saH kukuNeza" samudrako tairanemeM pravINa soma apanI senAke sAtha DUba gyaa| evaM agalA zloka prakaTa karatA hai ki " samudrane mahAdevake krodhako vaDavAnalake samAna mAna kokaNapati somezvarakI rakSA karaneke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ paulukya caMdrikA ] sthAnameM use apane udarameM sthAna pradAna kiyaa| udhRta vivaraNameM kokaNapatikA dIvAra ullekha ayiA hai| prathamadhArake ullekhameM rAjAkA nAma nahIM diyA gayA hai parantu dvitIya dhArake ullekhama rAjAkA nAma spaSTarUpeNa soma diyA gayA hai| ataH isa punaruktise ulemana upasthita hotI hai| parantu hamArI samajhameM ina donoM ullekhoMko vibhinna ghaTanAoMkA varNana karanevAlA mAna leve to kisI prakArakI ulajhana sAmane AtI nahIM dikhaatii| punazca kokaNakA do bhAgoM meM vibhAga hokara uttara aura dakSiNa kokaNake nAmase ullekha pAyA jAtA hai| evaM dekhanemeM prAtA hai ki kokaNeza yA kokaNapati nAmase kevala dakSiNa kokaNakA grahaNa hotA hai| aura uttara kokaNakA saMbodhana karate samaya yAto usake pUrva meM vizeSaNa rUpase uttara kokaNa vA kApardi kokaNakA vyavahAra kiyA jAtA thaa| ina kAraNoMse hama kaha sakate haiM ki prathama vArake ullekhameM dakSiNa kokaNa arthAt kolhApurake zilhAroMkA ullekha kiyA gayA hai| aura dvitIya vArake ullekhameM uttara kokaNake vizeSaNoMke sthAnameM rAjAkA nAma diyA gyaa| aba yadi uttara kokaNase saMbaMdha rakhanevAle uttara bhAvI donoM kathAnakako " samudra tairanemeM pravINa hotA huAbhI DUba gayA, aura " mahAdevake kopake Darase samudrane rakSAke sthAnameM udarastha kiyA" ke alaMkArako nikAla bAhara kareM to sIdhA sAdA bhAva yaha nikalatA hai ki yAdavarAja mahAdevase hArakara zilhAra somezvara naukA dvArA samudra mArgase bhAgA athavA somezvara aura mahAdevake madhya jala yuddha huA thaa| saMbhavataH mahAdevane somezvarakI nava senAko parAbhUta kiyA aura baha naukAoMke DUbaneke kAraNa apanI senAke sAtha DUba marA athavA somezvara jala yuddhameM hArakara jaba naukAoMke dvArA bhAgA to kisI daivI ghaTanAmeM par3akara naukAoMke DUbaneke kAraNa DUba marA / somezvarake pazcAt uttara kokaNake zilhAroMkA hameM kuchamI paricaya nahIM miltaa| parantu inake sthAnameM yAdavoMke astitvakA spaSTa paricaya milatA hai| lATa aura mujarAtameM yAdava / zilhArAoMke itihAsakA sArAMza niguNThana karate samaya yAdavaukA ullekha prasaMgavaza karanA par3A thaa| yAdavoMkA ukta ullekha do bAteM spaSTa rUpase prakaTa karatA hai| prathamataH hamAre vivecanIya itihAsa kAlavAle rAjAoMke sAtha vaivAhika saMbaMdha, aura dvitIyataH uttara kokaNa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prAkkathana aura lATa tathA gurjara dezake rAjAoMpara yAdaboMkA aakrmnn| vizeSataH yAdavoM dvArA zikhArAoM ke mUlocchedakA ukta ullekha paricAyaka hai| sAbhaho yahabhI prakaTa hotA hai ki mAdavoMne uttara kokaNake zilhArAoMkA mUloccheda kara unake rAjyako apane rAjyameM milA liyA thaa| aura usakA zAsana ve apane pratinanidhi dvArA karate the| aba yadi yahAMpara bAdavoMke saMbaMdhameM kucha vicAra prakaTa kareM to asaMgata na hogaa| varaNa Age calakara lATa naMdIpura aura lATa bAsudevapurake caulukyoMkA itihAsa vivecana karate samaya isa vicArase abhUtapUrva sahAya prApta honekI saMbhAvanA hai| ___yAdava vaMzakA prathama paricaya unake zilA lekhoMse caMdrAdityapura yA caMdrapurake nAmase sarva prathama milatA hai| caMdrAdityapura athavA caMdrapurako kitane eka vidvAna cAMdoda aura dUsare camdoda mAnate haiN| yAdavoMkA prathama paricaya hameM cAndodake nAmase milatA hai| dvitIya paricayase una dezake yAdava nAmase milatA hai| aura tRtIya paricaya devagirIke yAdava nAmase prApta hotA hai| caulukya caMdrikA lATa khaNDake antargata lATa naMdIpura zIrSakameM udhRta trilocana pAlake zaka saMvat 972 vAle lekhake vivecanameM caMdrAdityapura (camdoda yA cAMdoda) ke yAdavoMkA ullekha kiyA gayA hai| aura yahabhI batAyA gayA hai ki inhIM yAdavoMke sAtha lATa maMdIpurake caulukyoM tathA uttara kokaNake zilhArAoMkA vaivAhika saMbaMdha thaa| zilhArAoMkA itihAsa vivecana karate samaya devagirIke yAdavoMke hAthase unako parAbhava tathA mUlocchedakA varNana kara cuke haiN| aba prazna upasthita hotA hai ki cAMdodakA avasthAna kahAMpara thaa| aura bAMdoda, seuna deza aura devagirIkA yAdava vaMza abhinna yA vibhinna thaa| hamArI samajhameM jaba taka cAMdoda, seuna deza aura devagirIke avasthAnakA paricaya zA na kara leM, taba taka isa praznakA uttara nahIM diyA jA sktaa| dakSiNApatha (vAtApi) ke caulukyoMke itihAsike lekha " caulukya caMdrikA"-vAtApi khaMDake prAkkathanameM seuna dezake avasthAna prabhRtikA pUrNarUpeNa vivecana kara cuke haiN| aura yahabhI batA cuke haiM ki seuna deza pUrva kAlameM daNDakAraNya nAmase prakhyAta bhUbhAga, antargata saMprati nAsika, DAMga, dharamapura aura vAMsadAke kucha bhUbhAgakA samAveza hai| pUrvottarameM avasthita thA / ukta seuna dezake antargata vartamAna khAnadeza aura nijAma rAjyake auraMgAbAda jilAke bhUbhAgakA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA ] samAveza thaa| seuna nAmaka rAjAke nAmase yAdavoMke rAjakA nAma seuna deza pdd'aa| aura isI seuna vaMzake yAdava vaMzI eka rAjAne devagirI nAmaka nagara sthApita kara use apanI rAjadhAnI banAyA / tabase seuna dezake yAdava devagirIke yAdava nAmase vikhyAta haiN| devagirIko saMprati daulatAbAda kahate haiN| ataH devagirI aura seuna dezake yAdavoMmeM abhinnatA hai| isa hetu aba vivecanIya viSaya kevala mAtra itanAhI hai ki caMdrAdityapura bhaura devagirIke yAdavoMke madhya kucha saMbaMdha thA athavA nhiiN| svargIya DA. bhagavAnalAlane cAndodake yAdavoMko seuna-devagirIke yAdavoMse bhanna mAnA hai aura cAMdodake yAdavoMko narmadA taTavartI cAMdodakA adhipati mAna vartamAna nAsika aura khAnadezake bhUbhAgapara rAjya karanevAle yAdavoMko pUrNarUpeNa bhUla gaye haiN| ... yadi ve aisA na karate aura cAMdodake yAdavoMkI vaMzAvalI tathA vaivAhika saMbaMdhakI tulanA hemAdri paMDitakI yAdavarAja prazasti kathita vivaraNase kiye hote to na ve cAMdodake yAdavoMko narmadA taTavartI cAMdodakA adhipati aura na seuna devagirIke yAdavoMse vibhinna maante| hamArI samajhameM caMdrAdityapura yA caMdrapura rUpAntara camdoda mAnA jAtA hai, vaha narmadA taTakA cAMdoda na hokara nAsika jilAkA camdoda grAma hai| hamArI isa dhAraNAkA samarthana isa bAtasebhI hotA hai ki narmadA taTavartI cAMdodake AsapAsa yAdavoMke astitvakA paricaya nahIM milatA, parantu jaisA ki hama upara batA cuke haiM nAsika khAnadezAdi bhUbhAgapara unake astitvakA paricaya spaSTa rUpase milatA hai| punazca hemAdri paMDitane nAsika khAnadezavAle yAdavoMko spaSTa rUpeNa seuna devagirIko yAdavoMkI vaMzAvalImeM sthAna pradAna kiyA hai| itanAhI nahIM jhaMkI kanyA laSTigavAke vivAhakA varNana vistArake sAtha kiyA hai| yAdavoMke anyAnya aitihAsika lekhoMke paryAlocanase hemAdrike kathanakA pUrNatayA samarthana hotA hai| cAMdodake yAdavoMko nAsika khAnadezavAle yAdavoMse abhinna siddha karaneke pazcAt evaM unheM seuna-devagirIkA yAdava mAnaneke anaMtara inakI vaMzAvalI nimna prakArase hotI hai| dRDha prahAra se una caMdra-1 dhA di pya-1 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prAkkathana bhi lla ma-1 zrI rAja vA DI ga-1 di pya-2 bhi lla ma-2 III I i 11 i I . I a ja na mi lla ma-3 vA DI ga-2 te su ka-2 bhilla ma-4 se una caMdra-2 para ma sIM gha ma lu gI apara gAM ge ya apara ma lu gI bhillama-5 go viM da rA ja. vallA la jaitrapAla-1 sI ghana : : jaitra pAla-2 . Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA ] kR SNa mahAdeva T rAmacaMdra | zaMkara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 38 dakSiNApathake caulukyoMke aitihAsike lekha " caulukya caMdrikA " vAtApi khaMDa prAkkathanameM yAdavoM ke sArvabhauma sAmrAjya ke vistArakA vicAra kara cuke haiN| aura yaha bhI batA cuke haiM ki unhoMne kucha dinoMke liye uttara kokaNase lekara maisUra paryaMta apanA Adhipatya sthApita kiyA thA / ataH yahAMpara unake lATa gurjara aura anyAnya rAjyopara AkramaNAdikA punaH ullekha karanA piSTapeSaNa mAna kevala itanAhI kahate haiM ki ina yAdavoMke rAjya kavi aura zAsana lekhaka gaNa tilakA tAr3a banAne aura binA zira pairakI prazaMsAkA pula bAMdhanemeM dUsare kisIse kaNikA mAtrabhI kama na the| yadi inake alaMkAra ADambarako nikAla bAhara kareM aura anyAnya rAjyavaMzoMke itihAsake sAtha tAratamya saMmelana kareM to anAyAsahI satya aitihAsika ghaTanAoM ko prApta kara sakate haiN| mahAdeva ke pUrva usake dAdA siMghanane apane vaMzake adhikArakA vistAra kiyA / yahAM taka ki usane eka bahuta bar3I senA lekara kokaNa aura lATapatiko parAbhUta kara pATana ke caulukyoMpara AkramaNa karaneke liye agrasara huA thA / isake gujarAta AkramaNakA ullekha kIrti kaumudImeM nimna prakArase kiyA gayA hai| " karnATapatike AkramaNakA saMvAda pA gujarAtakI prajA ( gujarAta nAmase pATanavAle caulukyoMkA saMbodha kiyA gayA hai) atyaMta bhayabhIta huI / lavaNaprasAda senA lekara AkramaNakArI senAkA avarodha karaneke liye Age bddh'aa| lavaNakI senA bahuta thor3I thii| gujarAtakI senA yadyapi lar3AkU aura pIche haTanevAlI na thI, tathApi zatrukI vizAla senAke sAmane usake ( lavaNa ) bijayI hone meM gujarAtakI prajAko sandeha thA / bhAvI bhayaMkara aura duHkhada pariNAmake Dara se koI bhI navIna makAna nahIM banAtA thaa| sabane gharameM anna saMgraha karanA chor3a diyA thA / senA ke utpAta ke Dara se prajA grAma chor3akara bhAga rahI thii| isI avasarameM uttarase mAravAr3avAloMne www.umaragyanbhandar.com
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana gujarAtapara AkramaNa kiyaa| ataH lavaNaprasAdako siMdhanake sAmane se haTakara mAravAr3avAloM se lar3aneke liye jAnA pdd'aa| lavaNaprasAdake lauTanekA saMvAda pA yAdavarAja siMghana apanI senA sAtha dezako lauTa gyaa| kyoM ki vaha bhAganevAle zatru, bAlaka aura vRSTapara AkramaNa nahIM karatA thA " / kIrti kaumudIkArane gujarAtaka isa parAbhavako kitanI usamatAke sAtha varNana kiyA haiN| cAhe vaha isa prakAra likha kara apane khAmI pATanake vAgheloMko saMtuSTa kara sakA ho- pazcAt bhAvI gujraa| tiyoMkI AMkha meM dhUla jhoMka sake parantu AjakI na to gujarAtI prajA aura na anya bhAratIya usakI isa cATukatAkI ghapalemeM A sakatI hai| cAhe koI satyako kitanA hI dvipAnA cAhai, vaha nahIM chipatA hai| isI prakAra kIrti kaumudIke kathanako tatkAlIna anyAnya aitihAsika lekhoMke sAtha tulanA karatehI kathita yuddhakA pariNAma apane Apa AMkhoM ke sAmane A jAtA hai arthAt ukta yuddhameM pATanakI senAko parAbhUta honA par3A thA aura MausAdako bAdhya hokara parAjita saMdhi karanI par3I thii| isa prakAra saMdhi dvArA siMghanase prANa chur3A vaha mAravAr3avAloMse lar3ane ke liye agrasara huA thaa| gujarAta mAravAr3a yuddha meM AbU caMdrAvatI ke paramAra rAja dhArAvarSene pATanavAloMko sahAya pradAna kiyA thA / isa viSayakA vivecana hama sAMgopAMga pATana aura vAtApike aitihAsika lekhoM (caulukya caMdrikA ) meM kara cuke haiN| ataH yahAM para kevala uttara kokaNa aura lATake saMbaMdhameM vicAra karate haiM / uttara kokaNase sthAnaka ke zilhArAoMkA samAveza hotA hai| parantu lATa nAmase kisakA ullekha kiyA gayA hai yaha samajhameM nahIM aataa| kyoMki lATa nAmase naMdIpura ke grahaNa hotA thA jo tatkAlIna itihAsameM spaSTarUpeNa pAyA jAtA hai| hameM yaha nizcita rUpase jJAta hai ki lATa naMdIpura ke caulukyoMkA mUloccheda isa samayase lagabhaga 80-85 varSa pUrva tathA pATanapati siddharAja ke rAjyArohanase lagabhaga 7-8 varSa pazcAta ho cukA thaa| aura lATakA uttara pradeza ( narmadA aura mahIke madhyavartI bhUbhAga) pATana rAjyameM milA liyA gayA thaa| isake pazcAta lATa nAmase kisIbhI rAjyavaMza kI saMsthApanAkA paricaya nahIM miltaa| aura na hama pATanavAloM kohI avantinAtha upAdhike samAna lATapati athavA lATezvara upAdhi dhAraNa karane pAte haiN| punazca jabaki unakA ullekha " garjata gurjara " nAmase kiyA gayA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA ] hai, aura sAthahI lATa vijaya ke pazcAt gujarAtapara AkramaNakA varNana dRSTigocara hotA hai to vaisI dazAmeM lATa nAmase avazya kisI anya vaMzakA saMta kiyA gayA hai| hamArI isa dhAraNAvA samarthana isasebhI hotA hai ki isa ghaTanA lagabhaga 50 varSa pazcAt yAdavarAja mahAdevake samayameMbhI kokaNa lATa aura gujarAtakA bhinna bhinna rAjyavaMzoMke nAmase ullekha kiyA gayA hai / ataH aba vicAranA hai ki lATa nAmase si vaMzakA saMketa hai| hamAre pAThakoMko jJAta hai ki uttara kokaNa aura dakSiNa lATa madhya vAtApi kalyANake caulukya rAjyavaMzodbhava vanavAsI yuvarAja vIranolamba pallava paramanAdi jayasiMhake putra vijayasiMhane eka svataMtra rAjya sthApita kiyA thaa| jisakI prathama rAjadhAnI maMgalapurI dUsarI vAsantapura aura tIsarI bAsudevapurameM thii| usake tathA usake vaMzajoMke adhikArameM lATakA dakSiNAMza evaM tApI aura godAvarIke madhyavartI bhUbhAgakA honA nibhrAMta rUpeNa pAyA jAtA hai| ataH hama nizcayake sAtha kaha sakate haiM ki kathita vivaraNameM lATa nAmase vijayasiMhake vaMzajoMkA saMketa kiyA gayA hai| punazca hameM yaha bhI nizcita rUpase jJAta hai ki vijayasiMhake vaMzajoMko pATanavAloM ne parAbhUta kara svAdhIna kiyA thA / parantu vIrasiMha nAmaka rAjAne pATanavAloMse apanI sAjya lakSmIkA uddhAra kara apanI svAdhInatA kI punaH ghoSaNAkI thii| vIrasiMha / kathita svataMtratA kI tithi prastuta yuddhake AsapAsameM hai| sambhava hai ki usakI yaha svataMtratA siMghanakI kRpAkA phala ho athavA siMghana aura pATanavAloMke yuddha pazcAt inakI azaktatAkA upayukta lAbha uThA vaha svataMtra bana gayA ho| siMghanake bAda usakA putra jayatuMga dvitIya gaddI para baiThA / usake bAda usakA jyeSTha putra kRSNa gaddI para aayaa| kRSNakA uttarAdhikArI usakA choTAbhAI mahAdeva huaa| mahAdevane zilhAra vaMzakA utpATana kara uttara kokaNako apane rAjyameM milA liyA / mahAdevake rAjyakAlameM hI dillI sulatAna jalAluddIna khilajIke bhatIjoMne devagirI para AkramaNa kara bahutasA dhana ratna prApta kiyA thA / mahAdevakA uttarAdhikArI rAmacandra huA / rAmacandra dillIke gRha kalahase lAbha uThA svataMtra bana baiThA parantu alAuddInake senApati mAlika kAphUrane rAmacandrakA mada cUrNa kiyA / rAmacandrakA uttarAdhikArI zaMkara huA / zaMkara ke samaya devagirIke yAdava vaMzakA sadAke liye saMsArase astitva uTha gyaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 41 naMdIpura ke caulukya | 1 naMdIpurake rAjyavaMzakA saMsthApaka vAtApi kalyANake caulukya rAja tailapadeva dvitIyakA senApati vArapa rAja hai / vAraparAjako tailapadevane pATanapati caulukyarAja mUlarAjako rokane ke liye senApati aura sAmantarAja banAkara lATa dezameM bhejA thA / vArapane naMdIpurako apanA kendrasthAna banAyA thA / bAdako vArapake vaMzajoMkI rAjyadhAnI naMdIpurameM thI / ataH yaha vaMza itihAsameM naMdIpurake caulukyavaMzake nAmase abhihita hai / abhItaka naMdIpurake caulukyoMke kevala tAmra lekha mile haiN| prathama lekha vArapa ke pautra kIrtirAjakA zaka saMvat 940 tadanusAra 1075 kA aura dUsarA lekha kIrtirAjake pautra trilocanapAlakA zaka saMvat 972 tadanusAra vikrama saMvat 1107 kA aura tIsarA lekha trilocanapAlake putra trivikramapAlakA zaka 666 kA tadanusAra vikrama saMvat 1134 kA hai / ina lekhoM para dRSTipAta karanese naMdIpurake caulukyoMkI vaMzAvalI nimna prakArase prakaTa hotI hai / 1 trilocana pA la T trivikrama pA la nimbA ra ka I vA ra pa rA ja agni rAja kIrti rAja vatsa rA ja [ prAkkathaMna ( gorgIrAja ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat jaga tpA la | padmapAla naMdIpurake caulukyoMkA pATanake caulukyoM ke sAtha vaMzaparapaMrA gata vaira dRSTigocara hotA hai| kyoMki naMdIpurake caulukya vaMza saMsthApaka vArapako pATanake caulukya vaMza saMsthApaka * mUlarAja ke sAtha lar3ate pAte haiM / antameM vArapa mUlarAjake putra cAmuNDarAjake hAtha se mArA jAtA www.umaragyanbhandar.com
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA] 42 hai| aura lATake kucha bhUbhAgapara pATanavAloMkA adhikAra ho jAtA hai| jise vArapakA putra amirAja pATanavAloM ko bhagA kara svAdhIna karatA hai| ___itanAhI nahIM amirAjane apane rAjake sImAvartI anyarAjoMse vaivAhika sambandha sthApita kara apane adhikArako sthAyI banAnekA sUtrapAta kiyA thA / isane apanI kanyAkA vivAha cAMdodake yAdava vaMzI tesukake sAtha kiyA thA / jisakA mAtRka saMbaMdha sthAnakake zilhAroMke sAtha thaa| kIrtirAja isa vaMzakA sarva prathama svataMtra rAjA hai| kyoMki isane vAtApike caulukyoMkI AdhInatA yUpakobhI apane kandhese uThA pheMkA thaa| kIrtirAjako svataMtra bananemeM apane phupherebhAI cAMdodake yAdava rAjA bhillabha aura usake nikaTatama saMbaMdhI sthAnakake zilhAroMse sahAya milA thaa| kIrtirAjake putra vatsarAjake saMbaMdhoM meM vizeSa zAna nahIM hai| tathApi hama itanA avazya jAnate haiM ki usane narmadA-samudra saMgamake samIpavartI somanAthake mandirameM ratnajaDita suvarNa chatra car3hAyA thA aura anAthoMke liye eka satra sthApita kiyA thaa| vatsarAjake putra kIrtirAjane agasta tIrthameM snAna kara erathAna nAmaka prAmadAna diyA thaa| kIrtirAjake anta samaya pATanake karaNane lATake uttarIya bhAga vATapadraka aura vizvAmitrI nadIke samIpavartI bhUbhAgapara aura nAgasArikA viSayapara adhikAra kiyA thaa| kintu kIrtirAjake bhAI jagatpAla aura putra tathA uttarAdhikArI trivikramapAla tathA bhatIjA padmapAlane pATanavAloMko bhagA, apane khoye hue bhUbhAgako punaH svAdhIna kiyaa| trivikramapAlako pATanavAloMpara vijaya pAneke pazcAtbhI sukhakI nIMda lenekA avasara nahIM prApta huA, kyoMki hama dekhate haiM ki usako apane vijayakAla zaka ELE ke kevala tIna varSa pazcAt zaka 1002-3 meM vAtApi yuvarAja caulukya cUDAmaNi jayasiMhakI raNakrIDAkA kaMduka bananA par3A thaa| itanAhI nahIM vaha jayasiMhake zauryase itanA saMtapta hogayA thA ki use sadA sazaMka rahanA par3atA thaa| trivikramapAlake pazcAt isa vaMzakA vizeSa paricaya nahIM miltaa| parantu siddharAja jayasiMhake samaya naMdIpurake caulukyoMke astitvakA bhAvAntara rUpase paricaya milatA hai| kyoMki pATanapati siddharAjake rAjyArohaNake pazcAt usake cacA aura pradhAna senApati Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ Plate No. XII. caulukya caMdrikA navAnagara vAsudevapura ( vAsadA ) kA purAtana caulukya mandira / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 43 [ prAkkathana tribhuvanapAlako naMdIpurake caulukyoMke sAtha yuddha karate pAte haiM / tribhuvanapAla pATanavAloMkA lATa dezIya sarva prathama daNDanAyaka thA / kathita yuddha aura parAbhavake samaya naMdIpurake siMhAsana para padmapAlako pAte haiM / ataH hama naMdIpura ke caulukyoMke astitvako vikrama saMvat 1955 ke Age nahIM mAna skte| kyoMki isa samaya bhRgucchAdi lATake bhUbhAgapara pATanavAloMke adhikArakA spaSTa paricaya milatA hai / evaM tApIke dakSiNavartI lATake bhUbhAgapara eka navIna caulukya vaMzako adhiSThita pAte haiM / ukta rAjyavaMzakA adhikAra kathita pradezameM saMbhavataH vikrama 1949 ke pUrva huA thA / ataH hama kaha sakate haiM ki naMdIpurake caulukya uttarase pATanavAloM aura dakSiNase navIna caulukya vaMzakI rAjalipsA cakrameM par3akara pisa gaye aura unakA astitva saMsArake mAna citrase sadA ke liye uTha gayA vAsudevapura ke caulukya | jisa samaya lATa naMdIpura ke caulukya apanI rAjya lakSmIko pATanake caulukyoMke karAla gAlase bacAne ke liye prANa paNase ceSTA kara rahe the| usI samaya lATake rAjanaitika raMgamaMca para vijayasiMha kezarI vikrama nAmaka navayuvaka khelAr3I upasthita huA / aura apanI talavArake camatkAra dikhA, tApI nadIke dakSiNavartI aura uttara kokaNake uttarIya sImA pradeza tathA sahyAdrike pazcimottaravartI bhUbhAgako adhikRta kara maMgalapurI nAmaka nagarImeM caulukya vaMzakA navIna rAjya sthApita kiyaa| isa navIna rAjyavaMzakA vAtApi kalyANake pradhAna caulukya vaMzake sAtha pratyakSa saMbaMdha thA / kalyANa nagaravasAnevAle vAtApinAtha zrahavamala somezvarako somezvara bhuvanamala, vikramAditya tribhuvanamala aura jayasiMha tryalokyamala nAmaka tIna putra the / unameM se somezvara aura vikramAditya kramazaH vAtApi kalyANake siMhAsanapara baiThe / vikrama jaba apane bar3ebhAI somezvarako gaddI se utAra apane Apa rAjA bana baiThA to usane apane choTe bhAI jayasiMhako vAtApi kalyANakA bhAvI uttarAdhikArI svIkAra kiyA / evaM use pitA aura somezvarake samaya se prApta jAgIra se atirikta vanavAsI pradezakI navIna jAgIra pradAna kI / eka prakArase jayasiMha aura vikramake madhya vAtApi kalyANa kA rAjya baTa gayA / jayasiMha apanI rAjyadhAnI vanavAsIko banAyA, aura vanavAsI yuvarAjake nAmase zAsana karane lgaa| parantu vikramakI kUTa nItise asaMtuSTa ho talavArakI dhArase vivAdakA phaisalA * Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA ] 44 karaneke liye yuddha kSetrameM pravRtta huaa| doMnoMkI senAyeM bhir3a gii| prathama jayasiMha vijayI huA, parantu antameM use hArakara jaMgaloMmeM bhAganA pdd'aa| kucha dinoMke bAda usake putra vijayasiMhane apane bAhubalase lATa aura uttara kokaNake madhyavartI bhUbhAgako adhikRta kara maMgalapurImeM vikrama 1149 ke AsapAsa navIna rAjyakI sthApanA kI thI / vijayasiMhake vaMzadharoMne kucha dinoM taka sukha aura zAntike sAtha maMgalapurI meM rAjya kiyA / parantu unheM pATanavAloMke dvArA parAbhUta hokara maMgalapurI chor3a vasantapurameM AnA pdd'aa| vasantapura Aneke pazcAt unhoMne pATanavAloMse apanI rAjya lakSmIkA uddhAra kiyA / anantara isa vaMzakI eka zAkhA punaH maMgalapurI nAmaka sthAna meM sthApita huI / isa vaMzake pAMca zilAlekha tIna zAsana patra aura eka rAja prazasti hameM prApta hai / isa vaMzake Azrita mahAtmA zaMkarAnaMda bhAratIke ziSya kRSNAnaMda bhAratI svAmIke tApI taTapara banAe hue ziva mandirakI prazasti hai| ataH isa vaMzake itihAsako jJApana karanevAle 6 zilAlekha aura tIna zAsana patra haiM / ina lekhoMkI tithi vikrama saMvat 1149 se 1444 paryanta hai / ina lekhoM ko isa graMthake vAsudeva zIrSakake antargata udhRta kiyA gayA hai| inake paryAlocana se isa vaMzakA vAtApi kalyANake caulukya vaMzake sAtha vaMzagata saMbaMdha prakaTa honeke sAthahI inakI vaMzAvalI nimna prakAra se upalabdha hotI hai / siMha (3) vasaMtadeva (4) rAmadeva mUladeva 1 (6) karNadeva I (1) vijaya siMha T (2) dha va la deva kRSNadeva lakSmaNadeva (5) vIradeva Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat mahAdeva cAcika bhImadeva (1) kRSNadeva (2) udayarAja www.umaragyanbhandar.com
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45 (7) siddhezvara vasantadeva 1 (13) vIradeva (8) vizAla 1 mahAdeva (9) dhavala (10) vAsudeva I (11) bhImadeva Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat | (12) vIradeva kRSNadeva [ prAkkathana (5) kRSNa I (3) rudradeva I (4) kSemarAja kumbha kIrtirAja ina lekhoMpara dRSTipAta karane se prakaTa hotA hai ki pATanavAloMke sAtha inakA ekabAra saMgharSa huA thA / kevala saMgharSahI nahIM varana unhoMne inakI svataMtratAkA apaharaNa kiyA thA / jisakA uddhAra vIradevane kiyA, aura maMgalapurIke sthAnameM vasantapurako apanI rAjadhAnI banAyA / varadeva mUladeva aura kRSNadeva nAmaka do lar3ake the| kRSNane mUladevako mAra DAlA / bAdako vaha maMgalapurImeM jAkara raha gayA, jahAMpara usake vaMzajoMne pAMca vaMza zreNIparyaMta rAjya kiyA thA / vasantapurameM mUladevake vaMzaja rhe| jahAM sAta pIDhIparyaMta unhoMne apratibAdhita rUpase rAjya kiyA / anantara kisI zatrune AkramaNa kara vasantapurakA nAza kiyA / vasantapurakA antima rAjA bhImadeva apane parivArako lekara vAsudevapurameM calA AyA / vAsudevapura Aneke bAda usane apane bar3e lar3ake vasantadeva ke putra vIradevako rAjyabhAra dekara apanI ihalIlAko samApta kiyA / vasantapurake nAza pazcAt vAsudevapurakA prathama rAjA vIradeva huA / vIradeva tathA usake vaMzajoMne kaba taka vAsudevapurameM rAjya kiyA isakA abhI taka koI pramANa upalabdha nahIM hai| bahuta saMbhava hai ki bhAvI anusaMdhAna vAsudevapura- vaMzake vaMzadharoMkA paricaya hameM de / www.umaragyanbhandar.com
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA ] vijayapura (bAMsadA) ke caulukya / samprati vAsudevapurakA 60 pratizat bhUbhAga gAyakavAr3a aura briTiza sarakArake adhikArameM hai| saMbhavataH usakA 5 pratizat dharmapura aura saraganAke aura zeSabhUta 5 pratizata aMzapara AjabhI caulukya vaMzakA adhikAra hai| vartamAna rAjyavaMzakI paraMparA rAjavaMzakA isa bhUbhAgapara astitva alAuddIna khilajIke samayase batAtI hai| aura usakA vaMzagata saMbaMdha pATanake caulukya vaMzake sAtha milAtI hai / ukta donoM bAteM paraspara virodhI haiM, punazca yaha akATyarUpeNa siddha ho cukA hai ki pATanakA caulukya vaMza jahAM utpanna huA vahAMhI lIna huaa| jabaki pATana rAjyakA mUloccheda aura usakI vaMzataMtu bhasmIbhUta ho gaI, to aisI dazAmeM vartamAna rAjyavaMzako pATanakA vaMzadhara batalAnA paraMparAkI dhRSTatA hai| itanA hote hue bhI paraMparAmeM aisI bAteM haiM ki jinake balapara rAjyavaMzakA astitva isa bhUbhAgapara 600 sau varSa pUrvabhAvI mAnanemeM ApattikI adhika saMbhAvanA nahIM hai| rAjyakI paraMparA tathA anyAnya aitihAsika lekhoM ityAdiko dRSTi koNameM rakhate hue hamArI dRDha dhAraNA hai ki vartamAna rAjyavaMzakA saMbaMdha pATanase na hokara purAtana vAsudevapurake sAtha ho sakatA hai| parantu yaha viSaya anusaMdhAna sAdhya hai| isa hetu samprati isakA vivecana chor3a vartamAna rAjyavaMzake itihAsakI jhalaka dikhAte haiN| paraMparA kathita vaMzAvalIkA marAThI aura briTiza rekArDa ke sAtha tAratamya sammelanake anantara pUrvakI kucha zreNiyAM chor3a rAjavaMzakI vaMzAvalI nimna prakArase upalabdha hotI hai| (1) rAyabhAna (prathama) (2) udayabhAna " (3) mUlarAja (4) mUladeva (5) udayabhAna (dvitIya) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ Plate No. XIII. caulukya caMdrikA navAnagara-vAsudevapura (vAsadA ) mandirakA antara citra / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prAkkathana - - yogarAja dAjIbAya - kuzalasiMha (6) vIradeva (7) rAyabhAna (dvi0) - jorAvarasiMha kIratasiMha (8) gulAbasiMha (pra0) (9) udayasiMha , (10) vIrasiMha (11) nAharasiMha (12) rAyasiMha (13) udayasiMha (dvitIya) (14) hamIrasiMha (15) mulAbasiMha (dvi0) (16) pratApasiMha indrasiMha pravINasiMha naTavarasiMha kizorasiMha vartamAna rAjyavaMzako vAsadIyA solaMkI kahate hai| paraMparAke anusAra isakA prAcIna viruda vAsadapura nareza pAyA jAtA hai| rAjakIya prAcIna kAgajoMse prakaTa hotA hai ki isa saMnyakA nAma vijayapura thA aura kAgajoM meM isakA ullekha saMsthAna vijayapura-prAMta saMsadA milatA hai| isa rAjyavaMzake astitvakA sApaka hamAre pAsa vikrama saMvat 1651 kA eka pramANapatra hai| usake atirika pArasiyoMke itihAsale rAjyavaMzakA astitva 100-150 varSa aura pIche calA jAtA hai| aura lagabhaga prAcIna vAsudevapurakI samakakSatAmeM pahuMcA jAtA hai| / vartamAna rAjyakA adhikAra mugaloMke samayameM Ajase kaI gune bhUbhAgama thaa| aura yaha samudraparyaMta phailA huA thA / parantu saMsAra cakrakI naisargika gatike anusAra isa rAjavaMzakA adhikAra kramazaH hAsa hotA huA bhAja nAma mAtrakA raha mayA hai| mugala sAmrAjyake anta sA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ [caulukya caMdrikA yameMbhI isa vaMzake adhikArameM dakSiNa lATa aura uttara kokaNakA eka bahuta bar3A bhAga thA / parantu marahaToMke utkarSa pazcAta inake rAjya lolupa adhikArioMne rAjyavaMzakI azaktatAse lAbha uThA apanA adhikAra jamAnA prAraMbha kiyaa| sarva prathama pezavAoMne rAjyavaMzakA virodha kiyA / pezavAoMkA anukaraNa dUsare sainikoMne kiyA / pezavA aura dabhAr3e aura gAyakavAr3a AdikI spardhA aura rAjya lipsAne tANDava nRtya karanA prAraMbha kiyaa| ve prAtaH smaraNIya chatrapati zivAjI mahArAjake sAdhu upadezako bhUla gaye aura yahAM takaki gaye dina ApasameM lar3ane bhir3ane lge| rAjanaitika dRSTikoNameM apane lAbhako lakSa rakhakara videzioM (aMgrejoM) se saMdhi Adi kara eka dUsarepara AkramaNa kara mahArASTra zaktike mUlameM tuSArapAtAraMbha kiyaa| unakI dRSTimeM svAmI bhakti aura svAmI drohameM kuchabhI antara na rahA / usI prakAra svajAti aura svadeza prema tathA jAtidroha kisIbhI gaNanAkI vastu na rhii| yadi koIbhI vastu unakI dRSTimeM mahatvakI thI to vaha vyaktigata lAbha nAmaka vastu thii| inakI isa mahatvAkAMkSAne bhAratameM kAlarAtri upasthita kii| ye rAhu aura ketuke samAna sUrya aura caMdravaMzI rAjapUta rAjavaMzoMko pIr3A dene lge| ekake bAda dUsarA rAjapUta rAjya inake zikAra hone lge| yadi pezavAoMne vidroha na kiyA hotA-pezavAkI bar3hatI zaktikA virodha gAyakavAr3a aura dabhAr3e Adi marahaThe na kiye hote-pezavAoMse viruddha ve niz2Amulamulka Adi musalamAnoMse na mile hote-pezavAkI zaktikA narmadA taTa para kSaya na kiye hote aura antatogatvA gAyakavAr3a pezavAke viruddha aMgrejoMse na milA hotA to na mAlUma Aja bhAratakA itihAsa kisa prakAra likhA jaataa| yaha hama asvIkAra nahIM karate ki purAkAlameM bhAratake kisI sainikane purAne rAjavaMzakI ghaTatI zaktikA upayukta lAbha uThA navIna rAjyavaMza sthApita na kiyA thaa| aisA dRSTAMta kevala bhAratakehI nahIM varana sAre jagatake itihAsameM pAyA jAtA hai| parantu pezavA, gAyakavAr3a, dabhADe, siMdhiyA, holkara aura pavArake paraspara saMgharSa aura marahaThA tathA rAjapUta vigrahane jo nama tANDava nRtya kiyA thA, usakA dRSTAMta bhAratako kauna batAve, sAre saMsArake itihAsake panne ulaTane parabhI nahIM pAyA jA sktaa| inakA saMgharSa yadi rAjyasattAtmaka mahatvAkAMkSAkI paradhimehI parimita hotA to dezako utanI hAni na uThAnI pdd'tii| kiMtu inake saMgharSane Age calakara brAhmaNa aura abrAhmaNakA rUpa dhAraNa kiyA, aura usakA zikAra sarva prathama kAyastha (prabhu) jAtiko honA pdd'aa| kAyastha jAti mahArAja chatrapati Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 [prAkkathana zivAjIkI sAmrAjya dhurIkA saMcAlana karanevAlI thii| bAjI prabhukI svAmI bhakti aura panAlA yuddha, saMsArake itihAsameM suvarNAkSaroM meM likhe jAneke yogya haiN| parantu isa svAmI bhakta jAtiko zivAjIke vaMzajoMke sAtha apanI ananya bhaktike phala svarUpa pezavAoMke hAthase nAnA prakArakI yantraNAyeM bhoganI pdd'ii| yahAM taka ki marahaThA sAmrAjyake nyAyocita uttarAdhikArIkA sAtha na chor3anekI dhRSTatAmeM kitane vIroMko asahya yaMtraNAyeM bhoganI pdd'iiN| anantara brAhmaNa zaktike utkarSa aura unake, vana hRdayako dahalAnevAle, paizAcika kAryako dekha unakI eka chatratAke bhAvI pariNAmakI cintAne abrAhmaNa marahaThoMko cintita kiyaa| aura ve vinA kisI pUrva nizcayake svabhAvataH usake nAzameM pravRtta hue| unhoMne usake nAzameM pravRtta hotehI ucita anucitakA kuchabhI dhyAna na kiyaa| cAhe jisa sAdhana, musalamAnoM athavA aMgrejoM Adi kisImI videzI zaktike sahAyase kyoM na ho usake nAzameM pravRtta hue| yadyapi inhoMne brAhmaNa zaktikA nAza saMpAdana kiyA; parantu unheM apane dezadroha aura videziyoMkI sahAyatA prApta karanekA pariNAma zIghrahI bhoganA pdd'aa| inake adhikRta bhUbhAgako kramazaH videzI apaharaNa karane lage antatogatvA inakohI nahIM varana samasta bhAratako parAdhInatAkI zrRMkhalAmeM Abaddha honA pdd'aa| marahaThoMke paraspara saMgharSake pazcAt rAjapUta aura marahaThA saMgharSakA nagna dRzya hamArI A~khoMke sAmane AtA hai| isa saMgharSakI jar3ameMbhI U~ca aura nIcakA bhAva bharA huA pratIta hotA hai| yadi aisI bAta na hotI to gAyakavADako, musalamAnoMke samAna gujarAta aura kAThiyAvADake baoNsadA Adi katipaya rAjavaMzoMko chor3a prAyaH sabhI rAjapUta rAjavaMzoMko apanI kanyAyeM deneke liye Apa bAdhya karate na pAte / punazca aisA bhAva na hotA to aneka rAjapUtoMkI kanyAyeM prApta karaneke pazcatAbhI bar3odAke gAyakavAr3a rAjyavaMzako rAjapUta samAjase bahiSkRta na paate| marahaThoMke paraspara saMgharSane yadi bhAratake bhAgyako rasAtala gamanodyata kiyA thA; to rAjapUta marahaThA saMgharSane use aurabhI zIghra gAmI banAyA / ___ hama Upara batA cuke haiM, ki marahaThoM kI mahatvAkAMkSA ne bhArata meM kAlarAtri upasthita kii| ve rAhu aura ketu ke samAna rAjapUta rAjavaMzoM ko pIr3A dene lge| eka ke bAda dUsarA inakA zikAra hone lgaa| ataH yahAM para rAjapUta rAjavaMzoMkI dayanIya avasthA kA citraNa karanA Avazyaka pratIta hotA hai / rAjapUtoMne zivAjI kI sadbhAvanA se prerita ho unakA hAtha . Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA ] musalamAna sAmrAjya ke vinAza meM baTAyA thaa| kyoMki unake sAmane hindU dharma aura sAmrAjya saMsthApanA kA sukhada citra aMkita huA thA / ve samajhate the ki marahaThoM kA hAtha baMTAnese, musalamAnoM kI pAratantrya zrRMkhalA se nikala, svAtantrya sukha kA upabhoga kareMge, parantu unheM kar3AhI se kUda agnikuNDa meM girane kA anubhava hone lgaa| ve pada pada para lAMchita aura vitAr3ita hone lge| pratidina apane rAjya aura svAtantryakA apaharaNa dekha hAtha malane lge| parantu aba pachatAne se kyA hone vAlA thA / kyoMki samaya nikala cukA thaa| marahaThe prabala aura advitIya bana cuke the| unakA sAmanA karanA sAkSAta yamarAjako AmantraNa karanA thaa| kitanoMne vivaza ho gAyakavAr3a Adiko apanI kanyAyeM de, apane rAjyakI hI rakSA nahIM varana usakI vRddhi kI, para jinheM rAjapUta zAna kI Ana thI, ve kopabhAjana bana vipatti ke sAgara meM par3e aura DUba mare jo bace ve "nakaTA jIve burI havAla" ke samAna dhRk jIvana ho gaye / unakI nIMda harAma ho gaI, aura unake rAjya kA apaharaNa nAnA prakAra se hone lgaa| lATake bAMsadA rAjyakobhI inake cakrameM par3anA pdd'aa| pravala prAkrAnta pezavA aura gAyakavAr3a, rAhuke samAna isakA grAsa karaneke liye agrasara hue| rAjavaMzake gRha kalahako uddIpta kara apanI mahatvAkAMkSAko caritArtha karane lge| kabhI ekako to kabhI dUsareko sahAya dene lge| sahAyatAke upalakSameM zibaMdI kharcake nAmase hajAroMkI thailI aiThane lge| isake atirikta naz2arAnekI thailIbhI lene lge| Aja isako gaddIpara baiThAyA, aura naz2arAnekI bhArI rakama karAra karavAyI, to kala use gaddIse utAra, dUsareko baiThAyA, aura usase bhI naz2arAnA kabUla kraayaa| rAjyalolupa svArthAndha jorAvarasiMha, pezavA aura gAyakaghAr3ake hAthakI kaThaputalI bnaa| usane IsvI sana 1736 se lekara 1776 paryanta nAnA prakArase rAjyako hAni phuNcaayii| hote havAte rAjyavaMzake pUrNavinAzakI samasyA upasthita huii| parantu gujarAta hI nahIM varana bhAratake rAjanaitika maMcapara briTiza jAtikI upasthiti aura pezavA gAyakavADa-saMgharSana rAjapUta rAjavaMzoMke liye trANakA rUpadhAraNa kiyA / tatkAlIna bAMsadA narezane san 1780-82 vAle briTiza marahaThA yuddhameM aMgrejoMkA sAtha diyA aura unake sAtha maitrI sthApita kii| itanAhI nahIM vIrasiMhake vazajoMne sana 1820 paryaMta aneka bAra briTiza jAtikI sahAyatA gAr3he samayameM kI hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51 [ prAkkathana parantu vAstavameM dekhA jAya to agrejoMne apana bacanakA pAlana nahIM kiyA hai, kevala itanA hI nahIM vacanapAlana karanekA avasara upasthita honepara apane svIkRta uttaradAyitvakI upekSA karate hue likhA hai / They would not have taken so far interest themselves in insignificant state" aura apane pavitra vacanoMko " Vague promise batalAyA hai / ThIka hai, aisA kyoM na ho ? rAjanaitika pratijJAyeM samayAdhIna hotI haiN| unakA bhAva samaya TalatehI badala jAtA hai / sabase bar3I bAta to yaha hai evaM isa saMsAra sabase bar3hakara agara koI pApa hai to nirdhana aura azakta honA hai / 66 ki daivodurbala ghAtakaH an 66 lATa aura } dw IzvarakI mahatI anukampA hai ki isa rAjavaMzakA astitva hai, aura isakA asthipaMjara baca gayA hai / isa rAjyake adhikAra samprati 240 bargamIla bhUbhAga hai| rAjya briTiza sarakArako 7500 vArSika kara detA hai / niyamita ise 6 topoM kI salAmIkA adhikAra prApta hai; evaM rAjAko vAisarAya se svAgata tathA bambaI prAntIya gavarnarase svAgata aura pratisvAgatakA adhikAra milA hai| lATa aura gujarAta meM musalamAna / hamAre vivecanIya itihAsa aura kAlake sAtha musalamAna jAtikA saMparka pAyA jAtA hai| inakA yaha saMbaMdha kaI hissoM meM baMTA hai / aura yadi hama inake isa vibhinna bhAgoMko purAkAlIna dilhIke sulatAna ahamadAbAda aura mAlavA ke sulatAna tathA khAnadeza ke musalamAna, nAma deveM to asaMgata na hogA / aba hama purAkAlIna musalamAnoMke saMbaMdhakA digdarzana karAte haiM sarva prathama khalIphA haslAma ke samaya juneda kI adhyakSatA meM musalamAnI senAko rUcake gurjaroMpara AkramaNa karate pAte haiN| vahAMse jaba ve Age bar3he to unheM navasArIke caulukyarAja pulakezIse hAra kara lauTanA par3A / gujarAta ke musalamAna / hamAre vivecanIya itihAsake sAtha musalamAna jAtike saMbandhakA kaI bAra ullekha hameM kara cuke haiM / prathamavAra musalamAnoMkA ullekha navasArikA ke cauluvayarAja pulakezIke rAjya para Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat " www.umaragyanbhandar.com
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA AkramaNake saMbandhama aura dvitIya bAra bAMsadAke rAjake astitva saMbaMdhameM dillI ke sulatAna alAuddInakA ullekha kara cuke haiN| evaM saMjANa para AkramaNa karanevAle musalamAna senApati allaphakhAMko aura mAlavAke sulatAnoMkA ullekha vistArake sAtha kiyA gayA hai| punazca vAsudevapurakI purAtana rAjyadhAnI vasantapurako lUTanevAle ajJAta zatrukA vicAra karate samaya gujarAtake sulatAnoMkA ullekha kiyA hai| evaM ataH yahAM para bhArata varSa meM musalamAna jAtike utkarSa aura patana sambandhameM kucha vicAra karanA Avazyaka pratIta hotA hai| musalamAna dharmake saMsthApaka hajarata muhammada sAhebakA janma arabakI kurezI jAtimeM vikrama saMvat 628 meM huA thaa| unhoMne apanI 40 varSako avasthA meM vikrama saMvat 668 meM apaneko IzvarIya dUta ghoSita kara upadeza denA prAraMbha kiyA thaa| unhoMne lagabhaga 12 varSa paryanta apane matakA pracAra kiyaa| parantu vikrama 676 meM virodhioMkI prabalatAke kAraNa unako makkA chor3a madInA jAnA par3A / aura unake makkAse madInA pravAsa (hijarata) ke upalakSameM hijarI nAmaka saMvat unake anuyAyiyoMne calAyA, hijarata karaneke 11 varSa bAda arthAt hijarI sana 11 tadanusAra vikrama 686 meM hajarata muhammada sAhabakA svargavAsa huaa| hajarata muhammada sAhabakI gaddIpara baiThanevAle khalIfA khlaaye| hajarata muhammada sAhabake calAye dharmako mAnanevAle musalamAna khlaaye| musalamAnoM kI saMkhyA dina dUnI aura rAta caugunI hone lgii| thor3e samayake bhItara musalamAna jAti eka bahuta bar3A sAmrAjyakI bhoganevAlI ho gii| dvitIya khalIphA umarake samaya (jisakA rAjya kAla hijarI 13-20, tadanusAra vikrama saMvat 661-701) lATa dezakI rAjadhAnI bhRgukaccha para AkramaNa karaneko eka senA jala mArgase aura dUsarI sthala mArgase bhejI gii| jala mArgase AnevAlI senA thAnA taka AI, parantu use vApasa jAnA pdd'aa| evaM sthala mArgase AnevAlI senA sindhumehI ulajha gii| ___ isa samayake pazcAt musalamAnoMke aneka AkramaNa bhAratapara hue| parantu hamAre itihAsake sAtha unakA kuchabhI saMbaMdha nahIM hai| ataH use paTatara kara Age bar3hate haiN| khalIphA hassAmake samaya (jisakA rAjyakAla hijarI 105 se 120 tadanusAra vikrama 781-800 paryanta hai) sindhake hAkima junedakI adhyakSatAmeM musalamAnI senAne sindhase Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prAkkathana Age paira bddh'aayaa| usakI eka Tukar3I cittaura hokara ujjaina paryanta gaI aura dUsarI Tukar3I bhInamAla hokara bhRgukacchase aura Age kamaleja paryanta calI AI thii| parantu use vikrama 766 meM hAra kara lauTanA paDA thA / ___isa ghaTanAke anantara yadyapi musalamAnoMke bhAratIya adhikArakI vRddhi kramazaH hotI gii| yahAMtaka ki bhAratameM tuka vaMzakI sthApanA ho gii| bhAratakI rAjadhAnI dilhI unake adhikArameM A gii| parantu hamAre itihAsake sAtha unakA koI saMparka na huaa| parantu musalamAnoMke tIsare rAjavaMza ( khilajIvaMza ) ke tIsare sulatAna alAuddIna khilajIke sAtha hamArA saMbaMdha sthApita hotA hai| alAuddIna khilajI apane cacA jalAluddInake samaya kar3AkA hAkima thaa| usI samaya usane devagirIke yAdavoMpara AkramaNa kara bahutasA dhana ratna prApta kiyA thaa| evaM hijarI sana 706 tadanusAra vikrama 1357 meM vaha dilhIkA sulatAna huA aura gaddIpara baiThatehI usane rAjapUtAne para AkramaNa kiyA, evaM raNathaMbhora para vikrama 1358 meM-cittaurapara 1360 meN| anantara sivAnA-jAlaura-pATana-mAlavA zrAdiko apane AdhIna kiyA / yahAM takakI alAuddInake senApati malikakAphUrane devagirIke yAdavarAva rAmadeva-vagalANake rAjA pratApacandra, hoyasala rAja Adiko parAbhUta kiyA / aura eka prakArase samasta bhArata alAuddInake adhikArameM A gyaa| alAuddInakA rAjyakAla vikrama 1353 se 1372 tadanusAra hijarI 706 se 725 paryaMta hai| gujarAta ke musalamAna / alAuddIna khilajIne vikrama 1365 ke AsapAsa pATanake vaghela vaMzakA utpATana kara gujarAtako apane rAjyameM milA liyA / aura gujarAtameM apanA sUbA niyukta kiyaa| isa samayase lekara vikrama saMvat 1453 paryaMta (khilajI vaMzake anta samaya aura usake bAda tugalakoMke AraMbhase madhyakAla paryaMta ) gujarAtakA zAsana dilhI sulatAnoMke sUbAoMne kiyaa| parantu usI varSa mujaphpharazAhane gujarAtameM svataMtra musalamAna rAjyakI sthApanA kii| isa vaMzakA rAjyakAla vikrama 1453 se 1618 paryaMta 165 varSa hai / isa avadhimeM isa vaMzake 14 rAjA hue / gujarAtake musalamAnoMkI vaMzAvalI nimna prakArase hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA] 54 mujaphpharazAha - ahamadazAha muhammada karImazAha kutabuddInazAha dAUdazAha mahamUdabegaDA mujaphakarazAha (dvitIya) sikandarazAha nasIravAM bahAdurazAha mIramahamadazAha mahamUdazAha ahamadazAha (dvitIya) mujaphpha.razAha (tRtIya) mujaphpharazAha yadyapi svataMtra huA parantu usake adhikArameM gujarAtakA bahutahI thor3A bhAga aayaa| parantu mujaphpharazAhake uttarAdhikArI ahamadazAhane jUnAgar3ha, IDara, dhAra Adike sAtha lar3a jhagar3a apanA adhikAra cAroM tarapha bddh'aayaa| evaM apane nAmase ahamadAvAda basA, use apanI rAjadhAnI bnaayaa| ahamadazAhakA pautra mahamada begaDA apane vaMzakA parama pratApI sulatAna huaa| isane kaccha, kAThiyAvADa, cAMpAnera, mAlavA aura sUrata Adiko vijaya kara, apanA adhikAra khUba bddh'aayaa| evaM apane nAmase mahamadAbAda bsaayaa| mahamada begaDAke bAda bahAdurazAha apane vaMzakA parama vikhyAta rAjA huaa| isane mAlavA, mevADa aura mugaloMse ghora yuddha kiyaa| isake sAthahI musalamAna rAjakA saubhAgya sUrya astAcalonmukha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkatha 55 ho calA thA / parantu kisI prakAra svataMtratA banI rahI thI / kintu mujaphpharazAha tRtIyake samaya vikrama 1618 meM mugala samrATa akabarane gujarAtako apane rAjyameM milA liyA / lATa aura gujarAta meM mAlavA ke sulatAnaM / jisa prakAra gujarAtake bagheloMkA nAzakara alAuddInane gujarAtameM sUbA niyukta kiyA thA usI prakAra mAlA dhArake paramAroMkA utpATana kara usane sUbA niyukta kiyA thA / alAuddIna samaya 1365 se lekara vikrama 1430 paryanta mAlavAkA zAsana dilhIke sUbAdAra karate the / parantu ukta varSa dilAvarakhAM urpha amIzAhane mAlavA meM svataMtra musalamAna rAjakI sthApanA kI thI / aura paramAroMkI rAjadhAnI dhArako apanI rAjadhAnI banAyA / dilAvarakhAMkA uttarAdhikArI usakA putra hozaMgazAha, urpha allaphakhAM mAlavAkA sulatAna huA / isane dhArase rAjadhAnI uThA mADUmeM lAkara aneka sundara bhavana Adi banAye / aura do bAra gujarAtapara AkramaNa kiyaa| prathama bAra isako saphalatA nahIM prApta huI parantu dUsarI bAra vijayI huA aura gujarAtako pUrNa rUpase lUTA / gujarAta meM mugala vaMza taimUrane yadyapi bhArata meM lUTapATa macAapanA AMtaka baiThA diyA thA, tathApi bhArata meM mugala vaMzakA rAjya sthApita karanevAlA bAbara hai / bAbaranebhI yadyapi kAbulako vijaya kara bAdazAhakI upAdhi dhAraNa kI thI aura aneka bAra hindustAna meM Akara lUTapATa macAyA thA / parantu vikrama saMvat 1582 meM pAnIpatakI lar3AIke bAda ibrAhimakhAMko mAra dilhIkA bAdazAha bnaa| dUsare varSa vikrama 1583 meM kanavA yuddhameM rAjA saMgrAmasiMhako harAyA / caMderImaM medanIyako parAbhUta kiyA / aphagAnoMko parAbhUta kara vihArako AdhIna kiyA / aura usakI mRtyu, vikrama 1586 meM huI / mugala vaMzAvalI nimna prakAra se hai / i Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat bAbara 1 akabara www.umaragyanbhandar.com
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA ] jahAMgIra zAhajahAM auraMgajeba bahAdurazAha jahAMdArazAha pharukhasiyAra raphIujjAta mahammadazAha ahamadazAha AlamagIra zAhajahAM zAhaAlama akabara bahAdurazAha bAbarakA uttarAdhikArI humAyU~ huA / humAyU~kA saMgharSa gujarAtake bahAdurazAhake sAtha huA thaa| parantu gujarAtakA koI bhAga usake adhikArameM nahIM aayaa| humAyU~ke putra akabara adhikArameM gujarAta prAnta mujaphpharazAha tIsareke hAthase vikrama 1618 meM aayaa| taba se gujarAtakA zAsana mugaloMke sUbAdAra karate rhe| akabarake samaya gujarAtakA prathama sUbAdAra ToDaramala thaa| aura mugala sAmrAjyake antaparyanta aneka sUbAoMne gujarAta dezakI sUbedArI kii| akabarakA prapautra bandhughAtI aura pitRdrohI auraMgajebake samaya marahaThAoMkA saubhAgya sUrya cmkaa| aura zivAjIne vikrama saMvat 1720 meM sarva prathama marahaThAoMke zauryakA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prAkkathana gujarAta vasundharAko paricaya karAyA aura sUratako 6 dinoMparyanta khUbahI luuttaa| isaka pazcAt vikrama saMvat 1726 meM dvitIya bAra sUratako lUTA / auraMgajebake bAda mugala sAmrAjyakA saubhAgya sUrya asta hone lagA thaa| parantu usake uttarAdhikArI bahAdura zAhake samaya taka kisI 'prakAra mugala sAmrAjyakI pratiSThA banI rhii| isa samaya zivAjIke pautra zAhune punaH mahArASTra zaktikA saMgaThana kara svAtantrya dhvajako UMcA kiyA / bahAdurake bAda usakA bar3A putra jahAMdAra bAdazAha banA / jahAMdArake bAda usakA bhatIjA pharrukhasiyAra bAdazAha banA / pharukhasiyAra marahaThA tathA anya saradAroMke SaDayantrakA bhoga bana mArA gyaa| aura una logoMne raphIujjAta ko bAdazAha bnaayaa| jo 6 mahInA bAda marA aura raphIuddaulA bAdazAha bnaa| raphIuddaulAke bAda muhammadazAha bAdazAha banA / isake samayameM mugala sAmrAjyakA aMga bhaMga hone lgaa| niz2Ama svataMtra bana gayA aura marahaThoMne gujarAtameM apanA pAMva jamAyA / marahaThA saradAra khaNDerAva dabhAr3a aura dAmAjIrAva gAyakavADane sUratako lUTA aura 1776 vikramameM sonagar3hako apanA kendra banAyA / anantara marahaThoMkA jora bar3hane lagA / aura unakA AtaMka chA gayA / pIlAjIrAva gAyakavADake putra dAmajIrAvane prAyaH samasta gujarAta aura kAThiyAvAr3ako hastagata kiyA / aura mugala sAmrAjyakA gujarAtameM anta huaa| yadyapi isa samayasebhI aura Age paryaMta mugala rAjyakA dIpa TimaTimAtA rahA parantu hamAre itihAsake sAtha usakA sambandha na honese hama itanehIse alam karate haiN| lATameM mrhtthe| hama Upara batA cuke haiM ki lATa vasundharAko chatrapati mahArAjA zivAjI ne sarva prathama mugala samrATa auraMgajebake rAjyakAla vikrama saMvat 1720 meM padAkrAnta kara prasiddha sUrata nagarako 6 divasa paryanta lUTa, bahutasA dhana ratna prApta kiyA thaa| evaM isa ghaTanAke 6 varSa pazcAt vikrama 1727. meM punaH sUratakI visUrata kI thii| ukta donoM lUTa pATa lATase mugala sAmrAjyakA patana aura marahaThA jAtike abhyudayakA zrI gaNeza thaa| ata : aba vicAranA hai ki marahaThA zauryakA abhyudaya kisa prakAra huA, aura lATa deza unake adhikArameM kyoM kara aayaa| rAjapUtAnA aura marahaThA dezoMkI paraMparA zivAjIkA saMbaMdha mevAr3ake zizodiyA vaMzake sAtha milAtI hai| aura Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA ] 56 mahArASTra kI paraMparA batAtI hai ki mevAr3apati mahArANA ajayasiMha ne -- jisakA samaya vikrama saMvat 1365 ke AsapAsa hai-- kisI munja nAmaka zatruko yadyapi mukhameM parAbhUta kiyA, parantu usake bhAga jAne se use saMteoSa nahIM huaa| ata: usane apane donoM putroMko munjakA vadha kara usakA zira lAne ke liyA kahA / aura pragaTa kiyA, ki yadi ve usakA zira nahIM lA sakeMge to vaha unheM apanA asar aurasa putra nahIM maanegaa| parantu ve donoM bhAI bhIru the aura munnakA zira lAne meM asamartha rahe / parantu usake bhatIje hamIrane munjakA zira arpaNa kiyA / isa para rANA ajayasiMhane unheM bahutahI burA bhalA kahA / jisakI glAnise ekane AtmaghAta kiyA, aura dUsarA deza parityAga kara DuMgarapura calA gyaa| DuMgarapura jAnevAle rAjakumArakI terahavIM peDhImeM sajjanasiMha huaa| sajjanasiMha nAmaka vyaktine mevAr3a chor3a dakSiNameM A kara bIjApurake musalamAnoMkI sevAmeM praveza kara madhola paraganA, jisake antargata 84 grAma the - kI jAgIra prApta kii| hamArA saMbaMdha zivAjIke vaMzagata itihAsase na . honeke kAraNa hama paraMparAkI satyatA athavA asatyatA vivecanameM pravRtta na hokara aitihAsika 'ghaTanAkA digdarzana karAte haiM / paraMparA ke anusAra sajjanasiMhako cAra putra the| jinameM sayAjI sabameM choTA thA / usakA putra bhonsAjI jisake nAmAnusAra usake vaMzaja bhoMsale kahalAye / bhonsAjIko 10 lar3ake the| jinameM se bar3e putrakA nAma mAlojIrAva thA / usakA zAhAjI huaa| zAhAjIne ahamadanagara aura bIjApura ke musalamAnoMkA dahinA hAtha bana mugaloMse ghora yuddha kiyA thA / isI zAhAjI ke putra mahArAjA chatrapati zivAjI hue| zivAjIkA janma vikrama 1683 meM huA thaa| zivAjI apanI mAtA aura gurUkI dekharekhameM zastra vidyAkA adhyayana kara 18 varSakI ati yuvAvasthA meMhI marahaThA navayuvakoMko ekatrita kara hindu sAmrAjya ke punarudvArArtha prayatnazIla hue the| aura mAvalako adhikRta kara vikrama saMvat 1702 meM mahArAjAkI upAdhi dhAraNa kara mahArASTra rAjyakI sthApanA kiyaa| evaM 28 varSa pazcAt vikrama 1730 meM bar3I dhUmase rAyagar3ha meM rAjyAbhiSeka kiyA, aura usI varSa lATa dezameM Akara sUratako lUTA thA zivAjIko sUrata lUTake samaya vAMsadAvAloMse abhUtapUrva sahAyatA milI thii| zivAjIko saMbhAjI aura rAjArAma nAmaka Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 [prAkkathana do putra the| saMbhAjI jaba vayaska huA to atyanta durAcArI niklaa| usake AcaraNase asaMtuSTa ho, jaba zivAjIne zAsana kiyA to vaha vikrama 1734 meM bhAga kara eka mugala saradArake pAsa calA gyaa| parantu mugaloMke vyavahArase saMtrasta ho svadeza A gyaa| kintu zivAjIne use kSamA na kara panhAlA durgameM kaida kiyaa| isa ghaTanAse zivAjIkA hRdaya atyanta duHkhI rahane lagA, aura vikrama 1736 meM 53 varSakI avasthAmeM unakI mRtyu huii| aura bhArata uddhAra tathA hindu sAmrAjyakI AzA unake sAthahI citAkI godameM calI gii| zivAjIkI mRtyu pazcAt saMbhAjIke baMdI honekA lAbha uThA usakI vimAtA soyarAbAIne apane putra rAjArAmako rAyagar3hameM gaddIpara baiThAyA aura mahArASTra siMhAsanakI jar3ameM gRha kalahakA bIja vapana kiyaa| parantu saMbhAjIko jaba yaha saMvAda milA to kisI prakAra panhAlAse nikala apane anucaroMko ekatrita kara rAyagar3hako hastagata kiyaa| soyarAbAIko baMdI banA zivAjIko viSa deneke aparAdhameM maravA ddaalaa| aura vikrama 1737 meM gaddIpara baitthaa| evaM rAjArAmake sAthioMko bar3IhI nirdayatAke sAtha yamarAjake darabArameM phuNcaayaa| saMbhAjIko rAjA bananeke lagabhaga eka varSa bAda bAdazAha auraMgajebakA putra akabara jaba apane pitAkI kuTila nItike kAraNa parAbhUta huA to rAThauDavIra durgAdAsakI preraNAse saMbhAjIke zaraNameM aayaa| marahaThoMne yadyapi use zaraNa diyA, parantu akabarako saMtoSajanaka lAbhakI AzA nahIM diikhii| akabarakA saMbhAjIke pAsa jAne aura marahaThoMkA burahAnapura vijayakA saMvAda pAkara auraMgajeba svayaM burahAnapura Akara saMbhAjIpara AkramaNakA saMcAlana karane lgaa| marahaThoMke durbhAgyase saMbhAjIkI eka strI aura putrako mugaloMne baMdI bnaayaa| punazca auraMgajebane bIjApura aura golakunDAko vikrama 1743 meM vijayakara apanI samasta senA saMbhAjIke pratikUla agragAmI kii| vikrama 1743 meM saMbhAjI apane putra zAhuke sAtha baMdI huA aura auraMgajebane musalamAna dharma na svIkAra karanepara use maravA ddaalaa| evaM rAyagar3ha vijayakara aneka saradAra sAmantoM aura rAjya parivArake manuSyoMkA vadha kiyaa| parantu rAjArAma sanyAsIke veSameM bhAga niklaa| auraMgajebane rAyagar3hako svAdhIna kiyaa| saMbhAjIkI mRtyu aura usake putra zAhu (zivAjI ) ke baMdI honeke kAraNa saMbhAjIkA choTA vaimAtrika bhAI rAjArAma nAma mAtrakA rAjA banA; kyoMki usa samaya yApa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA ] mahArASTra deza auraMgajebake adhikArameM calA gayA thaa| aura tIna vaSa taka rAjya karane pazcAt zivAjI aura saMbhAjI nAmaka do putra aura cAra striyoMko chor3a svargavAsI huaa| jisa prakAra rAjArAmake pitA chatrapati mahArAjA zivAjIke marane pazcAt usakI mAtAne use gaddIpara baiThAneke liye khaTapaTa kI thii| usI prakAra usake putroMkI mAtAoMne apane apane putrako gaddIpara baiThAneke liye khaTapaTa zurU kii| parantu antameM zivAjI gaddIpara baitthaa| kintu vAstavameM usakI mAtA rAjya karatI thii| 1756 se 1763 paryanta zivAjI rAjA rhaa| isI varSa auraMgajebakI mRtyu huI aura zAhu baMdIse chUTakara svadeza AyA / apane hitaiSI saradAroMkoM ekatrita kara rAjya mAMgA, parantu tArAbAIne rAjya sauMpanese inkAra kiyaa| taba zAhune sAma dAma Adi dvArA tArAbAIkA pazna nirbala banA satArAko adhikRta kara apane rAjA honekI ghoSaNA vikrama 1764 meM kii| isa ghaTanAke cAra varSa bAda vikrama 1768 meM rAjArAmake putra zivAjIko mRtyu huii| aura tArAbAI kolhApura calI gii| yahAM saMbhAjI usake hAthase rAjya chIna kolhApurakA mahArAjA bnaa| aura marahaThA rAjya satArA aura kolhApura nAmaka do bhAgoMmeM baTa gyaa| AgekI ghaTanAoMkA digdarzana karAneke pUrva mahArASTra vaMzakI vaMzAvalI udhRta karate haiN| mahArASTra vaMzAvalI sajjanasiMha sayAjI bhosAjI mAlojI zAhAjI saMbhAjI zivAjI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61 saMbhAjI 1 zAhu ( prathama ) rAjArAma 97 zAhu (dvitIya) 1 pratAparAva rAjArAma Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat zivAjI 1 rAjArAma (godagayA) [ prAkkathana saMbhAjI (kolhApura) 1 zAhUko baMdIpanase mukta honeke pazcAt bAlAjI vizvanAtha nAmaka brAhmaNa se pracura sahAyatA milI thI / ataH usane apane rAjyakA sabase bar3A pezavA pada use pradAna kiyA / bAlAjI vizvanAtha bhaTTakI pezavA pada milate samaya vikrama 1766 meM, 53 varSakI avasthA thii| parantu usane zAhukI rAjya sattAko bar3hAne aura zatruoM ko nAza karanemeM koI bhI bAta uThA na rakhI | sarva prathama usane tArAbAIkA bala nAza kiyaa| anantara anyAnya saradAroMko parAbhUta kara zAhukI sattA vRddhikara vAstavameM use mahArASTrakA rAjA bnaayaa| yahAM takaki vikrama 1774 meM eka bhArI senA lekara abadullAkhAMke sAtha dilhI gayA, aura bAdazAha pharrukhasiyArako padabhraSTa karanemeM hAthabaTA raphIudjjAtako bAdazAha banA tIna sanada prApta kiiN| unameMse prathamake anusAra zivAjIkI mRtyuke samaya jitane bhUbhAgapara adhikAra thA, vaha zAhUkA svarAjya rUpase mAnA gyaa| dUsareke anusAra marahaThoMne jo khAnadeza, ber3Ara, haidrAbAda aura kokaNa AdikA bhUbhAga vijaya kiyA thA, vaha nyAyocita zAhukA pradeza mAnA gayA / tIsareke anusAra zAhuko khAnadeza, ber3Ara, haidrAbAda, karnATaka aura kokaNa Adi pradezameM apane karmacArioMko rakha kara cautha vasUla karanekA adhikAra diyA / evaM isakI dUsarI zarta yaha thI ki kolhApurake mahArAja saMbhAjI ( apane cacere bhAI ) ke sAtha zAhu cher3achAr3a na kare arthAta kolhApura svataMtra banA / aura bAdazAhane zivAjI ke parivArake baMdI strI aura baccoMko vimukta kara satArA bheja diyA / vikrama 1776 meM bAlAjIkI mRtyu huii| bAjIrAva dUsarA pezavA banA / anya bAtoMke vivecanako hastagata karane ke pUrva hama pezavA vaMzakI vaMzAvalI udhRta karate haiM / www.umaragyanbhandar.com
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA pezavA vaMzAvalI. 1 bAlAjI vizvanAtha-rAdhAbAi 2 bAjIrAva bAlAjI bhIUbAI cimanAjI anubAI 3 bAlAjI bAjIrAva rAmacandra 6 raghunAtha janArdana sadAziva bAyAbAI vizvAsa 4 mAdhava yazavaMta 5 nArAyaNa cimanAjI bAjIrAva 7 savAI mAdhavarAva G cimanAjI 9 bAjIrAva raghunAtha jisa prakAra baMdIse mukta honeke pazcAta bAlAjIse zAhuko abhUtapUrva sahAyatA milI thii| usI prakAra khaNDerAva dabhADese milI thii| dabhAr3e parivAra zAhuke pitA aura pitAmahake samayase hI mahArASTra sainikoMmeM prasiddhi prApta kara cukA thaa| yahAM taka ki saMbhAjIke mAre jAne aura zAhukI baMdI avasthAmeM rAjArAmane khaNDerAvako talegAMvakI jAgIra aura senA khAsakhelakI upAdhi pradAna kI thii| itanA hote huemI khaNDerAva dabhADene zAhuko nyAyasaMgata mahArASTra siMhAsanakA adhikArI mAna anyAnya saradAroMke virodha karane parabhI usakA sAtha diyaa| ataH zAhune use apanA pradhAna senApati bnaayaa| khaNDerAva dabhAr3e jaba zAhu kA pradhAna senApati banA, to usa samaya usake pAsa nAma mAtrakA rAjya thaa| dabhAr3ene auraMgajebakI mRtyuse utpanna vizRMkhalA kA upayukta lAbha uThAneke vicArase bAlAjI vizvanAthako gRhakalahake nivAraNArtha chor3a eka bahuta bar3I senA lekara vikrama saMvata 1764 meM khAnadezake mArgase pimpalanera Adiko adhikRta karatA huA navA purAko kendra banAyA / vahAMse Age lATameM praveza kiyA, aura navasArI paryanta lUTapATa macAyA / khaNDerAva dabhADekobhI chatrapati mahArAja zivAjIke samAnahI lUTapATa karate samaya vAMsadAphe Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 63 prAkkathana mahArAvala vIradeva se sahAyatA milI thiiN| khaNDerAvane navApurA ko apanA kendra bnaayaa| svaNDerAva dabhAr3eke isa AkramaNake samaya dAmAjI gAyakavAr3a nAmaka sainika usake sAtha thA / usane isa AkramaNake samaya apanI vIratAkA paricaya dikhAyA thA / dabhAr3e aura gAyakavAr3a kA yaha lUTapATa vikrama 1763 se 1776 paryanta calatA rahA / parantu isI varSa inhoMne bAlapura nAmaka grAmameM pUrNa vijaya prApta kiyA / isI varSa khaNDerAvane satArA lauTakara dAmAjI gAyakavAr3akI vIratAkI sUcanA zAhuko dii| zAhune dAmAjIko samazera bahAdura kI upAdhi pradAna kI / parantu khaNDerAva dAbhAr3e aura dAmAjIrAva gAyakavAr3a donoM kI mRtyu thor3ehI dinoM bAda huI / anantara khaNDerAva dAbhAr3ekA - uttarAdhikArI usakA putra tryambakarAva aura dAmAjIkA uttarAdhikArI usakA putra pIlAjIrAva huA / usake Age calakara dabhAr3e parivAra ke sAtha lATa dezakA itihAsa zrota prota hai| zAhuko apane tIna vizvasta aura svAmI bhakta sevaka kI mRtyu ghaTanA dekhaneko milii| zAhune apane tInoM svargIya sevako ke uttarAdhikArioMko unake pitAke padapara niyukta kiyA / jaisA ki hama Upara batA cuke haiM, ki bAlAjI vizvanAthakA putra bAjIrAva pezavA banA / usI prakAra khaNDerAvakA putra tryambakarAva dAbhAr3e senApati aura dAmAjIkA bhatIjA pIlAjI samasera bahAdura banA / parantu tInoM mahatvAkAMkSI aura navayuvaka the / sAthahI unameM AtmAbhimAna kUTa kUTa kara bharA thA / zAhune bAjIrAvako pezavA banAneke sAthahI pradhAna senApati bnaayaa| jisane yambakarAva manako malIna kiyA / aura vaha eka prakArase pezavAkA virodhI bana apane adhikRta pradezameM calA gyaa| pIlAjIbhI dabhAr3ekA sAthI bnaa| sonagar3ha se Age bar3ha kara vaha lUTatA mAratA Age bar3hane lagA / isI avasara meM gujarAtake mugala prabaMdhameM pheraphAra huaa| gujarAtakA sUbA sarabulandakhAM thA / aura isakA nAyaba nijAmaulamulka thA / bAdazAhane nijAmaulamulka ke sthAna meM sujAtakhAM ko nAyaba banAkara bhejA / parantu bAdazAhakI AjJA pratikUla. nijAmaulamulka ke cacA hamIdane balavA kiyA / aura zAhuke dUsare senApati kanthAjI kadambako dohadase sahAyatA ke liye bulavAyA tathA gujarAtakI 1 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA ] 64 cautha sahAyatAke upalakSameM denA svIkAra kiyA / idhara sujAtakhAMke bhAI rustama alIne pIlAjIse cautha ke zartapara sahAyatAkI prArthanA kii| pIlAjI rustamako madada denA svIkAra kara Age bar3hA aura rustama tathA pIlAjIkI senA mahIpAra kara ar3Asake tarapha jA rahI thii| acAnaka hamIda ne AkramaNa kiyA / parantu haTAyA gayA / isake anantara rustama aura pIlAjI se mana muTAva ho gayA aura pIlAjIne acAnaka rustamapara AkramaNa kiyA / rustama vIratA se lar3A parantu antameM baMdI honeke sthAnameM maranA acchA mAna AtmaghAta kara gayA / rustamake marane pazcAt pIlA jIne hamIdakhAMse apane vizvAsaghAtake puraskAra meM gujarAtakI cautha maaNgii| parantu kanyAjI kadambane virodha kiyA / ataH mahIse uttarakA kanthAjIko aura dakSiNake cauthakA adhikAra pIlAjIko milaa| pIlAjI sonagar3ha aura kanthAjI khAnadeza cale Aye / hamIdako daNDa deneke liye sarabulandakhAM bhejA gyaa| jisake AnekA saMvAda pAkara hamIda bhAga khar3A huA / - itanemeM kanthAjI aura pIlAjI usase jA mile| antameM sabulandako hAranA par3A / ina donoMne khUbahI Udhama macAyA antameM sarabulandane bAjIrAva pezavAse sahAyatA kI prArthanA kI / aura usane sarabulandase cautha svIkAra karAkara apane bhAI cimanAjIkI adhyakSatA meM senA bhejii| cimanAjIne sarabulandase apane bhAIkI zarta svIkAra kara kara use AzvAsana diyA kI koI bhI marahaThA usake ilAkemeM gar3abar3a nahIM macAyegA / parantu tryambakarAva dabhAr3e aura anyAnya marahaThe pezavAko gujarAta se nikAla bAhara karaneke vicAra se mila gaye / unhoMne pezavA aura bhAr3e vigrahako brAhmaNa brAhmaNakA rUpa diyaa| dabhAr3e Adi yahAM taka Age bar3he ki unhoMne nijAmaulamulka se maitrI sthApita kii| aura 35000 senAke sAtha pezavA ke virodha meM pravRtta hue| bAjIrAva svayaM inako zikSA deneke liye gujarAta AyA / parantu durbhAgyase narmadA utaranebAda sammilita gAyakavAr3a - dabhAr3e senAke nAyaka pIlAjIrAvake putra dAmAjIke hAthase bAjIrAvako parAbhUta honA par3A / bAjIrAva yadyapi hArA, parantu hatotsAha na huA / DabhoI aura varadA madhyavAle mIkU purA grAmake dUsare yuddhameM saphalIbhUta huA / tryambakarAva tathA pIlAjIkA putra sayAjI mArA gyaa| pilAjI apane do putroMke sAtha ghAyala hokara sonagar3ha calA thA / aura bAjIrAva vijayI hokara satArA gyaa| parantu vaha samajha gayA ki brAhmaNetara marahaThe sainikoMkI upekSA karanemeM nato vaha samartha hai, aura na rAjanaitika Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ prAkkathana dRSTyA vAJchanIya hai / kyoMki kathita yuddhameM tryambakarAvake atirikta pIlAjIrAva gAyakavAr3a, kanthAjI aura raghunAtharAva kadamba, sayAjIrAva bhArAr3e aura AnandarAva pavAra tathA prAya: dUsare prasiddha sainika zAmila the / isa hetu usane apanI vijayako Izvara datta mAnA aura mrhtthoNke| kisI prakAra milAneko yukti saMgata mAna use caritArtha karanemeM pravRtta huA / usane vikrama saMvat 1787 meM mRta senApati tryambakarAvake bAlaka putra AnaMdarAvako marAThoMkA senApati bnaayaa| navIna bAlaka senApatike paitRka adhikArake svIkAra kara usakI mAtAko abhibhAvaka aura pIlAjIrAva gAyakavAr3ako pratinidhi niyukta kiyA / isake atirikta pIlAjIko navIna upAdhi senA khAsakhela pradAna kI / aura senApatikA karma karane kA Adeza diyA / evaM ghoSaNA kI ki Ajase Ageko koIbhI marahaThA senApati kisI dUsareke adhikArameM gujarAta, mAlavA Adi kisI dezameM hastakSepa nahIM karegA / antatogatvA bAlaka senApatike pratinidhi rUpameM pIlAjIse gujarAtakI cauthakA AdhA bhAga satArA ke rAjA zAhukI sevA meM pezavA ke dvArA bhejanA svIkRta kraayaa| pilAjI gAyakavAr3akA - AnandarAva dabhAr3ekA - abhibhAvaka banAyA jAnA gAyakavAr3a vaMzake gujarAtameM abhyudayakA zrIgaNeza hai| Age calakara pada pada para hameM gAyakavAr3oMkA ullekha karanA par3egA, ataH gAyakavAr3a vaMzAvalIko uddhRta karate haiM / gAyakavAr3a vaMzAvalI. 1 dAmAjI ( prathama ) 2 pIlAjI I mAlojI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat nandAjI rojI bhiMgojI / momAjI "kAnhojI . I guMjojI kedArajI www.umaragyanbhandar.com
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ cautubhava caMdrikA yazavaMta 3 dAmAjI khaNDerAva Ananda pratApa sayAjI kAlujI jayasiMha malhArarAva 6 7 govinda sayAjI' phatesiMha mAmAjI murAraH rAmarAva jayasiMha kAlujI gavAjI 0 sayAjI mAnandarAva bhikAjI | 13 malhArarAva gaNapatarAva khaNDerAva kAzIrAva 14 sayAjIrAva (vartamAna) gopAlarAva (gahI baiThe) bAjIrAvane isa prakAra prabandha kara yadyapi pratyeka marahaThA sainikako apane adhikAra para sura kSita kara diyA / kintu na to usakA apanA mama aura na marahaThA sainikoMkA mana zuddha huaa| isakA paricaya Age milegA / khaira isa prakAra pIlAjI prAnandarAvakA pratinidhi bana kara sonagaDhako apanA kendra banA gujarAtakA eka prakArase sarve sarvA bana gyaa| parantu use sukha aura zAnti nahIM milii| kyoMki mugala bAdazAhane apane sUbA sarabulandakI zartoMkoM nahIM mAnA aura marahaThoMko gujarAtase nikAla bAhara karaneke liye jodhapurake mahArAjA abhayasiMhako sUbA banAkara bhejaa| abhayasiMha dilhIse calakara ahamadAbAda Aye aura sarabulandake manuSyoMke hAthase use balapUrvaka chIna liyaa| evaM barodAko hastagata kara mahamada bahAdurakhAM bAbIko vijita pradezakA adhipati bnaayaa| abhayasiMhake bhAneke samaya pIlAjI DAkorakI yAtrAko gayA thaa| samvAda pAkara vaha chIne pradezako punaH svAdhIna karanekI dhunameM lgaa| parantu abhayasiMhane yuddha meM pravRtta honeke sthAnameM kauzalase kAma lenA cAhA / aura pIlAjIse maitrIkI bAteM karane lgaa| aura isa saMbaMdhameM donoM eka dUsarese milane lge| antameM usake saMketAnusAra pIlAjI mArA gyaa| arthAt jaba eka dina milaneke bAda jAneke liye uThAto eka rAjapUta sainikane kucha saMvAda dene ke bahAnese usake kAnameM kucha bAtacIta karanekA saMketa kiyA, aura jaba usane usake prati apanA kAna jhukAyA, to bAteM karaneke sthAnameM apanA kaTAra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ mIsAjIke peTameM bhoMka diyaa| isa prakAra pIlAjIko rustamakhAMke sAtha kiye hue apane vizvAsaghAtakA pAla vikrama 1788 meM bhoganA par3A / evaM "isa hAtha de aura usa hAtha le" kathAnaka caritArtha humaa| pIlAjIke isa prakAra vizvAsaghAtase mArejAnekA saMvAda pAkara vaTapadrAke dezAIne apane mitrakI mRtyukA pratizodha karaneke liye bhIloMko ekatrita kara upadrava macAyA / aura ukta dezAIkA hAtha baTAneke liye pIlAjIkA bhAI mAlojI jambUsarase Age bar3hA aura zerakhAM bAbIko mAra bhagA bodAko hasta gata kiyaa| idhara pIlAjIke ATha putroMmeMse jyeSTha putra dAmAjI sonagar3hase senA lekara Age bar3hA / aura mAra kATa, lUTa khasoTa kA bAjAra garama kiyaa| dAmAjI sAma, dAma, vibheda Adi dvArA samasta gujarAtako svAdhIna karane lgaa| abhayasiMhake pratinidhiko ahamadAvAdase mAra bhgaayaa| lUTapATa karatA huA jodhapurake samIpa taka pahuMca gyaa| vikrama 1796 meM dAmAjIke senApati rAghojIne phakIrudaulA, jo gujarAtakA sUbA banAyA gayA thA, ko Age bar3hanese rokA / dAmAjIne phakIrudaulAko sUbA na svIkAra kara apane hAthake kaThaputalA momInakhAMko sUbA banAyA / isI varSa bAjIrAva dvitIya pezavAkI mRtyu narmadA kATheke rAvera nAmaka sthAnameM huI / aura usakA putra nAnAsAheba urpha bAlAjI bAjIrAva tIsarA pezavA huaa| bAlAjI bAjIrAvake pezavA hone paramI dAmAjIkI svataMtratAmeM kucha nyUnatA na huii| isa ghaTanAke tIna varSa bAda vikrama 1799 meM momInakhAM marA aura bAdazAhane abadula ajIjako sUbA banAkara gujarAta bhejaa| parantu vaha dAmAjIke hAthase mArA gyaa| anaMtara dAmAjIna apanA adhikAra khUba, hI bddh'aayaa| yahAM taka ki vikrama 1767 meM usane mAlavAkobhI padAkAnta kiyaa| isa prakAra bAlAjI bAjIrAvake pezavA hone pazcAta marahaThoMkA prabhAva samudra taraMgake samAna bar3ha rahA thA / parantu zAhukA dina bar3e kaSTameM vyatIta hotA thA / usako apane eka mAtra putra aura priya pAlIko mRtyukA ghora kaSTa huaa| aura usakA svAsthya bigar3A / vaha antima dinakI ghar3iyAM gina sabA / marahaTA saradAra zAhuke uttarAdhikArIke saMbaMdhaLaM aneka prakArake manasUbe bAMdha rahe the| antameM rAnArAmake pautra aura zivAjIke putra rAjArAmako goda lenA nizcita hubhaa| zAhuMkI va zepAse bAlAjIne eka AjJApatra prApta kiyaa| usake AdhAra para vaha marahaThA sAmrAjyakA sarve bana gyaa| rAjArAmako rAjA banAnA nizcita rUpase ghoSita kiyA gyaa| evaM ukta mAjhA ke anusAra kolhApusko svataMtra rAjya mAnA gayA / pazcAt zAhukI mRtyu hui / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ caulukya caMdrikA 65 zAhukI mRtyu vikrama 1805 meM huI aura rAjArAma gaddI para baitthaa| usake gaddIpara baiThatehI bAlAjIne satAra ke sthAnameM pUnAko rAjyadhAnI banAyA aura apane manake mutAbika marahaThA rAjyakA prabandha karane lagA / rAjArAma pUrNa rUpeNa ayogya nikalA / vaha bAlAjIke hAthakA kaTha putalA bana gayA / parantu usakI dAdI tArAbAIse yaha baradAsta na huA / usane eka divasa rAjArAmako rAjya kArabhArameM pravRtta ho brAhmaNoM ke hAthameM marahaThA rAjyalakSmIko jAnese bacAne ke liye Adeza kiyA / parantu usakA Adeza niSphala huA / ataH usane vikrama 1807 meM dAmAjI gAyakavAr3a ko gujarAtase zIghrahI Akara brAhmaNoM ke grAsa se marahaThA rAjya lakSmIko bacAne ke liye maha kiyA / dAmAjI bAlAjIse prazramasehI asaMtuSTa thA kyoMki isa ghaTanA ke kucha mahInA pUrva bAlAjIne gujarAtakI AyakA AdhA bhAga mAMgA thaa| isa hetu vaha gujarAta se satArA ke liye cala pdd'aa| udhara jaba tArAbAIko dAmAjI ke AnekA saMvAda milA to usane rAjArAmako kaida kara bAlAjIke anuyAiyoMko khUbahI ThokA piittaa| ve satArA chor3akara bhAga khar3e hue| dAmAjI tArAbAIkI sevAmeM upasthita huA / anantara satArA meM bhAvI yuddhakI AzaMkA se astra zastra aura annAdi saMgraha kiyA gyaa| isa ghaTanAkA saMvAda pA bAlAjI ghaTanAsthala para upasthita huA aura vizvAsaghAtase dAmAjI aura usake parivAra tathA dabhAr3e parivArako bandI banAyA / anantara usane tArAbAIse AtmasamarpaNa karaneko kahA parantu usane inkAra kiyA / isapara bAlAjIne usase lar3ana yuktisaMgata na mAna pUnA calA gayA / antameM jAnojI bhoMsalekI madhyasthatA se tArAbAI aura bAlAjIke madhya zAnti sthApita huI / aura tArAbAI satArA se pUnA AI / rAjArAma bandI rakhA gayA / dAmAjI gAyakavAr3ako ( dabhAr3e ke karja rUpa ) 1500000 deneke sAthahI dabhAr3eke ilAke se 500000) prativarSa denA svIkAra karanA par3A / evaM svabhujabala se arjita gujarAta prAntakI AdhI zrAya, cautha aura saradezamukhIkA kharca deneke bAda, denA svIkAra karanA par3A / kathita 1 ke liye mulka bATA gyaa| bA~sadA rAjyase giroM lie hue visunapura paraganAko dAmAjI ne apane hisse meM rakhA aura usakI cautha 3000) vArSika denA svIkAra kiyaa| isa prakAra dAmAjI apanI svataMtratA kharIda kara gujarAta lauTane lagA to bAlAjIne usake sAtha raghunAtharAvako lagA diyaa| ki vaha sAtha raha kara dAmAjIse kathita sandhike niyamoMkA pAlana karAve / gujarAta lauTate samaya dAmAjI aura raghunAtharAvane khUbahI lUTapATa mcaayaa| gujarAta ke vibhAjita aMzako svAdhIna karaneke pazcAt bhI dAmAjI aura raghunAtharAvane lUTapATakA bAjAra garama rkhaa| yahAM taka ki ve ahamadAbAda pahuMca Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana] kara nagarako hastagata karanekI dhunameM lge| isa samaya mugala sUbA jamAmurAdakhAM dUsarA thaa| prathama usane vIratAke sAtha marahaThoMkA sAmanA kiyaa| parantu antameM use sulaha karanI pdd'ii| sulahake anusAra ahamadAbAda chor3akara usake sthAnameM pATana, bar3anagara, bIjApura aura rAdhanapura lekara saMtoSa karanA pdd'aa| usane gadhanapurako kendra banA navIna svataMtra rAjya vikrama saMvat 1813 meM sthApita kiyA, aura gujarAtakA pradhAna nagara marahaThoMke adhika rameM Aneke sAthahI mugaloMkA nAma gujarAtase sadAke liye uTha gyaa| isa ghaTanA kucha pazcAt pAnIpatake yuddha meM marahaThoMko hAranA pdd'aa| aura bAlAjI bAjIrAvakI mRtyu huii| aura vikrama saMvat 1817 meM bAlAjI bAjIrAvakA dUsarA putra mAdhavarAva apane cacA raghunAtharAvake sAtha satArA jAkara apane pezavA padako rAjArAmase svIkAra kraayaa| yadyapi mAdhavarAva pezavA banA parantu usakA cacA raghunAtharAva vAstavameM pezavA huaa| aura usake nAmase manamAnI gharajAnI karane lgaa| usane sarva prathama gaMgAdharako pratinidhipadase haTAkara usake putra bhAskararAvako usakA sthAna diyaa| evaM nArUzaMkara rAjA bahAdurako mutAlika bnaayaa| anantara vikrama 1816 meM pezavAkI AjJAse dAmAjIne rAjya pIpalAko padAkrAnta kara nAdoda, bhAloda, vArItI aura govAlI paraganAoMkI AyakA AdhA bhAga maaNgaa| para isa ghaTanAke eka varSa bAda vikrama 1820 meM rAjya pIpalAke rAjA rAyasiMhajIkI bhatIjIke sAtha dAmAjIne vivAha kiyA aura pUrva kathita paraganAoMkI AdhI AyakI mAMgako chor3a diyaa| idhara dAmAjI gAyakavAr3a gujarAta rAjapUta rAjyoMko isa prakAra ekake bAda dUsareko kucala rahA thaa| aura udhara pUnA aura satArA Sar3ayaMtrakA kendra banA thA / raghunAtharAva marahaThA saradAroMko padacyuta kara apanA virodhI banA rahA thaa| sAthakI usake bhatIjA mAdhavarAvake sAthabhI usakA mana muTAva ho gayA thaa| ata : mAdhavarAvane raghunAtharAvakA mRloccheda karanA caahaa| raghunAthana dAmAjIse sahAya prArthanA kI aura usane eka senA apane putra goviMdarAvakI AdhInatAmeM bhejii| parantu raghunAtha aura goviMdakI sammilita senA ko hAranA pdd'aa| mAdhava vijayI bana kara dAmAjIko 525000 vArSika kara dene aura 3000 senA zAnti samaya aura 5000 senA yuddha samaya apane vyayase rakhaneke liye bAdhya kara svIkAra kraayaa| evaM gujarAtakA kucha bhAga dAmAjIko kathita sainika sevAke liye denA svIkAra kiyaa| parantu isa apamAna janaka sandhi patrapara hastAkSara karaneke pUrvahI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA ] dAmAjI kI mRtyu huii| usakI mRtyukA samvAda pAte hI mAdhavarAvane gAyakavAr3akI zakti kA nAza sampAdanake vicAra se pUnAmeM bandI rUpase rahanevAle goviMdarAvase hastAkSara karAkara use dAmAjIkA uttarAdhikArI svIkAra kiyaa| pariNAma usakA santoSa janaka huaa| kyoMki phatehasiMha jo gujarAta meM thA sayAjIrAvako gaddI para baiThA apane Apa usakA abhibhAvaka bana gayA / gRha kalahakA kura dina dUnA rAta caugunA bar3hane lagA / goviMdarAva aura phatehasiMha eka dUsareke kaTTara zatru- bana gaye / kucha dinoM ke bAda pezavAne goviMdarAvake sthAnameM sayAjIrAvako dAmAjIkA uttarAdhikArI aura phatesiMhako usakA abhibhAvakA svIkAra kiyaa| anantara pezavAne Aja phatesiMhako nikAlA to kala goviMdarAva ko apanAyA / pezavA kA yaha kArya ThIka usI prakAra huA jaisA ki dAmAjI prabhRtivijayapura (bAMdA) ke gRha kalahameM svArtha sAdhanAtha kiyA thaa| itanAhI nahIM aMgreja vaNik saMghane pezavA aura gAyakavAr3akA mUloccheda karaneke vicArase isa nItikA anukaraNa kiyaa| t 670 hamane pUrvakI paMktiyoMmeM pezavAko gAyakavAr3akI zaktikA nAza saMpAdana karaneke lie graha kalahako hastagata karanevAlA batalAyA hai| ataH usakA vizeSa digdarzana karAte haiM 1 idhara gujarAta meM dAmAjI gAyakavAr3a kI mRtyu pATanameM huii| aura usake putra sayAjI, govinda, rAmarAva urpha malhArarAva mAnAjIrAva aura phatehasiMharAva ke madhya uttarAdhikArakA vivAda upasthita huaa| pezabA isa avasarakI pratIkSAmeM baiThe the / govindarAva apane pitA kI mRtyu samaya pUnAmeM thaa| usane pezabAko bahuta bar3I bheTa dekara apaneko dAmAjIkA uttarAdhikArI svIkAra karA liyA / parantu phatehasiMha sayAjIko gaDdI para baiThA usakA abhibhAvaka bnaa| ataH kucha dinoM bAda pezavAne govindarAvake pUrvadatta adhikArako asvIkAra kara, sayAjIrAvako uttarAdhikArI aura phatesiMharAva ko usakA pratinidhi svIkAra kara gAyakavAr3a vaMzake gRha kalahako pracaNDa rUpa dhAraNa karanekA avasara pradAna kiyA / govindarAva gAyakavAr3a aura phatesiMhake vidrohako pracaNDa rUpa dhAraNa karanevAlA hama batA cuke haiN| ukta vigrahameM phatesiMha apaneko govindarAjakA sAmanA karanemeM asamartha pA " briTiza vazika saMgha " ke zaraNa vikrama saMvat 1828 meM gayA parantu unhoMne usakI prArthanAvara vizeSa dhyAna nahIM diyA / parantu kucha dinoM bAda briTiza vaNika saMgha aura phatesiMhake madhya "AkramaNa aura pratyAkramaNa meM paraspara sahayogAtmaka" sandhi sthApita huii| ukta saMdhibriTiza jAtike gujarAtameM adhipatyakA mArga Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 prAkkathana ] kholanevAlI tathA gAyakavAr3a AdikI parAdhInatAkI sUcikA thI / kathita sandhike anusAra jaba gAyakavAr3a aura rucake mAyake madhya vigraha upasthita huA to aMgrejoMne AkramaNa kara bharuca - chIna gAyakavAr3ako de diyaa| udhara pUnAmeM bhI gRha kalahane praveza kiyaa| nArAyaNarAva mArA gyaa| mAdhavarAva pezavA ke raghunAtharAvane apane dattaka putra amRtarAvako puraMdareke sAtha satArA pezavA pada prApta karaneke lie bhejaa| paraMtu vikrama 1860 meM mRta pezavA nArAyaNarAvake navajAta putrako; sakhArAma bApU aura nAnArAva phaDanavIsake pratinidhitva karane para, rAjArAmane pezavA pada pradAna kiyA aura usakA abhibhAvaka mAdhavarAva nIlakaMTha puraMdareko banAyA / goviMdarAva, nArAyaNarAva pezavAkI mRtyu pazcAta jaba pUnAke rAjanaitika dRSTikoNameM antara par3A to puna: apane uttarAdhikArakA prazna upasthita kiyA / paraMtu phatehasiMha pezavAkI adhInatA svIkAra karane ke sAtha bAkI par3A huA cautha Adi dekara apanI rAjyalipsAko saMtuSTa karanemeM samartha rhaa| parantu kucha dinoMke bAda phatehasiMhane briTiza vaNika saMghake sAtha dUsarI saMdhi kii| isa sandhikA uddeza brAhmaNa sattAkA nAza karanA thaa| isake upalakSameM briTiza after saMgha ne gAyakavAr3ako svataMtra nareza svIkAra kiyA / " briTiza vaNika saMgha " ne phatesiMhako usa prakAra svataMtra adhipati svIkAra kiyA usakA kAraNa pezavA ke sAtha vAlA vigraha thA / kathita pezavA briTiza vigraha lagabhaga cAra varSa calA 1863 meM eka prakAra se sthagita huA thaa| isI vigrahakA phala thA ki vaNika saMghane phatesiMhako svataMtra adhipati svIkAra kiyaa| kyoMki vaisA karanemeM unako apanA lAbha thA / parantu do varSa pazcAta 18380 meM jaba briTiza vaNika saMghakI saphalatAkA sUryodaya ho rahA thA to pUrva kathita saMdhika zarta badala kara gavaranara janaralane mumbaIke gavaranarake mArphata phatehasiMhake pAsa bhejaa| isakI zarte usake svArtha pratikUla thiiN| aura vaha pUrva vata pezavAkA mANDalika banA diyA gayA / yadi kucha use lAbha huA to vaha itanAhI thA ki usakI bAkI kara nahIM denA pdd'aa| aura pezavAkI sattA gujarAtameM jyoM kI tyoM banI rahI / isa ghaTanA sAta varSa bAda vikrama 1845 meM phatehasiMharAva marA aura pezavAne: bhosako sAnA abhibhAvaka svIkAra kiyaa| parantu mAdhavarAva sindhiyA jo isa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ cAlukya caMdrikA samaya prabala ho cukA thA goviMdarAvakA sahAyaka bana gyaa| isa para mAnojIrAva briTiza after saMghake daravAje vikrama 1836 vAlI phatehasiMha kRta sandhikI duhAI detA huA phuNcaa| parantu vArIka saMghane vikrama 1838 vAlI sAlabAI nAmaka sandhikI Ar3a lekara sahAya dene se inakAra kiyaa| paranta 1841 vikramameM sayAjIrAva aura mAnojIrAva donoM kI mRtyu huii| ataH goviMdarAvake adhikArakA apane Apa mArga prazasta huA / aura vaha vinA kisI vighna bAdhA ke gaddIpara baiThA / isa ghaTanA ke thor3e dina pUrva satArAke rAjA zAhu dvitIyana pezavAko vakIla ula mulka banAyA thaa| ataH pezavAkA bala adhika bar3ha gyaa| idhara goviMdarAva gAyakavAr3a pezavAse asaMtuSTa thaa| sAthahI pezavA aura sindhiyAke madhyabhI durbhAvanA thI / ataH sindhiyAkI sahAyakI AzA se goviMdarAvane pezavA ke sAtha sadbhAvanA nahIM rkhii| isI samaya pezavAne svAdhIna gujarAta pradezakI mAlagujArI vasUla karaneke liye * ApA serulakarako bhejA / vaha goviMdarAva gAyakavAr3a ke zrAdhIna gAMvoMkI prajAkobhI taGga karane lgaa| yahAM taka ki ahamadAvAdakA gAyakavAr3a bhavanabhI usane svAdhIna kara liyaa| ataH pezavA aura gAyakavAr3ake bIca yuddhakI saMbhAvanA upasthita huI / briTiza vaNika saMgha bIcameM kUdakara bIca bacAva karane lgaa| itanehImeM vikrama 1856 meM navAba sUratakI mRtyu huii| aura vaNika saMghane navAbake pradezako svAdhIna kiyA / briTiza vaNika saMghake zAsaka misTara Dankana sUrata Aye / goviMdarAvane apanA dUta misTara Dankanake pAsa bhejA aura ApA serulakarake viruddha sahAya maaNgaa| evaM apane dUta dvArA pragaTa kiyA ki yadyapi pezavAkA sUbA cimAjI ApA hai parantu vAstavameM zAsaka ApA serulakara hai / yadi briTiza vaNika saMgha usakI sahAyatA kare to vaha caurAsI pradeza saMghako de sakatA hai / parantu Dankana mahodayane isa para kuchabhI dhyAna nahIM diyA antameM serulakara aura goviMdarAvake madhya yuddha huA / aura serulakara bandI banAyA gyaa| parantu goviMdarAvakI mRtyu huii| aura usakI jhAlI rANI ( lakhtarake jhAlA ThAkorakI beTI ) satI ho gaI goviMdakA uttarAdhikArI AnandarAva huA / parantu use sukha zAntike sthAnameM kAMToMkA tAja milA kyoMki goviMdarAvake anaurasa putra kAnojIrAvane utpAta mcaayaa| aura nandako bandI bnaayaa| evaM prajA tathA maMtrI maNDalako satAne lagA / konAjIke pratikUla Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prAkkathana sAdhAraNane avAja utthaaii| aura vaha pakar3akara AnandarAvake sAmane lAyA gyaa| AnandarAvane use eka kilAmeM banda rkhaa| isa ghaTanA ke thor3e dinoM bAda kar3Ike sUbA malhArarAvane vidroha kiyaa| parantu AnandarAvane usake sAtha sandhi kara lii| ukta saMdhike anusAra usakI kar3IkI jAgIra nizcita ho gii| isa saMdhiko thor3e dinoM bAda malhArarAvane tor3a diyA aura donoMke madhya yuddha chir3a gyaa| isa vigrahameM AnandarAvakI bahina aura kucha senApati tathA kAnhojI Adi malhArarAva ke sAtha the / bAgiyoMne aMgrejoMse sahAyakI prArthanA kI aura sahAyatAke upalakSameM sUratakI cautha aura caurAsI paraganA denekA vAdA kiyaa| AnandarAva bhI aMgrejoMse sahAyakI prArthanA kara rahA thaa| antameM aMgrejoMne AnandarAvako sahAya denA svIkAra kiyaa| aura unake isa sahAya pradAnakA kAraNa yaha thA ki unheM zaMkA thI ki yadi ve sahAya na deMge to kadAcita sindhiyA AnandarAvakI madadameM A jaavegaa| ataH aMgrejoMne mejara vaoNkarakI adhyakSatAmeM phauja bhejii| aura ve barodA nagarameM praveza kiye| antameM AnandarAvane vikrama 1858 meM sandhi kI jisake anantara vAkarako sUrata aura caurAsI kI cautha Adi vasUla karanekA adhikAra milaa| mejara vaoNkarane AnandarAvakI khUba madada kii| AnandarAvane aMgrejoMke sAtha dUsarI sandhi vikrama 1861 meM kii| jisake anusAra aMgrejoMko 1170000 vArSika AyakI bhUmi AnandarAvase milii| antameM vikrama 1871 meM pezavA aura gAyakavAr3akA saMbaMdha viccheda huaa| aura vikrama 1873 kI sandhikeanusAra pezavAkA Adhipatya adhikAra aMgrejoMko milA aura barodA aMgrejoMkA AdhIna mANDalika bnaa| lATa gujarAtameM aNgrej| hamAre vivecanIya itihAsa aura dezake sAtha aMgreja jAtikA saMbaMdha otaprota ho rahA hai| itanAhI nahIM hamAre uttara kAlake itihAsa kAlameM to aMgreja jAti sArvabhauma pada prApta kiye hai| hama apane uttara kAlake itihAsa vivecanameM aneka bAra aMgrejoMkA ullekha kara cuke haiN| ataH aMgreja jAtike utkarSa aura sArvabhauma sattA vikAsakA vivecana karate haiN| aMgreja jAtike dezakA nAma " greTa briTena" bRhata briTena haiN| aura usakA avasthAna yUropa mahAdvIpa ke pazcima samudrake madhya avasthita hai| greTa briTanakA AkAra prakAra hamAre dezaka eka choTese pradezake samAna aura jana saMkhyA bhI usI prakAra nagaNya hai| kyoMki hamAre dezakI jana saMkhyA usase lagabhaga Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA ATha gunI adhika hai| parantu briTana nivAsI hamArehI adhirAjA nahIM varan saMsArake sabase bar3e sAmrAjyake bhoktA haiN| unake rAjyameM saMsArakA sabase adhika bhUbhAga hai| yahAM taka ki aMgrejoMke sAmrAjyameM kabhI bhI sUryAsta nahIM hotaa| hamAre deza aura aMgrejoMke dezakA antara 5000 mIlase bhI adhika hai| briTana aura bhAratake madhya AvAgamanakA jala aura sthala do patha haiN| aura aba to AkAza pathabhI khula gayA hai| parantu AvAgamanakA sugama mArga jala pathahI hai| aMgrejoMne bhAratameM jala pathase praveza kiyA thaa| unhoMne hamAre dezameM vijetAke rUpase nahI varana vyApArI rUpase praveza kiyA thaa| aura kramazaH apane adhyavasAya aura kauzala, jisakA nAmAntara rAjanaitika paTutA, ke balase samasta dezako adhikRta kara liyA hai| evaM apanI rAjanItijJatA tathA vaijJAnika balake sahArese isa vizAla dezako kauna batAve saMsArake 1-6 bhAga para aura 1-5 janatApara zAsana karatI hai| saccI bAta to yaha hai ki Aja saMsArameM aMgreja jAtikI nItijJatA apanA pratidvandI nahIM rkhtii| yadi zarmanya dezAbhijAta aura gokarNa vizvavidyAlayake advitIya vidvAna adhyApaka mokSa mUlarake " hinda hameM kyA sikhA sakatA hai" ke vAkya yadi hamase pUchA jAya, "saMsArameM kisa sthAnake manuSyoMne sarva prathama IzvarI jJAna prApta kiyA thA aura sarva zreSTha hai to hama hindustAnako batAyeMge" ko yadi hama isa prakAra parivartita kara leveM "yadi hamase pUchA jAya ki saMsArameM kauna jAti sabase adhika nIti vidA aura paraM kauzalA hai aura jisakA pratyeka rAjyanaitijJa vyakti paraM pravINa hai to hama aMgreja nAti aura aura aMgreja rAjanaitikoMko btaayeNge"| to hamAre isa kathanameM na to atyukti hogI aura na mithyAtvakA samAveza hogaa| khaira aba hama viSayAntarako chor3a sIdhe mAgepara Ate haiN| bhAratakA vyApArika tathA AkramaNa pratyAkramaNAtmaka saMbaMdha madhya esiyA aura yUropa khaNDake sAtha bahuta prAcIna hai| parantu isa adhika purAkAla ke saMbaMdha vivecanake jhamelemeM na par3akara apane itihAsake uttarakAlase saMbaMdha rakhanevAlI avadhikA vicAra karate haiN| prAcInakAlake samAnahI bhArata aura yUropa khaNDakA AvAgamana mArgase calatA thaa| 1) jala-sthala mArgase honevAlA vyApAra prathama naukAoM dvArA araba samudra hokara elekjenDrIzrA pahu~catA thaa| aura vahAMse venisa aura jinevA ityAdi iTalIke bandaroMse yuropa khaNDameM praveza karatA thaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana 2) sthala mArga do bhAgoMmeM baTA thaa| a) kandahAra' IrAna-bhAratase calakara kandahAra, IrAna, laghu ezIA aura pelisTAina A) aura kandahAra' kAbula-bhAratase calakara kandahAra, kAbula, balakha, samarakanda aura kespiana samudra pAra kara yaha mArga punaH stambula aura valgA nadI mArgase jarmanI hokara do bhAgoMmeM baTa jAtA thaa| prathama yaha vyApAra mUra jAtike hAthameM isvI sana 1453 paryanta thaa| parantu usI varSa tUrkone stambula aura konsTenTinopola vijaya kiyA aura yaha vyApAra mArga banda huaa| ataH yUropa nivAsiyoMko bhAratake sAtha vyApAra mArga anusandhAnakI cintA huii| isa samaya thUropa khaNDameM porcugIjoMkA saubhAgya sUrya camaka rahA thaa| aura ve paraM sAhasika tathA paTu nAvika the| ataH ve sarva prathama mArga anusandhAnameM pravRtta hue / isvI sana 1462 meM kolambasa bhAratakA mArga anusandhAna karaneko calA parantu amerikA calA gyaa| kintu sana 1468 meM vAsko DigAmA bhArata pahu~canemeM samartha huA aura bhArata vasundharAke kAlIkaTa nAmaka sthAnameM utraa| aura sthAnIya rAjA jamorinase sAkSAt kiyaa| jamorina usake anukUla par3A parantu araboMne usakA virodha kiyaa| ataH dUsare varSa 1466 meM lisbana lauTa gyaa| isake anantara isvI sana 1507 meM kAla kelikaTa AyA aura vyApArika koThI khola kara baiTha gayA / evaM 1509 meM vAsko DIgAmA punaH kelikaTa AyA usa samaya use jamorina ke sAtha yuddha karanA pdd'aa| parantu kocIna aura kanAnorake sAtha anukUlatA huii| isI avadhimeM porcugala narezane 6 paTu vyaktiyoMkA ArmaDA niyukta kara bhArata bhejaa| aura ve yahAM Akara kevala vyApArameMhIM pravRtta nahIM hue. parantu vyApArika lAbhakI dRSTise durga Adi banA lar3ane jhagar3anebhI lge| alabekarka aramaDAke pazcAt bhArata AyA aura 1510 meM goA para adhikAra jmaayaa| 1512 meM bIjApUrakI senAne goA para AkramaNa kiyA parantu haTAI gii| alabekarka 1510 meM mraa| anantara inhoMne 1545 paryanta dakSiNa bhAratameM samudra mArgase gujarAtameM Akara diva aura khambhAta Adi sthAnoMko adhikRta kiyaa| evaM sana 1564 parvanta bhAratake vividha sthAnoM meM vyApArika kendra banAyA tathA laMkA Adi aneka dvIpoMko vijaya kiyA parantu inakA saubhAgya astAcalonmukha huaa| inheM parAbhUta karanevAle aMgreja aura Daca bhAratIya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA] vyApArika raMga mazcapara upasthita ho unake hAthase vyApArake sAthahI unake adhikRta bhUbhAgako har3apa gye| tithi kramake anusAra yadyapi aMgreja vaNika saMghakA sthAna prathama hai aura unake saMgha sthApana tathA bhArata Agamana para vicAra karanA ucita pratIta hotA hai tathApi Daca-Dena aura phrencoMkA vicAra kramazaH prathama karate haiN| kyoMki inakA saMbaMdha kSaNika aura hamAre aitihAsika kAlake liye kuchabhI mahatva nahIM rkhtaa| aMgrejoMke anukaraNameM DacoMne "saMyukta Daca vaNika saMgha" sthApita kiyA aura bhAratameM vyApAra karane ke liye cala pdd'e| aura apane cira zatru porcugIjoMke sthAnako hastagata karane lge| ekake bAda dUsarA porcugala pradeza unake adhikArameM Ane lgaa| inhoMne 1641 meM laTeviyAko kendra banAyA aura laMkAko vijaya kiyA / aura bhArata varSake kAlIkaTa nAmaka sthAnameM utre| vahAMse calakara negApaTana, cinasurA, sUrata, bharuca aura kocInameM vyApArika kendra sthApita kiyaa| parantu aMgrejoMne inheMbhI antameM mAra bhagAyA / Denone sana 1616 meM vaNika saMgha sthApita kiyA aura sirAmapUra Adi sthAnoMmeM vyApArika kendra sthApita kiyA / inakobhI aMgrejoMne nikAla bAhara kiyaa| sabake antameM phrenca jAti vyApArika maJcapara upasthita huI / yoM to phrencoMkA vyApAra IsavI sanake sattarahavIM sadIke prArambhasehI cala par3A thA ! parantu IsavI sana 1664 meM phrenca vaNika saMghakI sthApanA huI aura usakA prathama nAyaka kAlavarTa huA / phrencone bhArata vasundharAke musalipaTTam nAmaka sthaanmeN| apanA vyApArika kendra sthApita kiyA / kintu DacoMne vahAMse unheM nikAla bAhara kiyA / taba unhoMne mArTinake nAyakatvameM sana 1674 meM pAnDicerI basAyA / baMgAla meM jAkara caMdranagarameM DerA jamAyA / aura baMgAlakI khAr3Ise nikala kara araba samudrake pazcima taTavartI bhUbhAga para dRSTipAta kiyA / evaM lATake paraM prasiddha bharuca aura sUrata nAmaka nagaroMmeM apanA vyApArika kendra sthApita kiyA / vAstavameM yadi dekhA jAyato aMgrejoMkA saccA pratidvandvI koI vasundharA para huA hai to vaha phrenca jAti hai| iMgalenDakI gaddI para kvIna elijAbetha sana 1558 meM baitthii| aura usakA rAjya sana 1603 paryaMta 45 vaSa rhaa| isake isa lambe rAjyakAlameM aMgreja jAtikI sarva mukhIna unnati hu Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77 [prAkkathana peMca, phleNDarsa aura nedaraleNDa kI hajAroM prajA spenake rAjA philipa ke atyAcAra se pIr3ita ho iMgaleNDa meM Akara basa gii| 4000 phleNDarsa vAle iMgaleNDa ke novica meM base aura vaha zIghra hI UnI vastra kA kendra banA / saikar3oM phrAnsIsI rezamI vinane vAle julAhe khAsa laNDana meM base aura rezama kA vyavasAya cala par3A / ina videziyoM ke vyavasAyake phalasvarUpa vastra vyavasAya samudra samAna bddh'aa| yorkazAyara aura lenkasAyara kendra bana gayA / aMgreja naukAyeM vyavasAyika padArtha lekara bhUmadhyasAgara aura anyAnya sthAnoM meM Ane jAne lgiiN| aMgreja nAvika dUra dezoM meM pravAsa karane ke liye lAlAyita hone lge| hopakina iMgaleNDa se cala kara gAyenA pahu~cA aura kucha dinoM vahAM nivAsa kara chala bala se 300 nigro gulAmoM ko pakar3A / Dreka prathama aMgreja nAvika hai jisane jalamArga se saMsAra bhramaNa kiyA / vaha prathama pAMca naukAoM ko lekara speniyArDa naukAoMko lUTane ke liye dakSiNa samudra meM ghusA / parantu cAra naukAeM bichur3a gii| tathApi usane himmata nahIM chor3I aura speniyArDa naukAoM ko lUTa kara bahutasA sonA aura cAMdI prApta kiyaa| kintu ghara Ate use Dara lagA ki kahIM bar3I prabala speniyArDa naukAoMse bheMTa na ho jAya / ataH vaha prazAnta mahAsAgara ke vIca ghusa gayA / aura pUrva hinda ko pIche chor3atA huA hinda sAgara aura kepa opha guDa hopa se hokara tIna varSa meM ghara phuNcaa| rAnI ilijAvetha ne usakA pUrNa satkAra kara eka talavAra ke sAtha nAiTa kI upAdhi pradAna kI / jilbarTa aura reliMga nAmaka do vaimAtrika bandhuoM ne amerikA meM jAkara nyu phokaleNDa aura virjiniyA nAmaka do upaniveza basAye : spena nareza philipa iMgaleNDa se asantuSTa thaa| usane 'invInsIbala ArmaDA' nAmaka naukA saMghako jisameM 120 nAveM thIM aura jisameM 20000 sipAhI aura 8000 nAvika the--ko iMgaleNDapara AkramaNa karaneke liye bhejaa| parantu ukta naukA saMghako pUrNa rUpeNa aMgrejoMne naSTa kara diyA aura sAtha hI spenake dakSiNa taTapara AkramaNa kara kArDi nagarako hastagata kiyA isake bAda 11 disambara sana 1566 ko aMgreja vaNikoMkA "briTiza IsTa iMDiyA" nAmaka saMgha bhAratase vyApAra karaneke liye banAyA gyaa| aura bhAratake sAtha vyApArIka saMgharSakA prArambha huaa| jaba aMgreja bhAratake prati agrasara hue to poracugija aura Daca unake virodhameM khar3e hue| kyoM ki usa samaya vahI donoM samudrako apane AdhIna mAnate the / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ caulukya caMdrikA 78 yahAM taka ki poracugIz2oM ko popa mahAzaya navIna duniyA amerikA AdikA nyAya saMgata svAmI ghoSita kara cuke the / parantu aMgrejoMke bhAgya ke bAla ravikA udaya ho cukA thaa| usakI kIraNeM zIghratA se vikasita ho rahIM thIM / ve sana 1588 meM speniyAI " invInsivala AmA" kA nAza kara cuke the / aMgreja nAbika amerikA meM pahuMca cuke the saMsArakI parikramA kara cuke the / ataH ina donoM jAtiyoMke virodha janya hAni rUpa bAdhAse aura bhI utsAhita ho gaye / evaM sana 1611 meM baMgAlakI khAr3I ke pazcima taTavartI machalI paTTamameM kendra sthApita kiyA / dUsare varSa sana 1612 meM araba samudrake pazcima taTavartI lATa vasundharA ke sUrata nagara meM koThI kholI / aura sAvalI nAmaka sthAnameM poracugIja kA mAna mardana kiyA / aura apanA AtaMka anyAnya nAvikoM tathA deziyoM para jmaayaa| aMgreja vapikoMkA mArga prazasta karaneke vicArase tatkAlIna iMgaleNDa nareza jemsa prathamane sana 1695 meM bhArata samrATa jahAMgIrakI sevA meM apane dUta sara thomasa raoN ko bhejA / vaha iMgaleNDase cala kara sUrata utarA aura vahAMse burahAnapUra hotA huA sana 1616 kI janavarI meM bAdazAhakI sevA meM ajamera nagarameM upasthita huA / aura bAdazAhake lazkarake sAtha mAMDu, burahAnapura aura ahamadAbAda Adi sthAnoM meM lagabhaga do varSa paryanta phiratA rahA / parantu jo vyApArika sugamatA iMgaleNDa narezane mAMgI thI usako asaMgata aura anucita batAkara bAdazAhane asvIkAra kara diyA / taba vaha sana 1618 me sUrata vApasa A gayA / aura sana 1616 svadeza lauTa gyaa| parantu hatotsAha nahIM hue| lar3ate jhar3ate apane pratidvanditra Daca Adise unake adhikRta bhUbhAgako chInate jhapaTate apanA vyApAra cAlU rakkhA / sana 1625 meM baMgAla meM praveza kara gAva kendra sthApita kiyA / sana 1636 meM phrAnsIsI De ne candragirIke rAjAse vartamAna madrAsa nagara aura senTa jyorja durgakA paTTA prApta kiyaa| sana 1650 meM baMgAlake mugala sUbedArase baMgAlameM vyApAra karanekA paravAnA prApta kara hugalI aura kAsIma bajArameM kendra sthApita kiyA / iMgaleNDa nareza cArlsa prathama sana 1660 meM gaddIpara baiThA aura sana 1661 meM poracugala rAjya kumArI ketherAinase vivAha kiyA / daheja meM use vartamAna bambaI dvIpa milA / isa ghaTanA ke cAra varSa bAda sana 1664 meM mahArAjA zivAjIne sUrata nagarako lUTA / usa samaya sUrata nagarameM aMgreja, phreMca, Daca Adi anyAnya yUropianoMkA vyApArI kendra thA / parantu Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prAkkathana zivAjIke AkramaNa samaya kevala aMgreja aura DajoMne nagarakI rakSAke liye apanA hAtha uThAyA / usake pAMca varSa pazcAta iMgaleNDa nareza cArlsa prathamane dahejameM milA huA vartamAna mumbaI aMgreja baNikasaMghako sana 1666 meM daza pAuNDa vArSika deneke zartapara de diyaa| aMgreja bariNaka saMghako apane rAjAse vartamAna mumbaI milane pazcAt dUsare varSa zivAjIne punaH sUratapara AkramaNa kara tIna divasa paryanta luTA / usase sUratakA vyApAra sadAke liye naSTa ho gayA / sana 1686 meM aMgrejoMkA muThabher3a mugala bAdazAha auraMgajebake sAtha huA / sana 1660 meM cA kake huralI kinAreke goviMdapura, sutAnaTI aura kAlIghATa nAmaka tIna prAma 1100 rupiyAmeM kharIda kara vartamAna kalakattA nagarakA sUtrapAta kiyA evaM kalakattakA prasiddha durga phorTa viliyamakA nirmANa kiyA aura isI varSa lATa pradezake sUrata nagarase aMgreja baNika saMghane haTakara apanA kendra mumbaIko banAyA / isa prakAra briTiza saMghakA bhAratameM mumbaI, madrAsa aura kalakattA pradhAna sthAna huaa| sUkSma rUpase briTiza vaNika jAtikA utkarSa aura briTiza vaNika saMghake janma tathA vikAsakA paricaya dene pazcAta hama kevala apane vivecanako lATa dezake sAtha saMbaMdha rakhanevAlI paristhitike sAtha hI parimita kreNge| kyoMki anyAnya bAtoMse hamArA saMbaMdha nahI haiM / lATa dezake sAtha mumbaI vAlI vaNika saMghakI zAkhAkA saMbaMdha hai / isa zAkhAne mumbaIko kendra banA apanA vyApAra pracalita rakhA / parantu dezakI rAjyanaitika halacalase apaneko pUrNa rUpeNa akSuNNa rakhA / parantu sana 1772 meM vaNika saMghane lATako rAjyanaitika halacalameM bhAga liyaa| dAmAjI gAyakavAr3a kI mRtyu pazcAta uttarAdhikAra liye jaba usake putroMmeM vivAda upasthita huAto usake putra phatehasiMhane saMghase sahAya mA~gA aura usane usake sAtha AkramaNa pratyAkaraNameM paraspara sahayogAtmaka saMdhi kI aura usake anusAra bharucake navAbase bharuca chIna use de diyaa| para bharuca ilAkekA AdhA bhAga apane pAsa rakhA / isake anantara saMgha dezake rAjyanaitika maMca para khelane lgaa| isI varSa 1772 meM pezavA mAdhavarAvakI mRtyu pazcAta usakA choTAbhAI pezavA banA pantu thor3e dinoM bAda 1773 meM use sipAhiyoMne vidroha kara rAghobA (raghunAtharAva ) ke sAmanehI se mAra DAlA / anantara rAghobA pezavA bana baiThA / parantu tIna mahInA bAda nArAyaNarAvakI strI putra prasava kiyaa| vaha jaba 40 dinakA huA to rAjArAmane use pezavA bnaayaa| isapara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA) raghunAtharAvane vidroha kiyA parantu 1774 ke mArcameM hAra kara uttara hindustAnameM gyaa| kintu kisI sthAnameM Azraya na milanese sUratameM zrAkara aMgreja vaNika saMghase prArthanA kii| saMghane nimra zartoMpara sahAya denA svIkAra kiyaa| 1-saMgha raghunAtharAvako pezavApada prApta karanemeM sainika sahAya pradAna kregaa| 2-saMghake sainika sahAya pradAnake upalakSameM raghunAtharAva pezavApada prApta karaneke anantara: a) saMghako surata aura bharUcake AsapAsa 225000 vArSika AyavAlA bhUbhAga degaa| A) evaM senAkA kula vyaya raghunAtharAvako denA hogaa| isa saMdhikA nAma sUrata saMdhi par3A aura saMghane isake anusAra eka senA dekara raghunAtharAvako pUnA bhejA aura dUsarI senA karnala keTiMgakI adhyakSatAmeM gujarAtameM rvaan| kI / karnala keTiMgakI senAne gujarAta jAkara ar3Asa nAmaka sthAnameM pezavAkI senAko harAyA / parantu raghunAtharAvake sAtha jAnevAlI senAko marahaToMke sAmane muhakI khAnI pdd'ii| saMghakI senAko marahaToMse piTate dekha kara kalakattAke pradhAnane raghunAtharAvake sAtha sana 1775 kI sUratavAlI saMdhiko anyAyapUrNa batAkara asvIkAra kiyaa| pezavAse dUsarI saMdhi sthApita karaneke liye mejara ApTanako isa varSake antameM pUnA bhejaa| misTara ApTanane sana 1776 ke mArca nimna zartake sAtha saMdhi kI / jo purandarakI sathike nAmase abhihita huI / 1-saMgha rAghobA (raghunAtharAva ) ko nAnA phaDanavIsake supurda kregaa| 2-saMgha saMdhikI zarta pUrI karegA isako vizvAsa dilAneke liye apane do karma cAriyoM ko pratibhUrUpameM pUnA bhejegaa| 3-bharUcake pAsavAlA bhUbhAga sindhiyAko sauMpa degA . 4-bhaviSyameM saMdha raghunAtharAvase kucha mI sambandha na rakhegA / 5-raghunAtharAvako 300000 vArSika milegaa| aura use koparagAMvameM rahanA hogaa| 6-saMgha pezavAkI sattA sviikaaregaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prAvakathana balihArI alaukika nyAya parAyaNatAkI ? khaira thor3e dinoMke vAda saMghane purandarakI isa saMdhiko tor3a diyA / unake tor3anekA kAraNa yaha thA ki borDa opha DAyarekTarakI dRSTi meM rAghobA kRta sUrata vAlI saMdhi nyAyocita ThaharatI thI / aura usane usake pAlanakA Adeza kiyaa| ataH sana 1778 meM saMghane rAghobAke sAtha dUsarI saMdhi kI aura unakA marahaToMke sAtha pratyakSa vigraha prAraMbha huA / isI avasarameM saMghake netA hesTIMgsane kUTanItise kAma liyaa| mAdhojI bhoMsalese gupta saMdhi kara yuddhameM pravRtta hone se use pRthaka rakhA / jamarala goDArDa bhopAlake navAbase maitrIkara gujarAtameM ghusA / karnala yokAma siMdhiyAke rAtru gohadake rAjAse maitrI sthApita kara siMdhiyAse bhir3a gyaa| aura sana 1781 meM phatesiMha gAyakavAr3ase maitrI kI jisakIzarte ( 1 ) gAyakavAr3a pezavAse svataMtra mAnA jAyagA (2) aMgreja gAyakavAr3akI sahAyatA 3000 phaujase kareMge (3) samasta gujarAta pradeza aMgreja aura gAyakavAr3a ApasameM vATa leNge| bAdako donoMne DabhoI aura ahamadAbAdako hasnagata kiyaa| antameM mahArASTrameM ghusA parantu Age nahIM bar3ha sakA / kintu mumbaIkI senAne pAnavela, kalyANa, mumbaI Adi vijaya kiyA / tathApiM saMghako haidaraalIke sAtha bAle yuddhake kAraNa sana 1782 me salavAIkI nimna zartavAlI saMdhi karanI pdd'ii| . 1-siMdhiyAke kula kilA Adi saMgha vApasa kregaa| 2-bharuca siMdhiyAko samarpaNa kregaa| 3-saMghako zaSTi dvIpAdi milegaa| 4-raghunAtharAvako 25000 mAsika vRtti milegii| parantu pezavApadakI prAptipara dRSTipAta na kregaa| 5-saMgha ahamadAbAda pradeza phatesiMharAba gayakavAr3ako samarpaNa kregaa| 6-saMgha savAI mAthavarAvako pezavA svIkAra kregaa| 7-pezavA aMgreja saMghake atirikta anya yUropiyana vyApAriyoM ko sugamatA nahIM degaa| -saMgha raghunAtharAvako kabhI bhI bhaviSyameM Azraya nahIM degA / aura pezavAke antara prabandha aura anyAnya bAtoMmeM hastakSepa nahIM kregaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA] 82 parantu sana 1765 meM savAI mAdhavarAvakI mRtyu huI aura pezavA padakA vivAda uThA to aMgrejoMne kathita sandhikI zartoMkI upekSA kara hastakSepa karanA prAraMbha kara diyA / kyoMki unheM upayukta avasara milaa| isa samaya pezavA padakA abhilASI rAghobAkA putra bAjIrAva thA / daulatarAva siMdhiyAne usako kaida kara usake bhAI cimanAjIrAvako pezavA banAne calA / parantu nAnA phaDanavIsane daulatarAvakA virodha kara use bandImukta kiyA / ataH vaha puna: sana 1766 meM pezavA bnaa| pezavA banane bAda usane siMghiyAse mila kara nAnAko bandI kiyA / nAnAke bandI hone pazcAt vaha siMdhiyAke viruddha huA / ataH usane nAnAko chor3a diyA / aura vaha sana 1800 meM mara gayA / nAnAke maraneke pazcAta bAjIrAva apane saradAroM ke sAtha lar3ane jhagar3ane lagA / usake bhAI viThojIrAvako maravA DAlA / daulatarAva siMdhiyAko sara karaneke vicArase usake aura jasavantarAva holakarake vivAdameM ghusA parantu holakarake viruddha calane lagA / usakI jAgIra japta kI / usake bhatIje khaNDerAvako kaida kiyA / antameM daulatarAvako jasavantane sana 1802 ke akTobarameM pUnA meM harAyA aura rAghobA ke dattaka putra amRtarAva ke putra bhASkararAvako pezavA banAyA / ataH bAjIrAva aMgreja balpika saMghake zaraNa gayA / aura sana 1802 ke 31 vIM disaMbarako basaI nAmaka nimna sandhipara hastAkSara kiyA / 1 - aMgreja baNika saMgha aura bAjIrAva eka dUsareko AkramaNa pratyAkramaNa samaya sahAya pradAna kareMge / 2- preja bAjIrAvako pezavA pada prApta karanemeM sahAya deMge / 3 - isake upalakSa meM bAjIrAva aMgrejoM ko 2600000 vArSika AyavAlA pradeza degA / 4 - eka preja senA apanI senAmeM rakhegA / 5- kisI anya yuropiyana ko apanI senAmeM nahIM rakhegA / 6 - apane rAjanaitika vivAdako aMgrejoMkI madhyasthatA se nirNaya karAyegA / 7- isa nimitta eka briTiza rejimeNTa pUnAmeM rakhegA / gujarAta Adi choTe rAjyoMse svatva uThA legA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prAkkathana isa saMdhi patrake anusAra eka aMgreja senA pUnAmeM gai aura sara Arthara veleslIne tapAkese use pezavA padapara adhiSThita kiyA / evaM lATakA bAsadA, sacIna, rAjyapIpalA, mAMDavI tathA kokaNakA dharmapura aura gujarAtake dUsare rAjya pezavAkI AdhInatAse mukta ho briTiza ke naitika juemeM judd'e| punazca ina rAjyoMpara jo pezavAkA sArvabhauma adhikAra aura tajjanya svatva thA vaha.avAntara rUpase vaNika saMghako milaa| bAjIrAvako pezavA banA unhoMne siMdhiyA aura holkarako apane dezameM jAneke liye saMvAda diyA parantu ina donoMko kathita saMdhike anusAra mahArASTra sAmrAjya aura usakA anta pratIta huA ataH unhoMne use nahIM mAnA / ataH sana 1803 meM aMgrejoM ke sAtha unakI lar3AI zurU huii| kintu isa samaya aMgrejoMkA bhAgya camaka rahA thaa| unhoMne sabameM vijaya prApta kiyaa| sapTembarameM lArDa leka alIgar3ha hastagata kara dilhI gayA / aura siMdhiyAkI senAko harAkara dilhIpara adhikAra kiyA aura andha mugala bAdazAha aMgrejoMkA rakSita banA / gA yamunAke doAbase siMdhiyAkI sattAkA anta huA / idhara dakSiNameM Arthara veleslIne ahamadanagara adhikRta kiyA anantara siMdhiyA aura bhoMsalekI senAko harAkara asIragar3ha aura burahAnapura liyA : / antatogatvA karnala buDikTane bharUca chIna liyA / udhara bhoMsalekI senAkA akolAmeM pUrNa parAjaya huA / isa prakAra siMdhiyAko apane sAthI bhoMsaleke sAtha aMgrejoMse sandhi karanI pdd'ii| unhoMne donoMse pRthaka pRthaka sandhi kI / 17 disambara sana 1804 ko bhoMsaleke sAtha sandhi huii| usake anusAra usane bAlezvara, kaTaka aura godAvarI tathA vardhAke madhyakA bhUbhAga aMgrejoMko diyaa| evaM sambalapurake samIpavartI rajavAr3oM tathA nijAmaparase apanA svatva uThA liyA aura aMgrejoMkA saMrakSita banA / tathA kisI yuropiyanako apanI naukarImeM nahIM rakhanA svIkAra kiyA / idhara daulatarAvako bhI ahamadanagara aura ajaNTAke pAsakA mulka, bharUca aura gaMgA yamunAke madhyakA mulka denA pdd'aa| bAdazAha Alama aura jayapura, jodhapura aura bundIparakA svatva chor3anA pdd'aa| antatogatvA aMgreja saMghakA rakSita rAjA honA svIkAra karanA pdd'aa| taba saMghane use asIragar3ha, campAnera aura burahAnapura vApasa diyA / isa lUTameM ahamadanagara pezavAko, ejanTAdi bhUbhAga nijAmako milaa| hai. saMghane 'marahaThoM, gAyakavAr3a pezavA, bhoMsalA aura siMdhiyA, kI kamara tor3a kara gaMgA yamunA taTake dilhI Adi, bundelakhaNDa, goMDavAnA, or3IsA, choTA nAgapUra, mAlavA, www.umaragyanbhandar.com Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ caulukya caMdrikA rAjapUtAnA, gujarAta aura kAThiyAvAr3a meM apanA Adhipatya sthApita kara liyAthA parantu marahaThA sAmrAjyakA dIpa Tima TimAtA thaa| saMbhava thA ki use punaH zakti saMtrya rUpa tela mila jAya aura vaha pUrNa zakti rUpa jyoti prApta kara ske| yaha AzaMkA holakarake taraphase thii| kyoMki usakI zakti akSuNNa banI thI / evaM vaha kathita siMdhiyA, .bhosale aura vaeika saMghake yuddha sayaya cupa cApa baiThA thaa| yadi usane apane bhAiyoMkA sAtha diyA hotA to kadAcita isa yudhdake pariNAmakA itihAsa bhinna prakArase likhA gayA hotaa| parantu khedakI bAta hai ki unakA sAtha deneko kauna batAve jaba saMgha senA eka Adha sthAnoM para vijayI huI to usane saMghake senApatike pAsa samvAda bhejA ki vaha siMdhiyAke pratikUla saMghakI sahAyatA kareMge yadi saMgha use kucha bhUbhAga denekA vacana deve| balihArI hai svArthAndhAtakI ! parantu saMghako usakI sahAyatAkI AvazyakatA na thii| ata: usane usakI upekSA kii| anantara jasavaMtarAvane rAjapUtAnAke rAjAoMko-jo saMghake AdhIna ho cuke ye-satAne lgaa| antameM sana 1804 meM saMghake sAtha jasavaMtakA vigraha prAraMbha huA / prathama jasavaMta vijayI huaa| karnala sAsUnako yuddha kSetrameM apanA sArA sAmAna chor3a bhAganA par3A / jasavaMtarAva dilhI taka mAratA kUTatA calA gayA parantu antameM use hAranA pdd'aa| usake paraM mitra bharatapura vAloMko aMgrejoMne hraayaa| usane aMgrejoMkI AdhInatA svIkAra kara lI / jasavaMtakI kamara TUTa gaI / antameM usane aMgrejoMke hAtha Atma samarpaNa kiyaa| unhoMne usako usakA sArA pradeza kucha bhUbhAgako chor3a vApasa kiyaa| vahamI sana 1805 meM use mila gyaa| 1811 meM jasavaMtarAvakI mRtyu huii| antatogatvA hote havAte sana 1818 meM aMgrejoMko pUrNa vijaya prApta huI / bAjIrAva pezavA parAbhUta huA tathA padabhraSTa kara uttara hiMdustAnameM viThUra nAmaka sthAnameM bheja diyaa| satArA pati aMgrejoMkA karada banA / aMgreja gujagata, lATa, mahArASTra Adike svAmI bana gye| itanAhI nahIM kAThiyAvAr3a, rAjapUtAnA, mAlavA, budelakhaNDa, gaMgA yamunA doAba, baMgAla, bihAra, or3IsA, nAgapUra, choTA nAgapura tathA dakSiNa bhArata Adi bhAratake vibhinna pradezoMmeM saMghakA sArvabhauma eka chatra prabhAva sthApita ho gyaa| saMgha manabhAyA karane lgaa| kisI bhAratIya narezameM isake pratikUla uMgalI uThAnekA sAhasa na rhaa| hAM 1857-58 ke balavAke samaya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prAkkathana aMgrejoMko ghora cistAmeM par3anA par3A thaa| isa samaya bAjIrAvane apane manake gubbAre jula kara phodd'e| kAnapUra Adi hastagata kara ekabAra punaH svAdhInatA prApta karanekI ceSTAmeM pravRtta huaa| mahArANI lakSmIbAIne bhAratIya strI samAjakA-apane hAtha ke balakA kauzala dikhanA mukhojvala kiyaa| tAMtiyA TopIne khATa pradeza taka Akara apane hAthake jauhara dikhlaaye| parantu bhAratIya saMrakSita narezoMne dila khola kara saMghako sAhAya pradAna kiyaa| saMgha isa viplava samayamI vijayI huaa| parantu saMghakA anta dUsare prakArase huaa| bhArata, iMgalenDakI rANI vikToriyAke AdhIna huaa| unhoMne bhAratakI vagaDora apane hAtha lii| aneka prakArakA vAdA kiyaa| parantu usakA pAlana kiyA yA nahIM yaha ajJeya nahIM hai| aMgreja jAti bhAratakA zAsana para kauzalake sAtha karatI hai isane bhAratakI senAse aMgreja sAmrAjyakA khuba vistAra kiyaa| bhAratIya senAne kAbula, baramA, cIna, AphrIkA meM yudhda kiyA hai| aura vahAMkI jAtiyoMko aMgreja sAmrAjya ke AdhIna banAyA hai| isane vidyA AdikA khUba pracAra kiyaa| rela, tAra, DAka Adi banA kara prajAko Ananda diyA hai| parantu sabase amUlya vastu svAtaMtryakA apaharaNa kiyA hai| aMgrejoMke saMsargase bhAratIyoM ke dRSTikoNa padala gae haiN| unake hRdayameM jAtIyatAke aMkura ropaNa ho cuke haiN| ve svAdhInatA aura parAdhInatAke antarako samajha gaye haiN| dharma aura jAtIyatA ke saMkucita vicArake kupariNAmase ve aba anabhijJa nahIM rahe haiN| parantu cirakAlase AnevAlI phUTa janya vizRMkhalA dharmAndhatA aura ..nItvakA bhAva abhI unakA piMNDa nahIM chor3a rahA hai. tathApi dUradarzI aura anubhavI vyaktiyoM aura svadeza aura khajAtike nimitta sarvasva parityAga karanevAle nava yuvakoMkA abhAva nahIM hai| ve svAtaMtrya prAptike liye prayatnazIla ho rahe haiN| jAtIyaH mahAsabhA sana 1885 se isameM prayatna zIla hai vigata jarmana yuddha samaya bhAratIyoMne aMgrejoMkI sahAyatA ana, janase dila kholakara kI thii| 1200000 se adhika bhAratIya senAne yuddhameM bhAga liyA . prAnsake alsAsa aura lorensameM jakara jarmanoMke chakke chur3A phrAnsakI lAja bcaayii| sepoTemiyAmeM jAkara turkoMke dAMta tor3e / aMgrejoMne bhAratIyoMkI zakti aura rAjyabhaktikI bhUri bhUri prazaMsA kii| upalakSameM zAsana sudhAra huA / parantu vaha bhAratIyoMko saMtuSTa tahakara skaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA ] ataH bhAratIyoMne navIna zAsana sudhAra yojanAkA janmakAla sana 1921 se hI virodha kiyaa| sarva prakArake Andolana se kAma liyaa| antameM sarakArakA Asana DolA usakI kumbhakaraNI nidrA bhaMga huii| use nava nirmita "mAUTa pharDa" sudhAra yojanA meM parivartana kI AvazyakatA pratIta huI / itanA hote hue bhI usane bhAratIyoMkI mAMga "skhabhAgya vidhAna ( Selfdetermination ) kI upekSA kara sAimana kamIzana niyukta kiyaa| deza ke orase chora paryanta virodhakA bavanDara uTha gyaa| garma narma saboMne virodha kiyA para kamIzana apane mArga para agrasara hotA gyaa| anta meM apanI riporTa upasthita kii| riporTane bhAratIya vikSubdha hRdayako aura bhI vikSubdha bnaayaa| ___ antameM sarakArako apanI bhUla mAlUma huii| usane bhAratIya aura briTiza pratinidhiyoMkI golameja sabhA AvAhana kiyA parantu durbhAgya se bhAratIya pratinidhiyoMkA nirvAcana janatA se na hokara unakI niyukti sarakAra dvArA huI / ataH tInabAra golameja sabhA honeparabhI santoSajanaka pariNAma nahIM huaa| golameja sabhAkI riporTa " sAimana kamIzana" kI riporTa se bhI asantoSakAraka huii| yadi kucha huA to vaha yaha hI ki bhAratIya-bhArata aura briTiza-bhAratake :zAsanakA ekIkaraNa svIkRta kiyA gyaa| ekI karaNakI yojanA aba rAjakIya svIkRti prApta kara cukI hai| prastuta sudhArake anusAra aba bhArata varSakI sarakArakA nAma " Federal Government" saMgha sarakAra hogaa| isake " Federal Unit" sAMdhika maNDala do bhAgoMmeM vibhakta haiN| jinakA nAma bhAratIya bhArata aura briTiza bhArata hai| "Federal Legislatature " saMghasabhA do bhAgoMmeM baTI hai| pratyeka zAsana sabhAmeM briTiza bhAratako 2-3 aura bhAratIya bhAratako lagabhaga 1-3 pratinidhi nirvAcana karanekA adhikAra hai| bhAratIya bhArata kA sAMdhika maMDala AsAma, baMgAla bihAra, ur3IsA, madhya pradeza saMyukta pradeza, paMjAba, sImA pradeza, sindha, madrAsa, bambaI 12 bhAgoMmeM baTA hai| pratyeka maMDalako apane AbhyAntarika zAsanameM " Provincial Autonomy" svatantra zAsana kA adhikAra prApta hai| yoMto pratyeka prAnta aura maMDalako apanA " Legis lature " prApta hai parantu baMgAla bihAra Adi katipaya prAntoMmeM choTI bar3I do dhArA sabhAyeM haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ maakhn ____ bhAratIya bhAratakA sAMghika (Unit) maMDala bhI aneka bhAgoMmeM baTA huA hai| maisUra, TrAvanakora, haidarAbAda, baDodA, kAzmIra Adi bar3e rAjya " Separate entity'' haiM aura choTe rAjyoM kA aneka "Unit" banAyA gayA hai| prastuta sudhAra ne yadyapi bhAratIya bhArata ko briTiza bhAratake kAryoM meM hasta kSepa karane kA adhikAra pradAna kiyA hai parantu briTiza bhAratako bhAratIya bhAratake antara vidhAnameM hastakSepa karane kA kucha bhI adhikAra nahIM diyA hai| ataH bhAratIya saMgha zAsanake sthApita hotehI bhAratIya narezoMko briTiza bhAratake antara meM hastakSepa karane kA avasara milegaa| parantu bhAratIya saMghazAsana tamI saMgaThita hogA jaba lagabhaga Adhe rAjagaNa saMmilita hoNge| ___ navasudhAra yojanA briTiza bhArata meM 1 lI apraila sana 1637 meM lAgU hogii| isake nimitta amIse dhArA sabhAoMke nirvAcanake liye pratyeka rAjanaitika dala saragarmI se kAma kara rahA hai| hama vivecanIya itihAsake samI pUrva aura parakAlIna rAjyavaMzoMke utkarSApakaSakA digdarzana karA cuke haiM / AzA hai isake avalokana pazcAt Age calakara itihAsake aMgo pAMgoMke vivecanako hRdayaMgama karanemeM hamAre pAThakoMko sahAyatA milegii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya candrikA lATa navasArikA khaMDa / yuvarAja zilAditya kA dAna patra / prathama ptrk| 1 OM svasti jayatyAviSkRtaM viSNorAhaM kSobhitArNavaM / dakSiNo nnata daMSTAgre vi 2 zrAnta bhuvanaM vapuH / / zrInatA sakala bhuvana saMstUyamAna mAnavyasa gotrAe 3 hAritI putrANAM sapta loka mAtRkAbhissapta mAtRkAbhirvardhitAnAM kArtikeya pa 4 ri rakSaNa prApta kalyANa paraMparANAM bhagavannArAyaNa prasAda samAsA. ditavArAha lA 5 JchanekSaNa vazIkRtAzeSamahIbhRtAM caulukya nAmAnvaye nija bhuja bala parAjitA 6 khila ripu mahipAla samiti virAma yudhiSThiropamAna satya vikrama zrI pulakezI valla naH tasya 7 putraH parama mahezvara mAtApitR zrI nAgavardhana pAdAnudhyAt zrI vikramAditya styaa| 8zraya pRthivI vallabha mahArAjAdhirAja parapa mahezvara bhaTTArakena anivArita pauruSA 6 krAnta pallavAnvayAjyAyalA bhrAtAsamabhivardhita vibhUnirdharAzraya zrI jayasiMha 10 varmA tasya putraH zaradamala sakala zazadhara marIcimAlA vitAna vizuddha kIrti patAkA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ [caulukya caMdrikA yuvarAja zilAdityakA maan-ptr| dvitiiy-ptrk| 1 vibhAsti samasta digantarAlayaH pradatta dvijarAja vara lAvaNya sau 2 bhAgya saMpanna kAmadeva sakala kalApravINa pauruSavAna vidyAdhara cakra 3 vartIva zrayAzraya zrI zilAditya yuvarAjaH navasArikAmadhivasataH navasAri 4 kA vAstavya kAzyapa gotra gAmIH putra svAmanta svAmI tasya putrA 5 ya mAtR sthaviraH tasyAnujanma bhrAtA kikka svAminaH bhAgikaka svAmine adhvaryu brahmacAri 6 the ThahArikA viSayAntargata kaNDavalAhAra viSaye prAsahI grAma sodrakaM sapa rikara udakotsarga pUrvammAtApitrorAtmanazca puNya yazobhi vRddhaye dattavAn // 8 vAtAhatadIpa zikhA caMcalA lakSmImanusmRtya sarvairAgAmibhi pa. tibhi dharmadAyo' 6 nu mantavyaH / yahubhirvasudhA bhuktA rAjAbhiH sgraadibhiH| yaspa yasya padI bhUmi 10 stastasya tasya tadA phlN| mAgha zuddhatrayodazyAM likhitamidaM sandhi vihika zrI dhanaMjayena 11 saMvatsa zata catuSTaya eka viMzatyadhika 421 oN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 [ lATa navasArikA khaNDa yuvarAja zilAditya ke dAna patra kA chAyAnuvAda | kalyANa ho / vArAha rUpa dhArI bhagavAna viSNu, jinhoMne samudrakA mandhana aura apane Upara uThe hue dakSiNadantake agrabhAga para pRthvIko vizrAma diyA, kA jaya ho / zrImAn mAnavya gotra sambhUta hAritI putra, jo sakala saMsAra meM stutikA pAtra hai, aura jisako sapta mAne sapta mAtRkAoM ke samAna pAlana kiyA tathA jisakI rakSA bhagavAna kArtikeyane kI hai, aura jisane paraMparAgata vArAhadhvajako bhagavAna viSNukI kRpAse prApta kiyA hai, punazca jisane kSaNa mAtrameM pRthivIko zatru rahita kiyA usa caulukya vaMzameM rAma aura yudhiSTharake samAna satyAzraya zrI pulakezI vallabha huA jisane apane bhujabala se samasta zatru rAjAoM ko vazIbhUta kiyaa| usakA putra parama mahezvara mAtA pitA aura nAgavardhanakA pAdAnudhyAta zrI vikramAditya satyAzraya huaa| usa parama bhaTTAraka mahArAjAdhirAja pRthvI vallabhane pallavoM ke samasta pauruSako AkrAnta kiyA / usakA choTAbhAI jayasiMha apane bhAI ke dvArA abhivardhita rAja zrI jayasiMhavarmmA huaa| jisakA putra pUrNa vikasita caMdramA samAna kIrtimAna, kAmadeva ke samAna kAntimAna- brAhmaNoM ke samAna vinIta-sakala kalAoM kA jJAtA - pauruSa tathA vidvAna cakravartI tulya zrI Azraya yuvarAja zilAdityane navasArikA bAsa karate hue navasArI ke hane vAle kAzyapa gotrI gAmI svAmIke putra svAmanta svAmI - usake putra mAtRsthavira ke choTe bhAI kikkAsvAmI ke putra bhAgikasvAmI adhvaryu brahmacArIko ThAharikA viSaya ke upa viSaya kaNDavalA - hAra ke AsaThThI nAmaka grAmako samasta bhogabhAga Adi dAya yukta saMkalpa pUrvaka mAtA pitA tathA apane puNya aura yazakI vRddhi ke lie sAMsArika vaibhava ko vAyu krAnta dIpa zikhA samAna cala vicAra kara pradAna kiyA / isa dharmadAyako samasta AgAmI narezoMko pAlana karanA cAhie / kyoMki isa vasudhA kA pUrvavartI sAgara Adi aneka rAjAoM ne bhoga kiyA parantu pRthvI kA jo hotA hai usako hI usake dAna kA phala milatA hai / mAgha zuddha trayodazI ko isa zAsana patra ko sandhi vigrahika zrI dhanaMjayane likhA / saMvatsara sau cAra eka viMza / 421 / oM / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA ] yuvarAja zilAdityake dAna patra kA vivecn| prastuta tAmrapatra yuvarAja zilAditya kA zAsana patra hai / 8. 1 / 2 lambA aura 4. 3 / 4 caur3e AkAra ke tAmrapaTa para utkIrNa hai| tAmrapaToM kI saMkhyA do hai / prathama tAmrapaTa meM paMkti oM kI saMkhyA 10 aura dUsare meM 11 hai / donoM paToM ke madhya chidra haiM usameM eka aMgUThI lagI hai| aMgUThI ke Upara rAjA kI mudrA hai / usameM zrI Azraya aMkita hai / tAmra lekha purAtana caulukya zailI kA hai, lekhakI bhASA saMskRta hai| lekha para dRSTipAta karane se dAnadAtA kI vaMzAvalI nimna prakArase upalabdha hotI hai| pulakezI vallabha satyAzraya (vikramAditya) dharAzraya (jayasiMha varmA) zrI zriya zilAditya yuvarAja vAtApike caulukya vaMzakI baMzAvalIse hameM prakaTa hotA hai ki satyAzraya-vikramA ditya-pulakezI dvitIyakA putra thA / isa tAmrapatramebhI ukta bAteM pAI jAtI haiM ataeva isa tAmrapatra kathita pulakezI vallabha aura pulakezI dviyIya abhinna vyakti haiM / isa lekhameM satyAzraya vikramAdityako " mAtA pitR zrI nAgavardhana pAdAnudhyAta" kathita kiyA gayA hai tAmrapatroMmeM "pAdAnudhyAta" pada svargIya rAjAke uttarAdhikArIko jJApana karatA hai / cAhe vaha pUrva rAjAkA bhAI-bhatIjA-cacA athavA putra prabhRti koI bhI kyoM na ho| ata eva sambhava hai ki vikramAdityako apane pitAse rAjya na milA ho / usake aura usake pitAke madhya nAgavardhana ne rAjya kiyA ho isIko jJApana karaneke liye yahAMpara "mAtA pitA aura zrI nAgavardhana pAdAnudhyAta" padakA prayoga kiyA gayA hai / sambhava hai nAgavardhana pulakezIkA cacerA bhAI ho / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ [lATa navasArikA khaNDa parantu DAkTara phlITa dvArA saMpAdita lekhase prakaTa hotA hai ki pulakezI dvitIyake liye bhI "nAgavardhana padAnudhyAta padakA prayoga kiyA gayA hai| ataeva DAkTara phlITa "nAgavardhana pAdAnuSyAta" padakA artha kisI deva vizeSakA karate haiM / paNDita bhagavAna lAla indrajI bhI phlITa mahodayake kathanase sahamata haiM / hamArI dRSTimeM bhI ukta vidvAnoMkI dhAraNA satya pratIta hotI hai / kyoMki "nAgavardhana pAdAnuSyAta" padakA prayoga nAgavardhanake lekhameMbhI pAyA jAtA hai / yadi hama devatAkA grahaNa na kareM to pitA putra donoMkA ekakA uttarAdhikArI honA sidva hotA hai / yaha kyoMkara ho sakatA hai ? ataH "nAgavardhana pAdAnudhyAta" padakA yathArtha bhAva devatA grahaNa karanese hI siddha hogaa| vikramAdityakA uttarAdhikArI dharAzraya jayasiMha aura usakA uttarAdhikArI zrI Azraya zilAditya prakaTa hotA hai| yahI zilAditya isa tAmrapatrakA zAsana kartA hai| parantu vAtApike caulukya vaMzAvalImeM na to jayasiMyakA aura na usake putra zilAdityakA nAma pAyA jAtA hai| isa abhAvakA kAraNa bhI vAtApike caulukyoMke lekhameM nahIM miltaa| vartamAna lekhase ukta ulajhana miTa jAtI hai kyoMki isameM jayasiMhake sambandhameM nimna vAkya hai :. "jyAyasA bhrAtrA samabhivardhitavibhUtiH" pAyA jAtA hai / isakA bhAva yaha hai ki vikramane jayasiMhako lATa deza diyA thaa| aura jayasiMha lATa pradezameM caulukya vaMzakA rAjya saMsthApaka huaa| para valasAr3ase prApta gujarAtake caulukya maMgalarAjake tAmrapatrAmeM vaMzAvalI nimna prakAra se dI gaI hai kIrtivarmA pulakezI vallabha - satyAzraya vikramAditya dharAzraya jayasiMha varmA vijayAditya yuddhamala jayAzraya maMgalarAja Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA } donoM vaMzAvaliyoMke tAratamyase prakaTa hotA hai ki kIrtivarmAse lekara vikramAditya aura jayasiMha parvata koI antara nahIM hai / parantu jayasiMhake putroMke nAmAdi sambandhameM matabheda hai| naksArikA tAmrapatra usake putrakA nAma zrI Azraya zilAditya batAtA hai aura valasAr3akA tAmrapatra vijayAditya, yuddhamala, jayAzraya aura maMgalarAja nAma jJApana karatA hai| ataeva donoMmeM ghora matabheda hai| maMgalasajane ukta klasAr3avAlA lekha maMgalapurImeM zAsanI bhUta kiyA thaa| anyAnya vivaraNameM bhI pAyA jAtA hai parantu maMgalarAjake lekhameM zilAdityakA ullekha nahIM / yadyapi vaha navasArIvAle lesameM spaSTatayA yuvarAja likhA gayA hai isase spaSTatayA prakaTa hotA hai ki vaha jayasiMhakA bar3A lar3akA thaa| maMgalarAjake lekhameM zilAdityakA ullekha na pAye jAneke dohI kAraNa ho sakate haiM yA to vaha yuvarAjAvasthAmeM hI mara gayA thA athavA maMgalarAjane use gaddIse utAra diyA thA hamArI samajhameM usake maMgalarAja dvArA gaddIparase utAre jAnekI adhika sambhAvanA hai| jabataka isakA paricAyaka koI spaSTa pramANa. na mile hama nizcayake sAtha kucha bhI nahIM kaha sakate . isake atirikta navasArI vAle prastuta tAmrapatra aura valasAr3avAle maMgalarAjake tAmra patrakI tithiyoMkA antara bAdhaka hai zilAdityake zAsanapatrakI tithi aMkoM aura akSaroM meM spaSTarUpeNa saMvata 421 aura maMgalarAjake zAsanapatrakI tithi zAke 653 hai| pUrva saMvata 421 na to zaka aura vikrama saMvata ho sakatA hai / kyoMki use vikrama saMvata mAnanese usako ho zaka banAneke liye 135 jor3anA pdd'egaa| ataH 421+135=556 hotA hai| isa prakAra maMgalarAjake lekha aura prastuta lesameM 17 varSakA antara par3atA hai| do bhAiyoM ke madhya 67 varSakA antara kadApi sambhava nahIM : isa hetu ukta saMvata 421 vikrama saMvata nahIM ho sktaa| punazca ukta saMvatako vikrama saMvata na mAnanekA kAraNa yaha hai ki yaha samaya zAke 556 ke barAbara hai| aura hameM nizcitarUpase vidita hai ki vAtApike caulukya rAjya siMhAsanapara zilAdityakA dAdA pulakezI dvitIya AsIna thA / pulakezIke pazcAta hameM AdityavarmA aura candrAdityake rAjya karanekA spaSTa paricaya prApta hai| evaM candrAdityake pazcAta usakI rANI vijayabhaTTArikA mahAdevIke zAsana karanekA bhI pramANa upalabdha hai| antatogatvA zAke 556 se lagabhaga 20 varSa paryanta zilAdityake cAcA kikramAdityako gaddIpara baiThanekA avasara nahIM prApta huA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ lATa nabasArikA khaNDa thA / jaba vaha svayaM gaddI para nahIM baiThA thA to vaha kyoMkara apane choTe bhAI dharAzraya jayasiMha varmAko lATa pradezakA rAjya de sakatA hai / jaba zilAditya ke pitAko zAke 556 meM svayaM hI rAjya nahIM milA thA to vaisI dazA meM usakA putra zilAditya yuvarAja kyoMkara mAnA jA sakatA hai| yadi kahA jAya ki maMgalarAja ke zAsanapatra kI tithi anargala hai| to hamArA vinamra nivedana yaha hogA ki ukta tithi ThIka hai kyoMki usake sAtha vAtApike caulukya rAjavaMzI tithikA krama milajAtA hai| ataeva hama use azuddha nahIM mAna skte| ina vipattiyoM se trANa pAneke liye paNDita bhagavAnalAla indrajIne nimna saMbhAvanAoMkA anumAna kiyA hai / 1 - caulukyavaMza meM zilAditya nAma nahIM pAyA jAtA / zrataeva yA to yaha tAmrapatra vallabhI ke rAjA zilAdityakA hai athavA jAlI hai / 2- yadi vallabhI ke rAjA zilAditya kA yaha lekha nahIM hai to vaisI dazA meM yaha avazya jAlI hai| kyoM ki isakI tithi kA mela vAtApi ke rAjyavaMzakI tithi se nahIM milatA / isake saMbaMdha meM hamArA nivedana yaha hai ki isa zAsana kA kartA vallabhI kA zilAditya nahIM hai kyoM ki isakI zailI kA 'vallabhI vAloM ke lekhoM kI zailI se mela nahIM khAtA / punazca yaha lekha jAlI isa kAraNa se nahIM hai ki isameM sUkSmatara vivaraNa pAye jAte haiM / evaM isakI zailI kA vAtApi ke caulukyoM ke lekhase pUrNa sAmaMjasya pAyA jAtA hai / punazca isa lekha ke atirikta zilAditya kA eka aura lekha sUrata se prApta huA hai / usake paryAlocana se pragaTa hotA hai ki ukna lekha ke likhe jAne ke samaya bhI dharAzraya jayasiMha lATa ke caulukya rAjya siMhAsana para suzobhita thA aura rAjakArya meM usakA hAtha yuvarAja zilAditya baTAtA thA / aparaMca navasArI se prApta anya do lekhoM meM saMvata 421-443-490 milA hai| aisI dazA meM isa saMvatakA paricaya prApta karanA Avazyaka hai| kathita saMvata 421 ko hama vikrama saMvata se bhinna siddha kara cuke haiN| ataH ana vicAranA hai ki yaha kaunasA saMkta hai / magadha ke guptoM kA rAjya vartamAna gujarAta aura Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA ] kAThiyAvAr3a pradeza meM thaa| guptoM kA gupta nAmaka saMvatsara apanA thaa| ukta gupta saMvatsarakA pracAra unake rAjya kAla tathA kucha dinoM paryanta vartamAna gujarAta-kAThiyAvAr3a meM thaa| ataH saMbhava hai ki kathita saMvata 421 gupta saMvata ho| gupta saMvata kA prAraMbha zaka 88 tathA vikrama 223 meM huA thA / aba yadi hama kathita saMvata 421 ko gupta saMvata mAna leveM to vaisI dazA meM use zaka saMvata banAne ke liye usameM hameM 88 varSa jor3anA hogA / kathita saMvata 421 meM 88 jor3ane se zaka 506 hotA hai| isa prakAra yuvarAja zilAditya aura maMgalarAja ke madhya pUrva kathita 17 varSakA antara aura bhI adhika bar3ha jAtA hai| arthAta ukta 67 varSa kA antara 17 se bar3hakara 144 ho jAtA hai| isa hetu saMvata 421 ko hama gupta saMvata nahIM mAna skte| vartamAna gujarAta aura kAThiyAvAr3a pradeza meM vikrama, zaka, gupta aura vallabhI saMvatsaroM ke atirikta trayakUTaka nAmaka saMvatsara kA bhI pracAra thaa| aba vicAranA yaha hai ki kathita saMvata 421 prayakUTaka saMvatsara ho sakatA hai yA nhiiN| trayakUTaka saMvatsara kA prAraMbha vikrama saMvata 305 meM huaA thA / aba yadi hama ise trayakUTaka saMvata mAna leveM to aisI dazA meM ise vikrama banAne ke liye 421 meM 305 jor3anA hogA / 421+305=726 hotA hai| upalabdha 726 vikrama ko zaka banAne ke liye hameM 135 ghaTAnA hogaa| 726-135=561 zaka hotA hai| maMgalarAja ke zAsana kI tithi 653 zaka hameM jJAta hai| ataH ina donoM kA antara 62 varSakA par3atA hai| isa hetu isa vivAdAspada saMvata 421 ko hama prayakUTaka saMvata bhI nahIM mAna sakate / aneka pAzcAtya aura prAcya vidvAnoM ne kathita saMvata 421 ko trayakUTaka saMvata mAnA hai| parantu hama unakA sAtha nahIM de skte| aisI dazA meM isa saMvata ko hama ajJAta saMvatsara kahate haiN| vivecanIya saMvata 421 ko ajJAta saMvatamAnane ke bAdabhI hamArA trANa dRSTigocara nahIM hotA kyoM ki zilAditya aura maMgalarAja ke samaya kI saMgati milAnA Avazyaka hai| hama Upara zilAditya ke dUsare lekha saMvata 443 vAle kA ullekha kara cuke haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8e ] hamArI samajhameM yaha lekha hamArA trANa dAtA hai / isa lekhakI saMprApti hamArI dRr3ha naukA hai / isake paryAlocana se pragaTa hotA hai ki isameM vAtApi ke caulukya rAja satyAzraya vinayAditya vallabha mahArAja ko adhirAja rUpase svIkRta kiyA gayA hai / ataeva yaha lekha vinayAditya rAjyArohaNa ke bAdakA hai / vinayAditya vAtApi ke cauMlukya rAja vikramAditya prathama kAputra aura uttarAdhikArI thA / isakA rAjyakAla zaka 601 se 618 paryanta hai / ataH siddha huA ki yuvarAja zilAditya kA prathama lekha 601 se pUrvakA aura dUsarA isake bAda kA hai / aba yadi hama zilAditya ke dUsare lekha saMvata 443 vAle ko vinayAditya ke antima samaya zaka 618 kA mAna leveM to isa ajJAta saMvata aura zaka saMvata meM 175 varSakA antara hotA hai / isa prakAra yuvarAja zilAditya kA prathama lekha saMvata 421 vAlA zaka 566 kA ThaharatA hai / ataH hama nizcaya ke sAtha kaha sakate haiM ki isa ajJAta saMvata aura zaka kA antara 175 hai / kyoM ki isa prakAra mAnane se vAtApi ke caulukya rAja vaMzakI tithi kA krama sucarurUpeNa mila jAtA hai| isa ajJAta saMvatsara kA zaka saMvata se antara prApta karane ke pazcAta bhI hamArA trANa nahIM huaa| kyoM ki yuvarAja zilAditya aura maMgalarAja ke samaya kA antara kA samAdhAna nahIM hotaa| isake saMbaMdha meM hama kaha sakate haiM ki zilAditya ke dvitIya lekha saMvata 443 tadanusAra zaka 618 aura vikrama 753 se maMgalarAja ke lekha kA antara tAratamya saMmelana se hI zrANa hogaa| yuvarAja zilAditya ke dvitIya lekha saMvata 443 vAle ko zaka 618 kA siddha hote hI maMgalarAja ke lekhase kevala 35 varSakA antara raha jAtA hai| yaha antara koI mahatva pUrNa antara nahIM hai / isakA nizcita tathA saMtoSajanaka rItyA samAdhAna zilAditya aura maMgalarAja ke lekhoM ko unake anta samaya ke samIpa vAlA mAna lene se ho jAtA hai | maMgalarAja ke lekhako usake anta samaya kA athavA anta samaya ke samIpa kA mAnanA kevala hamAre anumAnaparahI nirbhara nahIM hai| varan hamArI isa dhAraNA kA prabala sahAyaka maMgalarAja ke uttarAdhikArI aura laghubhrAtA pulakezI kA saMvata 460 vAlA lekha hai | maMgalarAja ke lekha aura isa lekhake madhya kevala 8 varSakA antara hai / punazca zilAditya yuvarAja Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ [bI avasthAmeM hI maracukA thaa| ataH hama kaha sakate haiM ki prathama lekha saMvata 421 vAle ke likhe jAte samaya vaha alpa vayaska bAlaka thaa| parantu dvitIya lekha saMvata 443 vAle ke samaya vaha avazya pUrNa yauvana prApta thaa| ina lekhoM ke saMvata ke saMbaMdha maMgalarAja ke uttarAdhikArI tathA laghu bhrAtA pulakezI ke saMvata 460 vAlelekhakA vivecana karate samaya vizeSa vicAra kreNge| jayasiMha varmA ke zilAditya, maMgalarAja, buddhavarmA nAgavarmA aura pulakezI nAmaka pAMca putrAMke honekA paricaya milatA hai yaha paricaya hameM ina putroM ke zAsana patroM se milatA hai| zilAditya aura maMgalarAja ke lekha kA hama upara ullekha kara cuke haiN| pulakezI kA zAsana patra navasArI se, buddhavarmA ke putra kA zAsana pA kher3Ase aura nAgavardhana kA nAsika se milA hai| ina saba zAsana patroM meM vaMzAvalI dI gaI hai| hama apane pAThakoM ke manoraMjanArtha pratyeka zAsana patra kI vaMzAvalI nimna bhAgameM udhRta karate haiN| AzA hai ki udhRta vaMzAvaliyoM para dRSTipAta karate hI hamAre kathana ki jayasiMha varmA ke pAMca putra the, kI sAdhutA apane Apa siddha ho jaaygii| zAsana patroMkI vaMzAvaliyA~:-- pulakezI kIrtivarmA pulakezI kIrtivarmA kIrtivarmA | pulakezI / pulakezI pulakezI vikrama jayasiMha / vikrama jayasiMha / | jayasiMha / - zilAditya vikrama jayasiMha buddhavarmA / vikrama jayasiMha | pulakezI maMgalarAja vijayarAja nAgavardhana 1-1-1 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ sI ina vaMzAvaliyoM para dRSTipAta karane se inakI ekatA apane Apa siddha ho jAtI lATa navasArikA ke caulukya vaMza kI vaMzAvalI nimna hai / evaM inake tAratamya se prakAra se pAI jAtI hai| pariSkRta vaMzAvalI vikramAditya ( vAtApi ) 1 vinayAditya kIrtivarmA 1 pulakezI 1 jayasiMha varmA (lATa ) 1 I zilAditya maMgalarAja buddhavarmA pulakezI nAgavardhana 1 vijayarAja Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat vijayAditya tAmra patroM ke paryAlocana se pragaTa hotA hai ki pulakezI kI tulanA sUrya kula kamala divAkara maryAdA puruSottama bhagavAna rAma aura candra paurava vaMza vibhUSaNa dharmarAja yudhiSThira ke sAtha kI gaI hai / yadi vAstavameM dekhA jAya to pulakezI kathita tulanA kA bhAjana avazya hai kyoMki cAndra paurakha vaMza kI yudhiSThira aura mahAbhArata pazcAta kramazaH avanati hotI gaI thI, aura udayana ke bAda to vaha eka prakArase naSTa hI ho gayA thA / kyoMki isa vaMzakA mukha ujvala karane vAlA pulakezI kA dAdA pulakezI prathama hai| caMdra vaMzameM yudhiSThira ke bAda pulakezI sarva prathama azvamegha yajJa karane vAlA kintu pulakezI dvitIya ne caMdravaMzako pAMDavoM ke samAna gaurava www.umaragyanbhandar.com
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ [8 DI para pahu~cAyA thaa| kyoMki vaha bhArata kA eka chA cakravartI sAmrATa thA / evaM usane anya dezoMke sAtha rAja naitika saMbaMdha sthApita kara rAjadUtoMkA parivartana kiyA thaa| usakI rAja sabhAmeM pArasI rAjadUta rahatA thaa| evam prasiddha cInI yAtrI huAMgatasAMga bhArata bhramaNa karatA huA usakI rAja sabhAmeM AyA thaa| ina donoM videziyoM kA nAma bhAratIya itihAsameM sadA amara rhegaa| kyoMki donoM kA cihna Aja bhI upalabdha hai| ____pArasI ra.jadUta, bhArata samrATa cauluvaya caMdra pulakezIkI sevAmeM, pArasI nareza kI bhejI huI bheMTa kI vastueM. upasthita karate samaya, kA citra aijanta giri (ajanTA ) kI guphAmeM citrita kiyA gayA hai, evam huAMgatasAMgane apanI AMkhoM dekhe caulukya vaMzake vaibhavakA, manuSyoM ke sadAcAra prabhRti tathA dhArmika bhAvanAoM, rahanasahana, aura yuddha nIti ityAdikA varNana apane yAtrA vivaraNameM bar3IhI ojasvinI bhASAmeM uttamatA ke sAtha kiyA hai| punazca tAmra patra ke manana se pragaTa hotA hai ki pulakezI dvitIya ke pazcAta caulukya vaMzakA saubhAgya maMda par3A / kyoM ki pallavoM ne inakI bahutasI bhUmi dabAlI thii| parantu jaba vikramAditya gaddIpara AyA to usane pallavoM ko acchA pATha pddh'aayaa| pallavoM ko pATha par3hAne vAlA dharAzraya jayasiMha varmA thaa| jisase saMtuSTa ho kara vikramAditya ne sAmrAjya ke uttarIya bhAga gopa maMDala, uttara kokaNa, aura lATAdi kA rAjya pradAna kiyA thA / pallava vijaya kA vivecana hama caulukya caMdrikA vAtApi khaNDa meM vikrama ke lekhoM meM kara cuke haiN| prastuta tAmra pAtra ke zAsana kartA yuvarAja zilAditya ke liye isameM "zarada kamala sakala zaza dhara marIci mAlA vitAna vizuddhakIrti patAkA" vAkya kA prayoga kiyA gayA hai| parantu hamArI sama zilAdityameM isa vizeSaNakA yathArtha adhikArI nahIM thaa| kyoM ki prathama to vaha svayaM rAjA nahIM thA yadi kucha thA to kevala yuvarAja / dvitIya vaha svataMtra rAjAkA nahIM varana mANDalIka rAjA kA putra thaa| tIsare hama Upara pragaTa kara cuke haiM ki prastuta lekha likhe jAte samaya vaha alpa vayaska bAlaka thaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 [ lATa nava sArikA khaNDa aisI dazA meM hama kaha sakate haiM ki kavi ne apane svAmI ke prati pUrNa rUpeNa cATukatA dharmakA pAlana kiyA haiM / hamAre pAThaka jAnate hai kavi bar3ehI niraMkuza aura kalpanA sAmrATa hote haiM / ve tila kA tAr3a aura tAr3a kA tila anAyAsahI banA sakate haiN| yahAM bhI kavine zilAditya ko apanI niraMkuza kalpanA dvArA mahatva ke zikhara para car3hA diyA hai / parantu vaha vAstava meM isa mahattvakA adhikArI nahIM thA / hamArI samajha meM zAsana patra ke vAhya viSayoM kA sAMgopAMga vivecana ho cukA / ata eva hama isake antara vivecana meM pravRtta hote haiM / zAsana patra se pragaTa hotA hai ki zAsana patra likhe jAne ke samaya zilAditya kA nivAsa navasArI meM thA / isakA varNana zAsana patra ke vAkya "( nava sArikA madhi vasataH " meM kiyA gayA hai / aba vicAra utpanna hotA hai ki kyA isa vaMzakI rAjyadhAnI navasArI meM thI / navasArI ke pAsa jayasiMha ne apane nAma se dharAzraya nagarI nAmaka nagara basAyA thA / ukta nagara saMprati dharAmrI nAmase abhihita hotA hai / aura navasArI se lagabhaga do mIla kI dUrI para hai / dharAmrI ke dhvaMzAvazeSa se Aja bhI usake purAtana gaurava ke dyotana karane vAle aneka avazeSa pAye jAte haiM / ataH saMbhAvanA hotI hai ki jayasiMha kA nivAsa aura usakI rAjyadhAnI dharAgrI meM ho / parantu spaSTa pramANa ke abhAva meM hama nizcaya ke sAtha kuchabhI nahIM kaha sakate / punazca usake viruddha zAsana patra meM zilAdityakA nivAsa navasArI meM honA spaSTa rUpase likhA gayA hai| evaM navasArI kI prAcInatA aura rAjanagara honekA pramANa navasArIkI bhUmi meM jahAM bhI khodeM prApta hotA hai / evaM prastuta zAsana patra bhI navasArI ke khaMDaharoM meM se milA thA / ataH navasArI ko hI caulukya vaMzakI rAjyadhAnI mAnane meM hameM kucha bhI Apatti nahIM / zAsana patra kathita dAna ke pratigrahItA kazyapa gotrI bhAgikkasvAmI adhvaryubrahmacArI / pratigrahItAkI vaMzAvalI zAsana patra meM nimna prakAra se dI gaI hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA ] vaMzAvalI gAmIsvAmI svAmanta svAmI mAtRsthavira svAmI kinakAsvAmI bhAgikkasvAmI dAnakA viSaya ThahArikA viSaya ke upaviSaya kaNDavalAhAra antargata AsaTrI nAmaka grAma hai / khedakI bAta hai ki prastuta grAma kI sImA Adi kA kucha bhI paricaya nahIM diyA gayA hai ataH vartamAna samaya meM isa grAmakA astitva hai yA nahIM hama kucha bhI nahIM kaha sakate / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ lATa navasArikA khaNDa janAzraya zrI pulakezI kA zAsana ptr| 11 OM svasti // jayatyAviSkRtaviSNorAhaM kSobhitArNavam / / dakSiNonnata daMSTAne ra vizrAnta bhuvanaM vapuH // zrImatAMsakalabhuvanasaMstUyamAna mAnavyasa / gotrA raNAM hAritIputrANAM kArtikeyaparirakSaNaprAptakalyANaparaMparANAM sapta lokamAtRbhi ssa 1.ptamAtRbhirabhirakSitAnAM bhagavannArAyaNaprasAdasamAsAdita vArAha lAJchanAnikSaNe nakSaNe vshiikRtaashessmhibhRtaaNcaulukyaanaamaanvye| kamala yugala ssatyAzraya zrIpRthivISallabhamahArAjAdhirAja paramezvara zrIkIrtivarmA rAjastasya suta statpAdAnudhyAta pRthivIpati zrIharSavardhanaparAjayopalabdhograpratApaH parama mahezvaro' paranAmAsatyAzrayaH yaH zrIpulakezIvallabhastasyasutastatpAdAnudhyAto iyakramAgatarAjyAzriya: paramabhaTTArakassatyAzraya:zrIvikramAdityarAja stasyA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA ] 17 rama mAhezvaraparamabhahArakadharAzraya : zrIjayasiMhavarmArAjastasyasuta statpAdAnu paramamAhezvara parama bhahAraka jayAzraya zrI maMgalarAja syAnu 21 ja statpAdA 23 zarajha sIra mudgaro ddhAriNi tarala tara tAra taravAri vA 24 ritodita saindhava kacchela saurASTra cApotkaTa maurya gurjarAdi rAjya niHzeSadakSiNAtyakSitipatijigI 25 SayA dakSiNApatha praveza......prazamameva navasArikA viSaya pradha. nAyA gatatvarita Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 janAzraya zrI pulakezI kA zAsana patra | dvitIya patraka | [ lATa navasArikA khaNDa AVE 26 turaMga khara mukhara khurotvAta ghariNi dhUla dhUsarita digaMtare kuM prAMta nitAMta vimardyamAna rabhasaH bhi dhAvito 27 bhaTa sthalodAra vivara vinirgatAMtra pRthutara rudhirArAja kavaca bhISaNa vapuSe svAmi mahA 28 sanmAnadAnarAjA grahaNa RyopakRta svazirobhirabhimukhamApatitaiH prapada pradarzanAgradaMSTroSThapuTakairane 26 ka samarAjira vivara varikari kaTi taTa haya vighaTana vizAlita ghana rudhira paTala pATalita paTa kRpANa paTairapi mahA 30 yo vaira labdha parabhAgaH vipakSa kSapaNa kSetra citra kSipratIkSaNa tura prahAra vilUna vairi ziraM kamalagalanAle rA 31 ha vara sarabha saromAJca kaMcukAcchAdita tanubhiranekacairi narendra vRnda vRndArakai ra jitapUrvaiH vyapagata smAka 32 maNa manena svAminaH svaziraH pradAnenA vyAtAvadeka janmIyamityamIyavijAta paritoSAnantara prahata paTu pa - Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 1 33 Tahara pravRtta kabandha baddha rAsa maNDalIkeH samara zirasi vijitA jikAna ke zauryAnuragiNA zravidatramanare 14 ndreNa prasAdI kRtA paranAma catuSTaya stadyathA dakSiNa patha sAdhAraNa calakI kulAlaMkAra pRthivI va zramAnivarttakAni 35 varttayitrAvanijanAzraya zrI pulakezI rAjassarvANyevAtmIyAn 16 samanu darzayatyastuvaH saMviditaM yathA smAbhirmAtApi www.umaragyanbhandar.com
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA] 37 bro rAsmanazca puNya yazobhi vRddhadhe valicaru vaizva devAgni kriyo sarpaNAthaM vanavAsi vinirgata vatsa 38 sagotra taittarika sabrahmacAriNe dvivedi brAhmaNAgade brAhmaNa govindasU nune kArmaNyeyAhAra viSayAntaragate 36 padaka grAma sAMdraka dharmadAyatvena pratipAdito yato syA 41 saMvatsara za 46 ta 400, 60 kArtika zuddha 15 likhita meta mahAsandhi Digrahika prApta paMca mahAzabda sAmanta zrI bappa 50 di..... ......."dhikRta haragaNa sununA UnAkSaramadhikAkSaraM vA sa........... 'pramANaM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ lATa navasArikA khaNDa janAzraya pulakezIke zAsanapatra vivecana prastuta tAmrapatra navasArI grAmase prApta huA thA / isake patrakoMkI saMkhyA do hai / pratyeka patrakameM lekha paMktiyAM 25 haiN| patrakoMkA AkAra prakAra 112-6 / 1 / 2 iMca hai| prathama patrakake nIce aura Uparake donoM bhAgoMmeM 3.1 / 2 donoM tarpha chor3akara do do chidra haiN| isase prakaTa hotA hai ki ina chidroM dvArA kar3Ike saMyogase ve jor3e gaye the| parantu inako jor3anevAlI kar3iyA upalabdha nahIM haiM / ataH donoM patre pRthaka haiM / akSara yadyapi kama khode gaye haiM tathApi spaSTa haiM / lipi navasArIse prApta zilAdityake zAsanapatrake samAna aura bhASA saMskRta haiN| isa lekhake sambandhameM viyenAke oriyaNTala konpharensameM eka nibandha par3hA gayA thA aura ukta konpharensakI riporTa pRSTa 230 meM prasiddha kI gaI hai / evaM isa lekhakA kucha aMza bAmbe gejheTiarake gujarAta nAmaka volyuma ekake pArTa ekameM udhdRta kiyA gayA hai / mUla lekha samprati prinsa oNpha velsa myujiyamameM surakSita hai / lekhakA maMgalAcaraNa aura antima zApAtmaka aMza padyAtmaka aura zeSa bhAga gadyAtmaka hai / isakA lekhaka paMca mahAzabda prApta mahAsandhi vigrahika sAmanta zrI vapa (jisake pitAkA nAma haragaNa ) hai| lekhakA prArambha svasti zrIse hotA hai / aura sarva prathama caulukyoMke vuladeva vArAhakI stuti kI gaI hai / pazcAta unakA vaMzagata viruda deneke anantara zAsanakartAkI vaMzAvalI nimna prakArase dI gaI hai| vaMzAvalI kIrtivarmA pulakezI vallabha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA ] - - - - -- - - vikramAditya __ jayasiMha varmA maMgalarAja pulakezI lekhameM spaSTarUpase vaMzAvalI kathita nAmoMkA sambandha prakaTa kiyA gayA hai / lekhase prakaTa hotA hai ki kIrtivarmAke putra pulakezIko vikramAditya aura jayasiMha nAmaka do putra the / vikrama vAtApikI gaddIpara baiThA aura jayasiMhako lATa maNDalakI jAgIra milI / jayasiMhake maMgalarAja aura pulakezI nAmaka do putroMkA ullekha hai| jayasiMhakA uttarAdhikArI maMgalarAja huA aura maMgalarAjakA uttarAdhikArI usakA choTA bhAI pulakezI huaa| pulakezIhI prastuta dAnapAkA zAsanakartA hai / isa zAsanapatrake dvArA usane taittarIya zAkhAdhyAyI vatsagotrI govinda divedIke putra aMgada dvivedIko jo vanavAsI pradezakA rahanevAlA thA, kArmaNyeyAhAra viSayakA padraka grAma dAna diyA thaa| pradatta grAma padrakakI sImA AdikA ullekha dAnapatrameM nahIM hai / ataH hama nahIM kaha sakate ki pradatta nAma padraka kA vartamAna samayameM astitva hai yA nahIM / parantu kAmadhyeyako hama niAzcatarUpase jAnate haiM ki yaha sthAna tApI taTapara avasthita hai aura vartamAna samaya kamarejake nAmase prakhyAta hai / kArmaNyeyakA ullekha isa zAsanapatra ke pUrvavartI zAsanapA, jo pulakazoke jyeSTha bhrAtA yuvarAja zilAdityakA zAsanapatra hai aura sUratase prApta huA thA, meM kiyA gayA hai / aura hama bhI isake avasthAnAdikA pUrNarUpeNa vicAra ukta zAsanapatrake vivecanameM kara cuke haiN| durbhAgya se isa zAsana patra kA saMvat spaSTa nahIM hai / ataH aneka prakArakI AzaMkAeM vikarAla rUpa dhAraNa kara sAmane khar3I hotI haiM / cAhe isakA saMvat spaSTa ho yA na ho, isameM kathita grAmakA paricaya hameM na mile, parantu yaha zAsana patra bhAratIya itihAsa ke liye bar3ehI mahatva kA hai| isa zAsanapatra ke pAlocanase pragaTa hotA hai ki pulakezI ke rAjya kAlameM tAjika arthAta yavana senAne sindha, kaccha, saurASTra, vApotkaTa, maurya aura gurjara ko kara diyA thA, arthAta vijaya karatI huI Age bar3hatI tApI taTa ke vartamAna kamaleja paryanta calI AI thI / usakA vicAra dakSiNA patha meM praveza karanekA thaa| kintu pulakezI ne unake viSaile dAMta nikAla unheM svadeza lauTaneke liye bAdhya kiyA thaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ lATa navasArikA khaNDa zAsana pA kathita isa yavana AkramaNakA samarthana musalamAnI itihAsa se bhI hotA hai| musalamAna itihAsa kutUhula balAdAna ke paryAlocana se jJAta hotA hai ki khalIphA hassAmane juneda ko sindha kA zAsaka niyukta kiyA thaa| aura vaha khalIphAkI AjJA se sindha se Age bar3hakara maramADa, maNDala, dalamaja, bAssa, amena, mAliva, baheramida aura juja para AkramaNa kiyA thaa| ina nAmoM para dRSTipAta karane se pragaTa hotA hai ki arabI lipi ke doSa se sthAnoM aura rAjya ke nAma meM antara par3a gayA hai| kathita dezoM meM se kucha dezoM kA vartamAna paricaya pAnA asaMbhava hai kintu adhikAMza nAma aise haiM jinakA anAyAsahI paricaya pAyA jA sakatA hai| hama nimna bhAgameM kutUhula balAdAna kathita nAmoM ko likha kara unake samAnantara meM vartamAna nAmoM ko likhate hai| tulanAsmikA sUci kutUhula balAdAna ke nAma vartamAna nAma bharUca 1-maramADa mAravADa 2-maNDala vIramagAma (caturdika) 3-damaleja kamareja 4-barasa 5-amena ujjaina 6-alabele mAla bhInamAla (zrI mAla) -vahiramada (saMbhavataH maurya vana) 8-mAliva mAlavA 9-juja bhuja prastuta zAsana patra hameM batAtA hai ki musalamAnoMne sindha, kaccha, saurASTra, cApotkaTa maurya aura gurjaroMpara AkramaNa kiyA thA / inase atirikta vaha sthAnoMkA paricaya uddhRta sUcI se milatA hai / musalamAnoM ke isa AkramaNakA maurya vana (cittor3a) ke morI paramAroM unake Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA ] 18 itihAsa se bhI samarthana hotA hai aura pragaTa hotA hai ki musalamAnoMne maurya vana para AkramaNa karane ke pazcAt mAlavA ujjaina ke prati gamana kiyA thA / zrataH hama nizcaya ke sAtha kaha sakate haiM ki musalamAnI itihAsa kA bahiramada maurya vana hai / tAmra patra kathita gurjara bharUca ke gurjara aura cApotkaTa, bhInamAla ke nAvar3A haiN| cAvar3oM ne bhInamAla ke gurjaroM se mAravAr3a kA rAjya prApta kiyA thA / musalamAnoM kA kamaleja vartamAna kamareja zAsana patra kA kArmaNyeya hai| hamArI samajha meM musalamAnoM ne bharUcake gurjaroM ko vijaya karaneke pazcAta caulukyoM ke rAjya para dRSTipAta kiyA hogA / aura AkramaNa karane ke vicAra se jaba ve Age bar3he hoMge to pulakezI ne kamaleja nAmaka durga ke samIpa Age bar3hakara unakA mukAbalA kiyA hogA / AjabhI bharUcase navasArI bhUpathase Ane vAloM ko kamareja hokara AnA par3egA / parantu musalamAnoM ko kamareja ke samIpa caulukya senA se sAmanA hotehI lene ke dene par3e hoNge| aura ve bAdhya hokara svadeza lauTa gaye hoNge| hama dekhate haiM ki musalamAnI itihAsameM musalamAnoMke kamaleja vijayakA ullekha hai / parantu hamArI samajhameM yaha musalamAna aitihAsikoMkI DIMgamAtra hai| yadi vAstavameM ve kamalejako vijaya kie hote to ve avazya navasArItaka jAte aura use lUTate / kyoMki navasArI caulukya rAjyakI rAjyadhAnI thii| vaisI dazAmeM apaneko kamaleja vijetA likhaneke sthAnameM kI navasArI vijetA likhate / hamArI isa dhAraNAkA samarthana isa bAta se bhI hotA hai ki kamaleja usa samaya koI rAjya nahIM, varana navasArIke cauMlukyoMkA eka viSayamAtra thA / ataH hama zAsanapatra ke kathanako nivAMta aura aitihAsika satya mAnate haiN| hamArI samajhameM zAsanapatrake kathanakA eka prakAra se pUrNarUpeNa vivecana ho gayA / zraba kevala usake saMvatsarakA vicAra karanAmAtra zeSa hai| hamArI samajhameM isI zAsanapatra ke saMvatsararakA nirNaya honese naksArIke caulukyoMke anya tIna lekhoMke saMvatoMkA nirNaya hogA / hama pUrvameM musalamAna aura musalamAnI itihAsakA aneka bAra ullekha kara cuke haiN| aura phira bhI hamako usakA Azraya lenA par3atA hai| hama pUrvameM batA cuke haiM ki AkramaNakArI musalamAna senA ke senApati junedako khalIphA issAmane sindhakA zAsaka banAyA thaa| khalIphA hassAmakA samaya hijarI 105 - 125 paryanta hai / hijarI sanakA prAraMbha vikrama saMvata 676 meM huA thaa| ataH hijarI 105= Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ lATa navasArikA khaNDa vikrama 784 aura hijarI 125=vikrama 804 ke haiN| parantu hijarI aura vikrama saMvatke madhya meM pratyeka tIsare varSa eka mahInekA antara par3atA hai / ataH hijarI sana 105 aura 125 ko vikrama banAneke liye pUrva kathita 784 aura 804 meM se 3 aura 4 varSa ghaTAne par3eMge / isa prakAra hijarI 105 vikrama 781 aura hijarI 125 vikrama 800 ke barAbara haiN| anyAnya aitihAsika ghaTanAoMpara dRSTipAta karanese prakaTa hotA hai ki junedako hijarI sana 120 meM pulakezI dvArA parAbhUta honA par3A thaa| arthAt yaha ghaTanA khalIphA hassAmake rAjyake 15 veM varSakI hai| ataH junedakA ukta parAbhava kAla hijarI 120 tadanusAra 766 vikrama hai| prastuta zAsanapAkI tithi kArtika zuddha 15:460 hai / yaha mAnI huI bAta hai ki pulakezIne apanI vijayake upalakSameM isa zAsanapatrako zAsanIbhUta kiyA thaa| yadi yaha bAta aisI na hotI to ukta vijayakA ullekha isameM na hotA / musalamAna itihAsase usake AkramaNakA samaya hama pUrvameM vikrama saMvat 766 siddha kara cuke haiM / ataH isa zAsana patrakA samaya 460 vikrama saMvat 765 ke barAbara hai / isa prakAra donoM savatoMkA antara 306 varSa prApta hotA hai / hamArI samajhameM isa ajJAta saMvatsarakA sAMgopAMga vicAra ho cukA / aura sAtha hI jayasiMha varmAke putra yuvarAja zilAdityake donoM zAsanapatroM ke saMvat 421 aura 443 kA nizcita samaya zAke 562 aura 614 tathA vikrama 727 aura 746, maMgalarAjake lekha zAke 653 aura vikrama 788, aura pulakezIke lekhakA ajJAta saMvat 460 zAke 561 aura vikrama 766 hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ cauhuca caMdrikA] caulukyarAja vijayarAjake zAsanapatra kA prathama ptr| 1 svasti vijaya skandhA pArAt vijayapura vAsakAt zaradupagama prasanna gagana tala vimala vipule vividha puruSa rtngunn| 5 nikarAvamAsite mahA satvApAzraya durladhye gAMbhiryavati sthityanu pAlana pare mahodadhAvivamAnavyasa gotrANAM hA 3 riti putrANAM svAmI mahAsenapAvAnudhyAtAnAM caulukyAnAmAnvaye vyapagata sajala jaladhara paTala gagana tala gata zizira kara 4 kiraNa kuvalayatara yazAH zrI jayasiMha rAjaH / tasya sutaH prabalaripu timira paTalabhivaraH satata mudayasthonaktaMdiva 5 mAya sahita pratApo divAkara iva vallabha raNa vikrAnta zrI buddhavamma rAjaH // tasya sUnu pRthivyAmapratirathAzcaturudadhi salilA 5 svAdita yazAM dhanada varuNendrA krAntaka sama prabhAvaH svavAhavalo pAttorjita rAjya zrI pratApAti zayopanata samagra sAmanta ma 7 paDalaH parasparA pIDita pArtha kAmanirmocipraNati mAtrasu paritoSa gaMbhIronata hRdayaH samyakprajA pAnAdhigataH dInA 8 va kRpaNaM zaraNAgata vatsalaHyathAbhilaSita phala prado mAtApita pAvAnudhyAtaH zrI vijayarAja sarvAneva viSayapati rASTra (kUTAn) 6 grAma mahattarAdhikArikAvinAmanu darzayatyastu vassaM vidita masmAbhi paMthA kAyAkUla viSayAntaragataH sandhiya pUrviNa paricaya eSaH prAmaH sodrakA saparikaH sarvAditya viSTiprAti bhevikA parihiNaH bhUmicchidranyAyena cATabha prAvezya jambusa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ lATa navasArikA khaNDa 11 ra sAmAnya mAvAjasaneya kANvAdhvaryu sabrahmacAriNAM mAtA pitro rAtmanazca puNya yazobhivRddhaye vaizAkha paurNamAsyA mudakAti 12 sargeNa pratipAditaH // bhAradvAja sagotrAya ravi devAya pattike dve indrasUrAya pattikA tAthIsurAya divarSapattikA izvarasyA pattikA 13 dAmAya pattikA droNAyA pattikA arta svAmine sdhaM pazikA mailAyAdhaM pattikA SaSThi devAyAdha pattikA somAyA pattikA rAma zarmaNes 14 dha pattikA mAyAyAdha pattikA droNadharAyA patikA dhUmAyaNa sagotra ANukAya dvivarSa patikA sUrAyAdha pastikA // daNDakIya 15 sagotra bho patrikA samudrAya divadha pattikA droNAya patikA zrayaM tAvIzamaNe pati ke dve bhahine'rdha pattikA vatrAya pastikA 16 droNa zarmaNe pattikA dvitIya droNa zarmaNe'dhaM patikA / kAzyapasa gAMtra vappa svAmine trinaH pacikAHdurgazarmaNe'rdha pattikA vastAyoM 17 I patikA kauNDIna sagotra pApAyA---varSa papikA selAya patikA droNAya patikA somAyA pattikA sejAyA patrikA 18 balazarmaNe'rdha pattikA mAyikhAmine'rdha parikA mArasagotra vizAkhAya pattikAdharAya patikA nAndane pattikA kumArAya patikA rAmAya patrikA va ayasyArdha pattikA gaNAyArtha patikA kordubAyA pattikA mAyiva bhahAyAdha pattikA zarmaNa patikA rAma zarmaNe'rdha 2. patikA hArita sagotradharma dharAya vivarSa pattikA / / vaiSNava sagotra bhaSTine patikA gautama sagotra dhArAyA pattikA pramadharA 21 yA pacikA selAyArSa pacikA // zANDila gotra dAmAyA paritakA lakSmaNa sagotra kAkasya pastikA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA caulukyarAja vijayarAjake zAsanapatra dvitIya ptr| 22 vatsa sagotra gopAdityAya pattikAvizAkhAyA pattikA sUrAyArdha pattikA mAvi svAbhine'rdha pattikA yakSazarmA 23 dhapattikA tAvaslUirAya pattikA kArkasyA pattikA tAvAzarmaNe'rSa pattikA zarmA pastikA kumArAyA pattikA 24 mAtrIzvarAyAdhaM patitakA pATalAyA patikA // etebhyaH sabhyaH balidharu vaizvadevAgni hotrAdi kriyopasarpaNArtha AcaMdrAkarNiva kSi 25 ti sthiti samakAlInaHghuna pautrAnvaya bhogyA yatomavaMzajairanyairvA gAmibhUmipatibhi ssAmAnya bhUpradAna phalepsubhiH nalaveNu kadAli 26 sAraM saMsAra mudadhi jalavIci capalAMzca bhogAn prabala pavanA hatAzvattha patra saMcalaM ca zriyaM kusumita zirISa kusuma saha 27 zAyaMca yauvanaM mAkalya ayamasmAdAyo'nu mantavyaH pAlayitavya zva yo'vajJAna timira 28 paTalAvRtta matirAcchidyAcchidya 26 mAna vAnumodate sa paMcami mahApAtakai saMyuktaH syAt / uktaM ca bhagavatA vyAsena SaSThi (varSa sahagrANi svarge) / 30 vasati bhUmi AcchettA cAnumantA ca tAnyeva narake vaseta / vindhyATavisvato yAsu zuSka koTara vaasinH| kRSNa sa 1 pAhi jAyante bhUmidAnApahArakAH bahubhi vasudhA (bhuktA rAjabhi ssagarAdibhi.) (yasya yasya yadA bhUmiH ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ lATa navasArikA khaNDa 32 tasya tasya tadA phalaM / pUrva dattaM dvijAtibhyoH (yatnAdrazya yudhiSThira mahImatAM zreSThaHdAnA cchreyo'nu pAlanam ) yAnIha 33 dattAni (purA narendraH dharmArtha kAmAdi yshskraanni||nirmaalyvnti pratimAni tAniko nAma sAdhuH) punarA dadIta // saMmvatsara za 34 ta traye caturnavatyadhike vaizAkha paurNamAsyAM nannavAsAyaka dUtakaM likhitaM mahA sandhi vigrahAdhi kRtana khuDasvAminA 15. saMvatsara // 16 // vaizAkha zuddha 15 // kSatriya mAtRsiMhanotkIrNAni Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 caulukya caMdrikA ] prastuta tAmra paTotkIrNa lekha Aja 107 varSa pUrva sana 1827 meM uttara gujarAta ke kheTakapura maNDala (kher3A) ke samIpa bahane bAlI vatruccA nadI ke kaTAva se taTa bhAgakI bhUmi kaTa jAne se milA thaa| ina patroM kA prakAzana adhyApaka DAsana ne rAyala esi - cATika sosAyaTI ke patra bhAga 1 pRSTa 247 meM kiyA thaa| vartamAna samaya yaha zAsana patra ukta sosAyaTI ke bombe vibhAga ke adhikArameM hai / ina patroM kA AkAra prakAra lagabhaga 135/8 + 8 7/8 ila hai| prathama patraka kI lekha paMktiyA~ 21 tathA dvitIya patraka kI 13 haiM / isa prakAra donoM patroMkI kula lekha paMktiyA~ 34 haiM / eka prakAra se patroM kI Ayanta bhAvI paMktiyA~ surakSita haiM / parantu dvitIya patraka ke lekhakI paMktiyA~ 28, 29, 30, 31, aura 32 prAyaH naSTa ho gaI haiN| yaha lekha vijayarAja nAmaka caulukya rAjA kA zAsana patra hai| isakI tithi vaizAkha zuddha 15 saMvata 364 hai / isake dvArA vijayarAja ne jambusara nAmaka grAma nivAsI brAhmaNoM ko unake bali vaizya devAgni hotrAdi nitya naimittika karma saMpAdanArtha bhUmidAna diyA hai| punazca dAna kA uddezya apane mAtA pitA aura svAtmya ke puNya aura yaza kI vRddhi kI kAmanA hai / lekhakI bhASA saMkRta aura lipi kenADI hai / yaha zAsana patra usa samaya likhA gayA thA jaba zAsana kartA vijaya rAja kA nivAsa vijayapura nAmaka sthAna meM thaa| vijayarAjakI vaMzAvalI kA prAraMbha jayasiMha se kiyA gayA hai| aura usa paryanta vaMzAvalI meM kevala tIna nAma diye gaye haiM / aura pratyeka kA saMbaMdha spaSTa rUpeNa varNana kiyA gayA hai| punazca bijayarAja ke vaMzakA paricaya caulukya itanA saba kucha hote hue bhI zAsana patra meM ghora truTiyA~ pAI jAtI haiM kyoM ki isameM yaha nahIM batAyA gayA hai kI jayasiMha kahAM kA rAjA aura usake bApa tathA dAdA kauna the / evaM jayasiMha kI rAjyadhAnI kahAM thii| aMtatogatvA vijayasiMha kA bApa buddhavarmA tathA svayaM vijayasiMha kahAM rahatA thA / isake atirikta zAsana patrakA saMghata kauna saMvata thA yahamI nahIM pAyA jaataa| sabase bar3hakara zAsana patrakI truTi pradazanAma " paryAya " kI sImAoM ke ullekhakA na honA hai| ataH yaha zAsana patra aura isameM kathita nAmase diyA gayA hai| I Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ [lATa navasArikA khaNDa rAjazivira kA sthAna vijayapura-brAhmaNoMkA prAna jaMbusara ghora vivAdakA kAraNa ho rahA hai| Aja taka aneka vidvAnoM ne pakSa vipakSa meM lekha likhe haiM / kisI ke mata se yaha zAsana patra banAvaTI to dUsare ke matase satya hai| vAstava meM dekhA jAya to isa zAsana patra kathita prAmAdi vivAda kI vastu haiM kyoM ki zAsana patra vijayapura nAmaka grAma meM avasthita rAjazibirase likhA jAtA hai / yaha jambusara ke brAhmaNoM ko diye hue bhUmidAna kA pramANa patra hai arthAta isake dvArA ukta grAma ke brAmhaNoM ko dAna diyA jAtA hai| yaha jaMbusara nAmaka sthAna se lagabhaga 50 mila kI dUrI se prApta hotA hai / punazca isake prApta hone ke sthAna se vijayapura nAmaka sthAna jisake prati adyAvadhi vidvAnoMkI dRSTi par3I hai vaha 70-80 mila se bhI adhika dUra prAntija nAmaka sthAnake samAnAntara para lagabhaga 20 mIla kI dUrI para uttara pazcima meM avasthita bIjApura nAmaka grAma hai| aba yadi dekhA jAya to isake likhe jAne ke sthAna se pratigrahItA brAmhaNoM ke nivAsa sthAna kI dUrI 125-30 mIla se bhI adhika hai| parantu isa zAsana patra ko brAmhaNoM ke nivAsa sthAna tathA likhe jAne ke sthAna se kucha dUrI para milane ke kAraNa banAvaTI mAnane vAloMne isa sAdhAraNa bAta para bhI dhyAna nahIM diyA hai ki zAsana patra ko jaMbusara nAmaka sthAna se koI manuSya apane sAtha lekara anya sthAna ko jA sakatA hai / punazca unhoMne bharUca jilA ke jambusara nAmaka tAlukA ke grAma jaMbusarako hI zAsana patra kathita jaMbusara mAna liyA hai| aba yadi inake mAne hue jaMbusarako lekhakA jaMbusara aura bIjApurako vijayapura mAna leveM to vaisI dazAmeM prazna upasthita hogA ki kyA caulukyoM kA adhikAra jaMbusara, kher3A aura bIjApura paryanta thaa| isa praznakA uttara hama dRr3hatA ke sAtha de sakate haiM ki unakA adhikAra bIjApura paryanta nahIM thA / hamAre isa uttara kA kAraNa yaha hai ki yaha sarva mAnya siddhAMta hai ki prastuta zAsana patra kathita jayasiMha lATa navasArikA ke caulukya rAjya vaMzakA saMsthApaka thaa| jayasiMha ke rAjya kAla meM bhRgukaccha [bharUca] meM gurjaroM kA aura mAnata athavA uttara gujarAta ke kheTakapura [kher3A] para saurASTra ke vallabhI rAja ke svAmI maitraMkoM kA adhikAra thaa| hAM tApI aura narmadA ke madhya vartI bhUbhAga para jayasiMha ke adhikAra kA cinha pAyA jAtA hai| kyoM ki usake bar3e putra yuvarAja zilAditya ke sUrata se prApta Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 caulukya caMdrikA] zAsana patra 421 vAle lekhameM aura dUsare putra pulakezI ke saMvata 460 vAle lekha meM isakA ullekha pAyA jAtA hai| evaM tApI ke vAma taTavartI bhUbhAga para usake adhikAra kA spaSTa cinha kathita lekhoM se pAyA jAtA hai| ina donoM lekhoM meM kArmaNyeya kA ullekha hai| kArmaNyeya vartamAna kamareja hai| aura tApI ke vAma taTa para avasthita hai| isa nagarakI prAcInatA nirvivAda hai| kyoM ki isake durgAvazeSa se aneka purAtAtvika padArtha pAye jAte haiN| kamareja sUratase lagabhaga 15 mIlakI dUrI para vAyavya koNa meM hai| kamareja prAmase lagabhaga 20-25 mIla uttara pUrva meM rAjapIpalA ke antargata jambu nAmaka eka purAtana grAma hai| vartamAna samaya isa gA~vameM kevala 10-15 jhopar3iya pAI jAtI haiN| parantu gA~vake cAro tarapha lagabhaga domIla paryanta aneka mandiroM aura makAnoM ke avazeSa pAye jAte haiN| aba yadi hama isa jambu gAMva ko zAsana patra kathita jaMbusara mAna leveM to vaisI dazA meM zAsana patra saMbaMdhI aneka AzaMkAoM kA samAdhAna ho jAtA hai| prathama zaMkA jo caulukyoM ke jaMbusara kher3A aura prAntija ke samIpa vAle bIjApura paryanta adhikAra saMbaMdhI hai-kA kisI aMza meM nirAkaraNa ho jAtA hai| kyoM ki kamareja se aura adhika Age 20 mIla paryanta unake adhikAra kA honA asaMbhava nahIM hai| aba yadi hama jaMbugrAma aura kamareja ke pAsa paryAya aura bIjApura nAmaka grAmoM kA paricaya pA jAye to sArI uljhI huI guththI apane Apa sulajha jAya / kamareja se ThIka sAmane tApI nadI ke dakSiNa taTa para kaThora nAmaka grAma hai| kaThora se sAyaNa nAmaka grAma lagabhaga 4 mIla kI dUrI para hai| sAyaNa bI. bI. sI. AI, relve kA eka sTezana hai| sAyaNa se pazcima der3ha do mIla kI dUrI para pariyA grAma hai| hamArI samajhameM zAsana patra kathita paryAya grAma vartamAna pariyA hai / kyoM ki paryAya kA pariyA bananA atyaMta sulabha hai| isa parivartanako nizcita karane ke liye parivartana nIti ko bhI kAmameM lAnekI AvazyakatA nahIM hai| kyoM ki paryAya ke antarabhAvI yakAra kA parityAga hokara pariyA banA hai| isa pradezameM jayasiMha tathA usake putroM ke adhikArakA honA akATya satya hai / ataH hama niHzaMka hokara vartamAna pariyA ko zAsana patra kathita paryAya mAnate haiM / parantu durbhAgya se zAsana patra kathita vijayapura kA paricaya prApta karanemeM hama asamartha haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ [lATa navasArikA khaNDa pradatta grAma paryAya kA avasthAna nizcita hote hI jaMbusarako hama zAsana patra kathita jaMbusara ghoSita karate haiN| aura pAzcAtya vidvAnoM kI dhAraNA ki yaha zAsana patra banAvaTI hai ko bhrAnta aura AdhAra zUnya prakaTa karate haiN| zAsana patra kathita jaMbusara Adi grAmoM ke sthAnAdikA vivecana karane pazcAta isakI tithi kA vicAra karanA Avazyaka prAtIta hotA hai| isakI tithi saMvata 364 hai| hamAre pAThakoM ko jJAta hai ki jayasiMha ke jyeSTha putra yuvarAja zilAditya ke saMvata 421 aura 443 ke do lekha dvitIya putra maMgalarAjakA zaka 653 kA eka lekha aura tRtIya putra pulakezI ke zaka 460 ke lekhakA hameM paricaya hai / kathita lekhoM kA saMvata vikrama 727,746, 788, aura 766 hai| ataH prazna upasthita hotA hai ki prastuta zAsana pavakA saMvata 394 kaunasA saMvata hai| yaha ajJAta saMvatsara nahIM ho sakatA kyoM ki pulakezI ke lekha ke vivecana meM hama dikhA cuke haiM ki ukta ajJAta saMvatsara aura vikrama saMvatsara kA antara 306 varSa kA hai| saMbhava hai yaha gupta saMvatsara ho / gupta saMvata mAnane se ise vikrama banAne ke liye vikrama aura gupta saMvata kA antara 88 varSa isameM jor3anA hogaa| 394+ 88482 prApta hotA hai| ataH yaha gupta saMvatsara nhiiN| kadAcita yaha zaka saMvata ho| zaka mAnane se isameM zaka aura vikrama ke antara 135 ko jor3anA hogA / ataH 364=135-526 upalabdha hotA hai| ataH yaha zaka saMvata bhI nahIM hai / aba kevala zeSabhUta vallabhI saMvata raha gayA hai| yadi vallabhI saMvata mAnane se bhI isa saMvata kA krama nahIM milA to hameM hAra mAnakara isa zAsana patra ko jAlI mAnanA pdd'egaa| vallamI aura vikrama saMvata kA antara 375 varSakA hai| ataH prastuta saMvata 364-375 -769 vikrama hotA hai| isa saMvata kA jayasiMha ke tithi kramase kramabhI mila jAtA hai| parantu tithi kramake milane bAda bhI eka dUsarI vipatti sAmane Akara khar3I hojAtI hai| vaha vipatti yaha hai ki prApta vikrama saMvata 766 jayasiMha ke dvitIya putra maMgalarAja ke rAjya kAla meM par3atA hai| kyoM ki usakA samaya vikrama 746 se 786 ke madhya hai| isakA samAdhAna yaha hai ki jayasiMha ne apane cauthe putra buddhavarmA ko jAgIra diyA hogaa| aura usakA putra usakI mRtyu pazcAta apane pitAkI jAgIrakA uttarAdhi Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA] kArI huA hogaa| parantu isa saMbhAvanAkA mUloccheda zAsana patra ke vAkya 'sva bAhubalopArjita rAjya' se hotA hai| kyoM ki vijayasiMha spaSTa rUpase apane bAhubalake pratApa se rAjya prApta karaneka ullekha karatA hai| isa saMbaMdha meM hama kaha sakate haiM ki jayasiMhakI mRtyu pazcAta maMgalarAja vikrama 749 meM gaddIpara baiThA to saMbhavata' buddhavarmA se usakA matabheda ho gyaa| aura kadAcita usane buddhavarmAkI jAgIra ke sAtha kucha cher3achAr3a kI ho| jisakA vijasiMha ne apanI bAhubalase damana kara apane adhikAra kI rakSA kI ho / athavA vaha bhI saMbhava hai ki vijaya aura maMgalarAja kA matabheda huA ho| paivika jAgIra kA adhikAra prApta karane pazcAta vijayane kisI choTe sAmantako mAra usake adhikAra ko apane adhikAra meM milA apane vijaya ke upalakSa meM isa zAsana patra ko pracalita kiyA ho| hamArI samajhameM yahI yathArtha pratIta hotA hai| kintu yaha bhI hama nizcaya ke sAtha kaha sakate haiM ki zAsana patra pracalita karate samaya vijayakA maMgalaraja ke sAtha kuchamI saMbaMdha nahIM thaa| vaha pUrNa svataMva thA varana usake zAsana pava meM maMgalarAja ke nAmollekha ke abhAva ke sthAna meM use adhirAja rUpase svIkAra kiyA gayA hotaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ lATa navasArikA khaNDa zrI nAmavardhanakA dAna patra / prathama ptrk| 1 OM svasta / jayatyaviSkRtaM viSNorAhaM kSobhitArNAvaM / dakSiNonnata 2. daMzAgra vizrAntaM bhuvanaM vpuH| zrImatAM sakala bhuvana saMstUyamAna mA 3 navya sagotrANAM haritI putrANAM sapta loka mAtRbhiH saptamAtRbhi 4 ramibapitA kArtikeya parirakSaNAcApta kalyANa paraMparANAM 5. bhagavannArAyaNaprasAda samAsAvita barAhalAJchanekSaNa 6 kSaNavazI kRtA zeSa mahIbhRtAM caulukyAnAM kulamalaMkariSNAra 7 zvamedhAvabhRtthasnAnapavitrIkRtagAtrasya satyAzraya zrIkIrtivarmA 8 rAjasyAtmano'neka narapati zatamakuTatara koThi dhRSTha caraNAravi 9 ndo meru malaya mandara samAna dhairyo'haraharAbhi varddhamAna vara kari ratha 10 turaga padAti balo manojavaika kaMnTha citrAkhyaH pravara turaMga 11 meNa pArjita svarAjyavijina cera cola paNDayaH kramAgata rAjyatra 12. ka zrImaduzesapathAdhi pati zrI harSa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA j zrI nAgavardhanakA dAna patra / dvitIya ptrk| 13 parAjayopalabdhA paranAmadheyaH zrI nAgavardhanapAdAnudhyA 14 taparama mAhezvaraH zrI pulakezI vallabhaH tasyAnujo bhrAtrA vijitA 15 ri sakalapakSo dharAzrayaH zrI jayasiMha varmarAjaH tasya sUnuH tribhuvanAzrayaH 16 zrI nAgavardhanarAjaH sarvAnavAgAmI vartamAna bhaviSyAMzca narapa 17 tInsa manurdazayatyastu vaH saMviditaM yathAsmAbhirgoparASTra viSayAnta 18 pAti balegrAmAsodraka saparikara acATa bhaTTa pravezya prAcandrAkArNavaM 19 kSiti sthiti samAkAlina mAtApitrorudi zyAtmanazca vipulapuNya yazobhi 20 vRddhyArthaM vallamakuMra vijJaptikayA kApAlezvarasya gugula pUjA nimitta 21 tannivAsi mahAvratibhya upabhogAya salila pUrvaka pratipAdita stadasmadvaMzyai ranyaizcaivAgAmI nRpatibhiHzaradAna caMcalaM jIvItamA kalayyAyamasma hAyonu mntvy| 23 prati pAlitavyazcetyuktaM bhagavatAvyAsena / bahubhi vasudhAbhuktA rAjabhissa 24 garAdibhiH / yasya yasya yadAbhUmiH tasya tasya tadA phala miti / 25 svadattAM paradattAMvAyo harate vasundharAM / SaSThi varSasahastrANi viSThAgAM jAyate kRmiH| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.1 chAyAnuvAda | kalyANa ho / bArAha rUpa bhagavAna viSNukI, jinhoMne samudramaMthana kiyA aura apane Upara uThe hue dakSiNadanta ke agra bhAgapara vasundharAko Azraya diyA, jaya ho / samasta saMsArameM prazaMsA prApta mAnavya gotra saMbhUta hAritI putra, jo sAta mAtAoMke samAna sapta mAtRkAoM dvArA parivardhita, bhagavAna kArtikeya dvArA saMrakSita, bhagavAna nArAyaNa ke prasAda se suvarNa bArAhadhvaja saMprApta--jisake dekhane mAtra se zatru vazIbhUta hote haiM- -usa caulukya vaMzakA alaMkAra - jisakA zarIra azvamedhAvabhRttha snAna se pavitra huA hai aura jo satya kA Azraya hai- zrImAna kIrtivarmAkA putra -- jisane aneka rAjAoM ke mukuToM ko apane paga talameM kiyA hai, jo meru aura mandara ke samAna dhairyazAlI tathA nitya vRddhimAna hai, jisakI senAmeM gajArohI, azvArohI rathI aura padAti haiM, evaM jisane vAyu samAna vegavAna citrakaMTha nAmaka azvapara ArUr3ha ho apane zatruoM kA mardana kara svarAjya ke apahRta bhUbhAgako, svAdhIna kiyA hai, evam cera, cola aura pAMDaya rAjyatrayako pada dalita kiyA hai aura antatogatvA uttarApatha ke svAmI zrI harSako parAbhUta kara navIna viruda dhAraNa kiyA hai-- zrI nAgavardhana kA pAdAnudhyAta parama mAhezvara zrI pulakezI vallabha hai| usakA choTA bhAI rAjA zrI jayasiMha varmA jisane apane bhAI ke zatruoM ke samasta mitra rAjAoM kI saMmilita senAko parAbhUta kiyA / aura dharAkA Azraya bana dhArAzraya viruda grahaNa kiyA / usakA putra tribhuvanAzraya rAjA nAgavardhana samasta vartamAna aura bhAvI rAjAoM ko jJApana karatA hai ki hamane gopa rASTra viSayakA balegrAma nAmaka grAma samasta bhoga bhAga hiraNyAdi saparikara sahita - AcArya bhaTTa kI preraNAse - yAvat candra sUrya tathA samudra aura bhUmi kI sthiti paryanta-bhagavAna kapAlezvara ke pUjanArcana nirvAhArtha tathA kapAlezvara ke mahAvratiyoM ke upabhogArtha -- apane mAtA pitA tathA Atma puNya aura yaza kI vRddhi artha jaladvArA saMkalpapUrvaka pradAna kiyA hai| hamAre vaMzake tathA anya vaMzake bhAvI rAjAoMko ucita hai ki laukika eaizvarako nazvara mAna hamAre isa dAna dharmakA pAlana kareM kyoMki bhagavAna vyAsane kahA hai-- sagarAdi aneka rAjAoM ne isa vasundharAkA bhoga kiyA hai, parantu vasudhA jisake adhikArameM jisa samaya rahatI hai-- usako hI bhUmidAnakA phala milatA hai / jo manuSya apanI dI huI athavA dUsare kI dI huI bhUmikA apaharaNa karatA hai vaha sATha hajAra varSa paryanta viSThAmeM kRmi banakara vAsa karatA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat [ lATa navasArikA khaNDa - LAZKAO www.umaragyanbhandar.com
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA ] vivecana | prastuta lekha caulukyarAja nAgavardhana kA dAna patra hai| isa ke dvArA dAtAne kapAlezvara mahAdeva ke pUjanAcena nirvAhArtha gopa rASTa viSaya kA klegrAma nAmaka grAma dAna diyA hai| lekha vartamAna nAsika jilA ke nirmANa nAmaka grAma se milA thaa| isakA dovAra prakAzana baeNmbe rAyala esiTika sosAiTI ke jornala me ho cukA hai| prathamavAra bAlagaMgAdhara zAstrI ne bhAga 2 pRSTa 4 aura dvitIya vAra pro. bhaMDArakara ne bhAga 14 pRSTa 16 me prakAzita kiyA thA / lekha 8.5/85.3/5 AkAra ke do tAmra paToMpara utkIrNa hai| dono paTa kADiyoMke sayoga se jur3e hai| kaDiyo ke upara saja mudrA hai| usame zrI jayAzraya vAkya aMkita hai| ukta vAkya ke para candramA aura nimna bhAgame kamala kI AkRti banI hai| prathama paTakI lekha paktiyAM 12 aura dvitIya: paTa kI 16 hai / isa kI zailI pracalita caulukya zailI hai| bhASA saMskRta aura lipI gujarAtI hai| " lekha kA prArambha caulukyoM ke kuladeva bArAha rUpa bhagavAna viSNukI prArthana aura anta dAna dharma se kiyA gayA hai| lekha me lekha kI tithi nahIM hai / sAthahI lekhaka aura dUtaka ke paricaya kA abhAva hai / evaM pradata grAma kI sImA Adi bhI nahI dI gaI hai / kathita truTiyAM vizeSa cintanIya hai | bhagavAna bArAha kI prArthanA ke anantara caulukya vaMza kI paraMparA varNana karane pazcAta azvamedhAvabhRttha snAna dvArA zarIra pavitra karanekA ullekha hai| evaM ukta prakArase pavitrabhUta zarIravAle rAjA kA nAma kIrtivarmmA aMkita kiyA gayA hai| lekha kIrtivammAMke satyAzraya pulakezI aura dharA jayasiMna nAmaka do putra batAtA hai / evaM dAtA ke pitA jayasiMha ko lekha apane baDe bhAI pulakezI ke zatruoM kA nAza karane vAlA pragaTa karatA hai| lekha me dAtA kI vaMzAvalI sa paryaMta nimna prakAra se hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 32 vaMzAvalI / satyAzraya kIrtivarmA vallabha jayasiMha tribhuvanAzraya nAgavardhana hama upara batA cuke hai ki lekha me tithi, lekhaka aura dUtaka Adi kA abhAva vizeSa cintanIya hai / parantu hamArI samajha me lekhakA kIrtivarmA kA viruda satyAzraya, pulakezI dvitIyake ghoDe kA nAma citrakaTha aura dharAzraya jayasiMha ko usakA bhAI batAnA ise zaMkA mahodadhI ke www.umaragyanbhandar.com
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ lATa naksArikA khaNDa mahAna bhavarame DAla detA hai| kitane vidhAna lekhakI ayathArthatAkI zaMkAse lelakI zAklI gata doSarApariharya kIrsikammAke pulazI, jayasiMha, buddhavammI aura viSNu vaDhana nAmaka cAra putroMkA honA prakaTa karate hai| evaM prakaTa karate hai ki pulakezI ne jisa prakAra viSNu vardhanako veMgI maMDala kA sAmanta banAyA thA usI prakAra jayasiMha ko gopa rASTra kA aura buddhavarmA ko uttara kokaNa kA banAyA thaa| parantu hamArI samajha meM isa prakAra vaMzAvalI gata doSa parihAra karane se trANa prApta nahI hogA / kyoMki saikar3oM kI saMkhyA meM prApta caulukyoMke zAsana patra isakA virodha karate hai| cAhe bhApa pazcima yA pUrva caulukya vaMza ke zAsana patroM kA leveM nato Apako kIrtivarmA kA viruda satyAzraya milegA aura na usake azvamedhAvamRttha snAna kRta pavitra bhUta zarIrakA paricaya milegaa| anyAnya lekhoM ko paTatara karane para bhI kevala kIrtivamA ke putra pulakezI dvitIya ke vividha zAsana hamAre kathana kA samarthana krege| hama yahAM para apane samarthana me vegama vAjara haidarAbAda dakSiNa se prApta pulakezI dvitIya ke zAsana patra kA avataraNa karate hai " azvamedhAvabhRtya snAnapavitrIkRta matrasya satyAzraya zrI pulakezI ballabha mahArAjaraya pautraH parAkramAkrAnta vanavA syAdi para nRpati maMDala prativaddha vizuddha kItiSatAkasya kIrtivamma ballabha mahArAjasya tanayo naya bimayAdi guNa vibhUtyAzraya zrI satyAzraya pRthivI ballabha mahArAja samara zata saMghaTa saMsakta para nRpati parAjayopalabdha paramezvarApara naamdhey"| udhRta vAkya hamArI dhAraNAkA samarthana pUrNataH karane ke sAthahI prastutalekha ke kathana 'pulakezI citrakaTha nAmaka azva para AruDha ho" kA mUloccheda yadyapi phulakezIke citrakaMTha ghoDe para caDhane aura kIrtivamI ke azvamedhAvabhRtya snAna kRta pavitra zarIra hone tathA satyAzraya viruda kA khaDaNa paryApta rupeNa uparokta vAkya se hotA hai tathApi hama yahAM para apane samarthana me pulakezI dvitIya ke putra vikramAditya prathamake vegama vajAra haidarAbAda dakSiNase prApta zAsana patrakA nimna vAkya "azvamedhAvabhRtya snAna pavitrI kRta gAtrasya zrI pulakezI ballabha mahArAjasva prapautraH parAkramAkrAnta banavAsyAdi para nRpati maMDala praNibaddha vizuddha kIrti patAkasya zrI kIrtivama ballabha mahArAjasya pautraH samara saMsakta sakalAttarApathezvara zrI harSavardhana parAjayopalabdha paramezvaraparanAmadheyasya satyAzraya zrI pRthivI ballabha mahArAjAdhirAja paramezvarasya priya tanayaH citrakamakhya pravara turaMga menaikenaiva prerito'neka samara mukheSu righunRpati rudhirajallAsvAdana .........vikramAdityaH" kA avataraNa karate hai| bhavatarita vAya hamArI pUrva kathita dhAraNAkA / samarthana karaneke sAyahI citrakaMTha ghoDe kA sambandha vikramAditya prathama ke sAtha joDatA hai| hamArI samajhame Alocya lekhake kathana "kIrtivamA azvamedhAvabhRtya snAnakRta pavitra zarIra tathA pulakezI dvitIya citrakaMTha ghoDe kA svAmI thA" kI ayathArthatA paryApta rUpeNa siddha ho cukI / ataH hama isa sambandhame aura pramANa AdikA avataraNa na kara vaMzAvalIkI ayathArthatA pradarzana karane meM pravRtta hote hai| pUrvokRta vAkya vyase vikramAditya paryanta cAra nAma prApta hote hai| prApta cAra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA ] 34 1 vyaktiyoM kA sambandha spaSTa rupeNa varNIta hai| pulakezI dvitIyake zAsana patra me use pulakezI prathama kA pautra aura kIrtivammI kA putra kahA gayA hai / usI prakAra vikramAditya ke zAsana patra me use pulakezIM prathamakA prapautra, kIrtivarmmA kA pautra evaM pulakezI dvitIya kA priya tanaya batAyA gayA hai / sAtha hIM vikramAditya ko citrakaMTha ghoDe para AruDha hone vAlA varNana kiyA gayA hai / Alocya zAsana patra ko gharAzraya jayasiha ke bhAI ke pAsa citra kaMTha ghoDA kA honA svIkAra hai| udhara dharAzraya jayasiMha ke anya putra yuvarAja zilAditya ke pUrva prakAzita zAsana patra me dharAzraya jayasiMha ko spaSTa rupeNa vikramAditya kA bhrAtA aura pulakezI kA putra batAyA hai / aizI dazA me hama nizzaMkoca ho Alocya zAsana patra kI vaMzAvalI ko doSapUrNa batAte hai / Alocya lekha ko, hama upara batA cuke hai; vaMzAvalI gata doSa anyAnya doSo ke sAtha mila kara zaMkA mahodadhi ke mahAna bhavara DAla detA hai / aba vicAranA hai ki prastuta zAsana patra meM isa prakAra kI truTiyAM kyo pAI jAtI hai| yadyapi lekha kathita truTiyoM ke kAraNa zaMkA mahodadhi ke mahAna bhavaMra meM paDA hai / isakI yathArthatA saMdigdhatA ko prApta hai / tathApi hamArI samajha me lekha me kitanI aisI sAmyatA Adi pAI jAtI haiM jinako dRSTi koNa me lAte hIM lekha zaMkA mahodadhi ko apane Apa uttIrNa kara jAtA hai / hamArI samajha samyatAdi kA digdarzana karAne ke pUrva isakI tithi Adi truTiyoM kA vicAra karanA hIM uttama pratIta hotA hai | ataH hama lekha kA samaya vivecana sarva prathama hastagata karate haiN| lekhameM dAna dAtAko gharAzraya jayasiMhakA putra aura rAjA nAmase abhihita kiyA gayA hai / ataH yaha svataH siddha hai ki prastuta lekha dAna dAtA ke rAjA hone pazcAta likhA gayA hai / sAthahIM yahI bhI mAnI huI bAta hai ki dAtA apane pitA kI jIvitA avasthA me rAjA nAmase kadApi abhihita nahIM ho sakatA / isa hetu lekha dAtA ke pitA kI mRtyu pazcAta likhA gayA hai| pUrva me yuvarAja zilAditya ke zAsana patrakA vivecana karate samaya siddha kara cuke hai| ki dharAzraya jayasiMha zaka 618 ke AsapAsa paryanta jIvita thA / ataH yaha lekha avazya zaka 618 ke bAda likhA gayA hogaa| kyoki dharAzraya jayasiMha kI mutyu hone ke lakSaNa dikhate hai / jayasiMha kA uttarAdhikAra usakA dUsarA putra maMgalarAja huA thA / evaM maMlarAjakI samakAlitA jayasiMha ke pautra aura buddhavarmA ke putra vijayarAja ko rAjA rUpameM zAsana patra pracalita karate pAte hai| saMbhavataH jayasiMha ne apanI mRtyu samaya maMgalarAja ko uttarAdhikArI aura anya putroM buddhavamI, nAgavardhana aura pulakezI Adi ko jAMgIra pradAna kiyA ho aura ve apane adhikRta sthAnoM para rAjA rupase zAsana karate hoM / yadi aisI bAta na hotI to buddhavamAkA putra vijaya rAja athavA nAgavardhanako isa prakAra zAsana patra zAsita karate na pAte / Alocya zAsana patra kI tIthi saMbandhI doSa kA Anumanika rupeNa samAdhAna karane pazcAta hama lekha kI vaMzAvalI gata doSa ke parihAra me pravRta hote hai / prastuta lekha kI lipI gurjara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35 [ lATa navasArikA khaNDa lipI hai / ataH isake lekhaka ko ukta lipI kA jJAna thA aura vaha saMbhavataH gurjara thA / gurjara lipI kA nAgavardhana ke pradeza me pracAra nahI thA / isa hetu lekhaka usake yahAM navAgantukA thA / use caulukyoM ke itihAsa aura vaMzAvalI Adi kA jJAna nahI thA / usakIhI ajJAnatA vasAta vaMzAvalI me doSa AgayA hai / vaMzAvalI gata doSa ko lekhaka ke matthe DAlane para bhI hamArA trANa nahIM kyoMki gurjara pradeza me rahane vAle ke caulukyoM ke itihAsa se anabhijJa hone kI saMbhAvanA ko mAnane kI pravRtI nahI hotI / kAraNa ki gurjara prAnta caulukyoM ke prabhAva se dUra nahI thA / dAna dAtA ke pitAkA rAjya lATa pradeza me thaa| jahAMpara dAna dAtAke bhAI aura bhatIje lekha likhe jAte samaya zAsana karate the / itanAhI nahI unakA adhikAra lATa me lagabhaga 34-35 varSa pazcAta paryanta sthita honeke pratyakSa cinha pAye jAte haiN| inakA sabandha bhI vAtApike sAtha banA huA thA / kyoM maMgalarAja ke bhAI aura uttarAdhikArI pulakezI ko dakSiNApatha me praveza karane vAle araboM ke sAtha yuddha kara pAte haiN| aisI dazA me hama lekhaka ko cAlukya itihAsa se anabhijJa kadApi nahIM mAna skte| aba vicaranA hai ki Alocya lekha kI lipI se paracita para caulukyoM ke itihAsa se anabhijJa yadi gurjara nahIM thA to kauna thA / hamArI samajhameM prastuta lekhakI lipIko gurjara lipI na mAna kaithI lipI mAnanAhIM yuktI saMgata pratIta hotA hai| kaithI lipI pradeza nivAsI kA caulukyoM ke itihAsa se anabhijJa honA asaMbhava nahIM / kyoMki ukta pradeza meM caulukyoM kA prabhAva nahIM thA / aba dekhanA hai ki vaha kaunasApradeza hai jahAMpara gurjara lipI se milatI julatI kaithI nAmaka lipI kA pracAra thA / Alocya kaithI lipIkA pracAra caulukyoMke prabhAva se i dUra magadha pradezameM thA aura Aja bhI hai| kaithI lipI aura gurjara lipI ke madhya pUrNarupeNa sAmyatA hai / dono ke do tIna akSaroM ko choDa kara saba akSara eka hai| ataH hama Alocya lekha ke lekhaka ko gurjara na mAna mAgadhI ghoSita karate hai / Alocya lekha kI lipI ko mAgadhI "kaithI" lipI ghoSita karate hIM prazna upasthita hotA hai | gujarAtI aura kaithI lipIyoMkA ati dUrastha do bhinna prAnto me kyokara pracAra huA ? gurjara lipI kaithI lipI kI jananI yA kaithI lipI gurjara lipI kI jananI hai ? gurjaroM kI pravRtI apanI lipI ko kaithI kI jananI vatAnekI adhika hogI aura hama unhe unakI isa pravRtI ke liye doSa nahI de sakate kyoki yaha mAnava svabhAva hai| udhara kaithI lipI vAloM kIM pravRtI apanI lipI ko gurjara lipI kI jananI batAne kI hogI / paraMtu isa kA nirNaya karane ke pUrva hame vicAranA hogA / " kisI deza athavA jAti kI lipI athavA saMskRtI kA prabhAva anya deza aura jAti para taba taka nahI paDatA jaba taka : prabhAvAnvita deza athavA jAti prabhAva DAlane vAle deza yA jAti ke rAja naitika prabhAva me 1. kucha samaya ke liye naho / kathita tucha samaya zatAbdiyoM kA honA Avazyaka hai" / kyA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA ] vartamAna gurjara pradeza kA rAjanaitika prabhAva kaithI lipI vAle pradeza magadha, mithilA, banAstA, avadha Adi meM kisI samaya thaa| isa prazna kA sidhA uttara hai ki bhAratIya itihAsa ucce svara meM ghoSita karatA hai| kiM ukta pradeza gurjara pradezake prabhAva meM kadApi nahIM the vasna gurjara pradeza hI sekaDo varSa paryaMta kaithI lipIvAle pradezoM ke rAjanaitIka yUpa meM baMdhA thaa| itanAhI nahIM jJAta aitihAsika kAla se lekara Aja paryata kA itihAsa pragaTa karatA hai ki gujarAta pradeza meM rAjya karane vAle maurya, kSatrapa, yakUThaka, seMndraka gupta, maitraka, gurjara, caulukya aura rASTrakUTa Adi koIbhI vaMza gurjara pradeza kA nivAsI nahIM thaa| kathita rAjavaMzoMmese maurya, gupta aura maitraka magadha-avadha nivAsI, ayana aura sendrakA saMbhavataH madhya prAnta bAsI, caulukya aura rASTrakUTa dakSiNApatha bAsI the| hAM gurjara vaMza aura kSatrapoMkA mUla nivAsa adyAvadhi nizcita nahIM hai| aisI dazA meM nato saindraka yA vayakUTaka aura na caulukka yA rASTrakUTa gurjara lipI kA pracAra karane vAle mAne jA sakate hai| ina vaMzo ke haTate hI gurjara aura kSatrapa vaMza sAmane AtA hai parantu ina donoM ko hama gurjara lipI kA pracAra karane vAlA nahIM mAna skte| kAraNa ki yadyapi inakA rAjya gurjara pradeza meM thA parantu inake prabhAva kA magadha Adi kaithI lipI pradeza meM atyantAbhAva thaa| kathita caulukya Adi rAja vaMzoM ke vicAra kSetra se haTatehI kevala maurya gupta aura maitraka vaMza traya zeSabhUta raha jAte haiM / isa tInoM vaMzoM kA rAjanaitika prabhAva gurjara pradeza meM laga bhaya eka hajAra varSa rhaa| saMbhava hai ina tIno meM se kisI ne magadha pravAsI hone ke kAraNa apanI lipI kA pracAra apane adhikRta kAThiyAvADa-gurjara pradezo meM kiyA ho| ___ hama maurya tathA guptoM ko kaithI lipI kA gurjara pradeza meM pracAra karanevAlA nahIM mAna skte| hAM maitrakoMko hama nizaMkoca hokara kaithI lipI kA gurjara pradeza meM pracAra karane vAlA ghoSita karate haiM / hamArI isa ghoSaNA kA kAraNa prabala hai| kAThiyAvADa pradeza meM maitraka vaMza kI sthApanA karane vAlA bhaTAraka thaa| vaha guptoM kA senApati thaa| vaha kaThiyAvADameM navAgantuka thaa| vaha gupto dvArA kaThiyAvADameM zAsaka rupase bhejA gayA thaa| ataH jaba svataMtra banA to usane apanI lipI kA pracAra apane adhikRta pradeza meM kiyaa| evaM kAla pAkara usakI lipI gurjara lipI nAmase prakhyAta huii| hamArI kathita dhAraNa zekha cilI kI ur3Ana mAtra nahIM hai| varana hamAre pAsa usake prabala kAraNa hai| maitraka vaMza ko pazcAtya aura prAcya aneka vidyAnoM ne apanI abhirucI ke anusAra kisI ne videzI, kisI ne gurjarose abhinna kisI ne hUna aura kisI ne anya jAtikA batAyA hai| jinakI pravRtI bhAratIyatA ke prati adhika jhukI thI to unhoMne maitrakoMko pauraNika sUrya vaMza se milAkara unhe zizodiyoM kA pUrvaja ghoSita kiyA hai / parantu kabi soDhala kRta udaya sundarI kI upalabdhI ne sabha ko mona bamA diyA hai / kathita pustaka kA lekhaka apane ko maitraka rAja vaMza kA vaMzadhara aura apanI jAti Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ ph fire after kA nAma bAlama kAyasya likhatA hai| hamArI samajhameM yadyapi hamane apanI pustaka "nesanaliTI oNpha dI vallabhI kIgaMsa" meM pUrNa rupeNa maitrakoM kI jAtIyatA para prakAza DAlA hai| tathApi yahAM kavi soDhalake kathana kA avataraNa denA asaMgata nahI varana viSaya ko spaSTa karane vAlA hogaa| isa hetu yahAM para usakA avataraNa dete hai / ::: vaMzasya saccaritaH sAravataH kimaMga saMgIyate sulalitA kuTilasya tasya / yenAntarA dhRtabhareNa dharAdhipatye rAjJAM jayatyahata vistrm| tapatraM // kiMbahunA / tRtIya matonmeSa kAyasthaH ati locanaM / rAja vargoM bahanneSa bhavedatra mahezvaraH / / udhRta vAkya meM kavi ne apanI jAti kA paricaya diyA hai| hAM mAnate hai ki kAyasthoM ke pracalita jAtIya kathAnakase isame kucha antara hai / hamArI sasajhame vaha antara nagaNya hai kyoMki apanI mAtRbhUmi se hajAro mila kI dUra para rahane tathA apane jAtIya bandhuoM se saMbaMdha vicche ho jAne ke kAraNa apane jAtIya kathAnaka meM antarAbhAsa kAM saMmelana karanA asaMbhava nahIM hai / isakA pratyakSa pramANa hamAre sAmane agnikula mAnane vAle caulukya, cauhAna, pratihAra aura paramAra Adi rAja vaMza hai| ina cAra rAjavaMzoM meM paramAro ko choDa kisI ke zAsana patra Adi meM unakA agnikuMDa se utpanna honA nahIM pAyA jAtA / para Apa unameMse kisI se pUcheM be apaneko agnikula batAveMgeM / paramAroke zAsana patra Adi unheM agnikuNDa saMbhUta batAte haiM para aisA prakaTa karane vAle zAsana patroM se pUrva bhAvI zAsana patroM meM unakA bhI agnivaMzI honA nahIM pAyA jAtA / kavi soDhala ke pUrvaja ballabhI rAjavaMza ke nAza pazcAta lATa deza meM cale Aye the aura vaha apane mAtRka vaMzameM Azrita thA / kavi kA samaya vikrama kI dazavI zatAdvi kA prAraMbha hai| isa hetu ballamI rAjavaMza kI sthApanA aura kavi soDhala ke samaya meM lagabhaga 550 varSa kA antara hai| rAjavaMza ke uccheda aura kavi ke samaya meM lagabhaga DeDha sau varSa kA antara hai 1 kavi soDhala ne apanI pustaka sthAnaka (vartamAna thAnA) pati zilAhAra vaMzI rAjA mamuni ko arpaNa kI thI / ataH kavi kA Atma paricaya ke antargata apane ko ballabhI rAja baMzodbhUta -- kevala itanA hIM nahIM zeSa vaMzadhara - prakaTa karanA dhruva satya hai / yadi aisI bAta na hotI to lATa ke caulukya aura sthAnaka ke zilAhAra jinake sAtha usakA ghaniSTa saMbaMdha thA, evaM anyAnya rAjavaMza tathA jana samudAya aura vidvAna prabhRti usake kathanakA avazya hIM virodha kie hote| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 caulukya caMdrikA ] kavi ke vaMza paricaya ke saMbandha meM hamArA vicAra hai ki koIbhI vyakti apane vaMza paricaya ko sau DeDhasau varSa ke antargata nahIM bhUla sakatA, ataH usakA svadatta paricaya nirbhrAnta hai / hAM unakI bAteM vilaga haiN| jinake vaMzakA koI sthAna hIM naho / yahAM to arat dUsarI hai, kavi kA vaMza, vallabhI kA prakhyAta rAjavaMza hai| jisaneM lagabhaga tIna zatAbdiyoM paryanta bar3e gaurava ke sAtha kuzadvipa arthAta vartamAna kAThiyAvAr3a aura Anarta vartamAna khaMbhAta aura kheDA Adi pradeza meM rAjya kiyA thA / dharma aura nyAya parAyaNatA meM advitIya thA / vidvAnoM ko Azraya pradAna karane me mukta hasta thA / dAna dharma meM karNa kA pratidvandva bhahI aise mahAkavi jisakI rAjasabhA ke bhUSaNa the| jahAM bauddha, jaina, aura vedAnuyAyI sama bhAva se nivAsa karate the / dhArmika cacA nitya prati huA karatI thI / jo uttarAdhIzvara zrI kaMTha jAdhipati ke vaMza ke sAtha vaivAhika saMbandha sUtra meM ba~dhA thA / aise prakhyAta vaMza kA smRti cinha zeSa vaMzadhara ke hRdaya paTa para naho yaha kadApi mAnA nahIM jA sakatA / sAdhAraNa se sAdhAraNa vaMza ke vaMzadhara Aja sAbhimAna apane vaMzakA smRti cinha apane hRdayameM jIvita rakhe hue haiN| hajAroM varSa vyatIta hone ke kAraNa kathAnakameM yadyapi nAnA prakAra kI anargala bAteM ghusI haiM para usakA cinha lupta nahIM huA hai| phira kaviko hama apane vaMza kA smRti cinha anyathA varNana karane vAlA kyoM kara mAna sakate haiM / ataH kavine jo apanA vaMza paricaya diyA hai, usameM kintu parantu ko sthAna prApta hone kI saMbhAvanA kAlatraya meM bhI nahIM hai / isa hetu kavi citragupta vaMzIya (vAlmIki) bAlama kAyastha thA / maitraka vaMzakI jAtIyatA nizcita hote hIM usakA mUla nivAsa kAyastha jAti kA kendra sthAna siddha hotA hai / kAyasthoM kA kendra saMyukta prAnta ( avadha aura kAzI Adi ) aura vihAra (magadha aura mithalA Adi ) thA aura hai| jahAM Aja bhI kaithI lipI kA pracAra hai / 1 Alocya zAsana patra ke lekhaka aura usakI lipI kA nizcaya karane pazcAta hama pUrva kathita sAmyatAdi ko lete haiN| Alocya lekha kI paMkti 10 meM dAna dAtA ke pitRvya ko citrakaMTha azva kA svAmI kahA gayA hai / vikramAditya ke zAsana patra ke pUrvoddhRta vAkya meM spaSTa rupeNa use ukta ghoDe kA svAmI ' mAnA gayA hai| prastuta lekha kI paMkti 13 meM dAtA ko nAgavardhanakA pAdAnudhyati kahA gayA hai| yuvarAja zilAditya ke pUrva prakAzita lekha kI paMkti 7 meM nAgavardhana pAdAnudhyAta batAyA gayA hai / ina sAmyatA Adi tathA pUrva kathita kAraNo se hama zAsana patra ko yathArtha ghoSita karate sAthahI zAsana patra kA paryApta rUpeNa vivecana mAna itanehIM se alam karate hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ lATa nandipura khaNDa lATapati trilocanapAla zAsana patra / OM namo vinAyakAya / svAti jayo'bhyudayazca / vAeMvINAkSa mAle kamala mahimayo vIjapUraM trizUlaM khaTvAgaM dAna hasta sahitAH pANayo dhArayantaH // racantu vyaMjayantaH sakala rasa mayaM deva devasya cittaM - no devaM kathaM vA tribhuvana magvilaM pAlitaM dAnavebhyaH // 1 // dadhAti pagrAmatha cakra kaustubha gadAmatho zaMkhamiheva paMkajaM / hariHsa pAtu tridazAdhipo bhuvaM raseSu sarveSu nizaraNa maans|||| kamaNDaluM darAra maya zrucaM vibhu vibhAti mAlA japavatta mAnasaH / sRjatyajoloka mayohitaM ripuM rasaizca sarve rasito vishesstH||3|| kavAdhivatyai khedottha cintA mandara mnthnaat| viraMce culukAmmodhe rAjaratnaM pumAn bhUta // 4 // deva kiM karavANIti natvA prAha tameva sH| __ samAviSThArtha saMsiddho tuSThA sraSTA bravIccataM // 5 // kAnyakubje mahArAja rASTrakUTasya kanyakAM / labdhyA sukhAya tasyAtvaM caulukyApnu hai saMmati // 6 // itthamantra bhavetvatra saMtati vitatA kila / caulukyAtmathitA nadyAH srotAMsIva mahIdharAt // 7 // tatrAnvaye dapita kItirakIrti nArI saMsparza bhIta iva pArjitavA-parasya / pArapa rAja iti vizruta nAmadheyo rAjA babhUva bhupi nAzita loka thokaH // 8 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ aulukya caMdrikA zrI khATa deza mAdhagamya kRtAni yena satyAni nIti vacanAni mude janAnAm / tatrAnuraMjya janamAzu nihatya zatrUn kozasya vRddhi phalamA nirantaraM yaH // 6 // tasmAjjAto vijayavarmatA gorgirAjaH kSitIzA ___ yasmAdanye manu patayaH zikSatA rAjadharmam / yo gotrasya prathama nilayo pAlakoyA prajAnAM . yaH zatrUNAmAmata sahaso mUrdhni pAI vyadhaca // 10 // mAtmabhU rughRtA yena viSNunaiva mahImbhasA // valibhiH sA samAnAntA vAna vaisvi vairibhiH // 11 // pra gusna banmayana rupadharo'cyutasya zrI kIrtirAja nRpatiHsa babhUva tasmAt / yo lATa bhUpa padavImadhi gamyacakre / dharmeNa kIrti dhavalAni digantarANi // 12 // santAna tantuSu protAzcaulukya maNaye napA: tasyAM tu maNimAlAyAM nAyakaH kIrtibhUpatiH // 13 // go : piNDe bhautikamUri padArthAyatane guNge| sUte kSIraM zizukArtha mAtA strISu tathaiva lam // 14 // bhAjanma dRSTayAMti manAharasya muvA tathA pUrvataH sarvalokaH // . yathAmRtA pUrNa ghaTIsamAnaM nArizcatApi stuti vindupAta : // 15 // same'pi spRhaNIyatve pakvAnnasyaiva yoSitAm / ___bhogastena parastrINAM mucchiSyatyeva varjitaH // 16 // lagna tathA AmApani pANa pAde sthitaM yAni snAhA gAMNa tyajaddhiH zruti kuNDalAbhyAM kRtamA hulya mAsthita sau||17|| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ lATa nanpuira khaDa cAlambanIbhUta mahIdharAstAnullaMghya juSTaM patanaM guNaughaiH // kuto'nyathA te sahajA babhruvuH kathaM ca te tatsaha vRddhimAyuH // 18 // sayauvanonmatta gajendra pArzvaddhAvanmano mAraya deva tat tasmAdRte hI driya kheTa krena vilaMdhitA vaiSayikIna sImA 19 // kAyena gehAdi nibhena jIvo vyomeva janto vyavadhIyate sma // tasmAtparasminnahameva matvA lakSmI samAM yo'rthi janaira bhukta 20 // bAhUbalI kopa gurozca vAso vakSastathA namra mavecya ca / dayoddhataM mastaka meva yeSAM dviSAM chinanti smaraNe sa vIraH 21 pRSTha vadacyA mabhidviSaM yaH priyaM cakAra dviSati prayuktaH lakSAnugA mArgeNa puMgavAste jAtAH kRtArthAstata evaM tasmAt // 22 tasyAdi vicAra kIrti dayitA nistrizastasya yA saMgrAme sabhayeva hanta sahasA gacchatpareSAm gRham sA vAvagamAtena dadhatI divyaM pratApa purI suba dubhrantA saptasamudra maNDala bhuvaM zuddhati gItA suraiH // 23 // tasmAcca vatsarAjo guNaratna mahAnidhi jatiH / 2 zUro yuddha mahArNavaM mathanAya mandaraH hayAnaH // 24 // ApalyAdimaMtra mUrti bhuvane bhadreH samaM zrIH sthitA ' krIDApayatra vadhUriva svaviSayaM pracchAdayantI satIH / tAmevAdhikartA napasya viratA bhartu : mano jAnatI sA viSNoriva vatsarAja nRpateH sAvana varja sthitA / 15 / sahaikAmpera dussve kAzmirakoSaH zratA dizaH / itI vAcchAdayazyAgI vaslezaH kIrti ka // 26 // tasyAGga saMbhavaH zrImAMstrilocanapati nRpaH bhoktA zrI lATa dezasya pANDavaH kavi bhUbhujAM / 27 / hemaratna prabhaM chatraM somanAthasya bhUSaNam dInanAtha kRte satra madhArita makAri ca 28 // tyAge'pi mArgaNA yasya guNa grahaNa gAminaH Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA] satya dharmoM dhave vakraH zauryagopAla vikramaH 29 // aho vRddhasya tasyAsanzanavo vikalA bhRzam bhoktu-stasyaiva te citraM vihAra pala zAlinaH 30 zatroH saMgara bhUSaNasya samare tasyAsinA pAtite mUrdhanyAzu galatsu kaNTha palayA yuktasya pUre'valam tattejomaya vAnha tApita vapu stasyA savaya taM nUnaM bhAjana mullalAsa sahasA khaggovaM hastaM calam // 31 // dharma zIlena tenedaM calaM vIkSya jagatrayam / gobhUhiraNya dAnAni dattAnIha dvijanmanAM // 32 // zAMke nava zate yukte dvisaptatyadhike tathA / vikRte vatsare pauSa mAse pakSe ca tAmase // 33 // amAvAsyA tithI sUrya parvaNyaMgAra vArake / gatvA pratyaguvanvataM tIrthe cAgastya satrake // 34 // gotreNa kuzikAyAtrabhArgavAya dvijanmane / vizvAmitra devarAtA bAdalaH pravarAstrayaH // 35 // imAnudvahate grAma mAdhavAya trilocnH|| pilAvara pathakAnta rdvicatvAri saMkhyake // 36 // erathANA nava zata mavAdukka purvakam / samastAyaM sasImAna maghATai starubhi yutam // 37 // deva brAhmaNayodIyAnvarjayitvA kramAgatAn / pUrvasyAM dizi nAgAmbA prAma stantikA tathA // 38 // ghaTapadraka mAgneyAM yAmyAM liGgavaTaH zivaH // indrotthanatunaiRtyAM bahunAvazvA pare sthita : // 39 // vAyavyAM TemparUkaM ca saumyAM tu talapadrakam / izAnyAM kurUNa grAmA sImAyAM kheTakASTakam // 40 // bhAghATanAni catvAri prAyaH sahasImakaiH / tasmA dvija varasya (masya) bhunmato na vikalpanA // 41 // . Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 43 kartavyA kaizca na naraiH sArtha sAdhu samAkhyakaiH / athaivaM yadi loptAsya sa sadA pApamAjanam // 42 // pAlanehI paro dharma haraNe pAtakaM mahat // tathAcoktam // sAmAnyo'yaM dharma setuM nRpANAM kAle kAle pAlanIyobhavadbhi / svavaMzajeo vA paravaMzajo vA rAmAvataH prArthayate mahIzAH // 43 // kanyA mekAM gavAmekAM bhUme rathyArdha maGgulam // harannaraka mApnoti yAvadA bhUta saMplavam // 44 // yAnIha dattAni purA narendre dharmArtha kAmAdi yazaskarANi / nirmAnti prati mAni tAni ko nAma sAdhuH punarAdadIta 45 // bahubhi vasudhA bhaktA rAjabhiH sagarAdibhiH / yasya yasya yadA bhUmi tasya tasya tadA phalam // 46 // likhitaMmayAmahAsandhivigrahika zrIzaMkareNa svahasto'yaM zrItrilocanapAlasya [ lATa nandipura khaNDa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya vaMzikA -1 lATapati zrI trilocanapAla zAsana patra / kA. chaayaanuvaad| bhagavAna vinAyaka ko namaskAra / kalyANa-jaya aura abhyudaya ho / bhagavAna devAdhi deva mahAdeva jina ke hAthoM meM- bANa, viNA, padya trizUla khaTvAna varadAna aura bhayakI pracUra zakti hai-anyathA ve kisa prakAra dAnavo se saMsArakI rakSA kara sakate hai rakSA kare // 1 // bhagavAna hari jinake hAthoM meM zaMkha cakra gadA aura padma aura galemeM kaustubha maNIkI mAlA hai aura jo samasta saMsAra ke mAnasa para nivAsa karate haiM ukta tridazAdhipa rakSA kareM 2 // bhagavAna caturAnana brahmA jinake hAthoM meM kamaNDalu daNDa aura zruvA hai jo apanI japa mAlikAkI dAnAo ke saMcAra kramase maMtro kA uccAraNa tathA svayaM aja hote hue bhI saMsArakI hita kAmanAse mAnavI sRSThikI racanA karate haiM-rakSA kareM 3 // kisI samaya brahmA ke saMdhyA karate samaya sUryAdha pradAna karane ke liye hAthake culuka meM liye hue jala ke daityo ke upadrava janya khedAtmaka rupa mandara ke manthana se rAja ratnarUpa puruSa utpanna huA 4 // isa prakAra bhagavAna brahmadeva ke culuka se paidA huA mahA puruSa ne hAtha joDa namaskAra kara pUchA ki hai deva mujhe kyA karanekI AjJA hotI hai / isapara brahmAne apane samAdiSThArtha athAta daityo ke upadrava samana ko lakSa kara AlhAdita ho Adeza diyA 5 // he caulukya tuma sukhakI icchAse kAnyakubja ke rASTrakUTa vaMzI mahArAja kI kanyA ko prApta karo aura usase yatheSTa saMtAna taMtukA prasAra kro| jisa prakAra parvatase nikalI huI nadioM se pRthivI paripUrNa hai usI prakAra tumase utpanna caulukya baMzakA saMsAra meM vistAra hogA // 6 // 7 // ukta cauluGgaya vaMzame atula kIrti, parastrioM ke saMsparSa bhaya se mIta bAraparAja nAmaka rAjA huaa| jisane saMsAra ke zoka ko dUra kiyaa| // 8 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ lATa bandipura khaNDa . ukta bArapa rAja ne lATa dezame jAkara apani niti nipuNatA aura bhujabala se zatruoM kA nAza kara prajA ko AnaMda ve rAja kozakI niraMtara vRddhi kI // 6 // 45 ukta vijayI. bApa rAja kA putra pRthivI kA pAlaka goragi rAja huaa| jisase anyAnya rAjAoMne rAjanitika zikSA grahaNa kiyaa| ukta goragirAja apane vaMzakA prathama pRthivI pAlaka huA aura usane apane zatruoM ke zira para pAda prahAra kiyA // 10 // punazca goragirAja ne apanI adhikRtA bhUmi-- jo balavAna dAnava rupa bairIoMse mAkAnta huI thI kA bArAha rUpa viSNu ke samAna uddhAra kiyA // 11 // jisa prakAra bhagavAna acyuta (kRSNa) ke sakAza se madanane pradumna rUpase avatAra liyA thA usI prakAra goragirAja se pratirUpavAna kIrtirAja nAmaka putra utpanna huA / jisane lATa dezakA rAjya pAkara apane sundara kArya rUpa ujvala kIrti ke kiraNoM se dizAoM ko paripUrNa kara ujvala banAyA // 12 // vaMza taMtu meM prota caulukya rAjaoM rUpa maNimAlA ke madhya zrI kIrtirAja nAyakamArI arthAta sumeru maNi ke samAna huthA // 13 // kIrtirAja ke janma samaya usake manohara rUpako dekha samasta purajana aura parijana AnaMdako prApta hue aura janatA ko usake rUpakI prazaMzA bAraMbAra karane paramI saMtoSa prApta na hotA thA // 14 // isa prakAra alaukika rUpa pAne paramI vaha parastriyoM kA saMsarga ucchISTa annake samAna parityAga karane vAlA huA / 15 / / /* usake pANIpAdo meM dharma isa prakAra Azrita thA jisa prakAra manuSya ke hRdaya para ratnahAra Azraya pAtA hai / evaM zruti arthAta veda usake mukhase nizrita hokara kapola mArga se zravaNa randhra meM praveza karatA thA aura usakA praveza karNakuNDaloMke kapAla para saMcAra samAna pratIta hotA thA // 16 // usake guNoM se saMtuSTa hoM dharma mahidhara ke samAna usameM acala rUpa banakara sthita huA jisase dharmakA usameM sahaja rUpase cAzrita athAta svAbhAvika rUpase sthita hotA pratIta honA thA isa kAraNa dharmakI adhika vRddhi huI anyathA dharmakA vRddhi prApta karanA kaise saMbhava ho sakatA hai // 17 // k isame apane yauvana umaMgomma manarUpa balavAna gajeMdra ko saMyama rUpa aMkuza se vasIbhUta kiyA thA ataH manake basIbhUta hokara zAnta hone pazcAta usake sahAya binA usake indriyoM ko apanI maryAdA kI sImA kA ulaMghana karanA asAdhya ho gayA // 18 // vaha apanI sarva vyApaka Atmako bhautika zarIra rUpa vyavadhAna se Acchanna hote huemI pakaDa maNDala gagana ke samAna ghaTapaTa sarva padArthoM meM prativAdhita rUpase vyApta mAna apanI lakSmI kA bhajano ke bIca sadA nizaMka hokara vibhAga karatA thA / 16 / / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 caulukya caMdrikA ] usake bAhubalameM kopaguru arthAta bhagavAna zaMkara kA vAsa thA ataH usane saMgrAmameM dhanuSyakI pratyaMcAko vakSaHsthala paryanta khIca zatruoM ke abhimAnI zIrakA chedana kiyA // 20 // ___ usane bhAgate hue zatruoM ke pRSTa pradezame bANa mAra unakA hitaviMtana kiyA kyoMki usake aisA karane para zatrugaNa kRtArtha ho phira gaye / arthAta jaba usane bhAgate zatruke pRSTa pradeza para bANamArA to ve vyAkula ho .phara kara pIche dekhane lage aura jaba bANA ghAta ke kAraNa unakI mutyu huI. to raNakSetrake prati mukha karaneke kAraNa raNameM sanmukha maranekA phala arthAta svarga prApta huaa| ataH unakA hita sAdhana kiyA arthAta unhesvarga dilAyA // 21 // usakI jo avicAra kIrti nAmaka. dayitA thI vaha usake saMgrAmame jAtehI acAnaka dusare arthAta zatruoMke ghara calI gaI // jaba zatruoM ne vApasa karanA cAhA to vaha apane pratApI patike nagarako loTate samaya bhaya vimala ho unmAdinI bana saptasAgarameM praveza kara gaI / parantu DUbane ke sthAna meM paraM pavitra bana aura devatAoM se vandita ho bAhara nikalI // 22 // usakA arthAta kIrtirAja kA putra sarva guNa sAgara tathA atyanta zUra aura yuddharUpa mahArNavakA manthana karane vAlA prasiddha mandara parvata samAna huA // 23 // ___yahAM para isa mUrti bhavaname bAlya kAlase hI zrI kalyANa sama bana kara nivAsa karatI hai aura zakti navabadhU ke samAna jahAM para apane priya ke sAtha Ananda vardhana karatI huI krIDA karatI hai| evaM vIratA apane patike manobhAvako jAnakara use vizeSa rUpase prApta karatI hai aura vatsarAja ko viSNu samAna mAna lakSmI sApatnI dAhako choDa nivAsa karatI hai // 24 // sArA saMsAra eka vastrA se DhAMkA nahIM jAsakatA aisA mAna kisI eka koNA arthAta sthAna kA Azraya lenA Avazyaka mAna usakA Azraya liyA to usane (vatsarAja) kIrtipaTase AcchAdana kiyA // 25 // vatsarAja ne somanAtha mahAdevako ratnajaDita suvarNa chatra caDhAyA aura dina janoM ke liye eka anna satra banAyA // 27 // __vatsarAja kA putra trilocanapAla huA jo kaliyuga meM pANDavoM ke samAna lATa dezakA bhoga karane vAlA huA // 28 // trilocanapAla satyavAditAmeM yudhiSThira-nAza karane meM vakra aura zaurya meM kRSNa ke samAna hai| jisake bANa tyAgane arthAta sandhAna karane para bhI dharmA dharma vivecana karane lagate haiM // 26 // . trilocanapAlake vRddha zatrugaNa atyanta bhramame par3a gaye the| kyoMki usake mukhapara Ananda citrita thA kAraNa ki vaha (gilocanapAla) Ananda dene vAlA thaa||30|| raNakSetra ke bhuSaNa rUpa usake zatrukA zira jaba usakI talavArase kaTa kara bhUmi meM gira paDA aura to unake zarIra nizrita rudhira pravAhase pravAhita zarIra rakta plAvita ho camaka Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( lATa nandipura khaNDa uThA usa samaya sahasA usake samasta bandhugaNa usake zaurya se Atapta ho apane khaga pUNa hAthako upara uThAye arthAta usakI trilocanapAlakI AdhinatA svIkAra kiye // 31 // dharmAtmA trilocanapAlane trayaloka ko nazvara mAna brAmhaNoM ko gAyeM-bhUmi aura suvarNa dAna diyA // 32 // zaka 672 vikRta saMvatsara ke pauSa kRSNa amAvAsyA tithi maMgalavArako-sUryagrahaNa ke samaya pazcima samudra taTa ke agastya tIrtha meM jAkara // 33-34 // kuzika gotrI vizvAmitra-devarAta aura yAdava nAmaka tIna pravara vAle mAdhava nAmaka bhArgava nAmhaNa ko navazata maNDalake dvicatvArI nAmaka dhilISvara pathakAntavartI erathAna prAma caturAghATa yukta samasta Aya ke sAtha trilocanapAla ne hAthameM jala lekara dAna diyA hai / / 35-36-37 // pradatta grAma kA dAna kramAgata pUrvadatta deva brAmhaNa dAya varjita hai| isa pradatta prAmakI pUrva dizA meM nAgambA aura tantikA-Agneya dizA meM vaTapadraka yAmya dizAmeM ligaMvaTa ziva-naiRtya dizAmeM indotthAna- pazcima dizA meM bahunadazva-vAyavya dizA meM TembarUka, saumya dizAmeM talapadraMka aura izAna dizA meM karUNa prAmAdi ATha grAma haiM // 38-39-40 // ina cAro AghATo se AveSThita samasta prAyoM ke sAtha isa prAma ko-kathita dvijavara mAdhava ke-upabhoga meM vikalpanA arthAta bAdhA na ho // 41 // __ sAdhu samAja ke kisI vyaktiko isameM bAdhA na karanA caahie| yadi koI bAdha upasthita karegA to use pApa hogA // 42 // pAlaneme punya aura apaharaName pAtaka hotA hai / kahA mI gayA hai // 43 // zrI rAma apane tathA anya vazobhata bhAvI rAjAoM se Adeza karate haiM ki rAjAoM kA yaha sAmAnya dharma hai ki ve apane pUrva bhAvI rAjAoM cAhe ve apane athavA dusare vaMzake hI kyoM na ho-unake dharmadAyakI rakSA kareM // 44 // kanyA gAya tathA ardha aMgulI bhUmikA bhI apaharaNa karane vAlA caMdra sUrya sthiti paryanta narkameM vAsa karatA hai // 4 // pUrvabhAvI rAjAoM ke-dharma artha kAma aura mokSakI icchA vAle ko-yazako phailAnevAle dharmadAya ko nirmAlyake samAna mAna kara usakA apaharaNa koibhI sAdhu vyakti nahIM karatA // 46|| sagarAdi bahutase rAjAoM ne isa vasudhAkA bhoga kiyA hai kintu bhUmidAnakA phala usako hI hotA hai jisake adhikArameM jaba vasudhA hotI hai // 4 // mahAsandhi viprahika zaMkarane likhA / hastAkSara zrI trilocanapAla / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA ] lATapati trilocanapAla zAsana patra / vivecana. prastuta lekha lATa dezake prakhyAta nagara sUrata ke eka kaMsArA ke pAsase zrI eca. eca. dhruva ko nirbhaya rAma manasukharAma ke dvArA prApta huA thaa| jisakA prakAzana dhruva mahodayane inDIyana ainTikverI volyuma 12 meM kiyA thaa| kathita lekha lATa naMdipura pati caulukyarAja trilocanapIlA kRta dAnakA pramANa patra hai| yaha tAMbeke tIna paTaoNpara utkIrNa hai| tInoM paTI ke madhya meM do chidra baneM haiN| ukta chiMdroM meM kar3iyAM lagI haiN| rAjamudrA meM rAjavaMzako rAjyacinheM maiMgavAna zaMkarako mUti banAI gaI hai| lekhakI lipI deva nAgarI aura bhASA saMskRta hai| prathama paMkti aura madhyakI paMkti kA kucha aMza aura aMtakI paMkti gadya aura zeSa lekha pacameM hai| lekhake padya vividha vRttoM ke chaMda haiN| lekhakI tithi pauSa kRSNa amAvAsyA vikRta saMvatsara aura zaka varSa 972 hai| lekhakA lekhaka mahA saMdhivigrahika zaMkara hai| lekhakA prAraMbha " namaH vinAyakAya" se kiyA gayA hai / isake pazcAta dUsarA bAkya "svasti jayo'bhyadayazca" hai| isake bAda lekhakI kavitA kA prAraMbha hotA hai| prathama bhAvI tIna pada maMgalAcaraNa yukta haiN| cAra se sAta paryanta cAra zloka caulukya vaMzako utpatti varNana karate haiN| 8 aura 6 zloka rAjyavaMza saMsthApaka vArapa devake guNagAna karate haiN| paMcAta zloka 10 aura 11 goragirAja kA, 12-22 kIrtirAjakI, 23-26 vatsarAja kA aura 27-30 dAna kartA trilocanapAlake zaurya Adi kA varNana karate haiN| . . . . . . . . zloka 31 zAsana kartA trilocanapAlake vividha dAnoMkA, 32-33 zAsana patra kI tithi tathA pradattagrAma aura sthAnAdi kA abhiguNThana karate haiN| 34-40 zlokoM meM dAna pratigrahItA brAhmaNa aura pradatta prAmakI sImAdi kA vivaraNa hai| antatogatvA zloka 41-46 bhUdAnakA mahatva, pAlana kA phala aura apaharaNakA prAyazcita Adi batAtA hai likhake antameM zAsanakartA trilocanapAla kA hastAkSara "sva hasto zrI trilocanapAlasya rUpase diyA gayA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ lATa nandipura khaNDa lekhakA sAdhAraNa rUpeNa bhAvArtha deneke pazcAta hama isake vivecana meM pravRtta hote haiN| aura sarva prathama lekha kathita caulukya vaMzakI utpattiko hastagata karate haiM / vaMzAvalI are karane vAle kathita lokoM se prayaTa hotA hai ki bhagavAna brahmA ke culuka rUpa samudra meM unake hRdaya meM daityoM ke upadrava janya khedAtmaka maMdarake mathana se rAjaratnoMkA mUla puruSa utpanna huA / usaneM utpanna hote hI namana kara brahmAse pUchA ki he bhagavAna hama kyA kreN| usakI vinamra vANI sunakara brahmAne Adeza diyA ki he caulukya rASTrakUTa vaMzI kAnyakubja narezakI kanyA ko prApta kara - saMtAna utpanna kara / caulukya vaMza jisa prakAra parvata se nikalI huI nadioM se pRthivI paripUrNa hai usI prakAra saMsAra meM vyApta hogA" / caulukya caMdrikA aa aush prAkkathana nAmaka zIrSakake antargata caulukya vaMza kI utpatti Adi kA hamane pUrNa rUpeNa vivecana kiyA hai / aura akATya rUpeNa siddha kiyA hai ki prastuta lekhake kavi zaMkara aura usake kucha parakAla meM hone vAle vAtApi kalyANa ke caulukya rAja vikramAditya chaThe ke rAjya paNDita bilhaNa evaM pATaNake caulukyoM ke itihAsa lekhaka jaina paNDita garaNa meM se kisIko cailukyoM ke vAstavika vaMzavRttakA jJAna nahIM thA / unhoM ne apanI ajJAnatA athavA niraMkuza kalpanAbhAvI bhAvukatA ke kAraNa caulukya padake yaugika arthako lakSa banA abhUtapUrva kalpanA kI hai / ataH yahAM para punaH vivecana meM pravRtta honA piSTa peSaNa aura samayakA durupayoga mAna Age baDhate haiN| AzA hai pAThaka hameM kSamA kareMge aura vizeSa bAtoM ko jAnane ke liye ukta sthAnako avalokana karane ke liye kaSTa uThAveMge / 46 hama Upara batA cuke haiM ki prazasti ke 8 se 61 payanta meM trilocanakI vaMzAvalI aura vaMzAvalI gata puruSoMkA kucha aitihAsika vivaraNa alaMkAra ke AvaraNa se Dhaka diyA gayA hai / ina zlokoM ke paryAlocana se vaMzAvalI meM vAraparAja, goragirAja, kIrtirAja vatsarAja aura trilocanApAla Adi pAMca nAma pAye jAte haiM / parantu trilocanapAlake dAdA aura lATa deza prApta karanevAle vAraparAja ke pautra kIrtirAjake zaka 642 ke zAsana meM vaMzAvalI kA prAraMbha vArapa ke pitA nimbArakase kiyA gayA hai| ataH donoM zAsana patroMke tAratamya se nimna vaMzAvalI trilocanapAla paryanta hotI hoM nimbA ra ka Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat vAra parAja goragi rAja | kIrtirAja vatsa rAja T trilocana pAla www.umaragyanbhandar.com
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA vaMzAvalI kA vizuddha svarUpa karane pazcAta hama prazasti kathita vivaraNa ke vivecana meM pravRtta hote haiM prazasti ke zloka 8 aura se prakaTa hotA hai ki vAraparAjane apanI nIti nipuNatA tathA suprabaMdha se lATa deza prApta kiyA aura vahAM jAkara zatruoMkA nAza kara prajAkA manoraMjana karatA huA koSakI vRddhi kiyaa| isase spaSTa hai ki vAraparAja ne lATa deza apane bhujabala pratApase nahIM prApta kiyA thA aura na vaha apanI icchAse lATa dezameM AyA thA varana vaha kisIke AdhIna aura kisI deza vizeSa kA zAsaka thaa| usake svAmI ne usake suprabaMdha Adi se prasanna ho use lATa deza kA zAsana bhAra diyaa| jahAM jAkara vArapane apane svAmI ke zatruoM kA nAza kiyA aura sundara zAsana dvArA lATa dezakI prajAko prasanna karatA huA rAjya koSakI vRddhi saMpAdana kiyaa| ataH vicAranA hai ki vArapakA svAmI kauna thA jisane usako lATa dezakA sAmanta zAsaka banAyA aura vArapa ne apane svAmI ke kisa zatrukA nAza kiyA / kIrtirAja ke kathita zAsana patra zaka 642 vAle ke vivecana meM vArapadeva ka svAmI aura sAmanta banAne vAlekA nAmAdi prakaTa kara cuke haiM evaM yaha bhI batA cuke haiM ki lATa dezakA zatru kauna thA ataH yahAM para usakA punaH vicAra karanA anAvazyaka mAna Age bar3hate haiN| aura sarva prathama prazasti kArakI cATukatA saMbaMdha meM kucha vicAra karate hai| prazastikArane vArapa rAja ko lATa dezakA rAjya denevAlekA nAma chipAnA jisa prakAra ucita pratIta huA usI prakAra vArapa ko parAsta karanevAlekA bhUla jAnA yukti saMgata pratIta huaa| parantu prazastikAra hamArI samajhameM apane ina donoM prayatnoM meM viphalamanoratha huA hai| kyoMki usane vAraparAjako apanI nipuNatA tathA suprabaMdha ke kAraNa lATa deza prApta karanA likhA hai| yadi vaha aisA na likha kara spaSTatayA likha detA ki vArapane apane bhujabalase lATadeza prApta kiyA to vaha apane prayatna meM saphala hotA / usI prakAra prazastikAra vAparAjake putra aura uttarAdhikArI kA varNana karate samaya apane chipAe hue bhAvakA bhaNDA phora karatA hai / prazastikAra likhatA hai ki "goragirAja svavaMzakA bhavana huA / isane bhagavAna vArAha rUpa kiSNu ke samAna zatru rUpa samudra jalase plAvita lATadezakA uddhAra kiyA" / isase spaSTa hai ki gauragirAja ke rAjyArohaNa samaya ke pUrvaho lATake kucha aMza para zatruoM ne adhikAra kara liyA thaa| jisako isane apane bhujabalase uddhAra kiyaa| pATaNa ke caulukyoM ke itihAsa se hameM vidita hai ki vArapa ko lATa deza prApta karaneke pazcAt apane jIvana paryanta mUlarAja aura usake putra cAmuNDarAja se lar3anA par3A thaa| aura antameM vArapa cAmuNDake hAtha se mArA gayA thA / evaM usake marane ke pazcAta lATa dezake kucha bhAga para pATaNavAloMkA adhikAra ho gayA thA / jisakA uddhAra goragirAja ne kiyaa| antatogatvA prazastikArane vArAhakI upamAdvArA avAntara rUpase vArapake svAmI vAtApike caulukya rAja tailapadeva dvitIyakA saMketa kara diyA hai| jisako chipAnekA prayatna Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51 [lATa nandipura khaNDa prathama kiyA thA kyoM ki vArAha lAMchana vAtApivAloMkA thA / punazca isase yaha bhI prakaTa hotA haiM ki goragirAja vArapake mAre jAne ke samaya lATa dezameM upasthita nahIM thaa| parantu usakI mRtyukA saMvAda pAkara vAtapikI vArAha dhvajakI chatrachAyA meM senA lekara yuddhameM pravRtta ho lATa dezakI apahRta bhUmi kA uddhAra kiyA thaa| goragirAjase saMbaMdha rakhanevAle prazastike kathanakA pUrNa rUpeNa vivecana ho cukaa| ataH goragirAja ke putra aura uttarAdhikArI kIrtirAjase saMbaMdha rakhanevAle kathanakA vicAra kareM to asaMgata na hogA / parantu aisA na kara goragirAjase saMbaMdha rakhanevAlI anyAnya bAtoMkA vicAra karate haiN| cAMdodameM dvArAvatise Akara zaka saMvata 772 meM yAdavoM ne eka choTerAjyakI sthApanA kI thii| isa vaMzake sevunacaMdra dvitIyakA zAsana patra zaka 661 kA hameM prApta hai / ukta zAsana pAke paryAlocanase prakaTa hotA hai ki sevunacaMdra dvitIyake pUrvaja tesukane goragirAjakI kanyA nayIyAlAse vivAha kiyA thaa| hamArI samajhameM yaha vivAha rAjanaitika dRSTise huA thA / kyoM ki isa vivAha dvArA goragirAja tathA usake vaMzajoM ko apanA bala baDhAnekA avasara prApta huaa| kyoMki Age calakara dekhanemeM AtA hai ki goragirAjakA dauhitra bhillama vAtApi pati caulukyarAja Ahavamala se lar3A thaa| kintu bar3e zokakI bAta hai ki prazasti kArane kAlpanika upamAoM ke abhiguNThana karane meM to kavitAoMkI bharamAra kiyA hai parantu isa mahatva pUrNa ghaTanA / varNana anAvazyakamAna chor3a diyA hai| Age calakara prazasti goragirAjake putra aura uttarAdhikArI kIrtirAjake saMbaMdhoM cATukatAkA aMta kara detI hai| prazasti ise rUpameM kAmadeva-caulukyavaMzI rAjArUpa mAlAmeM sumeru maNi-jitendriya-paraMdhArmika vedajJa-udAra-vIraziromaNi-vijetA aura apanI ujjavala kIrti se sUrya samAna dizAoMko prakAzita karanevAlA batAtI hai / parantu kIrtirAjake sabase uttama mahatva ko udarastha kara jAtI hai| hamAre pAThakoM ko mAlUma hai ki kIrtirAja naMdipurake caulukyoM meM prathama thA jisane vAtApike AdhInatA thUpako pheMkakara rAjApadako dhAraNa kiyA thaa| aura isake isa kArya meM usakA phupherAbhAI cAMdodakA yAdava rAjA bhillama sahAyaka huA thaa| punazca prazasti kIrtirAjakA zatruoM para vijaya pAnA varNana karatI hai, parantu ukta zatru kauna thA ityAdi ke saMbaMdha meM maunAlaMbana karatI hai| kyA prazasti apane isa saMketa dvArA vAtApivAloM kA ullekha nahIM karatI hai| saMbhava hai ki vAtApi vAlehI hoM kyoM ki jaba kIrtirAjane unakI AdhInatAkA parityAga kara svataMtratAkI ghoSaNA kiyA hogA to ve avazya use svAdhIna karane ke liye prayatnazIla hue hoNge| parantu vAtApikA itihAsa isa saMbaMdhameM cupa hai| kintu mAlavA dhara ke paramAroM ke itihAsa se hameM jJAta hai ki unhoMne cirakAlake vigraha ke pazcAta vAtApi vAle jayasiMha kA raNakSetrameM vadha kara vijaya pAyA thaa| jisake pratihArake liye Ahavamalane mAlavA para AkramaNa kiyA thaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA ] 52 hamArI samajhameM vAtApi vAloM ke mAlavAvAloM se parAbhava samaya unakI nirbalatAkA lAbha uThA kara apane nikaTa saMbaMdhiyoM cAMdodake yAdavoM aura sthAnaka ke zilharoMkI sahAyatA se kIrtirAja svataMtra bana gayA / ataH hama prazati kathita ukta saMketako vAtApivAloMkA dyotaka nahIM mAna sakate / prazasti sAMketika zatru jaba vAtApivAle nahIM haiM to vaisI dazAmeM kathita zatru kauna ho sakatA hai / pATaNa ke caulukyoMke itihAsase prakaTa hotA hai ki pATaNapati caulukyarAja durlabharAjane lATa dezapara vijaya pAyA thA / durlabharAja ke isa lATa dezake vijayakA ullekha kumArapAla bhUpAla caritra meM hai aura usase prakaTa hotA hai ki durlabharAjane lATa nAthako mAra kara usake rAjya cinhako dhAraNa kiyA thA ! isakA samarthana kumArapAla ke bar3anagara kI prazastike vAkya: 66 yasya krodha parAGgavasya kimapi bhUvallarI bhaMgurA / sau darzayatismalATa vasudhA bhaMga svarUpaM phalaM // "3 se samarthana hotA hai / ataH hama kaha sakate haiM ki saMbhavataH isa yudhakA prazastimeM saMketa kiyA gayA ho, kintu hama aisAbhI nahIM mAna sakate, kyoMki saMketameM kIrtirAjakA bijayI honA prakaTa kiyA gayA hai| yadi isakA saMketa prazastikAra karatA to apane svabhAva vazAta vaha lATa dezapara ApattikA AnA varNana karatA / aisI dazAmeM hama kaha sakate haiM ki ukta saMketa vAtApIvAloM para vijaya pAnekA saMketa karatA hai| aura prazastikArane kIrtirAja ke parAbhavako - jisameM usako apane dAdA vAraparAja ke samAna - prANa gamAne par3e the - ko pUrNa rUpeNa udarastha kara liyA hai| kIrtirAjake uttarAdhikArI aura vatsarAja ke saMbaMdha meM prazastikAra kevala itanAhI likhatA hai ki usane somanAtha mahAdeva ke mandirameM ratnajar3ita suvarNa chatra car3hAyA thA / aura anAthoM ke liye annasatra banavAyA thaa| isake atirikta usake saMbaMdha meM prazastise kuchabhI prakaTa nahIM hotA / punazca yahabhI nahIM pragaTa hotA ki somanAtha mandira saurASTrakA mandira hai athavA koI anya mandira | aura yadi ukta mandira saurASTrakA mandira somanAtha hai to kyA vatsarAja vahAM svayaM gayA athavA kisIke dvArA ukta ratnajaDita suvarNa chatrako bhijavA diyA thA / athavA narmadA samudra saMgama ke samIpavartI ammaleThA grAmavAlA somanAtha mandira hai / hamArI samajhameM saurASTrakA somanAtha mandira na hokara narmadA samudra ke nikaTavartI aMmmaleThA grAmakAhI somanAtha mandira hai kyoM ki yaha sthAna pavitra mAnA jAtA thA aura naMdipurake caulukyoM ke rAjyameM thA bhI / antatogatvA prazasti vatsarAja ke putra aura uttarAdhikArI zAsana kartA trilocanapAlakA varNana karatI hai aura use dharmarAja yudhiSThira ke samAna satyavAdI aura bhagavAna kRSNa ke samAna zauryazAlI aura vijayI batAtI hai| evaM use aneka prakArake dAnAdikA karanevAlA prakaTa karatI hai| prazastise pragaTa hotA hai ki tricocanapAlane agastatIrtha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ [lATa nandipura khaNDa meM samudra snAna karake karita erathANa grAma dAna diyA thA / pradatta grAma erathAna ke aSTa sImAvartI grAmoMkA nAma nAgambA, tantikA, baTapadraka, liGgavaTa ziva, indrotthAna bahuNAdazvA, Tembaruka, talapadraka aura karuNa grAma hai| pradatta grAmake viSaya kA nAma dhIlizvara hai aba vicAranA hai agasta tIrtha aura dhIlizvara viSayakA pradatta grAma erathANa tathA usake sImAvartI kathita ATha grAmoM kA saMprati astitva pAyA jAtA hai yA nhiiN| mi0 dhruva inDIyana enTikverI volyuma 12 pRSa 201-3 meM isake paricaya saMbaMdhameM likhate haiN| "ERTHAN ", the village granted is situated in the Olpad Taluka of the Surat District. Five Kosh from Erthan is the place called Karanj Pardi. Near Karanj Pardi there is a Hillock called Mahellaruno Tekro, and a tradition there goes that it was a place of resort of the Padshahs of old in the Padshahi Time. It contained once a Palacial Building which was a place of Takhat, meaning thereby the Metropolish of the country. At about a Kosh and a half from Karanj Pardi is Bhagwa Dandi. And they are separated by a creek running in land. Nagamba is Nagda, Vadantha is lying to the South-East of Erthan. Lingvatis Lingoda or Nagda in the South of Erthan or it may be Lingtharja in the Chorasi Taluka, belonging to the Sachin State. Shiv is Shiv still. Can. Indothan be modern Earthan P Timbaruk is Taloda or Talda to the south of Erthan. The other places cannot be identified." "pradatta grAma erathANa sUrata jilA ke alapADa tAlukA meM hai| erathANase pAMca koSakI dUrI para karaMjapAraDI hai / karaMjapAraDI ke samIpa mahelAranA TekarA nAmaka eka TIlA hai / sthAnika paraM parA pragaTa karatI hai ki bAhazAhI jamAne meM ukta TaikarA bAdazAhoM kA arAmasthAna thA / vahAM para rAjakI rAjyathAnI thii| AjabhI purAtana bhavanoMkA avazeSa vahAM pAyA jAtA hai / karaMjase deDha koSakI dUrI para bhagavA dAMDI nAmaka do prAma haiN| jinako eka samudrakI chora (kraka) vibhAjita karatI hai / nAgambA vartamAna nAgaDAvAraMthA hai| yaha grAma erathAna ke dakSiNameM aba sthita hai / parantu saMprati Ujar3a hai| vaTapadraka vartamAna baDodA hai| jo erathANa ke dakSiNa pUrva meM bhavasthita hai| liMgodA saMbhavataH erathANa se dakSiNa avasthita liMgodA yA nagadA hai| yaha bhI saMbhava hai ki prazasti kathita liMgavaTa caurAsI tAlukAke antargata sacIna rAjyake AdhIna liMgatharAjA nAmaka grAma ho ziva vartamAna zivA hai| kyA prazasti kA idrotthAna Adhunika erathANa ho sakatA hai| Tembaruka erathANa se dakSiNavAlA talodA hai| isake atirikta prazasti kathita anya prAmoMkA kucha bhI paricaya nahIM miltaa| dhruva mahodaya ke isa kathanase esthANa grAma sUrata jilA ke olapADa tAlukA antargata vartamAna erathANa siddha hotA hai / parantu inake kathanameM kitanI bAteM aisI haiM ki inake kathanako Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA] mAnanekI pravRtti hamArI nahIM hotii| sabase bar3I bAta to yaha hai ki erathANakI aSTa sImAoM vartI grAmoM kA avasthAna kA ina ke kathanase virodha par3atA hai| kyoMki inake kathanAnusAra erathANa kI cAro tarapha vAle grAmoM meM se adhikatara dakSiNameM pAye jAte haiN| inake kathanAnusAra erathANa ke caturdika vAle grAmoMkA sImAcakra nimna prakArase hai| cakra 1. uttara vAyavya izAna HIR erathANa ke dakSiNa nAgambA vaTapadraka bar3odA (nAgar3A) liMgavaTa (liMgodA yA nagadA) zivA (ziva) Tembaruka (nalodA) parantu prazasti aSTa sImAvartI grAmoMkA avasthAna nimna prakArase batAtI hai / prazasti ke kathita sImAcakra. nimna prakArase haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ lATa nandipura khaNDa cakra 2. In TembarUka uttara izAna vAyavya vaTunAda pazcima nAgambA aura naMtika erathANa Rtya dakSiNa indrotthAna vaTapadraka liMgavaTaziva donoM sImAcakroMpara dRSTipAta karatehI dhruva mahodaya ke kathanakI anargalatA apane Apa prakaTa ho jAtI hai| ataH isake saMbaMdha meM kuchabhI kahanekI AvazyakatA nahIM hai| dhruva mahohaya liMgavaTako sacIna rAjyakA liMgatharajA batAte haiN| aba yadi hama liMgavaTako liMgatharajA mAneM to yaha mAnanA par3egA ki prazasti kArane erathANakI catuHsImAkA varNana karate samaya usakI sImA para 20-25 mIla kI dUrI para hone vAle grAmoMko batAyA hai| aisA vicAra karanA bhI hAsyAspada hai| parantu dhruva mahodayane kyoM aisA likha diyA hai yaha hamArI samajha meM nahIM AtA / parantu unake lekhake paryAlocanase hamArI yaha dhAraNA hotI hai ki unhoMne lekha likhate samaya mAnacitrakA vibecana nahIM kiyA thaa| varanA vaha kadApi aisA na likhte| hamArI samajhameM unake lekhakI pUrNa rUpase anargalatA prakaTa karane ke liye vartamAna erathANa kI sImA para hone vAle grAmoMkA sImAcakra denA asaMgata na hogaa| vartamAna erathANa kA sImAcakra nimna prakAra se hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA : cakra 3. kadraNa padA jAdAdA uttara belle kAmbha kh erathANa zivAnadI sarasanA mITha dakSiNa zivAnadI aura TakarayA AzA hai vartamAna sImAcaka aura dhruva mahodaya kathita sImAcakrakI tulanA se hamAre pAThakoM ko hamArI bAtoMmeM kuchabhI zaMkA karaneko avakAza na milegaa| evaM hama dekhate haiM ki dhruva mahodaya ne saMbhavataH prazasti ke Upara pUrNa vicAra bhI nahIM kiyA hai| kyoMki ve erathANa ke dakSiNamaM zivA nadIkA honA prakaTa karate haiM / unake isa kathanakA varta mAna erathANakI dakSiNa sImA meM avasthita zivA nadIse tAratamyamI mila jAtA hai| parantu cAhe unakekathanakA vartamAna erathANa kI dakSiNa sImA para avasthita zivA nadI se tAratamyamI mila jAya to bhI unake kathanako svIkAra nahIM kara skte| kyoMki prazasti meM zivA nadI kA ullekha nahIM / saMbhavataH dhruva mahodaya ne prazasti ke vAkya " yAmyAM liGgavaTaH zivaH " ke ziva zabdoM ko zivA nadI mAna liyA hai| kintu yaha unakI bhArI bhUla hai| kyoMki yahAMpara "liGgavaTaH zivaH" vAkya meM zivA nadI nahIM parantu zivaH pada hai| isase spaSTa hai ki prazastikAra liGgavaTa nAmaka zivakA ullekha karatA hai| punazca use yadi zivA nadI kA saMketa karanA hotA to "zivaH" na likha "zivA" likhatA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ lAda nandipura sAha dhrava. mahodaya dvArA nizcita avasthAna ko asvIkRta karane pazcAta. prazna upasinA hotA hai ki erathANa tathA usake sImAvartI grAmo kA saMprati. astitva kyA nahIM hai| isa praznakA uttara dene ke pUrva hameM mAnacitrakA payAlocana karanA hogA. TopogrAphikala maipsa, zITa nAM. 37. para dRSTipAta karanese prakaTa hotA hai ki baDe dA rAjya ke navasArI maNDala, tAlukA palazANA ke. antargata erathANa nAmaka eka grAma hai| ukta grAma bI. bI. sI. Ai. relve ke TI. vI. sekzana ke calathANa nAmaka sTezana se lagabhaga.. cAramIla kI dUrI para haiN| kathita erathANa ke catussImAvartI grAma kA sImA cakra nimna prakAra se hai| cakra 4. talodarA (talapadraka) uttara hibaruka (TibakhA) vAyavya zAna vANoda) vANAda (vANo erathAraNa nAgadA a.ra tantikA tantikA) valyAna (indrosthAna bar3adalA Ta) ( (2 ) - uddhRta cakra para dRSTipAta karanese prakaTa hotA hai ki prazasti kathita eramANakI sImAkA, vartamAna erathApakI sImAse adhikAMzameM tAratamya milatA hai| uttarabhAvI talAka kA ; taLodarA, vAmanyabhAvI Timbaruka kA TimbasvA, pazcimabhAvI bahuNAvazyAkA bANA naiRtyabhASI indrotthAna kA valakSaNa, dakSiNa bhAvI liAvaTa kA lijasakaIsAnabhAgI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA) 58 karuNa kA karaNa rUpa parivartita huA hai| isa rUpa parivartanakI kriyA meM kisi prakArakI AzaMkA kA samAveza nahIM ho sktaa| hAM pUrva aura Agneya dizAvartI grAmoM ke vartamAna paricaya saMbaMdha meM hama sazaMka haiM / tathApi ATha sImAvartI grAmoM meM se 2 kA nizcaya jJAna hone pazcAta hama niHzaMka ho kara kaha sakate haiM ki prazasti kathita erathANa dhruva mahodaya kathita olapADa tAlukAvAlA erathANa na hokara baDodA rAjya ke navasArI prAnta ke tAlukA palazANA kA erathAraNa grAma hai| hamArI samajhameM prazasti kathita saba vAtoM kA vivecana ho cukA / ataH yadi hama itane hI se alaM kareM to asaMgata na hogA tathApi dhruva mahohaya ke pUrva avatarita kathana meM eka bAta aisI hai jisake saMbaMdha meM kucha kahe binA vivecana ko samApta karane kA sAhasa hama nahIM kara sakate / dhruva mahodaya ne apane kathanameM mahalerunA TekarA kA ullekha kara apanI pUrva kathita saMbhAvanAkA samarthana karanekA prayAsa kiyA hai| aura uddhRta avataraNa ke pUrva zAsana katA ke vaMzakI rAjyadhAnI saMbaMdhameM likhate haiN| "Trilochanpal bathes in the western Sea at the Port of Agast Tirth and makes the grant from which I conclude that it or some place near it was most probably the Capital of the Monarch." "trilocana pazcima samudra taTavartI agastatIrtha meM snAna kara dAna detA hai| isase hama pariNAma para pahuMcate haiM ki kadAcita agasta tIrtha athavA usake samIpavartI koI grAmame isa rAjA kI rAjyadhAnI thii|" aba yadi dhruva mahodaya ke kathanako, mahellerunA TekarA vAle kathanake sAtha milAkara par3heM to unake Antarika bhAvakA paricaya anAyAsahI mila jAtA hai| anyathA mahellerunA TekarA kA ullekha kathita vivaraNa meM aprAsaMgika tathA 'sindUra bindu vidhavA lalATe' vidhavA ke lalATameM sindUra kI TIkA ke samAna asaMgata pratIta hotA hai| hameM khedake sAtha kahanA par3atA hai ki trilocanapAlake pUbajoMke itihAsako dhruva mahodayane pUrNa rUpeNa paTatara kiyA hai| anyathA ve inakI rAjyaghAnIko bhagavA dAMDI yA usake samIpavartI mahellurunA TekarA meM nirdhArita karanekA duHsAhasa na krte| hAM hama yaha asvIkAra nahIM kara sakate ki inakI rAjyadhAnIke saMbaMdhameM vidvAnomeM ghora matabheda nahIM hai| parantuM ukta matabheda kuchabhI mahatva nahIM rakhatA kyoM ki rAjyadhAnIkA nAma nandipura sarvamAnya hai| yadi matabheda hai to vaha yaha hai ki nandipura bharuca nagarakA upanagara athavA rAjapIpalA sTeTakA nAdoda hai| parantu hamArI pravRtI bharuca ke upanagarako naMdipura mAnaneke sthAnameM rAjApIpalAke nAdeodake : naMdipura mAnane ke prati adhika jhukatI hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ lATa nandipura khaNDa, lATapati caulukyarAja trivikramapAla 56 kA zAsana patra 9 // OM svati jayo'bhyudayazca // bhagavate caMdra cUDa gaMgAdhara ziti kaNTha bhujaGgagamAlI vyAghrAmbara dhArI trizUlapANaye nmH|| svati saMvatsarazateSu navasu navati navAdhikaMSu zaka kAlAtIteSu zrAvaNa zite SaSThyAM yathA tithi pakSa mAsa saMvatsareSu samasta rAjAvalI samalaGkRta madheha nAndipure zrI mannimbArka kula kamala divAkara deva senAnI samatopalabdhAnipati zrI vArapadeva snarapadApudhyAta sArasvAtIya pATana mahodadhi manthana mandara meru kara kRpANa balApta vasudhAdhipatyaM zrImanmahArAjAdhirAja paramezvara parama bhaTTAraka zrI gorgira/ja deva statpAdAnudhyAta zrImanmahArAjAdhirAja paramezvara parama bhaTTAraka kIrticaMdradeva statpAdAnudhyAt zrImanmahArAja paramezvara parama bhaTTAraka vatsarAjadeva stanapAdAnudhyAta zrImanmahArAjAdhirAja paramezvara parama bhaTTAraka tribhuvanapAla devAtmajaH karNa kumudAGakura tuSAro'pi caulukyAbdhi vivardhanendu zrImanmahArAjAdhirAja paramezvara parama bhaTTAraka trivikramapAladevaH samasta rAja puruSa brAhmaNetarA janapadAMzca pratibodhayatyastu suviditamavaH nUtana jalada paTa sama pATAmbarAcchAdite vasudhare svapitRvya zrImanmahArAja jagatpAla bhujAghAta saMcArita vAyu vitADita zatru meghAndhakAra vinirmukte nAgasArikA maNDale strabhuja balArNave vATa padraka viSaye vaizvAmitrI taTe dAnavAnI nimajjite brAhmaNebhyaH svAstika maMtroccAreNa samAhate purajanai harSAtireka maryAdA vismRta sAvRte vallabhIsthitA puravadhU prekSita puSpadhArA nimajjite paripUrNa jala pallavAcchudite kanaka kumbha sira sthApito dAhAryA chata kokila rava maMgala gAna zabdAzrava pUrNa karNakUTare merI zaMkha mRdaMga tAla bhaMkara ravapUrNa digantale caitAdRze parivRte jananyA lacite revAyAM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ paulukya caMdrikA ] smAtyA bhUdevAnvividha dAnena saMtuSya pitRvya vArita'pipaitRvya zrImanmahArAja pana devaM nAgasArikA maNDalapati paJcazata grAma viSayASTAgrAme sAmantyAdhipatye saMsthApitazcati / brahmAvartAntargata pAJcAla jana padasya kAmpilya nagara vinirgataveda vedAnta sakala sacchAstra niSNAta sama dama uparati titikSAdi sAdhana catuSTaya saMpanna japa tapa svAdhyAyAgnihotra nirata gautama sagotra paMca pravarAdhvaryu kAravazAkhAdhyAyI brahmadeva zarmaNA pracoditaH / jagatguru bhavAmi patiM samabhyarcya saMsArasyA sAratAM manuvIkSyeti jagato vinizvara svarUpa mAkalya zuklatIrthe svapitAmahena saMsthApita satre svApatA nirmitA pATazAlAyA paMcazata vidyArthINAM bhojanAdi nirvAhArtha nandipura viSayAntargata haripura grAmo'yaM svalImA tRNagocara kRti paryantaM sahiraNya bhAga bhoga saparikara sarvAdAyaH sameta zcAsmAbhiH prvttH| sAmAnyaM cetat puNya phalaM jJAtvA'smadvaMzajai ranyai rapi bhASibhoktRbhi ssmatyadatta dharmadAyo'ya manu mantavyA pAlitavya va / uktaM c| bahubhi vasudhA bhuktA rAjabhi ssagarAdibhiH / yasya yasva yadA bhUmi stasya tasya tadA phalaM // SaSTi varSa sahastrANisvarge modati bhUmidaH / bhAcchetA cAnumaMtAMca tAnyeva narake vset| dUtako'tra mahAdaNDAdhipati bhiimraajaa| likhita midaM bhUdevena suvarNakAra vijaya suta akhaTenotkIrNam / iti svahastIyaM zrI vidhikrmpaalsy| - - - Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ lATa nandipura khaNDa lATapati caulukyarAja trivikramapAla zAsana patrakA chAyAnuvAda / kalyANa ho / jaya aura abhyudaya ho / bhagavAna jinake lalATapara caMdra virAjamAna, jinane gaMgAko apanI jaTAomeM aTakA rakhA-jinakA kaNTha nIlA- jinake galemeM bhAga mAlA aura kaTimeM vyAghrAmbara tathA hAthameM vizUla hai-ko namaskAra hai| zaka varSa EEE ke zrAvaNa zukla SaSThIko samasta rAjA valIse alaMkRta nandipura meM-zrImAnimbArka kularUpa kamalako vikasita karanevAlA divAkara-devasenAnI skaMdha ke samAna senApati zrI vArapadeva / aura zrI vArapadevakA pAdAnudhyAta sArasvatIya pATaNa mahodadhikA manthana karanevAlA merU aura apanI salavArakI dhArase vasudhAkA Adhipatya prApta karanevAlA zrImanmahArAja paramezvara parama bhaTTAraka zrI goragirAja-aura zrI goragirAjakA pAdAnudhyAta zrI kIrtirAja-aura zrI kIrtirAjakA pAdAnudhyAta zrI vatsarAja-aura zrI vatsarAjakA pAdAnudhyAta zrI tribhuvanapAla-aura zrI tribhuvanapAlakA pAdAnudhyata karNarUpa kumuda arthAta kamalake aMkura kA nAzaka tuSAra tathA caulukya vaMza abdhi ko AnaMda dene vAlA caMdramA zrI trivikramapAla-Aja samasta rAjapuruSo-brAhmaNoM tathA itara prajAvargako Adeza karatA hai ki-navIna bAdala rUpa ambara se AcchAdita vasuMdharA ke hone para apane cAcA zrImAnmahArAjAdhirAja jagatpAla ke bhujAghAta se saMcArita pracaMDa vAyu se vitADita zatru rUpa andhakArake nAza dvArA nAgasArikA maNDalake baMdhana mukta hone aura vaThapadraka viSayake vizvAmitrI nadI taTapara apane bhujabala rUpa mahArNava meM zatrurUpa dAnava senAke DUbane pazcAta brAhmaNoMke svasti vAcaka maMtroccAra dhvanise samAhata, AnaMda vibhora maryAdA tyAgane vAlI prajAse ghirA huA-nagarakI aTArikAoMkI jharokhAme avasthita kulavadhuoMke pheMke hue puSpoMkI dhArA meM nimajjita-sirapara jala paripUrNa suvaNa kalasa liye saikar3oM pAnI bharanevAlI trioM ke madhuragAna se paripUrNa zravaNa raMdhra aura bherI zaMkha mRdaMga tAla jhAMjha ke guz2Ara dhvani se paripUrNa digantara avasthAmeM apanI mAtAke Adezase narmadAmeM snAna ke anantara vividha prakArake dAnoMse brAhmaNoM ko saMtuSTa kara-apane cacAke manA karane parabhI-apane cacere bhAI zrImanmahArAjadhirAja padmadevako nAgasArikA maNDalake pAMcasau gAma vAle azyAma nAmaka viSayakA sAmantarAjA banAyA aur| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA] brahmAvarta pradezAntargata paMcAla janapadake kAmpilya nagarase AnevAle, vedavedAntAdi sakala zata zAstroMmeM pravINa, sama dama uparati titikSAdi sAdhana catuSTaya saMpanna, japa tapa svAdhyAya agnihotra nirata gautama goza saMbhUta paMca paravara kANvazAkhAdhyayi brahmadeva zarmAkI preraNAse jagadagurU bhavAnIpati zakarakI abhyarcanAkara saMsArakI asAratA dekha zuklatIrthameM apane pitAmaha dvArA saMsthApita kSetra ke madhya pitAdvArA saMcAlita pAThazAlAmeM adhyayana karanevAle 50 vidyArthioM ke bhojanAdi nirvAhake nimitta naMdipura viSayake haripura nAmaka grAma ko sImAdi tathA sarva prakArakI Ayake sAtha dAna diyaa| dAnakI rakSA kA phala sAmAna rUpase mAna hamAre vaMzajo tathA dUsare honevAle bhAvI rAjAoMko ucita hai ki isakA pAlana kre| kahA gayA hai| sagarAdi bahutase rAjAoMne isa vasudhAkA upabhoga kiyA hai parantu vasudhA jisa sayaya jisake adhikArameM rahatI hai usa samaya usakohI pUrvadatta bhUdAnakA phala milatA hai| bhUmidAna denevAlA sATha hajAra varSa paryanta svargameM sukha bhoga aura apaharaNa karane tathA apaharaNakI anumati denevAlA utanIhI avadhi paryanta narakameM duHkha bhogatA hai| ___isa zAsana patra kA dUtaka mahA daNDAdhipati bhImarAja, lekhaka bhUdeva aura tAmra paToM para likhane vAlA suvarNakAra bajjala kA beTA allaTa hai| yaha hastAkSara zrI trivikramapAlakA hai| iti / / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ lATa nandipura khaNDa - lATapati caulukyarAja zrI trivikramapAla zAsana patra / vivecana, prastuta lekha lATa nandipura ke caulukyarAca trivikramapAla kRta zukla tIrya atra sthita satravartI pAThazAlAke vidyArthIoM ke bhojanAdi nirvAhArtha danakA pramANa patra hai|yh zAsana patra tAMbe ke do paToM para utkIrNa hai| paToM ke| madhya doM chIdra haiN| unameM kaDIyAM lagI haiN| kaDIoM para rAjamudrA hai| rAjamudrA meM rAjyacinha rUpa bhagavAna zaMkarakI mUrti hai| paToMkA AkAra prakAra 1248 iMca hai| lekhakI lipI devanAgarI aura bhASA saMskRta hai| lekha adyAnta-dAna phalake do zlokoMko choDa padyamaya hai / isakI tithi zrAvaNa zukla SaSTi EEE zaka hai| isakA dRtaka mahAdaNDAdhipati bhImarAja-lekhaka bhUdeva aura utkIrNakAra allaTa hai| antameM zAsana kartA trivikramapAlakA hastAkSara hai| lekhakA AraMbha "OM svasti jayobhyudayazca" se kiyA gayA hai / pazcAta bhagavAna zaMkarako namaskAra aura lekhakI tithI zabdo meM hai| antameM zAsana kartA kA nivAsa nandipurameM batAne pazcAta vaMzAvalI dI gaI hai| aura vaMzAvalI nimna prakAra se hai| nimbAraka vA ra pade va gogirAja kI rti caMdra vatsarAja tribhuvana pAla jagatpAna trivikrama pAla Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA ], vaMzAvalI para dRSTipAta karane se prakaTa hotA hai ki zaka,642 aura 672 vAle pUrva udhRta vaMzAvalI ke nAmoM se isake nAmoM meM kucha antara. paDatA hai| kyoM ki pUrva vAle do lekhoM meM lATa pradeza prApta karanevAle kA nAma vAraparAja aura isameM vArapadeva hai / isI prakAra unameM tIsarA nAma kIrtirAja aura pAMcavA nAma trilocanApAla hai| parantu isame kIrticaMdra aura tribhunapAla hai| isa antara ke saMbaMdhameM hamArA nivedana hai ki jisa prakAra pATana ke caulukya aitihAsikoMne lATake vArapakA nAmollekha dvArapa namAse-vArapa zabdako saMskRtakA AvarNa dekara-kiyA hai usI prakAra prastuta zAsanameM vArapako vArapadeva batAyA gayA hai| evaM kIrtirAja aura kIrticaMdra tathA trilocanapAla aura tribhuvanapAla ke saMbaMdhameM hamArA nivedana hai ki inakA antaramI nAmAntara janya hai| nandipura ke caulukyoM ke pUrva udhRta dono lekhoMmeM vAraparAjake saMbaMdha vuchabhI spaSTa rupase nahIM likhA gayA hai| parantu pATaNake itihAsase hameM jJAta hai ki vArapakA paricayU lAi dezake senApati nAmase: diyA gayA. hai| kintu prastuta zAsana patra ke, ".zrImannimvArka kula kamala divAkara deva senAnI samatopalabdha anIpati zrI vArapadeva." vAkya meM vArapako kevala senApati kahA gayA hai| isase prakaTa hotA haiM ki, prastuta zAsana patra, ke lekhakane nirbhaya hokara aitihAsika satyako prakaTa kiyA hai.| itanAhI: nahI Age cala kara, vArapa ke putra gogirAjakA vaNana karate samaya, likhatA hai. " sArasvatIya pATana mahodadhi manthana mandara meru kara kRpANa balApta vasudhAdhipatyam" ki vArapa devake putra gorgirAjane sArasvatIya pATana rupa mahodadhiko manthana karanevAlA mandarAcala parvata thA. jisane apanI talavArake, balase basudhAdhipatya padako prApta kiyA thA / hamAre pAThakoko jJAta hai ki caulukya candrikA pATaNa khaNDameM udhRta mUlarAjake lekhame, usake rAjakA nAmollekha sArasvata maNDalake lAmase kiyA gayA hai| ataH isa lekhameM sArasvatIsa padase pATaNakA grAhaNa hai| ataH hama kaha sakate haiM. kiM trilocanapAlake lekhameM.. vArapakI mRtyu pazcAta gogirAjakA dAnavose lATadezake uddhArakA ullekha karate samaya kathita dAnavokA nAmollekha nahIM kiyA gayA hai| jo zAsana patra ko truThI pUrNa tathA saMdigdha banAtA hai parantu usakI pUrti prastuta zAsana patra karatA hai| itanA hote hue bhI prastuta zAsana patra meM kItirAjake saMbaMdha meM kucha bhI nahI likhA gayA hai| parantu anyAnya aitihAsika sutrase hameM jJAta hai ki usakomI saMbhavataH apane dAdAke samAna pATaNake durlabharAjake hAthase prANa gavAnA paDA thaa| punazca kIrtirAjake uttarAdhikArIkA nAma mAtra paricaya ke atirikta kucha bhI nahIM liyA gayA hai tathApi prastuta zAsana patrake vAkya zuklatIrthe svapitAmahena saMsthApita satre" meM usakI kIrtiko svIkAra kiyA gayA hai| anantara zAsana patra trilocanapAla ke putra aura zAsana kartAkA varNana nimna vAkya "karNa kumudAr3akura, tuSAro'pi caulukyAbdhi vivardhanendu" meM karatA hai aura batAtA hai Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ lATa nandipura khaNDa ki vaha karNa rupa kumuda nAmaka kamalake mUlako nAza karane vAlA tuSAra aura caulukya vaMza rUpa samudrako Ananda denebAlA caMdra thaa| aba yadi isa vAkyako zAsana patra kathita adhobhAga vartI vAkya "nUtana jalada paTa samapATanAmbarAcchAdite vasundhare svapitRvya zrImanmahArAja jagatpAla bhujAdhAta saMcArita vAyu vitADita zatrumeghAndhakAra vinirmukta nAgasArikA maNDale svabhujabalArNave vATapadraka viSaye vaizvAmitrI taTe dAnavAnI nimajjite " ko eka sAtha rakhakara vicAra kareM to spaSTa ho jAtA hai ki kathita "karNa kumudAr3akara tuSAraH" kA vAstavika tAtparya kyA hai| isase spaSTa hai ki trilocanapAla ke samaya pATana ke caulukyarAja karNadevane apanI sattA kA vistAra kara dakSiNa meM lATadezakI sImA mahi nadIkA ulaMdhana kara vartamAna varodA ke pAsa bahane vAlI vizvAmitrI nadIse Age baDhakara adhikAra jamA liyA thaa| itanAhI nahIM saMbhavataH staMbhatIrtha "vartamAna kembe" se samudra mArgadvArA navasArI prAntakobhI apanI sattA ke Adhina kiyA thaa| jahAM se pATaNa vAloMko prastuta zAsana patra ke anusAra tribhuvanakA bhAI jagatpAla-bhatIjA padmadeva aura putra trivikramapAlane ThokapITakara nikAla bahAra kiyA thA / pATaNake karNadevakA nAgasArikA maNDalapara adhikAra honekA pratyakSa pramANa-zaka saMvata 66 kA dhamalAchAse prApta zAsana patra hai| ukta zAsana patra dvArA karNane dhamalAchA grAma dAna diyA hai / ataH hama kaha sakate hai ki karNadevane kathita dAna nAgasArikA vijayake upalakSameM diyA hogaa| parantu pATaNa vAlokA adhikAra nAgasArikA maNDalapara kSaNika thaa| kyoMki isa samaya ke bAda bahuta dinoM paryanta unake adhikArakA paricaya nahI miltaa| aura yaha zAsana patrato rahI sahI zaMkAko bhI naSTa karatA hai / kyoMki donoM zAsana pavoMmeM kevala 3 varSakA antara hai| zAsana patrake aitihAsika kathanokA vivecana karane ke pazcAta isake antara vivecanameM hama pravRtta hote haiN| zAsana patra se prakaTa hotA hai ki zAsana kartAke cacA jagatpAlane zatruoMkA mAna mardana kara nAgasArikA maNDalakA uddhAra kiyA thaa| aura trivikramapAlane apane kathita cacAke laDake padmadevako nAgasArikA maNDalake aSTagrAma nAmaka viSayakA sAmanta banAyA thaa| aba vicAranA hai ki aSTagrAma nAmaka nagara kA saMprati astItva pAyA jAtA hai yA nhiiN| TopogrAphIkala mAna citrapara dRSTipAta karanese prakaTa hotA hai ki navasArIse lagabhaga 4-5 mIlakI dUrIpara dakSiNa surata jilA ke jalAlapura tAlukAmeM " ATha" aura usI tAlukAmeM navasArI se lagabhaga 7-8 mIlakI dUrIpara aSTagrAma hai| saMbhavataH ina dono gAMvomeMse koibhI eka prazasti kathita aSTayAma ho sakatA hai| hamArI samajhameM aSTaprAmahI prazastikA aSTaprAma hai / kyoM ki vahAMpara purAtana avazeSa pAye jAte haiM aSTagrAma viSayake atirikta zAsana patrame zuklatIrtha, nandipura viSaya aura padatta grAma haripurakA ullekha hai| aba vicAranA hai ki inakA saMprati astitva hai yA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA ] 66 nahIM / inameM zukla tIrtha narmadA taTakA prasiddha tIrthasthAna hai aura AjabhI zuklatIrthake nAmase hIM prakhyAta hai / isakA avasthAna narmadAke dakSiNa taThapara bharUcase lagabhaga 10-12 mIlakI dUrIpara hai / evaM kalezvara rAjya pipalA lAinake jhaghaDI nAmaka sTezanase ThIka uttarame 1 - 1 // mIlakI dUrIpara narmadA vahatI haiN| narmadA bAma taThapara liMbodrA nAmaka grAma haiN| ataH zuklatIrtha aura jhaghaDI ke madhya liMbodrA aura narmadAkA vyavadhAna haiM / nandipurakA zAsana patra meM dovAra ullekha hai / prathamavAra zAsana kartAIke nivAsake rUpame aura dvitIyavAra nandipura viSayake rUpame / nandipura sthAnameM zAsanakartIke pUrvajoMkI rAjyadhAnI thI / naMndipurameM rAjyadhAnI honeke saMbaMdha meM hama purbameM pUrNa rUpeNa vivecana kara cuke haiM / nandipura prAma vartamAna samaya nAMdoda nAmase prakhyAta hai aura yaha zuklatIrthase pUrvadizA meM kucha uttara haThA huA lagabhaga 17 - 18 mIlakI dUrIpara haiN| nAdoMdase narmadA purva dizAmeM lagabhaga 6-7 mIla aura uttara dizAmeM utanIhI dUrIpara bahatI haiN| zuklatIrtha ghaDI aura nAMdodake madhyame dovatI nadIse pUrva haripura nAmaka grAma haiN| haripura grAma nAMdoda aura jhaghaDIyAke madhyavartI umAlA sTezanake nikaTa hai / haripura zukatIrthase lagabhaga 7-8 mIla pUrva aura nAMdodase lagabhaga 10-11 mIla pazcima haiM / hamArI samajameM haripurakA ullekha zAsana patrame nandipura viSayake antargata kiyA gayA haiM / vaha saMbhavataH vartamAna haripurahI purAtana haripura haiM kyoMki viSayake antargata 10-11 mIlakI dUrIpara honevAle gAvoMkA honA asaMbhava nahIM isa hetu vartamAna haripurakehIM 'purAtana haripUra hone kI saMbhavanA hai / punazca pAThazAlA ke nimitta diyA huA gAvaM pAThazAlAke sthAnase dUra dezameM nahI ho sakatA / tIsare sthAnakA nAma kAmpilya hai / kAmpilyake viSayameM zAsana patrase prakaTa hotA hai ki brahmAvarta ke pAMcAla janapadakA vaha nagara thA jahAM ke rahene vAlA brahmadeva brAhmaNa thA / jisane zAsana kartAko apane upadeza dvArA kathita dAna deneke liye anukula banAyA thA / brahmavarta aura pAMcAla nAma purANa prasiddha hai| pAMcAla nAmasebhI purAne brahmAvarta kA grahaNa hotA hai / brahmAvarta kI bhUrI bhUrI prazaMsA manusmRtimeM pAI jAtI hai| prayAga se pazcima aura dilhIse pUrva gaMgA aura yamunAke madhyavartI dezako brahmAvarta kahate hai / isI brahmAvarta ke madhya aligaDa se pUrva aura kAnapurase pazcima gaMgA yamunAke madhyavartI sthAnako dakSiNa pAMcAla kahate the / dakSiNa pAMcalakI rAjadhAnIkA nAma kampilya thA / aura gaMgAke taTapara basA thaa| AjabhI pharUkhAbAda jilAmeM kapilA nAmaka grAma hai| jisake cAro tarapha purAtana nagarakA avazeSa pAyA jAtA hai| hamArI samajameM zAsana patra kA bAhya aura AbhyAntaraM vivecana ho cukaa| ataH aba itanehI se alam karate hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ lATa vAsudevapUra khaNDa arAkirI-nAgezvara mandira (honAlI) zilA prazasti zrI svAsta sakala jagati saMstuyamAna caritra mahArAjAdhirAja paramezvara parama bhaTTAraka satyAzraya kula tilakaM caulukya vaMzodbhava zrImat trayalokyamalla devAra rAjya pravardhAmAna candrArka tArA varaM sAlutaM ire / svAsta samadhigata paMca mahAzabda pallavAnvaya zrI pRthivI vallabha pallavakula tilakaM amogha vAkyaM kAMcIpura-trayalokyamalla nani nolamba pallava paramanAdi jayasiMhadevara kogalI ayanuru-elapatu kA grAma pAlutaM ire / zaka varSa 969 neme sarvajita saMvatsarAya puSya zuddha paMcamI vRhaspati vAraM uttarAyaNa saMkrAnti yandu arakereya arodeya kezImaya--bho-vaja paNDitArA kAlaM kalacIdhArA pUrvakaM nAgezvara devarige degulada yandu kAma 4/1-2 matakke teGganake -kAmaM 41-2 atu galade matta 1 arima hora vedale mattarA hRdavarga pare kerege tenkana koDiyAlI nalade mattara 1 vedale mattara 5 i dharma candrArka nArAvaraM salavada Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA ] arAkirI prazasti chaayaanuvaad| kalyANaho / jaba ke samasta saMsArame saMstuyamAna caritra mahArAjAdhirAja paramezvara parama bhaTTAraka satyAzraya kula tilakaM cau kya vaMzodbhava zrImat trayaloka malla deva kA rAjya vartamAna thA usa samaya paMca mahAzabda adhikAra prApta pallavavaMzI pallavakula ke tilaka pRthivI vallabha pavitra vANI (satyasaMgha) trayalokyamalla naninolamba pallava paramanAdi jayasiMhadeva kogalI prAnta kA mahAsAmanta thaa| usa samaya sarvajita saMvatsara zaka 969 pauSya mAsa zukla pakSa paMcamI tithi guruvAra uttarAyaNa saMkrAnti ke zubha avasara para arAkirI nivAsI odiyAra kezImAyA ne paNDitoMkA pAda prakSAlana pUrvaka bhagavAna nAgezvara deva ke bhoga rAga nita naimittika pUjArcana' ke nirvAhArtha arAkirI prAmameM nimna prakArase bhUmidAna diyaa| (1) degulada ke liye ,, 4 1/2 (3) galade (4) odima hari vehale (5) kodiyAlI (6) vehale (2)..... Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ arAkirI prazasti kA vivecana / lATa bAsudevapura khaNDa, da prastuta zilA lekha mayasUra rAjya ke simogA jilA ke ho arAkirI nAmaka grAmake nAgezvara maMdira meM lagA hai| yaha lekha a oradeyA kezImAyA ke dAnakI prazasti hai / prazasti kathita da nAgezvara devake bhoga rAga nirvAhArtha kisI paNDitakA pAda prakSAlana pUrvaka diyA gayA hai | prazastikA kucha aMza TUTa jAne se yaha prakaTa nahI hotA ki kathita paNDita, jisakA pAda prakSAlana pUrvaka dAna diyA gayA hai, kA nAma kyA thA aura usakA nAgezvara deva ke sAtha kyA sabaMdha thA / parantu nAgezvara devake bhogarAgArtha pradatta bhUmidAna hone se ukta paNDita ko hama nAgezvara maMdirakA pUjArI kaha sakate haiM / prazasti kI tithi zaka saMvata 969 aura sarvajita nAmaka saMvatsarakI puruSa zukla pacamI tathA dina bRhaspati vAra hai| prazasti likhe jAte samaya caulukya kula tilaka trailokya mallakA rAjya kAla thA aura usa samaya paMca mahA zabda adhikAra prApta pallavAnvaya zrI pRthivI vallabha pallava kula tilaka amogha vAkya kAMcIpura - trayalokamalla naninolamba pallaba paramanAdi jayasiMha kogalI paMca zata tathA katIpaya anyAnya pradezoMkA sAmanta thA / prazasti meM rAjAkA nAma trayalokyamalla diyA gayA hai| hameM anyAnya zilA lekhoM tathA zAsana patroM aura etihAsika lekhose jhAta hai| ki vAtApi ke caulukya rAjya siMhAsana para zaka 662 se 660 paryanta AhavamallakA adhikAra thA / AhamalakA viruddha trailokyamalla aura nAmAntara somezvara thA / ataH prastuta lekha Ahavamalla trayalokamallake rAjya kAlina hai aura usake rAjya ke sAtave varSakA hai / Ahavamalla trayalokamallako somezvara, vikramAditya aura jayasiMha nAmaka tIna putra the, inameM tIsare jayasiMhakA nAmAntara siMhana yA sIMgI aura virUda bIranolamba pallava paramanAdi trayaloka malla thA / ataH prastuta prazasti kathita kogalI paMca zata prabhRtikA sAmanta pallava paramanAdi jayasiMha habamalla trayalokamalla kA kaniSTha putra hai / prazasti se prakaTa hotA hai ki Ahavamalla ne jisa prakAra apane jyeSTha putra somezvarako kezavalAla pradeza aura vikramAdityako vanavAsI pradezakI jAgIra diyA thA usI prakAra jayasiMhako kogalI paMca zata tathA anyAnya pradezoM kA sAmantarAja banA zAsanabhAra de rakhA thaa| aba prazna upasthita hotA hai ki AhavamallakI Ayu rAjya pAte samaya aura prastuta prazasti likhe jAte samaya zaka 666 me usake tIsare putra jayasiMhakI Ayu kyA thI / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMDikA ] bilhaNa kavi kRta " vikramAMka deva caritra " ke paryAlocanase prakaTa hotA hai| ki Aha malla ko rAjya pAne pazcAta bahuta dinoM paryanta koI putra nahIM huA thA / parantu bilhaNa hI dusare sthalake kathanase prakaTa hotA hai ki havamalla ke somezvara vikrama aura jayasiMha tIna putra usake svargavAsa samaya zaka 960 me pUrNa vayaska the / AhavamallakA rAjyakAla 662 se 660 paryanta 26 varSa hai / aba yadi hama bilhaNa kA pUrva kathana " Ahavamallako rAjya pAne pazcAta bahuta dinoM paryanta koI putra nahIM huA thA " mAna leve to vaisI dazA meM usakI mRtyu samaya somezvara Adi ko alpa vayaska bAlaka honA cAhiye / parantu isake viparIta zaka 191 se lagabhaga 23 varSa pUrva zaka 668 me vikramAdityakA apane pitA ke sAtha yudhdha meM jAnA aura cola pati rAjAdhirAja prathama ke sAtha laDanA pAyA jAtA hai| isa yudhdhakA rAjyAdhirAja ke rAja varSa ke 29 veM vAle arthAta zaka 668 ke lekhameM varNana hai / evaM cola ke rAjA vIra rAjendra ke rAjya kAla ke cothe varSa arthAta zaka 688 ke lekhameM usake kuNDala saMgama nAmaka sthAna para Athavamala ke sAtha laDane kA varNana hai / ukta yudhdha meM hamala ke do putra vikkI [vikramAditya ] aura siMgana [jayasiMha ] sAmila the / 70 vikramAditya kI prathama yudhdha yAtrA zaka 668 aura dvitIya yudhdha yAtrA zaka 688 meM 20 varSakA aMtara hai / aba yadi hama prathama yuddha yAtrA ke samaya vikramakI Ayu 15 varSakI bhI mAna leveM to usakA janma apane pitA ke rAjya prApta karane ke 8 varSa pUrva arthAta zaka 153 se pUrva siddha hotA hai / ataH yadi hama vikrama aura usake baDe bhAI somezvara ke janma kAlakA aMtara varSabhI mAna leve to Ahavamala ke baDe putrakA janma zaka 651 meM ThaharatA hai / parantu jayasiMha apane pitA kA tIsarA putra aura vikrama se kaniSTa thA / aba yadi hama ina donoM ke janmakA antara do varSa bhI mAne to isakA janma zaka 655-56 meM ThaharatA hai / athavA saMbhava hai ki jayasiMhakA janma zaka 655-56 se kucha pUrva huA ho / kyoM ki Ahavamalla ko kaI rAniyA thI / aisI dazA meM somezvara, vikrama aura jayasiMha kA janmakAla aMtara do varSa ko kauna batAve / usase bahuta kama arthAta kevala mahinA, dinoM yA ghaDI pala kA ho sakatA hai| ina tIno bhAIoM kA eka mAtA se janma nahIM huA thaa| yaha dhruva sidhdhAMta hai| aura inake janmakAla kA nizcita jJAna na hone se inakI Ayu pitA ke rajyarohana samaya kyA thI kahanA kaThina hai / parantu inakA janma pitA ke rAjyArohana ke samaya se bahuta pahale ho cukA thA ina pramANo ke sAmane bilhaNa kavi kA kathana bhAvuka aura niraMkuza kaviyoM ke kathana ke atirikta anya kucha nahIM hai / isake atirikta bilhaNa ke kathanakI upekSA karAnevAlI usake kathanameM aneka prakArakI nirAdhAra bAtoM kI saMprAptI hai A hAM bilhaNake " jayasiMhakA zaka 668 ke yudhdhameM sAmila na honA " prakaTa karanevAle kathanameM kucha satyAMzako svIkAra karane ke liye manovRttikA jhukAva hotA hai / aura hama thoDI derake liye usameM kuca satyAMza mAna leve to bhI kahanA par3egA ki usakA janma 666 ke pUrvahI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ lATa vAsudevapura khaNDa huA thaa| kyoMki usa varSa usako kogalI Adi pradezokI jAgIra mila cukI thii| hAM isake atirikta yadi hama thoDI derake liye yahabhI mAna leveM ki jayasiMhakA janma zaka 669 meM hI huA thA aura janmake pazcAta hI use jAgIra de dI gaI thii| kyoMki aisA prAyaH dekhanemeM bhI AtA hai ki rAjA loga bhAvI vigraha se bacane ke bicArase apane pratyeka putrake janma pazcAta use jAgIra Adi de kara dRDha prabaMdha kara dete haiM / evaM jaba taka vaha alpa vayaska rahatA hai taba taka usakI jAgIra kA prabaMdha usake namise koI karmacArI karatA hai| isa prakAra ke dRSTAMta kA abhAva bhI nahIM hai| Ahavamalla ke dvitIya putra vikrama kI alpavayaskatA sayaya usakI jAgIra vanavAsI kA prabaMdha usakI mAtA karatI thii| cAhe hama vilhaNa ke kathanako abakAza dene ke liye pUrva kathita rUpase mAna leveM cAhe use adhikAMzame anyathA hone ( arthAta vikramAditya aura somezvara kA apane pitA Ahavamalla ke rAjyArohana samaya se pUrva janma na hoMne prabhRtikathana ) ke kAraNa use tyAga deve toMbhI hame yaha mAnane meM koI Apatti nahIM hai ki zaka 668 vAle yudha samaya jayasiMha yudhdhameM jAne yogya nahIM thaa| varanA usake samAna vIra prakRtI bAlaka yadi usakI Ayu yudhdhame jAnekI AjJA detI to kadApi rAjya mahala meM kriDA karane ke liye pitA aura bhrAtA ko raNakSetra meM jAtA dekhakara bhI pIche na tthhrtaa| ataH hama nizaMka hokara kaha sakate haiM ki isa zAsana patra ke likhe jAte samaya jayasiMha alpa vayaska bAlaka thA aura use kogalI paMca zata aura anyAnya pradezokI jAgIra mIla cukI thI / parantu hamArI isa dhAraNA kA mUloccheda prastuta prazastI kA vAkya amogha vAkyaM karatA hai| kyoMki amodha vAkyaM kA artha hai / jisakA kathana kAlatrayameM anyathA na ho, jo apanI bAtoM kA dhanI athavA pUrA karanevAlA ho| hamArI samajhameM aise vAkya kA prayoga alpa vayaska abodha bAlaka ke liye nahI ho sktaa| ataH kahanA paDegA ki jayasiMha prazasti likhe jAte samaya alpa vayaska nahI varaNa pUrNa vayaska thA / aura apanI satya priyatA, vacana badhdhatA tathA pratipAlanatA Adi guNoM ke kAraNa khyAti prApta kara cukA thaa| kintu isa bhAvanA kA vimardaka usakA zaka 668 ke yudhdha meM sAmila na honA hai| hamArI samajhameM yudhdhameM sAmila na honA kisIkA kisI yudhdha samaya na to usake astItva kA vimardaka ho sakatA hai aura na usakI alpa vayaskatA siddha kara sakatA hai| kyoMki zaka 668 aura 688 vAle yudhdho meM jayasiMha ke jyeSTha bhrAtA somezvara kA hama ullekha nahIM pAte haiM / paraMtu vaha usa samaya jitA jAgatA aura aneka pradezo kA zAsana karatA thaa| punazca prazasti kathita vAkya "amogha vAkyaM"ke Age (kAMcIpura Adi) vAkya hai / yadi durbhAgyase amogha vAkyaM kAMcIpura aura trayalokamala Adi ke madhya kucha akSara naSTa na hue hote to spaSTa rUpase jJAta ho jAtA ki kAMcIpura ke sAtha jayasiMhakA kyA saMbaMdha thA / parantu zramoMdha vAkyaM kAMcIpura aura trayalokamalla naninolamba ke madhyavartI prazasti ke TuTe hue aMza ko dRSTi Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA) koNa meM lAtehI spaSTa ho jAtA hai ki ukta sthAnameM cAra akSarovAlA koI zabda honA cAhie saMskRta sAhityameM sauhArya tathA mano mAlinya bhAva pradarzaka cAra akSaravAle aneka zabda pAye jAte haiM / parantu vAtApi ke caulukyoM aura kAMcIpura vAto vaMzagata vigrahako dRSTikoNa meM lAte hI hama kaha sakate hai ki ukta sthAna meM sauhArya bhAvavAle zabdokA honA sarvathA asaMbhava hai| punazca amogha vAkyaM ke pazcAta kAMcIpura Ane se spaSTa hai ki usake kAMcIpura vijaya athavA saMhArAdi bhAva dyotana karane vAlA pada honA caahie| ataH hama sugamatA ke sAtha kaha sakate haiM ki amogha vAkyaM kAMcIpura aura trayalokyamalla naninolamba ke madhya TuTe hue sthAna para cAra akSara vAlA vigraha bhAva pradarzaka "zabda kAlAnala dAvAnala, saMhAraka, vidhvaMzaka tathA vimardaka" Adi koI pada honA caahie| hamArI samajhameM amogha vAkyaM ke pazcAta trayalokyamalla aura kAMcIpara ke madhya kAlAnala pada upayukta pratIta hotA hai| hama dekhatebhI hai ki jayasiMhake zauryakI upamA tumvurU hosuru vAlI prazasti meM dAhalake saMbaMdha meM isI prakAra ke padakA prayoga kiyA gayA hai / ataH kathita vAkya "amogha vAkya kAMcIpara kAlAnalaM trayalokyamalla naninolamba pallava paramanAdi jayasiMhadeva" jJAta hotA hai / kyoki isakA artha hogA ki amogha vAkya trayalokyamalla naninolamba pallava paramanAdi jayasiMha deva kAMcIpurIkA kAlAnala arthAta jlaanevaalaa| jisakA bhAvArtha yaha hai ki zaka 668 vAle apane pitA aura bhrAtA ke parAbhava kA badalA kAMcIpura ke mAna mardana dvArA lenekI pratijJAko purA karanevAlA jayasiha / isa vAkyakA isa prakAra sundara manogrAma tAratamya saMmelana ho jAtA hai| ina bAtoM aura anyAnya bAto ko lakSa kara hama kaha sakate haiM ki zaka 666 meM isa prazasti ke likhe jAte samaya jayasiMha pUrNa vayasyaka aura apane pitA aura bhrAtAoM ke zatraoMkA mAna mardana karanevAlA thA / prastuta prazasti meM jo usake pitAko rAjA aura use sAmanta rupameM varNIta hai isake saMbaMdha meM itanAhI kahanA paryApta hai ki jayasihakA pitA rAjA aura vaha apane pitA kA sAmanta thA / prazasti meM jayasihako pallava kula tilaka prabhRti likhanekA uddezya yaha hai ki usakI mAtA pallava dezakI rAjya kumArI thI / athavA hama yaha bhI kaha sakate hai ki jayasiha apane nAnAke yahA dattaka rUpase calA gayA thaa| ataH usake nAmake sAtha pallava vaMzodbhava bhAva dyotaka viruddha lage hai| parantu aisA mAnane se eka bar3I bhArI Apatti kA sAmanA karanA paDegA / ukta Apatti yaha hai ki jayasiha ke baDe bhAIoM vikrama aura somezvara ke nAma ke sAtha bhI hama ukta prakArakI upAdhioM ko pAte haiN| aura yadi kathita upAdhi apane nAnA ke yahAM cale jAnekA bhAva dikhAne vAlI haiM taba to tIno bhAioM kA apane nAnA ke yahAM jAnA sidhdha hotA hai| jo kisImI dazA meM mAnA nahI jA sakatA / ataH ukta upAdhiyAM jayasihakI mAtA ke vaMzakA dyotana karane vAlI hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ / lATa bAsudevapura - nerala guNDI-honAlI tAlukA {Izvara mandira] kAlI vIranolamba jayasiMha paramanAdi kI zilA prazasti / svasti samasta bhuvanAzraya pRthivI vallabha mahArAjAdhirAja paramazvara parama bhadhAraka satyAzraya kula tilakaM caulukyAbharaNaM zrImat trayalokamalla devarU catu ssamudra paryantaM vara sukha satkathA vinodi rAjyaM geyuktaM ire / tatpada pAyopajIvI samadhi gata paMca mahAzabda pallavAnvaya zrI pRthivI vallabha pallakakula tilakaM ekavAkyaM zrI.t trayalokamalla nolamba pallava paramanAdi devAra dadiravalige zaziravaM vallakuNDe munuhaM konAdiyu rumaM sukha satkathA vinodi rAjyaM geyu ire / tatpada pAyopajIvI samasta rAjyamAra nirUpita mahAmAtya padavI virAjamAna mAnonnatta prabhu mantrotsAha zaktitraya saMpagna zivapAda ze para yatidita garUDa nAmAdi samasta prazastisahita zrImat trayalokamalla nolamba paramanAdi rAjya manu viSThaM ire / zake varIsa 986 jaya saMvatsarAta-dveya nerilu gunDIya kara Adeya ditamAya sUrya grahaNadolu mallIkArjuna devarage gadeka 400 vedaleya 4 mama-likApya kAla kacidhArA pUrvakaM Adi koTa go-zAsanaM / - - - Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA] neralagunDI prazAsti kA chAyAnuvAda / kalyANa ho jaba ke sakala saMsAra ke Azraya, pRthivI ke svAmI mahArAjAdhirAja paramezvara parama bhaTTAraka satyAzraya kula tilaka caulukya vaMza vibhUSaNa zrImat tralokyamalladeva kA rAjya cAro samudrakI avadhi paryanta sukha aura zAnti se laharA rahA thA aura zrImAna maharAjAdhirAja trayalokyamalla ke pAdapanna Azrita paMca mahA zabda adhikAra prApta pallavAnvaya zrI pRthavI vallabha kula tilaka eka vAkya zrI trailokamalla nolamba pallava paramanAdi jayasiMhadeva dadiravalIga zazirava (sahastra) balakunDe sunuru (jayarati) aura konDIyaruma pradezakA zAsana sukha aura zAnti ke sAtha karate the| evaM zrI jayasiMhadeva kA caraNarata-samasta rAjyabhAra adhikAra prApta sakala mAna saMbhrama yukta svAmI kArya nipuNa-zakti traya saMpanna-ruDa samAna svAmI kArya sampAdaka mahAmAtya kathita pradezoMkA rAjya bhAra saMcAlana karatA thaa| usa samaya jaya saMvatsara zaka 686 ke sUrya grahaNa parbake avasara para neralagunDI ke odiyAra hitamAya ne mallikArjuna devake nita naimittika bhoga rAga pUjana arcana nirvAhArtha zAsana patra dvArA jala pUrvaka bhUmi dAna diyA / 1-gadeka nimitta 400 2-vehaleya nimitta 5 isa zAsana kA ullaMghana koI na kre| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 75 [ lATa vAsudevapura khaNDa nerala gunDI honAlI prazasti kA vivecana. prastuta zilA prazasti maisUra rAjya ke simogA jilA ke honAlI tAluke nerala gunDI grAmastha Izvara mandira meM lagI hai / prazasti nerala gunDI grAma ke orayA hitamAyA ke sUrya grahaNa ke samaya mallikArjuna nAma mandira ko diye hue dAna kA varNana karatI hai prazasti kI tithi jayanAmaka saMvatsara zaka 686 hai / prazasti likhe jAne ke samaya caulukya nareza trailokyamalla kA zAsana kAla thA / aura prazasti vAlA grAma narela gunDI trailokyamalla ke dvitIya putra jayasiMha vIralolamba pallava paramAnadi ke zAsanAdhIna pradeza ke antargata thA / jayasiMha ke zAsanAdhIna prazasti ke anusAra dadira valIgasahastra balakuNDA tryazata aura kuNDIyAra pradeza the / prazasti se vaha prakaTa nahIM hotA hai ki kathita tIno pradezo meM se neralaguNDI grAma kisa pradeza meM thA / punazca prazasti ke paryAlocana se prakaTa hotA hai ki jayasiMha ke pratinidhi rUpameM usakA mahAmaMtri usake zAsanAdhIna pradezoMkA zAsana karatA thA / ukta maMtri ko zAsana saMbaMdhI pUrNa adhikAra prApta thA kyoMki prazasti vAkya samasta rAjyabhAra nirupit" zAsana saMbaMdhI pUrNa adhikAra prApti kA bhAva prakaTa karatA hai / (6 arAkirI pUrvodhRta prazasti vAlI prazasti se hame prakaTa hai ki jayasiMha ko kogalI paMcazata tathA anyanya pradezoM kI jAgIra zaka 666 meM milI thI / parantu ukta prazasti ke kucha aMza naSTa ho jAne se anya pradezoMkA nAma jJAta nahIM ho sakatA thA / vartamAna prazastimeM dadira valIga, valakuNDA aura kuNyAra prabhRti tIna pradezoMkA nAma spaSTa tayA ullikhita hai parantu kogalI paMcazata kA pUrNatayA abhAva hai, yadyapi kogalI paMcazatakA isameM ullekha nahIM hai tathApi isakA samAveza ityAdi meM ho jAtA hai aura jayasiMhake zAsanAdhIna pradezoM meM cArakA nAma spaSTa mAluma ho jAtA hai| prazasti meM jayasiMhake anyAnya virudoM aura vizeSaNoM ke sAtha eka vAkya viruda dRSTigocara hotA hai| eka vAkyapada pUrva prazastikA amogha vAkyakA paryAyavAcaka vAkya haiN| isase prakaTa hotA hai ki jayasiMha bAlyakAla se hI apane vAkya kA dhanI athavA apane vacanako pUrA karane vAlA thA / vaha sAmAnya rAjA aura rAjakumAroM ke samAna apane vacanako gaurava aura mahatva zUnya upekSanIya nahIM mAnatAthA varaNa jo kucha kahatA thA use apane liye pratibaMdharupa mAna use purA karatA thA / kitane mahAnubhAvoM ke vicArase jayasiMha samAna ke liye "eka vAkya aura amogha vAkyaM" padaka Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 paulukya caMdrikA ] prayoga kavikI bhAvukatA mAtra hai| parantu hamArI samajhameM vaha bhAvukatA nahIM varaNa yathArtha hai, kyoMki mAnava svabhAva jo bAlyakAla meM paDajAtA hai vaha marate dama taka nahIM chUTatA cAhe vaha asatya bhASaNa Adi kuchabhI kyoM na ho, mAnava jIvanameM kisI prakAra ke vacanakA pUrA karanA mahatvakA pradarzaka hai jo manuSya apane vAkya kA dhanI hotA hai usameM kisI prakAra ke durguNakA samAveza nahIM hotaa| hamArI isa dhAraNAkA dedIpyamAna ujvala pramANa jayasiMha ke pUrNa yauvanakAlIna zaka 666 ke citaladUrga jilA ke hulaguNDI grAma vAlI prazasti meM pAyA jAtA hai| udhRta prazasti kathita jayasiMha ke guNoMkA AsvAdana hamAre pAThakoM ko vivecana meM avazya milegA, isa hetu yahAM para hama usakA ullekha nahIM karate haiN| prastuta prazasti ke vivecana ko samApta karaneke pUrva hama isakI tithi sambandhameM kucha vicAra prakaTa karate haiM / isakI tithi jaya saMvatsara zaka 686 hai / parantu saMvatsara kesATha nAma bAle cakra para dRSTipAta karanese prakaTa hotA hai ki zaka 686 meM jaya nahIM varaNa krodha saMvatsara thA evaM zaka 686 se ThIka daza varSa pUrva zaka 676 meM jaya saMvatsara thaa| aisI dazAmeM hama kaha sakate haiM ki zaka 676 ke sthAna meM bhUla se 686 utkIrNa ho gayA hai / hamArI isa dhAraNA ke pratikula kahA jA sakatA hai ki varSa likhane meM bhUla nahIM varaNa saMvatsara ke nAma meM bhUla huI hai / vinamra samAdhAna yaha hai ki prastuta prazastike saMvatsarakA nizcaya karane ke liye hamAre pAsa do sAdhana haiN| prathama sAdhana to yaha hai ki pUrva bhAvI kisI bhI vikrama athavA zaka saMbatoM ke saMvatsaroM kA yathArtha nAma jAnane kI prakriyA jo hamAre jyotiSazAstrake prAcAryoMne nirdhArita kiye haiM aura dUsarA sAdhana yaha hai ki prastuta prazasti ke pUrvabhAvI nirdhAnta saMvatsara vAle lekhoM aura prazastiyoM ke samaya se saMvatsaroMke cakrakI parigaNanAkI jAya / . prathama sAdhana ke saMbaMdha meM hamArA itanAhI kahanA hai ki ukta gaNanA ke anusAra zaka 686 meM nahI varaNa zaka 976 meM jaya saMvatsara par3atA hai / aba rahA dvitIya sAdhana usake saMbaMdhameM mI hamArA nivedana hai ki isake anusAra mI jaya saMvatsara zaka 186 meM nahI varaNa 676 meM paDatA hai hamAre pAThakoM ko jJAta hai ki jayasiMha ke pitA aura pitAmaha prabhRtike aneka lekha hama caulukya caMdrikA ke vAtApi khaDameM pUrva udhRta kara cuke haiM evaM jayasiMhakA pArAkirIvAlA lekha pUrva uddhRta kiyA hai ukta arAkirIvAle lekhakA saMvatasarvajIta hai evaM caulukya rAjya uddhAraka tailapadeva dvitIya ke niguNkhvAle lekhakA saMvatsara citrabhAnu aura zaka varSa 104 hai / isa lekhakI tithi aura saMvata niprAnta hai / ataH hama apane dUsare sAdhanakA AdhAra staMbha usIko batAte haiN| - imeM yaha jJAta ho gayA ki zaka 104 citrabhAnu saMvatsara thA, ataH saMvatsara cakra para dRSTi pAta kara jJAta karanA hogA ki citrabhAnu saMvatsara brahmA, viSNu, aura rudra kI vIsIoM meM se kisa pIsI meM hai aura isakI saMkhyA kyA hai| citramAnu saMvatsara brahmA kI vIsI meM hai aura isakI saMkhyA 16hai| evaM vIsiyoMkI sammiliti saMkhyA bAle cakrameM bhI isakI saMkhyA 16 par3atI hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ .[ lATa vAsudevapura saDa zaka 104 aura vivecanIya zaka 686 meM 82 varSakA antara hai| idhara saMvatsaroMkI saMkhyA kevala 60 haiN| punazca unameMse mI 16 vyatIta ho gaye haiN| ataH saMvatsarakI saMkhyA 48 haiN| isa 48 ko 82 banAne ke liye hame saMvatsara cakrakA pUrNa paribhramaNa kara punarAvartana karanA par3egA aura 38 saMkhyA vAle cakravartI saMvatsara paryanta pahuMcanA hogaa| ___saMvatsara cakra pI 38 kI saMkhyA viSNu kI hai| vaha 18 ve nAmako lekara purA hotA hai| aba dekhanA hai ki viSNu kI vIsI vAle 18 veM saMvatsarakA kyA nAma hai| ukta vIzI ke nAmacakra para dRSTipAta karane se 18 vI saMkhyAvAlA saMvatsara krodhI saMvatsara prApta hotA hai| ataH isa prakAramI hamArA pUrva kathana ki, zaka 686 meM krodhI saMvatsara thA siddha ho gyaa| aba kevala mAtra zaka 676 meM jaya saMvatsarakA honA nizcita karanA mAtra raha gayA hai| yaha atyanta sahaja hai, kyoMki zaka 686 se pUrva zaka 676 paDatA hai| jaba 686 meM viSNukI vIzIkA 18 vAM saMvatsara krodhI hai to use 1. varSa pUrva arthAta viSNukI vIzIkA 8 vAM saMvatsara par3egA / viSNukI vIzIkA AThavA saMvatsarakA jaya nAma hai / isa prakAra mI hamArA pUrva kathana, ki jaya saMvatsara zaka 686 meM nahIM varan zaka 676 meM thA siddha ho gyaa| ataH hama nizaMka hokara prakaTa karate haiM ki prastuta prazasti kA zaka varSa 186 ke sthAna 676 meM bhUla se utkIrNa ho gyaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA ] zrI vIra lolamba jayasiMha kA jatiga rAmezvara girI vAlI zilA prshaasti| . 1 OM svasti samasta bhuvana saMstuta mahA mahima . 2 zrodamodaya olasita pallavAnavayaM zrI 3 pRthivI vallabha mahArAjAdhirAja paramezvaraM 4 parama mahezvaraM vidagdhI vilAsanI vilocana cakora candra 5 pratyakSa devendra rAja vidyA bhujaMga annana siMga 6 zrImat lokyamalla nolamba pallava paramanAdi jaya 7 siMha devara goyadavAdAya parivadinala sukhAdi rAjyaM 8 geyutaM Ire / zaka varSa 993 nema virodhikRta saMvatsarAya 9 phAlaguna da amAvAse budhavAraM valagoti tIrtha sthAna va rAmezvara devarage phAnIyakala munUrI valIya 11 vAraM vannekalaM sarvanamasyaM bhAgI amRtarAzI 12 jIyarge dhArA pUrvaka mAdI kottara / I dhAna 13 zrAvanorva kiMdImidavaM vAnarAzI vAla gotiyala 14 kAveluyuM brAhmaNa rapa AlIda pAtakana akku / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ Plate No. VII. jatIga rAmezvara kA zilAlekha / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat caulukya caMdrikA www.umaragyanbhandar.com
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ / lATa vAsudevapura yA zrI vIra nolamba jIMsaha jatiMga rAmezvara prazasti chAyAnuvAda / kalyANa ho / jaba ke samasta saMsArakA stutipAtra-mahAmodaya-pallavAnvaya pRthivI ballabha mahArAjAdhirAja paramezvara-paraM mAhezvara-vidagdha vilAsinI vilocana cakora caMdra sAkSAta devendra rAjavidyA bhujaMga-anana siMga-zrImAna lokyamalla nolamba pallava paramanAdI jayasiMha deva gondAvADI sinira ke bahirbhUta sthita hokara zAsana karate the| usa samaya virodhi saMvatsara zaka 663 ke phAlaguNa amAvasyA budhavArako valagotI tIrthake zrI rAmezvara deva ke bhogarAga pUjana arcana nirvAhArtha kaneyakAla zata viSayAntavartI bAnekAla nAmaka amRta rAzI ko jaladhArA pUrvaka pradAna diyaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI vIra nolba jayasiMha kI jatiga rAmezvara prazasti vivecana / prastuta lekha vIranolamba pallava paramamanAdi trailokyamalla jayasiMha ke dAnakA zAsana hai| yaha lekha 2 1/242 1/3 phITa prastara para utkIrNa hai| ukta prastara jatiga rAmezvara mandira ke pRSTa pradeza meM hai| arthAta jatiga rAmezvara mandira eka prAcIna mandira hai jo zaka 884 meM banAyA gayA thA / mandira jatiga giri nAmaka parvata para banA hai / ukta giri samudra talase 3466 phITa uMcA hai| aura citaladurga jilA (mayasUra rAjya) ke sidApura grAma ke samIpa hai| ... prazastikI lekha paMktiyA 14 haiN| lekhakI lipi hAle kanADI aura bhASA saMskRta tathA kanADI mizrita hai| prazastike paryAlocanase prakaTa hotA hai ki jayasiMha jaba nolambavADI kA zAsana karatA thA to godAvADI prAmake bAhara apanI camumeM nivAsa karate samaya bAlagotI tIthake rAmezvara nAmaka ziva mandirake bhogArAga nivAhArtha kAnIyAkala tIna sau viSayake vAnekala prAmako car3hAyA thaa| kathita dAnakI tithi nava caMdra budhavAra phAlguNa mAsa virodhikRta saMvatsara zaka 963 hai| ukta tithi budhavAra 31 mArca sana 1072 ke barAbara hai| yaha samaya somezvara dvitIya ke rAjya kAla meM hai| kyoMki usakA samaya zaka 660 se 668 tadanusAra IsvI sana 1068 se 1076 paryanta hai| prazastike paryAlocanase jayasiMha ke anyAnya viruda ke sAtha "anana siMha" viruda prakaTa hotA hai| anana siMha kanADI bhASA kA zabda hai| isakA artha apane baDe bhAikA siMha hotA hai| ataH hama kaha sakate hai ki jayasiMha apane bar3e bhAI somezvara dvitIyake AdhIna thA / prazasti meM jayasiMhako parama mahezvara kahA hai isase prakaTa hotA hai ki vaha zivakA ananya bhakta thA / evaM prazasti kathita " pallavAnvaya" kA vicAra pUrvokta prazasti meM pUrNa rUpeNa kara cuke hai| ataH yahAM para isake saMbaMdha meM kucha bhI likhanA piSTapeSaNa mAtra hai| prazasti se prakaTa hotA hai ki jayasiMha ne prazasti kathita dAna usa samaya diyA thA jaba pAgondAvADI zivIra ke samIpa meM nivAsa karatA thaa| zivIra athavA usake samIpa nivAsa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 81 [lATa vAsudevapura khaNDa karane kA abhiprAya zAnti kA nahIM varaNa yuddhakAla kA sApaka hai| ataH yaha nizcita hai ki jayasiMha yA to usa samaya kisI buddha ke lie jA rahA thA apanA kisI yuddha meM vijaya prApta kara lauTa rahA thaa| aba vicAranA hai ki vivecanIya yuddha kisa aura kisake sAtha yuddhakA saMketa karatA hai| jayasiMhane svataMtra rUpase kisIke sAtha yudha nahIM kiyA thA kyoMki prazastime . usake liye " ananasigama " arthAta apane bar3e bhAIkA siMha likhA gayA hai| isa virUdakA bhAvArtha yaha hai ki jayasiMha apane bar3e bhAI sobhezvarakA siMha arthAta siMha samAna prAkramI advitIya vIra thA / ataH spaSTa hai ki jayasiMha somezvara para AkramaNa karanevAloM kA parAbhava karake athavA usakI mAjhAse usake zatruoMke dezako vijaya kara kathita gondAvADI zivIra ke bAhara nivAsa kara rahA thA aura apanI vijaya ke upalakSame apane ArAdhya deva bhagavAna zaMkara ke rAmezvara nAmaka mandirako ukta dAna diyA thaa| zaka EEE meM somezvara ke rAjyarohana pazcAta caulukya rAjyakA apaharaNa karane ke vicArase bIra cola ne AkramaNa kiyA thA aura use somezvara vikrama aura jayasiha ke sAmane leneke dene paDe the| ukta yudhdha vartamAna prazastikI tithi se lagabhaga do varSa pUrva huA thaa| ataH usa vijaya ke upalakSameM yaha dAna nahI ho sktaa| aba vicAranA hai ki isa prazastime sAMketika kaunasA yugdha hai| ___ kAMcIpati vIra rAjendra cola ke rAja varSa sAtaveM ke sadarna inDIyA islIzana jisva 3 pRSTha 263 meM prakAzita-lekhase prakaTa hotA hai ki usake aura somezvara bhuvanamalla ke bIca eka yudhdha huA thA / ukta lekhase yaha bhI prakaTa hotA hai ki kathita yugdhameM somezvara kA masalA bhAI vikrama rAjendra colase mila gayA thA aura somezvarako hAranA par3A thaa| evaM rAjendra colane somezvara se kannaDa aura raTTavADI pradeza chIna liyA thA tathA raTTavADI vikramako usake dezadrohake puraskArameM diyA thaa| aba yadi hama isa yudhdhako prastuta prazastimeM sAMketika yugdha mAna leveM to vaisI dazA meM do vipattiyAM vikarAla rUpa dhAraNa kara sAmane AtI haiN| prathama vipatti yaha hai ki vIra rAjendra cola ke kathita lekhameM zaka Adi saMvata kA ullekha nahIM hai aura dusarI vipatti yaha hai ki vikramAdeva caritra ke kartA bilhaNa ke anusAra vikrama somezvara kA sAtha chor3akara kalyANa se mAte samaya jayasiMhako apane sAtha letA AyA thaa| prathama vipatti ke saMbaMdha meM yaha kaha sakate hai ki vIra rAjendra caula kA rAjyArohana anyAnya aitihAsika lekhoM ke AdhAra para zaka 686 kA prAraMbha mAnA jAtA hai| ataH usakA sAta vAM rAjya varSe zaka 663 kA prAraMbha arthAta kArtika zukla pratipadA huA / ataH usake sAtaveM varSa vAlA yudhdha zaka 163 ke kArtika mAsake vAda honA cAhie / saMbhava hai ki kathita yugdha kArtika aura phAlaguNa ke madhya kisI samayameM huA ho| hama ukta gugdhako hI prastuta prazasti sAMketika yugdha mAnate hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 . [caulukya caMdrikA aba rahA dvitIya vipatti ke sabaMdhakA sAjamasya sNmeln| isa saMbaMdhame hama bilhaNa ke kathanako asvIkAra karate haiN| kyoMki bilhaNane apane AzrayadAtA vikramAdityake caritrako nirdoSa aura somezvarake caritrako doSapUrNa citrita kiyA hai| bilhaNa ke kathana aura kAMcIpati vIra rAjendra colake lekhako samAnAntara para rakha tulanA karatehI bilhaNakI pola khula jAtI hai kyoMki usane vikramadityake yudhdha samaya apane jAtIya zatruse mila jAnekA ullekha nahIM kiyA hai| apane bar3e bhAI aura rAjAkA sAtha yuddha samaya choDa zatruse mila jAnA yadi nirdoSa aura prazaMsanIya caritra hai to nirdoSa caritrako zabda sAgara aura sAhitya kSetra se nikAla bahAra karanA paDegA / punazca hama bilhaNa ke kathanako nimna kAraNoMse bhI nahIM mAna skte| vIra rAjendra colakI prazasti kathita yuddha ke pazcAta bhAvinI prastuta prazasti aura isase do varSa pazcAta vAlI hule guNDI siddhezvara prazasti jayasiMhako spaSTa rUpase somezvara ke Adhipatya ko svIkAra karanevAlA batAtI hai| ___ ataH hama antameM nizaMka ho prastuta prazasti kathita jayasiMhakA govunda zivIrake bAhara nivAsa karane prabhRti se yahI pariNAma nikAlate haiM ki vikramAditya jaba yuddha kSetra se nikala kara zatru se jA milAnA aura somezvara ko bhAganA paDA usa samaya jayasiMha apane sthAna para DaTA rahA aura zatruko pracura lAbha nahIM uThAne diyA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 83 [ lATa vAsudevapura khaNDa hule gunDI prazasti svasti samasta bhUvanAzrayaM pRthivI ballabhaM mahArAdhirAja paramezvaraM parama bhaTTArakaM satyAzraya kula tilakaM caulukyA maraNaM zrI muvanamala devAru rAjyaM uttarAttarAbha pravRddhi vardhamAna AcaMdrArka tArA varaM sAlutaM ire| svasti sAsta bhavana stutaM apya mahAmahi modayollAsata pallavAnvaya zrI pRthivI vallabha mahArAjAdhirAja paramezvara vIra mahezvaraM vidagdha vilAsinI vilocana cakora caMdra pratyakSa devandra vikrAnta kaNThIravaM maMNDalIka bhairavaM zaraNAgata vaja paMjaraM caulukya dika kuMjaraM sAhasAlaMkAraM kIrtivallarI larpita trilokaM rAja vidyAnganA bhujagaM anna ni.zamaM zrImata trayalokyamalla nolamba pallava paramanAdi jayasiMha devAre divya pAda popajIvIya apya / svasti samasta duSTharAti mAneya madAndha gandha gajasiMha sa hasotuMga raNaraMga rAkSasaM vizAlamade bhAnAMkuzaM cAla mAneya gonDala caturmukhaM macchariva vairI ghaTa bhubhuMka ketu gandaM kaDana pracaNDaM kAyAvara bhI jalada aMka rAma pageyaM dheGgakolavaM kalIya mAra kolabaMvAbha dasere mallama bhitAra kolana-rattAMga havaM marevare kAvanare kavaM ahita jana kadalIvana kuMja sumaTa lalATa paTa vairI ghRtaM ta tapuyaM voridinda opura para maNDala surekAra vaiviNAraM arivala kari cUrAkaM vIrAgraNarAya hanavitata kolAhalaM kavigamaka vAdA vAgmI samba.raNaM nAmAdi samasta prazasti sahitaM zrImanmahAsAmantaM kereyUra maGagIya ecchAyaM sUlagAla ella rAtumAna bhAlutaM iladu svasti zaka 995 neya pramAdi saMvatsarAta puSya bahulASThamI sombArAda anada uttarAyaNa saMkrAnI tithyAla svAsta yama niyama svAdhyAya ghyAna dhAraNA mauNAnuSThAna japa samAdhi sampannAra ayya zrImata kereyUra jJAnaziva deva maunI munivara kAlaM karacchI dhArA purvaka mAdI suragala tithAda bhImezvara hiDambazvara vAdIya prAgalIya ulladevANa ela koteyI pazcima dizA vara dola vitta keta maryA aruvattu zrImAna mahA sAmantaM gayana gAkurda Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ cauhAna patrikA vImmagAvuvaM kereyura tanna kereya keregodana geyalu bhImezvara deyarage vitta galade kammama 100 intu bhUmidAna mAdIdarage phala // loka // ghAbaraNDa bhavevabhUmiH sAmanto dysaaditaa| tAvatyuga sahasrANi rudraloke mhiiyte| imta i dharmama pratipAlisida vrge| zloka // caturasAgara paryanaM pRthvI para stha bhUSite // yadvedArthe dvijendrANAM rAhu grahasane divAkare // tasya tatphala mApnoti zivaloke mahIyate / inta dhamma malIdaM mahA pAttakAna akku / alisAhite zloka / bhramanti sudhiraM kAlaM kSutpipAzAdi pittiitH| bhAghora narakaM yAnti yAvacandradigakaraM // na viSa viSamityAhuH deva svaviSa mucyate / viSa mekA kenaM hanti devasvaM putra pautrakaM / / 3 zilA lekhakaM varadaM zrImanmahA sAmanta magIya cAyata sandhi vigrahI vmmyaan| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ Plate No. IX. caulukya caMdrikA hulegunDa (citala dUrga) siddhezvara mandira kA zilAlekha / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 85 hule guNDI prazasti kA chAyAnuvAda. svasti / samasta saMsAra ke Azraya pRthivI pati mahArAjAdhirAja paramezvara parama bhaTTAraka satyAzraya kula tilaka caulukya vaMza vibhUSaNa zrI bhuvanamalla deva kA rAjya laharA rahA thaa| aura sakala saMsArameM stuti prApta mahA mahima pallavAntraya pRthivI vallabha mahArAjAdhirAja paramezvara vIra mahezvara - vidagdha vilAsanIke nayana rUpI cakora kA caMdramA - sAkSAta indra vikrAnta kanThIrava - mANDalIka bhairava zaraNAgata vatra paMjara - caulukya dik kuMjara - sahasAlaMkAra kIrti valarI pariveSThita trilokya rAjya vidyAMganA bhUjaMga - anana nizima, zrI trayalokyamalla nolambA paramanAdi jayasiMha deva kA : - [ lATa nandipura khaNDa duSTazatru mAnabhaMjaka | madAndha gajasiMha sAhasa cUr3AmaNi yudhdhame rAkSasa samAna prAkramI, baDe baDe vizAla zatru rUpI hAthIoM kA vazakartA aMkuza parama pracaNDa, bhImAkAra durUpa kadalIvanakA vinAzaka hAthI, baDe baDe yoddhAoM ke lalATa paTakA vidAraka zatru rUpa ghRtakA tApaka agni, zatru bala nAzaka virAgragaNya, kaviyoMkI kavitA prabAha kA nirodhaka, kereyura nivAsI mahA sAmanta maMgIya ecchAyaM sulagAla pradesakA zAsana karatA thA / - - usa samaya zaka 965 pramAdi saMvatsara ke puSya bahulASTamI tithi somavAra uttarAyaNa saMkrAnti ke avasara para kereyura nivAsIne yama niyama svadhyAya dhyAna dhAraNA mauNAnuSThAna japa samAdhi saMpanna jJAna ziva deva munIko suragAla tIrtha ke bhImezvara aura hiDambezvara tathA anyAnya devatAoM ke nitta naimittika bhogarAga pUjArcana nivAhArtha 100 mattala bhUmidAna diyA / saMsArameM jabataka sUrya caMdra aura tArAgaNoM kI sthitI hai / bhUmidAna denevAlA rudralokameM sahasrayugaparyanta vAsa karatA hai / vedArtha vitta brAhmaNoM ko sUrya grahaNa ke avasara para jo samasta saMsArake dAnakA puNya prApta hotA hai vahI pUNya paradatta dAnake saMrakSaraNa kA hotA hai / bhUdAna kA apaharaNa karane vAlA kSutpIpAsApiDIta pralaya kAla paryanta ghora raukha meM vAsa karatA hai / viSa vAstavameM viSa nahIM varaNa devasva viSa hai / kyoM ki viSato kevala viSapAna karane vAle kAM prANa haratA hai parantu devasva putra pautra Adi saba ko naraka dene vAlA hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat isa zAsana kA likhane vAlA mahAsandhi vigrahika mahA sAmanta maMgIya ecchAyana aura utkIrNa karane vAlA bammAyAna hai / www.umaragyanbhandar.com
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA] 86 hule gunDI prazasti vivecana. prastuta prazasti mayasUra rAjya ke citaladUrga jilAke citaladUrga hovelI ke grAma hule guNDI ke sidhdhezvara mandira meM lagI hai| prazasti likhe jAne ke samaya caulukya rAja bhuvanamallakA zAsana thaa| bhuvanaikamalla viruda jayasiMha ke jyeSTha bhrAtA somezvarakA thA / somezvarakA rAjyArohaNa apane pitA Ahavamalla - trayalokyamallakI mRtyu hone ke 16 divasa pazcAta huA thA / Ahavamallane caitra kRSNa aSTamI ravivAra zaka 660 tadanusAra ravivAra 26 mArca 1068 ko jala samAdhi lI thii| aura somezvarakA rAjyAbhiSeka vaizAkha zukla saptamI zukavAra tadanusAra 11 eprIla sana 1068 ko huA / isa hetu prastuta prazasti somezvara ke rAjya kAlake pAMcave varSakI hai| prazastimeM jayasiMhake bIranolamba Adi virudoke sAtha "zrI pRthivI vallabha mahArAjAdhirAja paramezvara vIra vidagdha vilAsinI vilocana cakora caMdram pratyakSa devendra vikrAnta kanThIravaM mANDalIka bhairavaM zaraNAgata vana paMjara caulukya dikakuMjara sAhasAlaMkAra kirtIvallarI valApIta" prabhRti diye gaye hai| ina virudoMmeM zrI pRthivI vallabha mahArAjAdhirAja "paramezvara" svAtaMtrya pradarzaka virUda haiM / parantu hama jayasiMhako svataMtra nahI mAna sakate kyoMki prazasti ke prAraMbha meM spaSTa rupase bhuvanaikamalla someSvara kA adhipatya svIkAra kiyA gayA hai| kintu uttara bhAvI virUdoM "pratyakSa devendra bikrAnta. kanThIrava mANDalIka bhairava sAhasAlaMkAra caulukya dikakkuMjara" ko lakSakara hama itanA avazya mAnaneko kaTibadhdha haiM, ki jayasiMha advitIya vIra parama sAhasI aura caulukya rAjyakA saMrakSaka thaa| ataH mahArAjAdhirAja Adi viruda sarvathA usake upayukta the| saMbhava hai, usane somezvarakI AdhInatA nAma mAtrake liye svIkAra kiyA ho para vAstavameM svataMtra ho gayA ho| isake atirikta prazasti usake virudoM meM mahezvara aura zaraNAgata vana paMjara batAtI hai / ina donoMmeM mahezvara viruda usakA zaiva honA aura zaraNAgata vana paMjara-Azrita janoMkI rakSA karanevAlA prakaTa karatA hai| hamAre pAThakoM ko smaraNa hogA ki jayasiMha ke zaka 666 vAlI prazasti kA vAkya " amogha vAkyaM " aura zaka 976 vAlI prazasti kA vAkya " eka vAkya" ko lekara hamane bahuta jora diyA hai aura jayasiMhako apane vAkya kA dhanI Adi likhA hai| aura yaha bhI likhA hai ki ekavAkyatA manuSya ke utkRSTa aura mahatvazAlI jIvanakA prathama sopAna hai / evaM yahabhI prakaTa kiyA hai ki hamArI isa dhAraNAkA samarthana prastuta prazasti se hotA hai| aba hama apane pAThakoMkA dhyAna vartamAna prazasti ke vAkya "zaraNAgata vana paMjara" prati AkRSTa karate haiN| kathita vAkya kA bhAvArtha hai ki apane Azrita ke prati kiye gaye ghAta ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 [ lATa vAsudevapura khaNDa liye DhAla / manuSyameM jaba taka ekavAkyatA na hogI vaha apane zaraNAgatakI rakSA kadApi nahIM kara sktaa| ukta guNoMse vaJcita manuSyako zaraNAgata manuSyakI rakSA karanemeM jahAM kuchabhI ApattikI bhanaka milI nahIM kI usane usako usake zatruoMke AdhIna kiyaa| yaha mAnI huI bAta hai ki zaraNagatakI rakSA karane meM apane prANoM bAjI lagAnI par3atI hai| prazasti jayasiMhakA varNana karane pazcAt usake sAmanta maMgIyA icchAyA kodayura nivAsI kA ullekha karatI hai| maMgIya icchAyA sUlagala saMptati kA zAsaka aura usakA mahA sAmanta thA / prazastikArane maMgIya icchAyA ke vizeSaNoM ke varNana karanemeM pANDityakA pracUra rUpeNa paricaya diyA hai| usake viruda ke saMbaMdhameM likhanA anAvazyaka mAna hama Age bar3hate haiN| prazasti kA uddezya maMgIya icchAyA kRtadAnakA varNana hai| maMgIyAne sUlagalake bhImezvara aura hiDambezvara nAmaka mandi roMke liye japa niyama svadhyAya nirata jJAnazivako 100 mAtarabhUmi diyA hai| prastuta bhUmikI sImA prabhRtikA varNana karane pazcAta prazasti bhUmidAna ke phala aura apaharaNa janya pApAdi kA varNana karatI hai / parantu anyAnya zAsana patra aura zilA lekhoM samAna pracalita phalAphala kathana karanevAle vyAsa ke nAmase pracalita zloka ke sthAna meM navIna zlokoMko prazasti ne apane goda meM sthAna diyA hai| yadyapi ye zloka bhinna haiM tathApi inake bhAva pracalita zloko ke samAnahI hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA ] Acapura tIrtha kI zilA prshsti| namastuGga svasti samasta bhuvanAzraya zrI pRthivI vallabhaM mahArAjAdhirAja rAja paramezvara parama bhaTTArakaM satyAzraya kula tilakaM caulukyA bharaNaM zrImat tribhuvanamalla devara vijaya rAjya uttarottarAbhi vRddhi pravardhamAnaM yAvaccandrArkatArA varaM mAlutaM ire kalyANa nelevI dinolu sukha satkathA vinoda dAdi rAjya geyutaM ire tadanujaM svasti samasta bhuvana saMstUyamAnaM loka vikhyAtaM pallavAnvaya zrI mahi vallabhaM yuvarAja rAjA paramezvaraM vIra mahezvaraM vikramAbharaNaM jayalakSmI ramaNaM caulukya cUDAmaNi kaDana trinetraM kSatriya pavitraM mattagajAjgArAmaM sahaja manoja ripurAya kar3ane surakAraM ananAkAraM zrImat traya lokya malla vIra nolamba pallava paramanAdi jayasiMha devara vanavAse panIsvadhArirAmum santAliga sAsIrAmum eradI enurum kadura zAkSirAmum nalaDa sukha stakathA binodadi rAjyaM geyut ire tat pAda padopajIvI samadhigata paMca mahAzabda mahA sAmantAdhipati mahA pracaNDa daNDa nAyakaM vibudha para sukha dAyakaM gotra pavitraM jagadeka mitraM nija vaMzAmbuja divAkara satya ratnAkaraM viveka bRhaspati zauca mahAvrati paranAri sahodarA vidagdha vidyAdharma sakala guNa nivAsaM ubhaya rAja saMtoSaM zrImata trailokyamalla vIranAlamba pallava paramanAdi jayasiMha deva pAdArAdhyakaM para balasAdhakaM nAmAdi samasta prazasti sahitaM zrImat mahA pradhAna diri sandhi vigrahI daNDa nAyakaM tAmbarasAra santAliga ssii| mum nagrAhAraGgalamasa duSTa nigraha ziSTa pratipAla nAdidaM Alumam aAnadirAjyA dhyacAda vesAnaM mAcI rAjAMge dAye geyadu dude / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ lATa nandipura khaNDa tAle dadu sindhavAdi sakalorviyola unanatiyaM tadurvArA / tola kAdola agrahAra tilaka sAgAyi yuddha kNcaayaa| bela galI parIzobhe varzanaM adarola dvijabhUSaNaM atrigobAna / ujvala kIrni vAjI tilakaM prabhu mAcI sudhdhAmarIcayola // mA mahA pu Sa sovanAthAyAMgaM avvAka vegama yuti ..masta guNa sampanna gotra pavitraM budhajana mitraM zrI mAMcI rAja rAjAdhyakSAda vebhAdola nAde yuttama ilada zrI rAjadhAnI adAsurada iSAna tIrvAda iSAnyAda desayAlu zrI macezvara devArumama AdityadevArumama viSNudevarumama pratiSThite geyadu zrImacAlukya vikrama varSAda 3 reneye sidhdhArthI saMvatsarAda uttarAyaNa saMkrAnti nimittAdi ma yama niyama svAdhyAya dhyAna dhAraNA mau nAnuSThAna japa samAdhi sampanna ra ayya zrImata anantaziva paNDiAra kAlaM karacchI dhArA puu| ___ kAlu kutiya kSemojanA maga evIja kandarI ruvA degulamama madIda kAmoja shrii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAlukya caMdrikA pAcapura prazasti kA chaayaanuvaad| kalyANa ho / sakala saMsAra ke AdhAra zrI pRthivI pati mahArAjAdhirAja paramezvara paraM bhaTTAraka satyAzraya kula tilaka caulukya vaMza bhUSaNa zrImAna tribhuvanamalladeva ke rAjya kAla meM usakA choTAbhAI sakala saMsAra meM saMstuta - loka vikhyAta - pallavAnvaya - pRthivIpati yuvarAja rAjA paramezvara vIra mahezvara vikramAbharaNa jayalakSmI vallabha caulukya cUDAmaNi - yuddhame trinetra - pavitra kSatriya - madamasta hastI samAna balazAlI - dharma dhUrIna - zatru senAkA yama zrImAna vaiyalokyamalla vIranolamba pallava paramanAdi zrI jayasiMha deva sukha aura zAnti ke sAtha vanavAsI dvAdaza sahastra pradezakA zAsana karatA thaa| aura jayasiMhadevakA caraNa sevaka paMca mahAzabda adhikAra prApta - sAmantokA svAmI mahAvikarAla daNDa nAyaka - vidvAno kA mitra - svavaMzaujAgara - saMsArakA ekAdhAra - satya sandha - bRhaspati samAna vicakSaNa - anya striyo ko putra samAna - sadaguNAgAra donoM rAjAoMko Ananda dAyaka - parantu trayalokyamalla vIranolamba jayasiMhakA caraNa kiMkara * zatru mAna mardakaprabhRti virudopeta * mahA pradhAna - pradhAna daNDa nAyaka - sandhi bigrahI tAmbrarasa santAliga sahastra pradeza aura agrAhAroM kA zAsana aura duSToMkA nigraha tathA ziSThoMkA pAlana karatA thA / ukta nADake rAja pratinidhi ne apanI AjJA ko mAccI rAjA para prakaTa kiyA: saMsArakI kalI rUpa sindavADI hai| aura usake agrahAroM meM parama ramaNIya tathA AkarSaka ghelagalI hai| isakA ratna parama prakhyAta atrI getra meM mAcI utpanna huaa| ukta mahApuruSa somathApa aura aravIkAlI kA putra sakala. sadguNoM kA AgAra svavaMza ujAgara vidvAnokA Azraya mAcI rAjAke rAja pratinidhi kI AjJA anusAra rAjadhAnI adAsura ke uttara dizAvartI tIrthake pUrvottarameM bhagavAna mahezvara, Aditya aura viSNu mandira caulukya vikrama varSa 3 sidhdhArthI saMvatsarameM nirmANa karAyA aura uttarAyaNa saMkrAnti ke samaya yama niyama Adi sAdhana catuSTya saMpanna tathA svadhyAya ratta ananta ziba paNDitako pAda drakSAlaNa pUrbaka kathita mandiroM ke nitya naimittika pujA arcA Adi nibAhArtha saMkalpa karake dAna diyA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ lATa vAsudevapura khaNDa Acapura prazasti vivecana. prastuta prazasti mayasUra rAjya ke simogA jilA ke sAgara nAmaka tAlukAke anantapura nAmaka grAma ke samIpa lagabhaga tIna mAIlakI dUrIpara avasthita Acapura nAmaka tIrthameM lagI hai| anantapura grAma anantapura nAmaka hovalIkA pradhAna nagara hai| anantapura grAma sAgarase 15 mIla kI dUrI para simogA-gerasovA roDapara hai| anantapura kA madhyakAlIna nAma Anandapura aura purakAlIna adAsura hai| adAsura nAma adAsura nAmaka humacApati ke nAmAnusAra par3A hai| adAsura jinadattakA virodhI thaa| aura usakA samaya AThavI zatAbdIkA madhyakAlIna hai| adAsura apane prArambha se lekara vartamAna samaya paryanta mahatvapUrNa sthAna rahA hai| yahAMtaka ki sana 1830 meM bhI haidaraalI aura TipU ke samaya aneka yuddhakA kSetra banA hai| adAsura-anantapura kA mahatva isase bhI prakaTa hotA hai ki anantapura aura usake AsapAsameM caulukyoM ke aneka lekha pAye jAte haiN| unhIM aneka lekhoMmeM se eka prastuta prazasti hai| yaha kathita Acapura tIrthameM 3.1/2 X 2.3/4 AkArake zilA khaMDa para utkIrNa hai| isa lekha kI paMktioMkI saMkhyA 40 hai| isakI lipi prAcIna hAle kanADI aura bhASA saMskRta aura kanADI mizrita hai| __ prazasti meM caulukya rAja vikramAdityako adhirAjA aura vIranolamba pallava paramAnAdi jayasiMha ko yuvarAja tathA vanava sIkA rAjA rUpase ullekha kiyA gayA hai| evaM yuvarAja jayasiMha devake sAmanta aura mahA pradhAna daNDa nAyaka sandhi vigrahI mAcI rAjA kA ullekha santAlIga sahastra pradeza ke zAsaka rUpase karake use AdAsura tIrtha kSetra meM rAja pratinidhi arthAta yuvarAja jayasiMha devakI AjJAse bhagavAna mahezvara, Aditya aura viSNuke mandirakA nirmANa karane tathA unake bhogarAgAdi ke nirvAhArtha grAma dAna karanevAlA varNana kiyA hai| prazasti kathita adAsura tIrtha vartamAna anantupura grAma aura Acapura tIrtha hai| purAtana adAsura grAma aura vartamAna anantapura se purAtana vanavAsI dvAdasa sahasra uttara aura santaliga sahastra dakSiNa thaa| vanavAsI nagara AjamI vanavAsI nAmase khyAta hai aura anantapurake uttarameM kucha pazcima bhukA huA lagabhaga 50 mIla para avasthita hai| prazasti kI tithi caulukya vikrama saMvat meM dI gaI hai| caulukya vikrama saMvata calAnevAlA vikramAditya chaThA arthAt viranolambakA majhalAbhAI aura prazasti kathita tribhunanamalla hai Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA ] 62 pUrva meM hama jayasiMha kI zaka 195 vAlIhulegunDI sidhdhezvara prazasti udhRta kara cuke haiM / ukta prazasti meM jayasiMhane apane sabase baDe bhAI somezvara bhuvanamalla ko adhirAjA svIkAra kiyA haiM / ataH yaha prazasti zaka 665 ke bAdakI hai / somezvara bhuvanamalla kA antima lekha zaka 968 bhAdrapada kA hai| udhara vikramAditya ke lekhameM usake rAjya varSa prathamakA caulukya vikrama saMvatsara ke nAmase ullekha kiyA gayA hai / sAthahIM. usake prathama varSa ke lekha meM bArhaspatya nAmaka saMvatsarakA varNana hai| somezvara ke antima lekha meM saMvatsarakA ullekha nahIM hai tathApi vArhaspatya saMvatasarakA anayAsahI hama paricaya prApta kara sakate haiM / jayasiMhakI zaka 663 vAlI prazasti meM virodhikRta aura zaka 665 vAlI prazasti meM pramAdi saMvatarakA ullekha hai / saMvatasarake 60 nAmavAle cakra para dRSTipAta karanese jJAta hotA haiM ki virodhI saMvatasara se pAMcavA aura pramAdi saMvatarase tIsarA sthAna nimnabhAga meM vArhaspatya saMvatasarakA hai / evaM 663 se pacaMvI aura 665 se tIsarI saMkhyA 668 hai / ataH siddha huA ki vikramAditya zaka 668 ke bhAdrapada ke pazcAta kisI samaya somezvarako haThAkara gaddI para baiThA thA / isa liye prastuta lekhakI tithi zaka 668+3=1001 hai / jayasiMha ke zaka 663 vAlI prazasti se hameM jJAta hai ki vikramAditya ke somezvara ke zatru kAMcIpati vIra rAjendra cola se milajAne parabhI usane yuddhakSetra meM apane sthAnako nahIM chor3A thA aura somezvarakI rakSA kI thI / evaM zaka 665 vAlI prazasti se bhI jayasiMhakA somezvara para ananya prema prakaTa hotA hai / ataH vicAranIya hai ki zaka 665 aura 668 ke madhya vikramAdityane jayasiMha ko kisa prakAra somezvara se vimukha kara apanA sAthI banA liyA / bilhaNa ke vikramAGka deva caritrakI paryAlocanase hameM jJAta hai ki vikramAditya ne sarva prathama somezvara ke vizvAsa pAtra sAmanta gopapaThana gokarNapati kadamavaMzI jayakezI prathamako apanA mitra banAyA aura vahAMse Age bar3ha kara kuchadino vanavAsI meM rahA / bAdako vaha cola dezake prati yudhdha karaneko calA to cola rAja ne sulaha kara vikrama ke sAtha apanI putrI kA vivAha kara diyA / parantu hamArI samajhameM bilhaNane yahAMpara kevala DIMga mArI hai| rAjendra colake lekhakA avataraNa dekara jayasiMhakI zaka 663 vAlI prazasti meM hama vikramAditya kA yuddhakSetra meM somezvara kA sAtha choDa rAjendra cola se mila jAnA dikhA cuke haiN| yahAM para hama bilhaNa kathita koMkana pati jayakezI ke lekha kA avataraNa dekara cola narezakI maitrI saMbaMdhI bilhaNa ke polakA bhaNDA phoDa karate haiM / bombe rAyala esiATika sosAeTi ke jarnala jilda 6 pRSTha 242 prakAzita jayakezI ke lekhake vAkya " tataH prAdurbhUta zrImAna jayakezI mahIpati caulukya caula bhupAlau kAMcyAM mitre vidhAyayaH" se prakaTa hotA hai ki jayakezI ne vIra rAjendra cola aura vikrama ke madhya maitrI karAyA thA / yadyapi bilhaNakA bhaNDA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 63 [ lATa nandipura khaNDa kokaraNa pati jayakezI phor3a udhRta avataraNase paryApta rUpeNa ho jAtA hai, tathApi aura vikramakI maitrI para prakAza nahIM par3atA / ataH jayakezI ke bombe va. rA. e. jo. ji 6 pRSTha 242 me prakAzita lekhakA avataraNa dete haiM / " viyadAprApta kIrtiH zrI jayakezI nRpo'bhavata / bhUbhRta jANa parAyaNaH pRthuyazA gaMbhIrya ratnAkaraH zrI premArDa nRpaH payonidhinibhaH somAnujAM kanyakAM / yasmai vismayakArI bhUrI vibhavaiH devena koSAdibhiH khyAtaH zrI pataye sa maimala mahAdevIM kRtArtho'bhavata // "" udhRta avataraNakA abhiprAya yaha hai ki vikramAdityane apanI maiMmala mahAdebI nAmaka kanyAkA jayakezI prathama ke sAtha vivAha kara daheja meM pracUra dhanarAzI tathA hAthI ghoDe Adi diye / isa lekhakA samarthana jayakezIke uttarAdhikArI tathA putra zivacitike ukta jarnala ke pRSTha 267 meM prakAzita lekha se hotA hai / "6 sa koMkaNakSmAtala ratnadIpa stasmA dathAsI jjayakezi bhUpaH / sAhitya lIlA lalitA bhilApaH saMbhAvitAneka sudhI kalApaH // caulukya vaMze'tha jagatprakAza. prAdurvabhUvo rjita koNadezaH / dizAMpatInAmapi cittavartI parAkramI vikrama cakravartI // upayeme sutAM tasya jayakezI mahIpatiH / " sa maimala mahAdeva jAnakI miva rAghavaH // isase spaSTa hai ki vikrama ne jayakezIko apanI kanyA aura daheja ke bahAne pracUra dhanarAzI dekara apanA mitra banAyA thaa| inakI maitrI ne vivAha saMbaMdhase parimArjita hokara donoMko eka uddezya banA diyA thaa| donoM eka mata hokara somezvara ke vinAza sAdhana meM saMlagna the / ataH ina donoko apanA kArya sAdhana karaneke liye somezvara ke zatru-nahIM caulukyoMke ke vaMzagata zatru, ko mitra banAnA lAbhadAyaka pratIta huA / aura jayakezI ne madhyastha bana maitrI sthApita karAyA thA / ataH yaha nirvivAda hai ki jayakezI ne kAMcI pati vIra rAjendra aura vikrama ke madhya maitrI karAyI thI / aura jaba somezvara aura vIra rAjendra ke madhya yuddha upasthita huA to vikrama pUrva nizcayake anusAra vanavAsIse yuddhake liye AyA parantu yuddha prAraMbha hote hI yuddhakSetra choDakara vIra rAjendra ke pAsa calA gyaa| jisane vikramakA bahutahI Adara satkAra kiyA aura apane yuvarAja ke samAna usake gale meM kanThI baaNdhii| evaM use apanA cira sahacara banAne tathA somezvara kA nAza saMpAdana karane ke vicAra se apanI kanyAkA vivAha karake somezvarase chIne hue raTTapATI pradeza daheja meM diyA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA] 14 vikrama kokaNa ke sAmanta jayakezI ko milA aura vIra rAjendra coDa se maitrI tathA saMbaMdha sthApita kara cupa nahIM rhaa| varaNa usane seuna dezake yAdava baMzI rAjA se bhI maitrI sthApita kara ke somezvara ko gaddI se utarAne meM usase sahAya prApta kiyaa| isa maitrI kA ullekha hemAdrI paNDita ne apane prasiddha graMtha caturbaga ciMtAmaNi ke brata khaNDa meM lagI huI rAja prazasti meM kiyA hai| samuddhRto yena mahAbhujena dizAM vimAdI paramardi deva / saMsthApi caulukya kula pradIpaH kalyANarAjyepi sa eva yena jisakA bhAva yaha hai ki seuna deza ke rAjA ne apane bAhubalase caulukya kula pradIpa paramardi deva arthAta vikramAdityako zatrurUpI samudrase bacAkara kalyANake rAjya siMhasana para baiThAyA thA isase spaSTa hai ki vikramAditya kramazaH maitrI Adi dvArA apanA bala bar3hA rahA thaa| aura somezvara ke sAmanto ko apanA mitra banAtA thA evaM vaha usake zatruoM sebhI maitrI sthApita kara rahA thaa| parantu usake mArga meM jayasiMha, jo somezvara kA parama bhakta evaM advitIya vIra thA durgama tathA allaMdhya himAlayavat bAdhA svarupa khar3A ho rahA thaa| ataH vikramane kisI prakAra jayasiMha rupI bAdhAko somezvara se laDane ke pUrva haTAnA ucita mAnA / jayasiMha ko haTAne kA kevala dohI mArga yuddha yA maitrI thaa| yudhdhameM jayasiMhako parAbhUta karanA sahaja nahI varaNa Ter3hI khIra thI / isa liye vikramane usase nacalakara dvitIya mArgakA avalaMbana kiyA kyoMki jayasiMha se lar3ane jAte samaya use somezvara aura jayasiMha ke samilita sainakA sAmanA karanA paDatA / jisame parAjaya athavA zakti ke harAsa kA bhaya thaa| inhIM saba bAtoko lakSakara vikramane bala ke sthAna meM kauzala se kAma lenA uttama mAnA aura apane kapaTa rUpa mahA zastrako kAma meM laayaa| yaha mAnI huI bAta hai ki sAdhAraNa artha lobha bhI manuSyake manako calAyamAna karane meM samartha hotA hai| phira rAjya lobhakI kyA bAta hai| rAjya lobha meM paDakara pitA putrabhI eka dusare kA ghAtaka dekhane meM Aye haiM / aura bandhu virodha to sAdhAraNasI bAta hai| isa hetu vikrama ne jayasiMha para caulukya sAmrAjya ke bhAvI sAmrATa pada rUpa amogha astrakA prayoga kiyA / apane bAda caulukya sAmrAjyakA jayasiMha ko uttarAdhikArI svIkAra kara use apanA sAthI bnaayaa| hamArI isa dhAraNA kA samarthana prastuta prazasti ke vAkya yuvarAja rAjA mahArAdhirAjA paramezvara se hotA hai / yuvarAja kA artha vartamAna rAjA kA uttarAdhikArI hai| yadi jayasiMhakA vikrama ke bAda caulukya siMhAsanako suzobhita karanA nizcita na huA hotA to vaha kadApi apane liye yuvarAja pada kA prayoga na karatA aura na vikrama hI use yuvarAja pada ko dhAraNa karane detaa| ataH nizcita hai ki vikrama ne jayasiMhako bhAvI rAjya padakA lobha dikhA apanA sAthI banAyA thaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ Plate No. VIII. caulukya caMdrikA VAS vddi Pand vADA See P ON Adda udyN rmulu -vruddu kliNcddN ku cduvu mNddl tuNddu saldhtulni gumtulu lku prjlku usaadmunNdu apunNddunnru vitN gddNpNddi mriyu svrtinN mnN aaa nNdu 30 anaasplyN Launa mnmuNddin Blog Sterone gmdrylhN . vymlN nagar mrN mn muNdu muNduku create tumbara hosaru rAmezvara mandira kA zilAlekha / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ haM5 [ lATa vAsudevapura khaNDe tumbara hosarU rAmezvara mandira zilA prazasti / OM namaH zivAya / pAntu vo jalada zyAmaH sAraGga jayAghAt karkazaH | trailokya maNDapa stambhaH catvAro. hari vAhavaH // gaNapataye namaH svasti bhuvanAzra zrI pRthivI vallabha mahArAjA paramezvara parama bhaTTArakaM satyAzraya kula tilakaM caulukyA bharaNaM zrImat tribhuvanamalla devara vijaya rAjyaM uttarottarAbhi vRddhi pravardhamAnaM candrArka tArakaM sAlataM hare / yuvarAjaM cAlukya pallava paramanAdi vIra nAlamba jayasiMha devAra vanavAse pani sahasremum (vanI sira mu) santAlige sasiramumana erada asanurUmama sukha kathA vinodAdi Aluttama hare svasti caulukya vikrama kAlAda 4 neya siddhArthI saMvatsarAt mAgha zuddha 1 Aditya vAra uttarAyaNa saMkrAnti vyatipAta sUryagrahaNa vandu svAsna yama niyama svAdhyAyadhyAna dhAraNA maunAnuSThAna japa samAdhi zIla sampannAra aya zrImad agrahAraM mahA posyavuza uda uddeya para sukha mahAjanaM sasiravarA kAyolu svasti yama niyama svAdhyAyadhyAna dhAraNA maunAnuSThAna japa samAdhi zIla samvannAru caturveda vedAnta siddhAnta ta tarka sakala zAstra pArAvAra parAyaNAra atha zrIpad agrahAra IzA buradA paravAruvaM bhAradvAja gotrI mAdada nAnImAya na putraM divAkaraM sarvA taththAru hosAburA bhUmiyaM kraya dAnaM goNDa dhArA pUrvakaM mAdi satra ke vittA galeya mattala erAdu manara bayAla nadave vIranADa vAyakolima vadagadala alarImiM te na kaluM / mattaM kraya dAnaM goNDu piriSe kerege dhArA mukhe cittakopi pirIvekera piM sindaga ke parIcaracchala modalalu galeya matala erayu inta i-dharma mAlaya kAladala izAburada zazivagama bhUtilAda bhuvAnti racchAziramaM ariye madida dharmama / mudarAvanAda paragaye govinda rAja tammama komarAjaM varevara badarAya bhArata karaNapura / zilpIka lalATa padama sarasvati gaNDa pAda paMkaja bhamaraM jina pAdArAdhakaM padyogama zilpIkiMkara / inta i zAsana dharmama candrAkhya sthApiya ke maMgalamahA zrI / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA] lumbara hosarU rAmezvara prazasti kA chaayaanuvaad| bhagavAna zivako nmskaar| bhagavAna ghanazyAma jinake hAthoM meM sAraMga nAma dhanuSa kI rodAkA AghAta hotA hai aura jinake cAro hAtha saMsAra rUpI maNDapako Azraya denevAle vizAla stambha hai, kalyANa kre| bhagavAna gaNapatiko namaskAra / kalyANa ho / jaba ke sakala saMsArake Azraya bhUta pRthivo pati mahArAjAdhi rAja paramezvara parama bhaTTAraka satyAzraya kula tilaka caulukya vaMza bhUSaNa zrImAna tribhuvanamalla deva; kA uttarottara vRddhi prApta karane vAlA sAmnAjya paurNImAke samudra samAna laharA rahA thaa| aura caulukya yuvarAja pallava paramanAdi vIra nolamba zrI jayasiMha deva vanavAsI dvAdaza sahastra, santAliga sahastra aura SaTa sahastra nAmaka do pradezoM kA zAsana sukha aura zAntike sAtha karate the| usa samaya sidhdhArthI nAmaka saMvatsara tadanusAra caulukya vikrama varSa ke 4 varSa mAgha zukla pradipadA ravivArako uttarAyaNa saMkrAnti byatipAta sUryagrahaNa mahA pabake samaya yama niyama svadhyAya dhyAna dhAraNA samAdhi yukta 1000 brAhmaNo ke agrahAra ke adhipati yama niyama svadhyAya dhAna dhAraNA samAdhi zIla sampanna caturveda jJAtA sakala zAstra vizArada bhAradvAja gotrI bhaTAra pozAvArakoM nanImAyA kA putra divAkarane hozAvura grAma meM bhUmi kraya karake satra nimitta dAna diyA / __isa dharmAdAkA koI apaharaNa na kre| apaharaNa karanevAlo ko paMca mahApAtaka hogaa| isa zAsana ko mundrAvana pUgade govinda rAjA kA choTAbhAI lekhakoMkA anucara aura sarasvati kA karNabhUSaNa kAmarAja ne likhaa| zilpioMkA apraNI sarasvati gaNake padapaMkajakA bhramara janaindrakA ananya bhakta zilpakAra padmajAne isa zAsana ko zilA khaDa para utkIrNa kiyA / yaha dharma zAsana saMsAra meM sUrya caMdra kI sthiti paryanta kAyama rhe| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ lAda vAsuvedrapura na tumbara hosarU rAmezvara prazasti - vivecana: prastuta prazasti mayasUra rAjya ke simogA jillA ke zikArapura tAlukA ke hosaha hobalI ke pradhAna grAma hosara ke samIpa tumbara nAmaka sthAna ke rAmezvara mandira meM lagI hai| prazasti kA zilA khaMDa 3. 1/242. 1/4 AkAra kA hai| isakI lipi hAle kanADA aura bhASA saMskRta tathA prAcIna kanADI mizrita hai| isakI lekha paMktiyoM kI saMkhyA 46 hai| isakA uddezya nanImAyA ke putra divAkara kRta bhUmidAnakA varNana hai| prati prahitA caturveda, sakala zAstra vettA, yama niyama sAdhana catuSTa saMpanna svadhyAyaratta bhAradvAja gotrI pozAvara hai| kathita dAna use satra saMcAlanArtha diyA gayA hai| isakA lekhaka kAmarAja aura utkIrNa karane vAlA zilpakAra padmajA hai| isakI tithi vikrama caulunya varSa kA caturtha varSa hai| hama pUrboddhRta prazasti ke vivecanameM vikrama caulukya varSakA prAraMbha zaka BEE meM batA cuke haiM / ataH isa prazastikA samaya 1002 hai| pradatta bhUmi vIralolamba jayasiMhadevake rAjyAntargatathI jayasiMhakA viruda yuvarAja mahArAjA thaa| aura usakA adhirAja usakA majalA bar3A bhAI vikramAditya thaa| isa prazasti se jayasiMha ke adhikArameM vanavAsI Adi pradezoM ke atirikta SaTa sahastra dvaya nAmaka pradezakA mI honA pAyA jAtA hai / punazca jayasiMha ke caulukya sAmrAjyakA yuvarAja honekA spaSTa rupeNa samarthana hotA hai| isake atirikta prazasti meM jayasiMha saMbaMdhI koI anya navIna bAta nahIM prakaTa hotii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA ] tumbarahosarugrAmameM imalIkenIcevAlI zilA prazasti namastuga svasti samasta bhuvanAzraya zrI pRthivI vallabha mahArAjAdhirAja paramezvara parama bhavAraka satyAzraya kula tilakaM caulukyAbharaNaM zrImat tribhunamalla devara vijaya rAjya uttarottarAbhi vRddhi prarvaddhamAna pAcandrArka tArAvaraM sAtuttamire / tasyAnuja vRtta // vinAyaka pAsapadaM bhAdavikRmaM nolamba vikRmAditya de| bana cisakka avalamba Ava kAleyaM caulukya rAma kssiti| zAna koDa erida kuramme veta anuga damma rAya kandarpa de| vana sammohana pUrvavAnaM enala inna evaniyaM bnaayN| yo yuta iladAyuda inaM dahale hima nagarAraNyamaM lAhana innm| pugatI enda ildAyaM innaM nelasAde tIvulaM laMkeyA tenkala modl| pAjeyurA ilvAyaM inanaM mulIdAyana enutuM konkanaM sankepI gun| dugolutta ildAyuda evallIdano cakita vidvita kadampaM nolmbN|| vacana // enisidA samasta bhuvana saMstUyamAna loka vikhyAta pallavaSaya zrI mahI vallabhaM yuvarAja rAja paramezvaraM vIra mahezvaraM vikramAbharaNaM jayalakSamI ramaNa zaraNAgata rakSAmANi caulukyacUDAmANi karana trinetraM catriya pavitraM mattagajAhArAja sahaja manoja ripurAya kaTaka sarekAraNa mannana prakAra zrImarA trayalokyamalla vIranolamba pallava paramanApi jayasiMha devara // vRraa| puligerI ke reyyumale kAsavalaM vanavAse nAdukhela / balaM molagAgI dakSiNa payodhi varaM nelana bhAvuda eklamama / khalaraNa idiroya santoSadina bharada pradhikaM yuvarAja lakSmIyam / sale nele tAladi santaM ire viranolamba mahAmahI bhujam // kaa|| tatpadaja yopa sevaa| tasparAn prakalaGka caritAn uddhRtarIpu bhu| bhUtapati daNDAdhipa sm| parAvati patikArya sAdhaka baaldevN|| puraa| jinanAyaM svAmI devaM pati sakala mahI vallabha siGgIdevaM / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ Plate No. X. caulukya caMdrikA koosN arease RARE Anasena Hero Hom Top2OChE are PRP lku Pra aNdNniNk GOLLAM YO mu PREPARE E vare alvaattu 20ACES A tce sdddjnu aaddddana CAS a 500 Sen-05ARGVer - n .cr FACHARAM Comes jvAdda FASARI Tag NOT AN RSS dipallapogo enadinepam 2/ 20 amvyapADS iNjk SOAPSOCIA TAGES A a No tumbara hosaru ( imalI vRkSavAlA ) zilAlekha / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ lATa vAsudevapura la vinutaM zrI mAkanandI pratipati gurutAya zAnti yAkaM sutI / ti nidhanaM lakSmaNa AtmAGgaye sale nelada AmAlikA kAMneya pandAda / anvAyyaM daNDanAthAgraNI guNI vAladevaM svola bhAvakRtArtham // maridAga embalItAM valligaM asadalaM itkArya embalI gaMsaM / grAma amsuta endada embaliMgaM eradegavaruM vIdiMga embaligaM bela / para taDaka Ivena embaligaM atizUciyaM embaligaM vAliMgaM vAya / ure pArthendrejya bhImAntaka valI manutAn endoda ima dhAnyaM avaM // kA || udAvuntirakhude karaM bhAra / && paya udAvelAvuvu jaina dharma bhodana Adibuda bhAMlaya / madane sala vokuda unta ena / devola kalatane guNA'gavaM bAtadevaM // bhArayavAde kAlI kAla dola / arum vAladevAn marege vandayare guNe | dAratayola arivinolavAk / sariteyola dAna dharmAdola parahita dola || vA / enIya mahImInnatayAM negalae samadhigata paMca mahA zabda mahA sAmantA pati mahA pracaNDa daNDa nAyakaM ziSTeza phaladAyakaM pratipanna maNDa - vibhava purandaraM jina caraNa kamala bhRGgaM sAhasontuga samyaktvA ratna (karaM budha kumuda suddhAkaraM padmavatI labdhavaraM prasAda dharma binoda sujana jana namassaro janI-- hansaM sarasvatikarNAvataMsaM zrImat trayalokya malla vIranolamba pallava paramanAdi jayasiMhadeva pAdAdhikaM pati kAryA sAdhakaM nAmAdi samasta prazasti sahitaM zrIdodaNDa nAyaka bAladeveyaM vanavAse pannIre cachara sirAmumaM paDIneta agrAhAramumaM madada sunkAvuM duSTa nigraha ziSTa pratipAlanAdi Alada anubhuvI sutaM rAjadhAnI vAna hare caulukya vikramakAlAi 4 neya siddhArtha saMvatsarAt puSyAd amAvAsye Adi--saMkrAnti sUrya grahaNa vAndu pannA leya koTeya nelevidi nola- vonApadI samasta pradhAnAsa pelikeyIM caudhAre vAdepAraM vAsudevaM - pannIrachAsaridA kampanaM evevAnte eka pAtarA valIya agrahAraM tema-kadiva ghArammake vAhaza bulasuma pare gunkAmuma eravaM-nalaku lakane adakege puzIduda elamana candrArka-dharmamana / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ solukya caMdrikA ] tumbara hosarU imalI prazasti chaayaanuvaad| bhagavAna zaMkara kalyANa kreN| kalyANa ho / jaba sakala saMsAra ke adhArabhUta pRthvI pati . mahArAjAdhirAja paramezvara parama bhaTTAraka satyAzraya kula tilaka caulukya vaMza vibhUSaNa zrImAna zrIbhuvanamalla devakA uttarottara vRddhi prApta karanevAlA sAmnAjya pUrNimA ke samudra samAna laharA rahA thA aura tribhavanamallakA sadguNAgAra choTA bhAI, usake hRdayako praphulla karanevAlA, evaM parama priya anaga-hRdayako jItane vAlA-apane sadaguNoM se vikramakA sneha bhAjana-kAma samAna aura prema pAtra thA isase adhika aura kyA guNa ho sakatA hai| jisake [jayasiMhake] bhujabala pratApa aura zaurya agni se dagdha dahala rAjya Aja mI nirbhaya nahIM huA hai-lATapati Aja bhI usake zauryakA smaraNa kara himAlayake kandarAoMkA Azraya leneke liye gamanonmukha hotA hai| tevalaAzraya prApta karaneke liye laMkAse mI dakSiNa palAyana karatA hai| koMkaNapati usake krodhita honekI AzaMkA se ciMtita ho rahA hai / vIranolambakIzakti kitanI bar3I hai, ahA! jisake nAma zravaNa mANase zatruoMkA hradaya dahala jAtA hai| isa prakAra Arati samudAyako cintita karane vAlA--samasta saMsArameMstuti prAptaH aura prakhyAta-pallavAnvaya-pRthivI pati-yuvarAjA paramezvara vIra mahezvara-vijayendra lakSmI priya-zaraNAgata vatsala-caulukya cUr3AmaNi-yuddhameM trinetra-kSatriyoM meM pavitra-chAtra vaMza ujAgara -maMda masta kunjara-svabhAvataH kAmadeva-zatru samUha kadalI bana vIdAraka-apane bar3e bhAIkA parama prakhyAta tathA pracaNDa daurdAnta advitIya yoddhA-zrImAna trayalokamalla vIranolamba pallava paramanAdi jayasiMha deva duSTa nigraha aura ziSTa pAlana pUrvaka-sukha aura zAnti ke sAtha dakSiNa samudra se lekara pulagiri-revu-bhAle keruvAlaM-banavAsI-nADa aura vela vAlapradezoMkI " yuvarAja vIranolamba jayasiMha deva" lakSmIko dRr3hatAse aMkazAyinI banA zAsana karatA thA / jayasiMhake pAdapadmakA bhramara sadguNAgAra zatru nAzaka daNDAdhipa apane svAmIke kAryazAdhaka baladeva thaa| jisakA pAralaukika svAmI jinendranAtha thaa| aura laukika svAmI pRthvIpati sIgIdeva arthAta jayasiMha evaM gurunnata pati mArkanDeya munI-mAtA zAntiyAka patnI mallikA aura putra lakSma thaa| daNDa nAyaka baladeva ke samAna saMsArameM kauna bhAgyazAlI hai| isa prakAra mahimA prApta-paJca mahA zabdakA adhikArI-mahA sAmantAdhipati-mahA pracanA-daNDa nAyaka-sarasvati karNa bhUSaNa-trilokamalla vIra nolamba pallava paramanAdi jayasiMha kA caraNa kiMkara-svAmI kArya sAdhaka mahA sAmanta baladeva vanavAsI dvAdaza sahasra aura aThAraha aprahAroMkA zAsana karatA thA aura usake adhikAra meM rAjyadhAnI valipurakA mArga zulka thaa| mahAsAmanta daNDa nAyaka baladeva-jaba pAnalI kAnanameM nivAsa kara rahA thA usasamaya caulukya vikrama varSa ke puSya, amAvAsyA tithiH uttarAyaNa saMkrAnti sUrya grahaNa ke samaya samasta maMtriyoM ke Agraha se, tevalve sahalA ke kampanna saravAdi saptatI antapAtI kaTha apahAra kA kara mApha kiyA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ lATa nandipura khaNDa tumbara hosarU imalI zilA prazasti vivecana : prastuta prazasti tumbara hosaru grAma kI uttara dizA meM eka imalI ke vRkSa ke nIce utkIrNa hai / tumbara hosaru grAma ke saMbaMdha meM hama pUrboddhRta prazasti ke vivecana meM vicAra kara cuke hai| prazasti kA zilA khaMDa 742.1/2 hai| aura lekha paMktiyoM kI saMkhyA 51 hai / isakI lipi hAle kAnADA aura bhASA saMskRta aura kanADI mizrita hai| prazasti meM pUrvavat vikramako adhirAja aura vIranolamba jayasiMha ko yuvarAja varNana kiyA gayA hai| ina donoM ke atirikta jayasiMha ke sAmanta tathA daNDAdhipa baladeva kA usake pratinidhi rUpase vanavAsI pradezakA zAsana rAjyadhAnI valIpura meM raha kara karanA likhA gayA hai / prazasti kA uddezya anyAnya maMtriyoM aura sAmantoM ke Agrahase kara mApha karane kA varNana hai| prazasti ke paryAlocanase vikrama aura jayasiMha me parama sauhArya prakaTa hone ke sAtha hI jayasiMha ke pracaNDa zaurya kA digdarzana hotA hai| prazasti se prakaTa hotA hai ki usane dAhala; lATa aura anyAnya narezoMko vijaya kiyA thA aura usase kokaNa pati sazaMkita thaa| prazasti meM jayasiMha se parAbhUta kisIbhI rAjA kA nAma nahIM diyA gayA hai| ataH yaha nizciya ke sAtha nahIM kahA jA sakatA ki kathita dezoM ke kisa rAjA ko usane parAbhUta kiyA thaa| jayasiMha ke samaya kokaNa meM aneka choTe moTe rAjabaMza rAjya karate the / govA ke kadamavaMzI, kolhApura aura karahATa ke zilharA evaM uttara kokaNa ( sthAnaka ) ke zilharA / inake atirikta anyAnya baMza saMbhUta aneka choTe moTe mANDalIka 'sAmanto kA Adhipatya thaa| tathApi hama kokaNa pati se govA ke kadamavaMzI jayakezI kA ullekha mAnate haiN| hamAre isa prakAra mAnanekA kAraNa yaha hai ki vikramAditya ke sAmrAjya meM usakA prAbalya thA aura vaha apanA ekAdhipatya sthApita karane meM pravRtta thA / apane isa manorathako saphala karane ke liye AkAza pAtAla ke kulAve milA rahA thaa| usake isa vicAra kA bAdhaka yadi koI thA to vaha jayasiMha thaa| punazca ina donoM meM manomAlinya pUrva se calA A rahA thaa| ataH jayasiMha kI zakti vRddhi aura zaurya kA samudravata prabala pracaNDa pravAha dekha usakA sazaka honA svabhAvika hai / bhAge cala kara prazasti jayasiMha ke kopAgni meM dAhala rAjya kA bhasma honA prakaTa karatI hai| vAila cedI rAjya kA nAmAntara hai| cedIkI rAjyadhAnI usa samaya tripurI nAmaka nagarI thii| saMprati tripurI ko tevara kahate haiM aura yaha madhya pradeza ke jabalapura nAmaka jilA ke antargata hai| sahala narezoM ke sAtha caulukyoM ke sandhi vigraha kA paricaya hameM aneka vAra mila cukA hai / sarva Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA ] 102 prathama dAila aura vAtApi arthAta kalacuriyoM aura caulukyoM ke do do hAtha honekA paricaya hame maMgalI ke rAjya samaya meM milA thA / pazcAta tailapa dvitIya ko bhI kalacUrIo ke sAtha mIDate dekhate haiN| anantara jayasiMha ke pitA Ahavamalla aura dahala vedI pati kaNako raNAGgaNameM hAtha milAte pAte haiM / jisameM karaNa parAjita aura mAhavamala vijayI huA thA / karaNA aura hamala ke isa yuddha kA varNana kavi vilhaNa ne baDe vistAra ke sAtha kiyA hai| bilhaNa ke kathanameM yadyapi atizayokti ApAdataH pAI jAtI hai tathApi evura kI zilA prazasti se usakA ataH samarthana hotA hai / punazca somevara dvitIya ke rAjyakAlIna velagAMva se prApta lekha se mI havamala ke madhya pradeza para AkramaNa karanekA samarthana hotA hai| itanAhI nahIM cedi pati karaNako Ahe malla ke sAtha mAlavA ke paramAra rAja para AkramaNa karate pAte hai / ataH hama kaha sakate haiM ki zrAhavamala kI mRtyu pazcAta aura somezvara dvitIya tathA vikramAditya ke vigraha samaya cedi pati karaNa ke putra aura uttarAdhikArI yazaskaraNa ne kucha utpAta macAyA ho jise jayasiMhane apane zaurya kA paricaya de pUrNa rUpeNa dAhala rAjyako apane kopAni kAprA banAyA ho / jayasiMha aura yazaskaraNa ke yuddhakA prastuta prazastimeM ullekha hone aura Apapura vAlI meM na honese prakaTa hotA hai ki ukta yuddha zaka 1001 aura 1003 ke madhya huA thA / punazca prazasti hameM lATa pati ko jayasiMha ke zauryase chipaneke liye palAyana karane ko sadA kaTibaddha rahanA batAtI hai| kathita lApati kauna hai| lATapati kI upAdhi bArapake vaMzajoM kI thii| bhayamIta hone vAlA aura aba vicAranA hai ki prazasti banAyA thA / kIrtirAja kA bArapa ko lATa dezakA sAmantarAja caulukya rAjyodvAraka tailapa deva dvitIya ne bArapa ke pautra kIrtirAja vAtApi kI AdhInatA yUpako pheMka svataMtra bana gayA thA / zAsana patra zaka 142 kA hame prApta hai| kIrtirAja ke bAda usakA putra vatsarAja lATakI gaddI para baiThA aura usake bAda trilocanapAla lATa dezakA svAmI banA / trilocanapAla kA zAsana patra zaka 672 kA hameM prApta hai / trilocanapAla ke pazcAta hameM trivikramapAlakA zAsana patra zaka 666 kA upalabdha haiM / kavita tInoM lekha cAlukya caMdrikA lATa nandipura khaNDa meM hama avikala rUpase udhRta kara cuke haiN| zaka 666 ke lekha se prakaTa hotA hai ki ukta zaka meM trivikramapAla lATakI gaddI para pATanavAloMko parAbhUta kara baiThA thA / ukta zAsana patra aura prastuta prazasti ke madhya kevala tIna varSakA antara hai / ataH prastuta prazasti kathita lATapati bArapakA vaMzaja trivikramapAla hai / saMbhava hai, cedipati yazaskaraNako zikSA dene ke liye jAte samaya jayasiMha ne lATapati trivikramapAlako mI kucha apane zauryakA paricaya diyA ho aura lATha; uttara kokaNa aura mAlavA kI sImA para kucha apane sainikaratva choDA ho jinakI upasthiti trivikramapAlako sadA sazaMkita kiye ho / bahuta saMbhava hai ki prastuta prazasti kathita kokaNa pati uttara kokaNa kA zilharA rAjA ho / yadyapi hamane pUrva meM kokaNa pati se govApati kadamavaMzI jayakezi kA grahaNa karanekA vicAra prakaTa kiyA hai parantu uttara kokaNa ke zilharoM kA mANDalika hote hue Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 103 [ lATa nandipura mana bhare virudoM kA apane nAma ke sAtha lagAnA aura svAtaMtrya pradarzaka upAdhikA yadA kadA dhAraNa karanA dekha unakAhI kalyANa ke caulukya vaMza ke gRha kalaha se lAbha uThAne meM pravRta honA adhikatara saMbhava hai| yadi jayasiMha ne lATa aura dAhala vAloM ke samAna uttara kokaNa ke zilharAoMko mI kucha zikSA dI ho to koI AzcaryakI bAta nhiiN| yadi aisI bAta ho to vicAranA hogA ki uttara kokaNa kA zilharA rAjA kauna ho sakatA hai| uttara kokaraNa arthAta sthAnaka ke zilharokI vaMzAvalI para dRSTipAta karanese prakaTa hotA hai ki mumamunikA rAjyakAla zaka 962 se 1002 paryanta hai / mumamunike uttarAdhikArI kA rAjya zaka 1002-1003 se prAraMbha hotA hai / mumamunikA uttarAdhikArI anantadeva hai| ataH prastuta prazasti kathita yuddhakI samakAlInatA mumamunI aura anantadeva ke sAtha nirbhrAntarupeNa ThaharatI hai| inameM se eka ke rAjya ke anta aura dUsare ke prAraMbha kAla meM hIM jayasiMha ne lATa aura dAhala vijaya kiyA thA / ataH hama kaha sakate haiM ki inameM se kisI eka ko jayasiMhake pracaNDa zauryakA paricaya milA hogA aba yahi hama ina donoM ke rAjyakAlIna uttara kokaNa ke zilharA rAjavaMzakI avastha kA kucha paricaya pA jAya aura usameM kucha avakAsa hamAre anumAnako sthAna pAne kA mile to hama nizcita siddhAnta para pahuca sakate haiN| mumamuni ke anta aura anantadeva ke rAjyarohaNa kA hameM kuDamI spaSTa paricaya nahI miltaa| parantu 1003 ke lekhase usakA uttara kokaraNakI gaddI para upasthita honA pAyA jAtA hai / punazca anantadeva ke apane zaka 1016 lekha se prakaTa hotA hai ki usake hAtha se rAjya sattA chIna gaI thI aura usake kisI saMbaMdhI ke hAthame calI gaI thii| jisakA uddhAra usane ukta zaka 1016 ke lagabhaga kiyA thaa| isake atirikta vikramAditya ke jAmAtra jayakezi ke lekhoM se prakaTa hotA hai ki usane yuddha meM kokaraNa pati kApardi dvIpanAtha ko mAra gopa paTana tathA usake caturdikavarti bhUbhAga jo kokaNa navazata ke nAma se vikhyAta thA, milA liyA thA / aba yadi jayakezi ke isa vijayako aura navazata kokaNako adhikRta karanekI ghaTanAko jayasiMha bijaya ke sAtha mAna leveM to mAnanA paDegA ki ukta vijaya yAtrA meM jayakezi jayasiMha ke sAtha thA / parantu isa prakAra mAnane meM do bAdhAe sAmane AtI haiN| prathama bAdhA yaha hai ki vikramAditya ke kalyANa rAja prApta karane ke pUrva hIM jayakezi ke adhikAra meM gopa paTana thA / aura usa samaya jayakezi somezvara kA paraM snehAspada sAmanta thA / jayasiMha aura vikramakA usa samaya mela nahIM thA / punazca 1000 vAlI prazasti meM jayasiMha ke dAhala lATa aura kokaNapatiko bhaya mIta karanekA ullekha nahIM hai| ataH jayasiMha ke AkramaNa samaya mumamuni nahIM varaNa anantadeva thA / jise rAjya cyuta kara jayasiMhane usake kisI saMbaMdhIko saMbhavataH sthAnaka ke zilharA rAjya siMhAsana para apanI AdhInatA svIkAra karA baiThAyA ho| jisakA samarthana anantadevake ukta zaka 1016 vAlI prazasti se hotA hai| saMbhavataH anantadevako sthAnaka kA rAjyasiMhAsana apane Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ caukhukya caMdrikA] saMbaMdhI ke hAthase punaH prApta karane meM vikramAditya aura jayasiMha ki paraspara vigraha aura jayasiMha ke parAbhava se sahAyatA milI ho / cAhejo ho parantu hamArI samajha meM jayasiha ne lATa aura dAhala vijaya samaya sthAnaka ke zilahAra anantadevako gaddIse utArakara usake kisI saMbaMdhI ko gaddIpara baiThAyA thaa| aura ina donoM rAjya tathA dAhala ke madhya kahIM na kahIM apanI senAko rakhA thA jisakA AtaMka inakoM bhayabhIta kiye hue thaa| prastuta prazasti se prakaTa hotA hai ki jayasiMha ke adhikAra meM - pulagiri - revu - mAle kezuvalAla - vanavAsI aura vela vAle Adi pradeza the aura usakI rAjyadhAnI balipura nAmaka sthAna meM thI / balipura kA vartamAna nAma balegambe hai| aura vanavAsI se lagabhaga 30-35 mIla dakSiNa pUrva mayasUra rAjya ke sImogA jilA meM hai| balipura nagara bahuta prAcIna sthAna hai| sthAnIya kathAnaka ke anusAra to vaha satyuga meM hone vAle daityarAja bali kI rAjyadhAnI thii| aura bhagavAna rAmacaMdra aura yudhiSThira Adi pANDavagaNa ukta sthAna meM Aye the / yadi kathAnaka ko sAzataH hama na bhI svIkAra kareM tobhI hame yaha mAnanA paDegA ki balipura vanavAsI pradeza aura vanavAsI nagara kA samakAlIna hai| aura vanavAsI pradeza ke mauryavaMzodabhava adhipatiyoM ke samaya rAjanagarI honekA saubhAgya prApta kara cukA hai| hamArI samajha meM tithi ke saMbaMdha meM itanA hI kahanA paryApta hogA ki prazasti zaka saMvata 1002 kI hai / kyoMki isakI tithi caulukya vikrama saMvata 4 hai / evaM prastuta prazasti kA vivecana samApta karane pUrva yadi hama vIra nolamba jayasiMha ke adhikAra gata pradezoM kA vicAra kareM to asaMgata na hogA kyoMki prastuta prazasti hamArI caulukya caMdrikA meM jayasihase saMbaMdha rakhane bAlI prazastiyoM meM antima prazasti hai| bIra nolamba jayasiMha se saMbaMdha rakhane vAlI prathama prazasti zaka 166 aura antima zaka 1002 vAlI hai| aura ina prazastiyoM kI saMkhyA 7 hai| hama yahAM para nimna bhAgame kramazaH prazastiyoM kA nAma de unake samAnantara meM kathita pradezoM kA nAma dete haiN| saMkhyA. prazasti. pradeza. 1 - zaka 669 arAkirI prazasti kogalI 2 - zaka 676 nerala gunDI prazasti dadiravaliga sahasra * basakunDe prayazata aura kunDelma 3 --zaka L63 jatiMga rAmezvara prazasti gondevADI 4 - zaka 665 hulegAla prazasti sulagAla 5 - zaka 1001 Acapura prazasti vanavAsI dvAdaza sahastra aura * santAliga sahastra . Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 505 [ lATa nandipura khaNDa 6 - zaka 1002 tumbara hosaru prazasti vanavAsI dvAdaza sahastra, santA liga aura SaTasahastra dvaya 7 - zaka 1002 tumbara hosaru dvitIya prazasti - pulagiri - revu * bhAle kezuvA la vanavAsI dvAdaza sahastra aura velavADa pradeza ina pradezoMke atirikta bhuvanamalla somezvara ke lekhoMse prakaTa hotA hai ki usane gaddIpara baiThane pazcAta jayasiMha ko poraMbindu aura nolamba vADI nAmaka do pradeza diye the| iname poraMbindu kA nAmAntara gondAvADI hai / evaM gondavinda kA ullekha zaka 663 kI prazasti meM AgayA hai / ataH jayasiMha ke adhikAra bhukta pradezoM meM kevala eka kI vRddhi hotI hai| aparaMca karnATa deza inskRpsana nAmaka graMtha ke volyuma 1 pRSTha 284 aura 286 meM prakAzita halaguTha aura vAlavIDa ke zaka EEE - 1002 - 1003 aura 1004 ke lekhoM se jayasiMha ke mukta pradezoMkA nAma velavelA, santAliga, bAsavalI aura pulagiri pAyA jAtA hai| inameM pulagiri aura santAliga kA ullekha prazasti saMkhyA 6 aura 7 meM hai / ataH kevala velavalA aura vAsabalI nAmaka do prAnta hI naye raha jAte haiN| udhRta sUci para dRSTipAta karanese jJAta hotA hai ki vanavAsI dvAdaza sahastrakA antima tIna prazastioMmeM aura santaliga kA do prazastimeM nAma AyA hai| ataH yadi hama ina punaruktiyoM kA parityAga kareM tobhI vizuddha rUpase jayasiMha ke adhikAra meM nimnalikhita 18 pradeza pAye jAte haiN| 1 - kogalI, 2 - dadiravaliga, 3 - valakuNDA ayazata, 4 - kunDeru, 5 - gondavAr3I, 6. sulagAla, 7 - vanavAsI dvAdaza sahastrA, 8 - santAliga sahastrA, 6 - pulagiri, 10 revu, 11 mAle 12 - SaTa sahastra dvaya, 13 - kezuvalAla, 14 - velavADI, 15 - nolamba vADI, 16 - vAsavalI 17 - tADadavADI, aura 18 - velavelA / jayasiMha ke adhikRta pradezAMkA vartamAna paricaya prApta karanA asaMbhava hai tathApi yathAsAdhya kucha kara paricaya dete haiN| 1 - kogalI. 2 - dadiravaliga 3 - valakunDA traya zata 4 - kundura - kA nAmAntara kuhunDI aura kunDI hai| yaha kunDI tri sahastra nAmase prakhyAta thaa| isake antargata velagAMva jilA kA adhikAza pradeza aura kalAdagI vIjApura kA dakSiNa pazcima bhUbhAga sAmila thaa| yaha prAcIna kuntala kA eka vibhAga hai / 5 - gondAvADI (poravinda) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 caulukya caMdrikA ] zUlagAla vanavAsI dvAdaza sahastra - isa pradezameM mumbaI prAnta ke uttara kanADA aura masUra rAjya ke simogA jillA kA adhikAMza bhUbhAga sAmila thA / isakA eka bhAga nAgara khaNDa ke nAma se prakhyAta thA / vanavAsI kI rAjadhAnI baligAve, jisakA nAmAntara valigAva aura valigrAma Adi hai, thI / 8 ' santAliga sahasra - mayasUra rAjya kA simogA aura kudUra jilA kA bhUbhAga / yaha pradeza vanavAsI pradeza se dakSiNa meM avasthita thA / 6 - pulagiri - dhAravAra jilA ke antargata hai / isakA nAmAntara lakSmezvara hai / aura yaha pulagiri ta ke nAma se prasiddha thA / 10 - revu 11 12 - Sa. sahasra dvaya 13 balavIDa mAle - 15 106 14 nolamba vADI - yaha masUra rAjya ke simogA jilAse pUrva meM avasthita thA / aura isameM dUrga jilA kA prAyaH samasta bhUbhAga thA / yaha trayazata sahasra nAmase prasiddha thA / 15 - kezubAla 16 -- vAsavavalI (sahasra ) 17 tADavADI vijApura jilA ke antargata aura isame bAdAmI kA adhivaMza bhAga saMmilita thA / velavolA * isame dhAravAra aura belagAMva jilAo kA adhikAMza bhUbhAga saMmilita thA / yaha velavolA trazata nAmase prasiddha thA / isase prakaTa hotA hai ki jayasiMha ke adhikAra meM eka bahuta baDA pradeza thaa| jisameM bambaI pradezake dhAravAra- vijApura, belagAMva aura uttara kanADA evaM madrAsa prAntake belArI aura mayasUra rAjya kA uttara pUrvIya samasta pradeza thA / hamArI samajhameM prazasti kA sAMgopAMga vivecana ho cukA aura yadi koI vAta zeSa hai to vaha yaha hai ki jayasiha ke adhikRta kucha pradezoM ke vartamAna nAmAdi aura sthAna kA paricaya nahIM prApta kara sake / anyathA koI vicAranIya bAta zeSa nahIM rahI hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ lATa nandipura khaNDa maMgalapura vasantapura pati caulukya rAja kesarI vikrama zrI jayasiMha zAsana patra 1 / OM svasti / OM namo bhagavate Adi vArAha devAya zrImatAM sakala bhuvaneSu saMstuyamAnAnAM mAnavyasa gotrANAM hArIti putrANAM bhagavannAdi vArAha vara prasAdA davApta rAjyAnAM tatprAsAda rUmAsAdita vara vA |h lA chaNe caNena vazIkRtArAtya khila maMDalAnAM azvamedhAva bhRtya snAnanaM pavitrI kRta gAtrANAM caulukya nAmAnvaye dkssinn| patthe vAtApipura maNDale vAtApinAtho mahArAjAdhirAja paramezvara parama bhaTTAraka zrI jagaha stapAdAnudhdhAta tputro mahArAdhirAja paramezvara parama bhaSTAraka zrI somezvaradevazcA havamallaH tatpAdAnudhyAt tatputrI mahArAjA zrI jyaasiNhde| 5 paranAmAhaNeti trilokamala vIratnolampa pallAvAdi tAladavAlI yo tamyAvinda lolamvADI velambalA pulaMgiAra vAsavalI vAnavAtI yuvarAja 2 / soapa caulukya candraH deva dArehayA pANDavAstamo cchinnapada satsaM kula parihArArtha kAnane jgaam| kati kAle gate sati tatputra kesarI vikramazvApara nAmA vijayasiMho bAlArka yayutisama vyApta te'pi cAlukya vaMzabdhi vivardhenduHpitRvya rAjyamantaritvA saMhyAdri giri gahare svabhUjeApA pArjita sAmrAjye maMgalapUryA svarAjyadhAnI kRtvA rAha dhvajaMcAropitaH 3 / ekadA sAmrAjyasya vimeyaprAntargata vijayapure prati vastama tapatyAM snAtvA lakSmyAvAtapA pIDita dipazAkhAva cAMcalyaM vikSya saMsmarasyAsAratatAmanu bhUya jIvanasya ca kSaNabhaMguratvaM dRSTvA dhamasye vAnugAmitva mupalakSya sva mAtA pitro rAtmanazca puNya yazobhi vRdhi kAMkSayA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA ] 108 4 / vanavAsI pratyAgata sva purohita putrAya bhAradvAjasa gotrAya trimavAya adhvaryu taitarIya zAkhAdhyAyI somazarmaNe vijayapura prAnta maNDale prAva viSayAntapAti vAmanabalagrAma tRNa gocara savArya pUrva brAhmaNa dAya vajya jala pUrvaka smAmaH pradatta suvidita mastu samasta rAjapuruSA paTakalAdi karSakaizca sarvAya mabhiravi cedena dAtavyaM / 5 / asya grAmasya sImAnaH pUrvataH sUryakanyA nadi / dakSiNato'pi sAeva pazcimataH svAra va banaM / uttarataH zyAmAvalI madvaMzajaralyairapi kenacidapi vAdhAna kartavyaM / bAdhAkRta sAta paMca mahA pAtAkAni bhavanti pAne mahAtpuNyamapi bhavati ukAMca 6 / sAmAnyo'yaM dharma setu nRpANAM kAle pAlaniyo bhavadbhiH svavazaMjo vA para vaMzajo vA rAmAvat prarthayate mahIzA : yAnIha dattAni purA narandra dhamArtha kAmAni yazaskarANi / nirmAlyavanti pratimAna tAbha ko nAma sAdhu punarA dadati bahubhi vasudhA bhuktA rAjAbhi sagarAdibhi : yasya yasya yadA bhUmiH tasya tasya tada phalaM kAyastha vAlamAnvAya kRSNadattasya sununaa| haradatena kRtaM kAvyaM likhitamapi zAsanam / nava catvAriMza ccAdve rudra saMkhyA zate gate / mAghe kRSNe ca dvAdazAM vikramArka sNvtsre| aMkato'pi 1149 vikramArka saMvatsare mAgha kRSNa 12 dUtako'tra mahA sandhi vigrahIka naradeva sunu haradeva iti / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ lATa bAsudevapura khaNDa maMgalapura vasantapura prazasti chAyAnuvAda. ....... .- kalyANa ho / bhagavAna zrAdi vArAha deva ke liye namaskAra / sakala saMsAra ke stuti pAva mAnavya gotrI hArIti putra, bhagavAna vArAha kI kRpAse rAjya aura vArAha lakSaNa prApta, evaM vArAha lakSaNakI chAyA meM zatru maNDalako vazIbhUta karane vAle, azvamegha azvamRtya snAna dvArA pavitra zarIra, caukSukya vaMza meM dakSiNa patha meM vAtApi nAtha mahArAjAdhirAja paramezvara parama bhaTTAraka zrI jayasiMha hue| zrI jayasiMha devakA pAdAnudhyAt usakA putra mahArAjAdhirAja paramezvara parama bhaTTAraka Ahavamalla somezvara huaa| zrI somezvara devakA putra usake pAda padmakA bhramara vanavAsI yuvarAja trayalokyamalla pallava paramAnAdi vIralomba zrI jayasiMha deva upanAma siMNa deva huaa| . . . 2 - zrI caulukya caMdra jayasiMha devako daivakopa vasAt pANDave ke samAna apane adhikAra se vaMcita hokara vipattakAla kSepanArtha jaMgala meM jAnA paDA / jayasiMha ke vanavAsa kAla meM hI kucha dino pazcAta usakA putra kesarI vikrama upanAma vijayasiha madhyakAlIna sUrya prabhA mamAna vyApta zaurya evaM caulukya vaMza samudra ko praphullita karanevAlA pUrNa candra apane cacA ke rAjya kI sImA para apane bhujabala se saMhyAdri upatyakA ke bhUbhAgako adhikRta kara maMgalapurI meM vArAhadhvaja ko sthApita kara use apanI rAjyadhAnI bnaayii| 3 - ekabAra apane rAjya ke vijayapura prAnta ke vijayapura nAmaka grAme meM nivAsa karate samaya tApI nadI meM snAna karane pazcAta lakSmIko vAyu piDIta dIpa zikhA samAna asthira dekha saMsArakI asAratA tathA mAnava jIvanakI nazvaratA kA anubhava kara punazca manuSya kA paraloka meM dharma kAhI eka mAtra sAtha dene vAlA vicAra apanI mAtA aura pitA tathA apane puNya aura yaza vRddhi kI icchA se 4 - banavAsI se Aye hue apane purohita ke putra bhAradvAja gotrI tripravara taitarIya zAkhAdhyAyI adhvaryu somazarmA ko vijayapura prAnta nAmaka maNDalake pArbatya viSayAntapAtI vAmanavalI nAmaka prAma tRNa gocara AdI ke sAtha pUrva datta brAhmaNa dAya AdI ko choDakara jala dvArA saMkalpa pUrbaka diyaa| samasta rAja puruSoM, paTakiloM aura karSakako isa prAmakI zrAya brAhmaNakoM vinA kisI bAdhA ke denA cAhIe / 5 - isa grAmakI siimaa| pUrva sUryakanyA ndii| dakSiNa" Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA ' pazcima khANDava bana / uttara zyAmAvalI 110 hamAre vaMza ke athavA anya vaMzake kisIko bhI isameM bAdhA upasthita nahIM karanA cAhie bAdhA karanevAle ko pAMca prakArakI mahA pAtaka hotA hai| usI prakAra pAlana karane vAle ke mahA puNya tA hai| kahA gayA hai| 6-- rAjAoM kA yaha dharma hai ki cAhe apane athavA anya vaMzajoMkA yazavRddhi karanevAlA dharmakAmanA se diyA huA hI dAna kyoM na ho| use nIrmAlya mAna usakI rakSA kare kyoMki pUrva inta dAnakA apaharaNa sAdhu puruSa nahIM karate - aisI yAcanA bhAvI narezoM se hama karate haiM / isa saMsAra meM vasudhAkA bhoga sagara AdI aneka rAjAoM ne kiyA hai| parantu jisa samaya vasudhA jisake adhikAra me rahatI haiM usa samaya pUrvadatta dAnakA pala rakSA karaneke kAraNa sahIM hotA haiM / - Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat vAlamAnavya kAyastha kRSNadatta ke putra hari datta ne isa zAsana patrako kavitA ko kiyA aura likhA vikrama saMvata 1946 mAgha kRSNa dvaadshii| isa zAsanakA dUtaka naradevakA putra haradeva mahAsandhi vigrahIM haiM / www.umaragyanbhandar.com
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 113 lATa nandipura khaNDe magalapura vasantapura prazasti chAyA nuvaad| prastuta zAsana patra saMghAdri upatyakAmeM maMgalapurI nAmaka navIna caulukyarAja saMsthApaka zrI vIjayasiMhadeva kesarI vikramakA zAsana para hai| yaha chava bhAgoMme baTA hai| prathama aMzase lekara pAMcave aMza panta zAsana patra gayo hai / chaThekA aMtima bhAga gadya aura zeSa padya hai / prathama aMzakA prAraMbha svasti se kiyA gayA hai| anantara vArAhakI stuti Ara caulukyoM kI paraMparAgata rUDhI dI gaI hai| pazcAt vaizAvalIkA prAraMbha hotA hai / vaMzAvalImeM zAsana kartA parvatakula cAra nAma haiM aura unakA krama nimna prakArase hai / jaya siMha somezvara jaya siMha vi ja ya siMha jayasiMha prathamakA biruda bAtApi nAtha aura mahArAjAdhirAja paramezvara parama bhaTTAraka hai| usI prakAra somezvarakA viruda parama bhaTTAraka mahArAjadhirAja paramezvara aura nAmAntara ahavamala hai| paraMtu zAsana kartA ke pitAke nAmake sAtha bahuta lambA cauDA viruda dRSTigocara hotA hai| evaM usakA nAmAntara siMhaNaM prakaTa hotA hai| ukta viruda pralokyamalla viranolamba pallavamardI tAlAba vADI polabindu zAntalavADI velavalA pulagiri vAsavalI nAtha aura vanavAsI yuvarAja hai| isa milA hariNata karanese prakaTa hotA hai ki viruvAvalI tIna bhAgoMmeM baTI hai| prathama bhAgameM prokamAsa vIranolamba pallavamI, dvitIya bhAgameM tAladavADI polavindu sAntalavADI velavelA pulagidi vAsapakI nAtha aura tRtIya bhAgameM kevala vanavAsI yuvarAja hai| isa sambe cauDe vihadakA na to artha aura na kAraNahI hamArI samajhameM AtA hai| prathama bhAga piladoMke sabako hama kaha sakate haiM ki ve guNavAcaka hai| parantu dvitIya bhAgake viruda prazIta hote haiN| aura una dezoMke sAtha jayasiMhakA saMbaMdha prakaTa karate haiN| yadi vAstavameM ve dezavAcaka hai tabato kahanA paDA ki jayasiMhake adhikArameM eka bahuta bar3A bhUbhAga thaa| parantu Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA ] 112 ukta pradeza jayasiMhako kyoMkara aura kaba mile yaha prazastise kuchabhI jJAta nahIM hotA hai / tRtIya bhAga ke viruda jayasiMhako vanavAsI yuvarAja kahA gayA hai| yaha aura bhI ulajhI huI guthvIko pUrNarUpeNa ulajhAkara matibhrama karatA hai / jayasiMhake vanavAsI yuvarAja pada prApta karanekA kAraNa prazastine kuchabhI nahI batalAyA hai / parantu yaha sAdhAraNa bAta hai ki yuvarAjapada usIko prApta hotA hai jo kisI rAjAkA bhAvI uttarAdhikArI hotA hai / paraMtu zAsana patrake uttarakAlIna aMzase prakaTa hotA hai ki jayasiMhako eka bhAI thA jo kahIMkA rAjA thaa| ataH jayasiMha na to apane pitAkA yuvarAja ho sakatA hai aura na apane bhAIkA / isa kAraNa ukta yuvarAja pada hamArI pUrba dhAraNAke anusAra hame cakra meM DAlane vAlA hai / zAsana patrake dvitIya se prakaTa hotA hai ki jayasiMha para devakopa huA thA / aura usako apane adhikArase vaMcita honA paDA thA / adhikAra vaMcita hone pazcAta vaha kAlakSepaNArtha pANDavoMke samAna jaMgalameM calA gayA thaa| kucha dinoM pazcAta usake putra vijayasiMha - kesarI vikrama pitRvyayake simAntara pradezake kucha bhUbhAgapara adhikAra jamA baitthaa| aura apane bAhubala se maMgalapurI nAmaka navIna caulukya rAjyakA saMsthApaka huA / prazasti spaSTa rUpase varNana karatI hai ki usane maMgalapurImeM caulukyoMke vArAhadhvajako sthApita kiyA thA / zAsana patrake tRtIya aMzase prakaTa hotA hai ki vijayasiMha apane sAmrAjya ke vijayapura nAmaka nagara meM eka vAra nivAsa karate samaye saMsArakI asAratA ko dekha lakSmIkI asthIratAkA anubhava kara dharmakohIM kevala paralokameM ananya sahAyaka mAna apane mAtapitA tathA apane puNyakI vRddhi kA .......... cauthe bhAgase prakaTa hotA hai ki vanavAsIse AnevAle apane purohitake putra somazarmAko vijayapura prAnta pArbatya viSayakA vAmanavalI grAma dAna diyA / evaM prajAko Adeza diyA ki vaha ukta somazarmAko grAmakA dAyabhAga diyA kare / pAMcave bhAgameM pradatta grAma bAmanavalI kI catussImA deneke pazcAta svavaMzaja aura para vaMzaja bhAoMse Agraha kiyA gayA hai ki ve ukta dharma dAyakA pAlana kare / chaTheM bhAgameM dharmadAya pAlanakA puNya aura apaharaNakA pApa Adi varNana karane haiM, pazcAta zAsana patra banAne vAle kA nAma aura zAlana patrakI tithi dI gaI hai| zAsana patra kI tithi akSaroM aura ko donoMmeM dI gaI hai aura sabase aMta meM zAsana patrake dUtakakA nAma likhA gayA hai| hamArI samajhameM zAsana patrameM kisI bAtakI truTi nahIM hai / saba bAteM isameM jo zAsana patra meM honI cAhiye dI gaI haiN| isame prathama zAsana kartAkI vaMzAvalI usakA vizeSa varNana dvitIya dAnakA kAraNa dAna pratigRhitAkA paricaya pradatta grAmakI sImA lekhaka aura dUtaka AdikA paricaya sabhI bAteM dRSTigocara hotI haiM / ataH yaha zAsana patra truTi rahita haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ lATa vAsudevapura khaNDa hama upara prakaTa kara cuke haiM ki zAsana patrakI vaMzAvalI meM kevala cAra nAma haiN| unameM zAsana kartA ke prapitAmaha jayasiMhako vAtApi nAtha kahA gayA hai| isase spaSTa hai ki vaha vAtapikA rAjA thaa| parantu usakA putra somezvara kahAMkA rAjA thA yaha nahIM prakaTa hotaa| kintu usakI virudAvalI apane pitAke samAnahIM honese usakAmI svataMtra rAjA honA prakaTa hotA hai / jayasiMha dvitIya arthAta zAsana katAke pitAkI virudAvalI ke saMbaMdhame hama kucha vicAra upara prakaTa kara cuke haiN| ataH yahAM para itanAhI kahanA paryApta hogA ki usake adhikArameM vanavAsI aura sAntalavADI Adi pradeza the| vaha sAMtalavADI Adi pradezoMkA svAmI arthAta rAjA aura vanavAsIkA yuvarAja thA / jaba jayasiMha adhikAra :cita huA to kAla kSepaNArtha jaMgalameM calA gyaa| usake vanavAsake samayameM hI usake putra kesarI vikramane navIna adhikAra prAptakara maMgalapurIko apanI rAjyadhAnI bnaayii| . ataH aba vicAraNA hai ki vAtApi ke caulukya rAjyasiMhAsanakA bhoktA jayasiMha nAmaka koI rAjA huA hai yA nhiiN| yadi huA hai to usakA samaya kyA thA / usake putra aura pautrakA nAma ahavamalla aura jayasiMha thA yA nhiiN| yadi thA to ahavamallakA samaya kyA thA aura jayasiMhakI virudAvalI kyA thI / vaha vanavAsIkA yuvarAja kahalAtA thA yA nhiiN| nonlamavADI Adi pradezoMke sAtha usakA kyA saMbaMdha thA aura antatogatvA vanavAsIkA adhikAra usake hAthase kaba aura kyoMkara china gyaa| ___ ina praznoMkA samAdhAna karaneke liye hame vAtApi rAjyavaMzake itihAsakA avalokana karanA hogA / vAtApi ke caulukya vaMzakI rAjyadhAnI vAtApi Ane ke pUrva aijanta nAmaka sthAna - jise saMprati ejanTA kahete hai meM thii| aijantapurI meM caulukya vaMzakI saMsthApanA karanevAlA jayasiMha haiN| usake pUrva caulukyoMkI rAjadhAnI culukagiri nAmaka sthAnameM thI aura culukagiri ke saMyogase gajavaMzakA pUrva nAma soma vaMza badala kara caulukya pracalita huaa| caulukagiri rAjya prApta karanevAlA viSNuvardhana vijayAditya hai| vijayAditya ke pazcAt solaha rAjAoMne caulukyagiri rAjya siMhAsana kA bhoga kiyA / anantara unake hAthase rAja china gyaa| parantu antima rAjA ke putra jayasiMhane punaH apane bAhubalase khoye hue rAjyakA uddhAra kara aijantapurI ko apanI rAjyadhAnI bnaayii| jayasiMhake bAda usakA putra raNarAga huaa| usane bhI paijantapurImeM rahakara paitRka rAjyakA bhoga kiyaa| usake pazcAta usakA putra pulakezI huA / pulakezI vAstavameM apane vaMzakA paraM prakhyAta rAjA huA / isane sarva prathama vAtApi ke kadamboMkA utpATana kara pAtApi purIko apanI rAjyadhAnI bnaayii| pulakezIne prAyaH samasta bhArata varSako vijaya kara eka chatra bana azvamedha yajJa kiyaa| pulakezIke pazcAt usake kIrtivarmA aura maMgalIzvara nAmaka donoM putroMne kramazaH usake rAjyakA upabhoga kiyA / maMgalIzane bAtApipurIke prasiddha guphAkA nirmANakara usameM apane kula deva bArAhakI pratimA sthApita kara apanA nAma acala banAyA / maMgalIzake pazcAt usakA bhatIjA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA] 114 pulakezI dvitIya huA / pulakezI dvitIya mI apane pitAmahake samAna pracaNDa yoddhA aura bhArata varSakA ekachatra adhipati huzrA / pulakezI dvitIyakI rAjasabhAmeM IrAnake prasiddha rAjA khuzarukA rAjadUta rahatA thaa| ukta pAraziyana rAjadUta ke AgamanakA dyotaka karanevAlA eka citra aijantapurIkI guphA citrita kiyA gayA hai| pulakezIne apane choTe bhAInoM, viSNuvardhana aura jayasiMha evaM budhavarmako eka eka prAnta pradAna kiyA thaa| viSNuvardhanako veMgI maNDala prAnta - kRSNA aura godAvarI nAmaka nadioMke madhyavartI deza - diyA / jahAM usake vaMzajoMne lagabhaga chava sau varSa rAjyabhoga kiyaa| aura pazcAt samaya pUrvIya caulukya nAmase prasiddha huye / jayasiMhako pulakezIne vartamAna nAzikake caturdikavartI bhUbhAga diyA thaa| jahAM usake putrAdine rAjya kiyA parantu usakA vaMza adhika dinoM nahIM claa| cauthe bhAI budhavama ko vartatAna kolAbA jillA ke caturdikavartI pradeza diyA thA / budhavarmakA vaMzabhI lopa ho gayA kyoMki usakAmI kucha paricaya nahIM milatA / hAM, budhavarmakA eka zAsana patra kolAbA jillAke pinuka nAmaka sthAnase milA hai jisase prakaTa hotA hai ki vaha apane bhatIjA vAtApi pati vikramAdityake samaya taka jIvita thA / pulakezIko AdityavamA-candrAditya-vikamAditya aura jayasiMhavarmA nAmake cAra putroM kA honA pAyA jAtA hai| AdilyavarmakA paricaya usake apane tAmrapatrase aura caMdrAdityakA paricaya usakI mahiSI mahAdevI vijaya bhaTTArIkA ke zAsana patroM se milatA hai| saMbhavataH AdityavarmAkI mRtyu pitAke samayameMhI ho gaI thii| aura caMdrAditya mI kadAcita eka putrako choDakara kAlagata huA thaa| caMdrAdityake zizu putrakI mAtA (caMdrAdityakI rAnI) vijaya bhaTTArikAdevI zAsana karatI thii| parantu zAsana karate samayamI vijaya bhaTTArikAne vikramAditya ke rAjyakA ullekha kiyA hai| ataH saMbhavanA hotI hai ki siMhAsanapara vAstavameM vikramAdityahI baiThA / vikramake samayase vAtApike caulukya pazcima caulukyake nAmase prakhyAta hue| vikramane apane choTebhAI jayasiMhako lATa dezakA rAjya diyA jahAM usane aura usake vaMzajone navasArikA (navasArI) ko rAjyadhAnI banA lagabhaga 100 varSa paryanta rAjya kiyaa| vikramAdityake pazcAt kramazaH vAtApike siMhAsana para usakA putra vinayAditya, pautra vijayAditya dvitIya tathA prapautra kirtIvarmA dvitIya baitthaa| kIrtivarmA ke samaya caulukya rAjyalakSmIkA apaharaNa huzrA aura vAtApi sAmrAjya rASTrakUToMke adhikAra meM calA gyaa| lagabhaga dauso varSa paryanta vAtApi rASTrakUToMke adhikAra meM rahA / antameM tailapa dvitIyane apane vaMzakI rAjyalakSmIkA uddhAra kara vAtApI ko punaH apanI rAjyadhAnI bnaayii| tailapane zaka 895 se 116 paryanta rAjya kiyA / . caulukyarAjya uddhAraka tailapake bAda usakA putra satyAzraya ne zaka 16 se 130 paryanta rAjya kiyA / anantara usakA bhatIjA vikramAditya pAMcavA gaddI para baitthaa| vikramAdityakI kauthuma Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 215 [lATa nandipura khaNDa prazastimeM vaMzAvalI dI gaI hai| vaMzAvalIke sAthahI anyAnyavAte arthAt caulukyoMkA ayodhyA meM rAjya karanA, pazcAta dakSiNameM bhAkara navInarAjya sthApita karanA-rAjyakA china jAnA-jayasiMhakA punaH uddhAra karanA prabhRti deneke pazcAt jayasiMhase lekara kramazaH vikramAditya paryanta nAma diye gye| isa prazastiko hamane cAlukya caMdrikA vAtApi kalyANa khaNr3a meM adhikala rupase udhRta kara pUrNa vivecana kiyA hai| vikramake bAda usakA choTA bhAI jayasiMha zaka 640 meM gaddIpara baiThA bhAra zaka 963 paryanta rAjya kiyaa| jayasiMhakI upAdhi jagadaikamala thI isanemI apane rAjyake chaThe varSakI eka prazasti meM caulukya vaMzakI vaMzAvalIkA abhigunThana, jayasiMha prathamase lekara apane samaya paryanta kiyA hai| jayasiMhakI rANI saMgaladevI thii| jisake garbhase Ahavamalla putra aura abbaladevI nAmakI kanyA huI ! abbaladevIkA dUsarA nAma hAmmAdevI thaa| usakA vivAha sevuNa dezake rAjA bhillama tIsareke sAtha huA thA jayasiMhakI mRtyu pazcAta Ahavamalla gaddI para baitthaa| Ahavamala ke rAjyakAlIna vividha prazastiyoM aura zAsana patroM ke paryAlocanase pragaTa hotA hai ki isako hoyasaladevI * vAcaladevI caMdrakAdevI aura kaiTaladevI nAmaka cAra rANiyAM thI aura ina ke garbhase isako somezvara - vikramAditya aura jayasiMha nAmaka tIna putroMkA honA pAyA jAtA hai| Ahaamallane vayaska hone para apane pratyeka putrako kucha pradezakI jAgIra de kucha anya pradezoMkA zAsaka niyukta kiyA thaa| pAhavamallane apane jyeSTha putra somezvara bhuvanamallako vayaska hone para yuvarAja paTTabaMdhakI jAgIra kezuvalAla ( paTaDakAla ) pradeza diyA thaa| usake atirikta zaka 671 me vaha velavolA trayazata aura pulagiri trayazatakA zAsaka niyukta huA thaa| evaM dvitIya putra vIkramAdityako vanavAsI dvAdaza sahasra nAmaka pradeza diyA thaa| evaM vaha gaMgavADI zAsaka thA punazca Ahavamallake rAjyake chaThe varSa zaka 666 kI prazastise prakaTa hotA hai ki usane apane kaniSTha putra jayasiMhako kogalI Adi pradezakI jAgIra dI thii| evaM usake rAjyake 23 veM varSa arthAt zaka 676 ke lekhase prakaTa hotA hai ki jayasiMhake adhikArameM usa varSa katipaya anya pradeza the ina donoM prazastiyoMke paryAlocanase prakaTa hotA hai ki jayasiMha apane pradezoM kA pUrNa zAsanAdhikAra kA bhoga karatA thaa| aura apane pitA ko adhirAjA mAna svayaM svataMtra sAmanta rAjAke zAsana Adi pracalita karatA thaa| punazca ina zAsana patroM se jayasiMhakA viruda vIranolamba pallava paramnAdi prayalokyamalla prakaTa hotA hai| pAhavamallakA svargavAsa zaka 960 ke caitra mAsa meM kRSNa ravivArako huA aura usakA jyeSTha putra somezvara kalyANa kI gaddI para baitthaa| udhRta avataraNase spaSTa rupeNa prastuta prazastikI bAtoM kA sAmaMjasya milatA hai / ataH hama yadi nizaMka ho prazasti kathita vijayasiMha ke pitA vIranolabaM pallava paramnAdi jayasiMha ko Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA ] vAtApi pati jayasiMha jagadakamallakA pautra aura Ahavamalla trayalokyamallakA kaniSTha putra evaM somezvara bhuvanamala aura vikramAditya tribhuvanamallakA kaniSTha bhrAtA ghoSita kareM to asaMgata na hogA kyoMki vijayasiMhake pitAkA pUrNa paricaya prApta karane ke pazcAt adhikAMzataH pUrva avatarita praznoMkA eka prakAra se samAdhAna ho cukA tathApi hama abhI aisA karanemeM asamartha hai / hamArI isa asamarthatA kA kAraNa yaha hai ki aneka mahatva pUrNa viSayoMkA samAdhAna nahIM huA hai / vanavAsI yuvarAja virudakA paricaya nahIM milA / paricaya nahIM mIlane ke sAtha hI isa avataraNa se auramI gutthI ulajhI gaI hai kyoMki vanavAsI pradezako jayasiMha ke pitA Ahavamallane prathama apanI gaMgavaMzakI rANIko diyA thA / jo apane kadamavazI sAmanta dvArA zAsana karatI thI / bAdako usake putra vikramAdityako diyA thaa| isa prazna ke samAdhAna ke liye hameM somezvara vikramAditya aura jayasiMha ke itihAsa kA paryAlocana karanA hogaa| aura apane isa prayatnameM hama sarva prathama vIranolamba pallava paramanAdi trayalokyamalla jayasiMha ke pUrva udhRta lekhoM ke prati apane pAThakoM kA dhyAna AkarSita kareMge / jayasiMhake zaka 666 se 1003 bhAvI 7 lekhoMkA hama pUrva meM avataraNa kara cuke haiN| ukta lekhoM meM do lekha jayasiMha ke pitA pAhavamallake rAjyakAlIna hai jinakA ullekha upara kara cuke haiM / anya do lekha (zaka 663 aura 665) meM jayasiMhane adhirAja rUpase apane bar3e bhAI somezvara bhuvanamallako svIkAra kiyA hai punazca una lekhoM se jayasiMha somezvarakA ananya prakaTa hotA hai| parantu zaka 001 aura 1003 vAle lekhA meM jayasiMhako vanavAsI pradeza kA zAsaka aura vanavAsI yuvarAja ke rupameM pAte hai| itanAhIM nahIM jayasiMha apane lekhoM meM vikramAditya ko adhirAja svIkAra karatA hai| evaM uname jayasiha ko vikramAdityakA rakSaka rupame pAte hai| ina lekhA ke vivecana se somezvara ko kalyANa rAjya sahAsana se haThAye jAne aura vikramAditya ke gadI para baiThane tathA jayasihake vanavAsI pradeza tathA vanavAsI yuvarAja viruda prApta karane pUrNa rupeNa vivecana kara cuke hai / ataH yahAM para punaH pISTa peSaNa na kara pAThako se ukta sthAna dekhane kI Agraha kara Age bar3hate hai| aura jayasiha ke hAtha se vanavAsI Adi pradezoM ke china jAne prabhRtikA bicAra karate hai| __hamAre pAThakoM ko bhalibhAMti jJAta hai ki zaka 1003 vAle tumbara hosaru ke lekhase pragaTa hotA hai ki jayasiMhane vanavAsI aura santAliga Adi pradezokI rAjyalakSmIko aGkazAyanI banAyA huyA aura usakA saurya sUrya madhya gaganameM prakhara rupeNa bikasita ho rahA thaa| aura usane cedI sthAnaka aura lATake rAjAoM ko parAbhUta kiyA thaa| evaM prastuta prazasti se spaSTa hai ki vikrama saMvata 1146 tadanusAra zaka '014 ke pUrva usake hAtha se vanavAsI rAjyakA apaharaNa ho cukA thaa| ataH aba vicAranA hai ki isa zaka 10.3-1004 aura 1014 ke madhya kaba taka vaha vana. vAsI kA bhoga karatA thaa| aba yadi vanavAmI pradezapara jayasiMhake bAda rAjya karane vAlekA paricaya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 117 [ lATa nandipura khaNDa prApta kara zake tI samasta ulajhI huI gutthI apane Apa ulajha jAyegI / aura hama apane isa bhayaMkara sandeha samudrase trANa pA sakeMge jayasiMha baDe majhale bhAI vikramAditya ke rAjya kavi kAzmIrI paNDita vilhaNa ke nAmase hamAre pAThaka paricita hai / kavi vilhaNa apanI pustaka vikramAkadeva caritra meM likhatA hai| "karahATaka ke zilla rAjA kI putrI caMdralekhA se vivAha kara vikramAditya apanI rAjyadhAnI meM Akara sukhabhoga meM vyakta huA / isa prakAra sukhabhoge karate usako bahuta dina bIta gaye / eka divasa usake vizvAsa pAtra guptacarana Akara sucanA dI ki mahArAja Apake choTe bhAI ApakA rAjya chInane ke vicArase prajA pIDana dvArA vahutasA dhana ekatrita kara draviDa ke rAjA se maitrI sthApana karane ke udyoga meM lagA hai / evaM apanI senAko vidrohI banAne kA prayatna kara rahA 'vahuta baDI senA ekatrita kara liye hai tathA jaMgalo jAtiyoM ko apanA sahAyaka banA Apa para AkramaNa karane ke udyoga meM lagA hai| tathA isa sUcanAko pa kara vikramAdityane usakA tathyA tathya jAnane ke vicAra se apane rAjadUta ko jayasiMhake pAsa bhejaa| jisane lauTakara kathita vAtoM ko pUrNataH satya prakaTa kiyA / I itane parabhI apane choTe bhAI para zastra uThAnA ucita na mAna punazca apane dUtako jayasiMhako samajhAne bujhAne ke liye bhejA / parantu jayasiMha ne kisIkI eka na sunI aura apane sAmantoM aura senApatiyoM ke sAtha bahuta baDI senA lekara vikramAdityake rAjya para AkramaNa kiyA AsapAsa ke gAmoM ko luTane aura jalAne lgaa| virodha karane vAloM ko bandI banAyA, kRSNA nadi ke pa. sa taka calA AyA / parantu vikramAditya isa AkramaNakA samAcAra pAkara bhI kucA dino taka zAnta baiThA rahA : antame vikrayAditya apanI senA ke sAtha Age bar3A / dono senAoM meM yuddha huA jisame jahasiMhane apanI hasti senAko Age kara AkramaNa kiyA / aura vikramAditya ke gajaazva aura padAti senAkoM pIche haThAyA / kintu vikramAditya apanI senA ko utsAhita karatA huA Age baDhA aura jayasiMha kI senA ko chinna bhinna kiyA / jayasiMha parAbhRta ho kara apanI senAko chor3a bhAga gayA / antameM vikramAdityako jayasiMha kI senA ke asaMkhya hAthI-ghoDe aura dhana ratna ke sAtha striyAM hAtha lgii| vilhaNa paNDitake kathanapara "vikramAditya apane choTe bhAI para astra uThAnA nahIM cAhatA thA" hame rokane para bhI varavaza haMzI A jAtI hai| kyoMki bilhaNa apane ukta kathanase vikramAditya ke caritra meM bhAtR vAtsalyakA citra citraNa karanA cAhatA hai / parantu hamAre pAThakoM ko vikramAditya ke bhrAtRvAtsalya kA jJAna bhali bhAMti prApta ho cukA hai| ataH hame AzA hai ki vikramAditya ke bhAtRvAtsalya ko ve avazya samajhate hoNge| tathApi hama yahAM para usakI namUnA peza karate haiM / hamAre pAThakoM ko jJAta hai ki bilhaNa ne somezvara aura vikramake vigraha meM bhI somezvarakA caritra bhI ThIka jayasiMha ke caritra samAna citrita kiyA hai aura vahAM bhI vikramako Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA ] 118 nirmala caritra prakaTa karaneke uddezya se likhA hai ki somezvarako gaddI parase utArane bAda bhI vikrama use gaddI para baiThAnA cAhatA thA / parantu bhagavAna zaMkarane prakaTa hokara krodha ke sAtha prakaTa kiyA ki vaha svayaM rAjA bne| isake atirikta somezvarako prajA pIDaka Adi batAyA hai| parantu jayasiMha ke zaka 1001 vAlI prazasti ke vivecanameM tathA somezvara aura vikrama ke saMbaMdha ko lekara caulukya caMdrikA vAtApi kalyANa khaNDa meM vilhaNakA bhaNDA phor3a karate hue dikhA cuke haiM ki vikrama apane pitA kI mRtyu samaya se hI somezvara ko gaddI parase utAranekI dhuna meM lagA thA aura sarva prathama usane somezvara ke pradhAna senApati kadamavaMzI jayakezI ke sAtha apanI kanyAkA vivAha kara use apanA mitra banAyA / evaM usake dvArA rAjendra coDa jo caulukyoM kA vaMza gata zatru thA, ke sAtha SaDayaMtra raca use caulukya rAjya para AkramaNa karane ko utsAhita kiyA / evaM jaba somezvara rAjendra caula ke sAtha yuddha karaneko Age bar3hA aura jayakezI vikramAditya aura jayasiMha tathA anyAnya sAmanta senApatiyoM ko apanI senAke sAtha raNakSetrameM Aneko AvAhana kiyA to jayakezI apanI rAjyadhAnI gozrAse, vikramAditya apanI rAjyadhAnI vanavAsI se aura jayasiMha apanI rAjyadhAnI se tathA anyAnya sAmanta aura senApati apanI senA ke sAtha coladeza ke prati agrasara hue| parantu donoM senAoM ke raNakSetra meM AtehIM jayakezI aura vikramAditya somezvarakA sAtha choDakara rAjendra caulase mila gaye jisakA pariNAma yaha huA ki somezvarako bhAganA paDA aura raTabAr3I pradeza rAjendra caulane apane rAjame milA liyA kintu vikrama ke sAtha apanI kanyAkA vivAha kara dahejameM raTavADI pradeza use diyA / yadi jayasiMha usa samaya somezvarakI rakSA na karatA to kadAcita use usI samaya caulukya rAja aura apane prANase hAtha dhonA paDatA / punazca hama yahabhI dikhA cuke haiM ki vikramAditya ne sevaraNa dezake yAdava rAjA se bhI maitrI sthApita kara liyA thA / evaM jayasiMhako vanabAsI kA yuvarAja aura caulukya rAja kA lobha dikhA apanA sAthI banAyA / bhalA jo manuSya apane baMzazatru se mila sakatA hai, apane bhAIko ghora yuddha saMkaTameM choDa sakatA hai / usake senApatiko beTI de kara milA sakatA hai| sAmantoM ko baDe baDe prAnta dekara baDe bhAI ke viruddha khaDA kara sakatA hai, bar3e bhAIkA rAjacyuta kara usakA nAmo nizAna miTA sakatA hai aura lobhameM paDa dharmAdharma kA vicAra choDa sakatA hai, vaha vilhaNa paMNDita jaise kavioM ki dRSTimeM avazya bhAtR vAtsalya ho sakatA hai / parantu hamAre aise tuccha buddhiyoMkI dRSTimeM usakA bhAtR vAtsalya saMsArameM advitIya hai / usakI bhrAtR vatsalatA paurANika yuga bhagavAna rAma ke anuja bharata aura lakSmaNa tathA aitihAsika yugavAle zizodiyA baMzI mokala aura bhImakI bhAtR vatsalatAko paTatara karatI hai| yadi usakA dedIpyamAna ujvala upamAna saMsArake itihAsa meM kahIM upalabdha hai, to vaha mugala sAmrATa zAhajahAMke putra auraMgajeba kA bhrAtR prema hai / punazca yadi hama yaha kaheM ki vikramAditya apane se varSa 582 varSa pazcAta honevAle mugala samrATa zAhajahAM ke bandhughAtI putra auraMgajebakI AtmA thA to atyukti na hogii| kyoMki donoM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 119 [ lATa nandipura khaNDa ke caritra aura nIti meM adhikAMzataH samAnatA pAI jAtI hai| jisa prakAra auraMgajeba apane baDe aura choTe bhAIoM kA nAza kara apane rakta raMjita hAthoM se dIna islAmakI rakSA ke liye dillI ke siMhAsana para baiThA thA aura pacAsa varSa rAjya kiyA thA / aura usane antima samaya apane sAmrAjya ko chinna bhinna hotA huA dekha rakta kI AMzU bahAtA apane ihalIlAkA saMsmaraNa kiyA thA / usI prakAra vikramAditya apane baDe bhAI somezvarako rAjyase vaMcita kara usake raktase apane hAthoMko raMjita kara caulukya sAmAjya ke siMhAsana para baiThA aura 50 varSa rAjya kara anta meM sAmrAjya bhavanako zatruoMke AghAta se bhIratA huA dekha apanI AkhoM se rakta kI AMzU bahAtA marA thaa| evaM jisa prakAra auraMgajebane bandhu nAzajanya pApAgni se mugala sAmrAjyako bhasmAta kara usake mUla ko naSTa kara diyA thA, aura usakI mRtyu pazcAta mugala sAmrAjya kA eka prakAra se anta ho kara nAma mAtra ke samrATa usake vaMzaja raha gaye the / evaM kucha dinoM arthAta 50- 60 varSa ke bAda nAma mAtrakA mugala sAmrAjya bhI naSTa huA / anta meM antima bAdazAha zAhaAlamako apane makAna meM bandI honA paDA thaa| usI prakAra vikramAditya kI mutyu pazcAta 5- 60 ke bhItara hI bandhu nAza janya pApAni se dagdha caulukya sAmrAjya naSTaprAya huA aura usake bRddha prapautra somezvarako apane sAmanta kA bandI ho kara anta meM idhara udhara bhaTakate hue caulukya sAmrAjya sUrya ke sAtha sadA ke liye bharata honA paDA / antatogatvA jisa prakAra dArA ko rAjacyuta karane ke liye auraMgajebane sAparA (ujaina) yuddha ke pUrva murAdako zAhazAha dillI banAnekA kA pralobhana de apanA sAthI banAyA aura dArA ke parAsta hone pazcAta murAdako bandI banA gvAliyara ke dUrgameM sthAna diyA thA, usI prakAra vikramAditya jathasiMhako caulukya sAmrAjya bhAvI yuvarAja mAna apanA sAthI bnaayaa| aura jaba somezvarako rAjyacyuta kara svayaM gaddIpara baiThA to kucha dinoke pazcAta jayasiMhako caulukyarAja dene ke sthAna meM vanavAsI pradezake sAtha hI usake pitA aura bhrAtA somezvara ke samaya prApta anyAnya prAntoM se bhI vaMcita kiyA / murAda aura jayasiMha ke caritra meM itanAhI antara hai ki murAdako madyapa hone ke kAraNa yAsahI bandI bananA par3A parantu jayasiMha vIra prakRti hone ke kAraNa vikramake udezyako jAnate Age baDha usake chakke chuDA antameM rAjyacyuta huA / jayasiMhakA vikramase chakke chuDAnekA paricaya bilhaNa lekhamehI milatA hai / jayasiMhake sahanna guNa zaurya Adiko bilhaNane ati ge banAkara likhA hogA / kintu satya chipAnese nahIM chipatA / vilharaNake lekhakA paryAlocana jayasiMhake zauryakA digdarzana karAhIM detA hai / vilharaNake udhRta avataraNase prakaTa hotA haiki viranolava jayasiMhakA apane bhrAtA vikrama dvArA parAbhUta hokara banavAsI rAjyase hAtha dhonA paDA thaa| parantu yaha jJAta nahIM huA ki vikramAditya aura vijayasiMha ke pitA vIranolaMba tryalokyamalla jayasiMhake madhya kaba yuddha huaa| paraMtu itanA to Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA ] 120 avazya prakaTa hotA ki vikramAdityake karahATa pati zilhAra rAjAkI kanyA caMdralekhAke sAtha vivAhake bahuta dinoM pazcAta ukta yuddha huA thaa| punazca hame jJAta hai ki zaka 1003 - 4 meM vikrama aura jayasiMhake madhya sauhArya thA / ataH 1003 - 4 zake pazcAta kucha varSa bAda yuddha yaha huA hogaa| aura vahabhI zaka 1013 - 14 ke pUrvahI huA hogA kyoMki prastuta prazasti se ukta yuddha kA isa samayase pUrva honA spaSTa rupeNa pAyA jAtA hai| vanavAsI ke itihAsake paryAlocanase prakaTa hotA hai ki zaka 1010 meM vanavAsI pradeza para kadamba baMzI mahA sAmanta zAntivarmA vikramAditya ke mANDalika rupameM zAsana karatA thaa| zaka 1003 - 4 aura 1001 ke madhyakAlIna samayase vanavAsI para isakA adhikAra thaa| isakA kucha bhI paricaya nahIM miltaa| aba yadi hama vilhaNake kathanaki vikrama karahATa patikI kanyA se vivAha karane bAda bahuta dinoM sukhameM lipta thA / anantara jayasiMha ke viplavakA saMvAda use milA aura donoM bhAIoMmeM yuddha huA prabhRtimeM se usake vivAhakI tithi kA nAma bhI nahIM milatA hai / ataH hame yahA parabhI anumAna aura apratyakSa pramANa se kAma lenA pddegaa| karahATake zilharA vaMzake itihAsa paryAlocanase prakaTa hotA hai ki bhArasiMha nAmaka rAjAko gulavAlAdi pAMca putra aura candalA nAmaka kanyA thii| ukta bhArasiMhakA rAjyArohaNa zaka 980 meM huA thA / aura usane 27 varSa rAja kara zaka 1007 meM iha lIlA samApta kiyA thA / bhArasiMhakI ukta caMdalA nAmaka kanyAkA vivAha kalyANake caulukya premArDise honekA paricaya milatA hai / hamArI samajhameM bhArasiMhakI candalA devI hI vilhaNakI caMdralekhA hai| kyoMki caMdalA nAma laukika aura caMdralekhA saMskRta hai| hamArI dhAraNAkA kAraNa yaha hai ki ukta caMdalA kA vivAha kalyANake caulukya mArDi arthAta vikramAdiyake sAtha huA thaa| hamAre pAThakoMko bhali bhAMti jJAta hai ki vikamAdityake vividha virudoMmeMse premArDi eka hai| cadalAko caMdralekhA bhAnanemeM kaNikA mAabhI saMdehakA avakAza nahIM hai| aba kevala mAtra vicAranA yaha hai ki candrakalA vivAha bhArasiMhane vikramAdityake sAtha kaba kiyA thaa| vilhaNake kathanase pAyA jAtA hai ki usakA vivAha karahATa patikI kanyAke sAtha taba huA jaba vaha pUrNa rupeNa vAtApi kalyANake caulukya siMhAsana para adhiSThita ho cukA thaa| evaM vikramake candalAke sAtha vivAhake bahuta dinoM pazcAta usakA virodha jayasiMha ke sAtha huaa| ataH hama sakate haiM ki vikramakA vivAha candalake sAtha zaka 1003 - 4 ke pazcAta bhArasiMhake antima samaya lagabhaga zaka 1007 ke pUrva huA thA aura usake do tIna varSa pazcAta arthAta 1008 - 8 meM kisI samaya vikrama aura jayasiMhakI virodha kA sUtrapAta huaa| hamArI isa dhAraNAkA pravala kAraNa yaha hai ki jayasiMhake hAthase banavAsI Adi pradeza nizcita rupase zaka 1010 meM nikala gayA thaa| vikrama aura jayasiMhake yuddhakA samaya avAntara pramANa tathA AnumAnika rityA prApta karane pazcAta ina donoM ke vigraha kA kAraNa kA vicAranA pddegaa| jayasiMha aura vikramake adhikRta pradezoM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 131 [ lATa vAsudevapura khaNDa para dRSTipata karate hI prakaTa hotA hai ki jayasiM ke adhikArameM caulukya rAjyakA adha.za thaa| basI dazA meM yadi jayasiMhako saMtoSa na haA aura vikramake rAjya ko hastagata karaneke Sa: yaMtrameM pravRta huA thA to kahana. par3egA ki jayasiMha vAstavameM kRtaghnI aura doSabhAgI thaa| evaM vilhaNane usakA jo caritra citraNa kiyA hai vaha usase bhI adhika kRtaghnI aura doSabhAgI tathA nindanIya thaa| parantu vikramakI somezvarake rAjya apaharaNa karanevAlI nItipara dRSTipa.ta karatehI varavasa manovRttika pravAha zrota viparIta diza ke prati gamanonmukha hotI hai aura sahasA mukhase nikala par3atA hai ki vikrama jayasiMhake viprahakA kAraNa jayasiMhake matthe nahIM varaNa vikrama ke matthe paDatA hai| hamArI yaha dhAraNA kevala anumAnakI bhIti pA hI avalambita nahIM dharaNa isako prabala aura pratyakSa prAdhAra hai| . hamAre pAThakoM ko jJAta hai ki caulukya sAmrAjyakA kizuvalAla pradeza jayasiMhake adhikArameM thA / aura usakI upAdhi yuvarAja thI / yadyapi bAhya dRSTayA jayasiMha aura vikramake vigraha para ina donoMse kuchamI prakAza nahIM par3atA parantu antaradRSTipAta karate hI inake vigraha ke gupta rahasyakA udghATana ho jAtA hai / jayasiMhake yuvarAja upAdhile usakA caulukya sAmrAjyakA bhAvI uttarAdhikArI honA prakaTa hotA hai / aura upAdhi use vikramake rAjyArohana samaya prApta huI thii| ataH anayAsahIM kaha sakate haiM ki zaka 668 meM vikramane jaba jayasiMhako bhAvI uttarAdhikArI svIkAra kara ume caulukya sAmrAjyake anya bahuta se pradeza diyA jo prAyaH samasta rAjyakA adhIza thA / yahAM taka ki vikramane vanavAsI pradezamI jayasiMhakoM de diyA jo usake adhikAra meM zaka 662 arthAta 34 varSa se thaa| itanAhoM nahIM kezuvalAla prAnta jisake anta gata caulukya sAmrAjakA prANabhUta sthAna paTTaDakAla thA usane jayasiMhako diyaa| hamane paTTaDakAlara sthAnako caulukya sAmrAjya rUpa zarIrakA prANa kahA hai / ataH AzaMkA hotI hai ki hamAre pAThaka Azcarya cakita hue hoNge| isa liye unake Azcaryako zAnta karane ke liye nimna bhAga meM paTTaDakAlakA mahatva pradarzaka vivaraNa dete haiN| AzA hai usake abalokana pazcAta ve hamase avazya sahamata hogeN| - paTTaDakAla nAmaka sthAna caulukya rAjadhAnI vAtApipura (bAdAmI) se lagabhaga 8.10 mIla kI dUrI para pUrvottarameM mAla prabhA nAmaka nadIke uttara taTa para avasthita hai| paTTaDakAlakA nAmAntara kizuvalAla hai / vAstavameM grAma kA nAma kizuvalAlahI thA aura paTTaDakala usameM eka sthAna vizeSa thaa| parantu paTTakAlake mahatvane kizuvalAlakA nAmAntara rUpa dhAraNa kiyA aura kramazaH antama pradhAnatA prApta kiyA / vizuvalAlake nAmAnusAra pradezakA nAma vizura lAla par3A hai| kizuvalAlakA zAbdika atha "ratanokA nagara' aura paTTaDakAlakA "rAjAbhiSeSa."kA sthAna hai| ...... prAraMbha se lekara vivecanIya samaya paryanta caulukya itihAsamA pAlocana prakaTa karatA hai ki kizuvalAla nAmaka ra nake paTTaDakAlameM pratyeka gajA aura yuvarAjAkA paTabaMdha gaya niSeka hudhA evaM hai / kizubalAla pradezako sadA yuvarAjake rahanekA gaurava prApha thAnA nahIM vizupasalA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya keMdrikA) viSaya ke antargata svayaM rAjyadhAnI yAtApipurI thii| hA~ paTTaDakAla kizuvalAla pradara meM 12 se 12 paryanta prAmoMkA honA pAyA jAtA hai / aura prAyaH sabhI grAma paTTaDakAlake mandira Adi meM lage hue hotethe ataH Arthika dRSTi se kizuvalAla viSaya kuchamI mahatva nahIM rakhatA thaa| parantu rAjanaitika raSTi se isake adhikArIke liye samasta caulukya sAmrAjyake samAna mahatva thaa| ki guva tAla paTTaDakAla viSaya aura yuvarAja yaha donoM ko ekatrita karatehI yuvarAja padaka aA darpaNA spaSTa ho jAtA hai evaM ina donoM kA vikramakA rAjyarohana samaya jayasiMha ko denA sara rupeNa prakaTa karatA hai ki usane jayasiMha ko apane bAda caulukya samAjakA svAmo mokAra kiyA thaa| aba yadi ki gugala.la viSayako jayasiMhake adhikArase haThAnekA pagala kiyA jAya to vaha pAna ubhAtrI adhikArale vaMcita karane samAna hai| jayasiMhakA kizuvalAla prosase vaMcita hone kI AzaMkAse vikSubdha honA athavA haThAye jAne para marane mAraneko khar3A ho jAnA svabhAvika hai| jayasiMha pracaNDa yoddhA thaa| usane apane zarIrakA rakta vahA vikramako gatI aura baiThA ke zubalAla pradezake sAtha yuvarAja padako prApta kiyA thA evaM cauMlukya rASTra ke vAha bAMchaNa ko apane pUrvajoM ke samAna rAmezvarale .kara madhya pradezake jabalapura paryanta aura parimA jhujarAtha ke lATa pradeza paryanta phaharAyA thaa| yadi kahA jAya ki jayasiMhane narmadAke dakSiNa tase rAmezvara paryanta bhUbhAgako punaH caulukya sAmrAjyake adhikAra lAkare pulakezI prathama aura dvitIya ke samAna use gauravapara pahucAyA thA to atyukti na hogii| / punazca jayasiMhake hAtha senA rahita nahIM hue the / usakI nasoMke eka ThaMDe nAhI pose jo vaha kAyaroMke samAna adhikAra para hastAkSepa hote dekha.hAtha para hAtha dhare baiThA rhtaa| hama kaha sakate haiM ki kikramAdityane jaryAsahake sAtha prathama cheDalAi prAraMbha kiyA thaa| aura cheDachADakA zrI gaNeza usake saMketase usake putra jayakarNane kiyaa| evaM anAta cheDakAra kezavarANA pradeza para hastAkSepa thA / athavA saMbhava hai ki jayakarNane apane adhikArakI paridhikA spaSTa pariyA nahIM honese kezuvala.la pradezako apane adhikAra bhukta mAna hastAkSepa kiyA ho / athavA yAsI saMbhava hai ki usane jayasihakA bhAvI yuvarAja svIkRta honA apane nyAyocita (vikramakA jeSTha putra honeke kAraNa) adhikAra (bhAvI yuvarAja pada) kA apaharaNa mAna liyA hI aura apane sinA rajA hone tathA apane naye umaMgake bala cheDachADa kiyA ho| aba yadi hama ayAsaha adhikAroM (kezavalAla athavA kisI anya viSaya aura yuvarAja pada) para vikrama ke hastAkSara parijana. pA jAyato kkima aura jayasiMha ke viprahakA yathArya kAraNa hI sAta hone ke sAtha bilhaNakA bhaMDA phora hote hue yuddhakA dAyitva vikramake gale calA jaayegaa| vikramAdityako jayakarNa aura somezvara nAmaka do putra the| inameM jayakarNakA ullekha ru.1006 ke lekhameM hai| kathita zaka 1006 prabhava saMvatsarakA lekha kaunura nAmaka sthAnase prApta hunA hai| konura AmakA prAcIna nAma konDanuru hai| isakA ullekha tAtra zAsanoM aura zikSA prazastiyoM meM koTavAra aura kunDI nAmase kiyA gayA hai| kaumura mAlapamA nAma HAN Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ lATa vAsudevapura sva navI tar3apana kA hai| yaha gokAka nAmaka nagarase 5 mIla pazcimo ra tathA velagAMva se gamaga 30 mIla uttara meM hai / yaha lekha kombe rAyala esiyATika sosAyaTI ke jarnala bolyuma 10 pRSTa 280 meM pAlI saMskRta aura purAtana kanADI lekha saMkhyA 63 ke nAmase chapA hai| isa lekha se prakaTa hotA hai kri rahabazI mahA maNDalezvara kAnha dvitIya ukta varSameM vikramAditya ke putra jaya varNa ke sAmanta rUpase inhI pradezakA zAsana karatA thA / hamAre pAThakoM ko jJAta hai kI kunDI pradeza vIranolamba jayasiMhako apane pitA dhyAhUvalla somezvara se zaka 676 meM milA thA / ataH aba vicAranA hai ki jaba ukta pradeza jayasiMha ko apane pitA se milA thA to vaha vikramAditya ke putra jaya karNake adhikArameM kyoMkara calA gyaa| kyA vikramane kunDI pradeza zaka 1006 ke pUrva hIM chIna liyA thaa| hamArI samajhameM ina praznoM kA uttara dene ke pUrva hameM kunDI ke raTThoM ke jinakI rAjyadhAnI sugandhAvatI (sAdantI) thI itihAsakA paryAlocana karanA hogA / sugandhoM ke itihAsa para dRSTipAta karane se prakaTa hotA hai ki inhoMne lagabhaga 350 varSa yahA~para zAsana kiyA hai| inake zAsanakI kathita vavadhi tIna bhAgoM meM baTI hai| prathama zaka 766 se 865 paryanta lagabhaga eka sau va dvitIya zaka 865 se 1062 paryanta lagabhaga 16 va tRtIyaka 2062 se 1947 paryanta lagabhaga 5 varSa hai| prathama avadhi pugandhavatI ke raThThe mAnya ke rASTrakUToM ke sAmanta aura dvitIya avadhi meM caM. lukyoMkA rAjya china jAne bAda yaMtra ho gaye the| inhoMne lagabhaga 55 varSa svAtaMtrya sukhakA bhoga kiyA ananta ra devagirI ke yAdavoM ne inakI rAjyalakSmI ke apaharaNa ke sAthahI saMsArase inakA astitva miTA diyA / . No hamArA saMbaMdha sugandhAvatIke dvitIya avadhi se hai| ataH atra vivAranA hai ki caulukyoM ke sAtha inakA kisa prakArakA sambandha rahA hai| vive vanIya kAla zaka 1006 paryanta caulukya ke kisa rAjA ke samaya kauna raThThe sAmanta thA / lukya a ra raTTha vaMzake itihAsake paryAlocana se prakaTa hotA hai ki zaka saMvata 602 meM caulukya rAjyake uddhAraka tailapa dvitIyakA sAmanta ravaMzI zAnta aura usakA vaMzaja kaMThana sAmanta thA evaM isa samaya ke 68 varSa pazca ta zaka 670 sarvAdhikArI nAmaka saMvatsarameM rahavaMzI pUrva kathita zAnta ke baMza anakako ca lukya rAje Ahavamalale somezvara prathamaka sAmanta pAte hai| isa samaya se kevala 6 varSa bAda zaka 676 jayanAmaka sarvosara meM bIranolamba jayasiMhako kunDIkI jAgIra apane pitAse milatI haiM aura rahavaMzI mAnakako moha mala aura jayasiMha pitA putra donoM kA sAmanta pAte haiM / sugaMdhAvatIke prAyaH vinA tithi ke lela se jayasiMhake jyeSTha bhrAtA somezvara bhuvanakA sAmanta Anako pAte haiN| somezvara bhuvanakA rAjyakAla zaka0 se 668 paryanta hai / punaJca zaka 1008 meM Anakake vaMzaja kAna dvitIya ko vikramAdityakA sAmanta pAte haiM aura antatogatvA zaka 1006 meM rahavaMzI kAna dvitIyake bhAI kaTha dvitIyako cAlukya vikrama ke putra jayakarNakA sAmanta pAte haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya caMdrikA] , aba vicAranA hai ki jaba zaka 676 meM jayasiMhako apane pitAse kunDI pradezakI jAgIra' milI thI to ukta pradezako somezvara dvitIyane zaka 660 meM garda.para vaThane pazcAta usase (jayasiMhase) kunDI pradeza chIna liyA thaa| yadi usane kunDI pradeza chInA nahIM thAto kunDI ke stu kyoM kara usake sAmanta hue| isa praznakA uttara somezvara aura jayasiMhake paraspara saMbaMdha dRSTipAta karanese prakaTa hotA hai / hamAre pAThakoM ko jJAta hai ki somezvara gaddIpara baiThatehI jayasiMhako kucha pradeza zaka 660 meM tathA aba usane usakA sAtha - bikramake vizvAsaghAta karane para bhI - nahIM choDA aura zatruoke hAthase usakI rakSAkI thI to kucha aura pradeza diyA thaa| antatogatvA zaka 662 meM punaH usane yuddhameM vijayI honepara anya pradeza diyA thaa| jayasiMhake lekhoMse somezvarakA vyavahAra atyanta sauhArya pUrNa prakaTa hotA hai| jayasiMha sadA somezvarakA dAhinA hAtha thA / aisI dazAmeM somezvara jayasiMhakI jAgIra chIna leve yaha samajhameM nahIM AtA / yadi somezvara jayasiMhakI jAgIra chona letA to una donomeM sauhArya nahIM rahatA zatrutA ho jaatii| jayasiMhase zatrutA karanA somezvarake butekI bA nahIM thii| kyoMki vaha usakA' rakSA kavaca thaa| ataH kathita lekhameM jo sugaMdhAvatIke rachoM ko somezvarakA sAmanta kahA hai usakA kevala mAtra tAtparya yaha hai ki use caulukya rAja siMhAsanakA bhoktA hone ke kAraNa adhipati . rUpase svIkAra kiyA hai| kyoMki jayasiMha yadyapi mahArAjAdhirAja padavI prApta kiye thA tathApi svataMtra nahIM varaNa apane jyeSTa bandhu somezvarake AdhIna thaa| kyoMki usane apane zaka 663 aura 665 ke lekhoM meM somezvarako adhirAjA aura caulukya sAmrAjyakA bhoktA svIkAra kiyA hai| udhRta vivaraNa se spaTa hai ki somezvara dvitIya ke rAjya kAla meM jayasiMhake avikAra , se kunDI pradeza nahIM nikalA thaa| aba vicAranA hai ki zaka 1004 meM kunDI ke raTroM ko jo vikramakA sAmanta kahA hai to kyA vikramane usa samaya jayasiMhase kunDI pradeza chona liyA thaa| hamAre pAThako ko jJAta hai ki jaba vikrama apane baDebhAI some varako gaddI se utAra zaka 968 meM svayaM gaddIpara baiThA to unane jayasiMhako aneka prAnta diyA ! yahAM taka ki use sAmrAjyakA bhAvI yuvAja svIkAra kara yuvarAja pa.baMdhakI jAgIra paTTarakAla bhI diyA aura sAthahIM caulukya sAmrajyakA hRdaya sthAna vanabApI pradeza jo svayaM use apane pitAse jAgIrameM milI thI aura jise somezvara gadIpara baiThAte samaya svIkAra kiyA thaa| usa pradezako bhI jayasiMhako diyA itnaah| nahIM hama dekhate haiM ki jayasiMha ke zaka 1003-1004 ke lekhoM meM use "vikramAbhagNa" vikranakA rakSaka aura 'annana aGkAra' apane bhAIkA siMha tathA 'caulukya bharaNa' aura 'cuDAmaNI' . viruda dhAraNa kara vikramake zatroM kA nAza karane vAlA likhA hai / aisI dazAmeM vikrama kyoM kara usase usakI jAgIra chIna asaMtuSTa kara sakatA hai ataH kunDoke raTro ko apane liye vikrama . kA sAmanta kahanekA kevata mAtra abhiprAya yaha hai ki use adhirAjA rUpameM svIkAra kiyA hai| jayasiMhane mI vikramako prAtA adhirAja apane kathita levoM meM rokAra kiyA hai| __ antatogat / hama zaka 1006 meM raThoM ko vikrama ke putra jayakarNa kA sAmanta rupameM pAte haiN| isase spaSTa hai ki isa samaya jayasiMhakA adhikAra kunDI pradezase jAtA rahA hai kyoM - Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 165 [ lATa vAsudevapura svayaM ki ekahI samaya kunTI pradeza jayasiMha aura jayakarNa donoMkI jAgIrameM nahIM ho sakatA / aba vicAra hai ki vikramane kyoM kunDI pradeza jayasihase lekara apane putra jayakarSako diyaa| isa samaya ke bAdahI zaka 1010 meM vikramake sAmanta kadamabaMzI zAntivarmA ko jayasiMhake vanavAsI pradeza para sAmanta rupase zAsana karate pAte hai| nizcita hai ki zaka 1014 ke pUrvahIM vikrama aura jayasiMhakA mana bhoTAva ho gayA thA / evaM ve dono laDa gaye the| jayasiMha parAbhUta hokara jaMgalo meM bhAgA thA / vinA parAbhava usake adhikArakA mukhya pradeza vanavAsI jisameM usakI rAjyadhAnI valIpurathI kyoMkara vikramake sAmanta kadamavaMzI zAntake adhikArameM jAtA / ataH hame vikrama aura jayasiMhake mana moTAva - vigraha Adiko zaka 1004 aura 1006 ke madhya anusaMdhAna karanA pdd'egaa| hamArI samajhameM zaka 1004 meM vikramakA sAmrAjya jaba jayasiMhake bhujabala pratApa zaurya se pradipta hokara kanyA kumArI se lekara cedI deza aura pazcimameM lATa paryanta zatruhIna ho cukA to usane apate saMbaMdhI govA ke kadamabaMzI sAmanta jayakezI ke matale jayasiMhako naSTa karanemeM pravRtta huA aura sarva prathama usane apane putra jayakaNako kunDI viSapakA jAgIra diyaa| kunDI viSapa paTTaDakAla viSapake samIpa thaa| aba hame kezuvalAla - paTTaDakAla aura kunDhI Adi pradezoM . kA bhaugolika avasthAnakA paricaya prApta karanA hogA / vanavAsIke uttarameM paTTaDakAla hai| paTTaDakAla aura vanavAsI ke madhyameM unDhI pradeza hai / kunDI pradeza jayakarNako dekara vikramane beDa chADa kiyA / jayasiMhakA kunDI jAne nahIM nahIM varaNa usase aura uttaravartI paTTaDakAla tathA apane bhAvI yuvarAja padakI rakSAkI cintA par3I hogii| ataH vaha, laDane maraneko taiyAra ho gayA hogA / jayasiMha aura vikramakI vigrahake vAstavika tithi prApta karane ke liye hame vizeSa rupase prayatna karanA hogA / ataH nimnabhAgameM vicAra karate haiN| . zaka 1006 ke bAda hI zaka 1010 meM jayasiMhake adhikRta vanavAsI pradeza para vikrama ke sAmanta kadamayazo zAntivarmAko pAte hai| ataH hama kaha sakate haiM ki vikramAdityane jayasiMha ke sAtha prathama cheDachADa prAraMbha kiyA thA / aura cheDachADa kA zrI gaNeza usake saMketase jayapaNa ne kiyA / evaM ukta cheDachADa kezuvala.la pradeza para hastAkSepa kiyA thA athavA saMbhava hai ki paridhikA spaSTa paricaya nahIM honele kezukala.la pradezako apane adhikAra mukta mAna usane hastAkSepa kiyA ho / athavA yaha bhI saMbhava hai ki usane jayasiMhakA bhAvI yuSarAja svIkRta honA apane nyAyocita (vikramakA jyeSTha putra honekA kAraNa) adhikAra (bhAvI yuvarAja pada) kA apaharaNa mAna liyA aura apane pitA ke rAjA hone tathA apane naye umaMgake bala para jayasiMhake sAtha cheDachADa kiyA ho| cAhe jo ko vikrama aura jayasiMhAke vigraha kA kAraNa jayakarNa ko kunDI Adi jAgIra diyA jAnA hai / ataH isa vigraha kA doSa jayasiMha para nahIM varaNa vikrama para hai| vildaNa ne likhA hai ki jayasiMha vanavAsI se calakara kRSNA nadI paryanta Akara vikrama ke rAjya ke gamoM ko luTane lagA / parantu yaha nahIM batAyA hai ki jayasiMha vanavAsI se / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ F . . 2181-2 2 . - palakara sarva prathama kRSNAtaTavartI sthAno para kyoM ruka gayA / aura vahAM hI vihamake rAjyake gAmako, ludane lagA / hamAre pAThakoko mAlUma hogA ki huma upara prakaTa kara cuke haiM ki caulukya sAmrAjyakA pAya apreza jayasiMhake adhikArameM thaa| do aura usake samIputrAlA kizuvalAla paTTaDakAla pradezamI usake adhikAra meM thA / evaM vizuvalAla kA pradhAna sthAna paTTaDkAla thaa| punazca paTUhakAra mAliprabhA nadI ke uttara taTa para avasthita thaa| aba yadi paTTaDakala vizavalAla pradeza aura kRSNA nadIke bhaugolika avasthAna kA paricaya prApta kara sake to hame vikrama aura jayasiMha ke rAjyakI sImAkA paricaya prApta hone aura kRSNA taTa para usake AnekA kAraNa prakaTa ho jaavegaa| hama batA cuke haiM ki paTTaDakAla vAdAmi se 8-10 mIla pUrvottarameM hai aura bAkAmI vartamAna vIjApura nAmaka jilAmeM hai / kRSNA nadI vijApura jilA meM pUrvase pazcima pravAhita haiM aura bijApura jilAke prasiddha sthAna galagalIse lagabhaga pAMca mIla uttara gehanura nAmaka sthAna ke pAsa jijAme praveza karatI hai| e mAlAmA saMgama sthAna ke saMgamezvara se dakSiNa dhAnura nAmaka sthAnase lagabhaga ATha mIla pUrva paryanta 54 mIla vaha kara pazcAta nijAma rAjyameM praveza karatI hai / ataH paTTaDakAla se kRSNA adhika se adhika 17-18 mIlakI dUrI para hai / aba hamAre pAThaka samajha cuke hogaiki jayasiMha vananAsI se cala kRSNA taTa para kyoM upasthita huaa| isakA artha spaSTa hai / jayasiMha vanavAsI se calakara bAdAmi athavA paTar3akAla meM DTa gayA hogaa| aura paThThaDkAla para apane adhikArako surakSita rakhane ke lie marane mArane ke lie kaTivaSya ho gayA hogaa| evaM vahAM para apanI senAko ekatrita kie hogaa| udhara jayakarNa paTTaDakAla ko apane adhikAra meM karane ke lie tulA baiThA hogaa| bilhaNa ne jo likhA hai ki jayasiMha ke senA saMgraha kA sambAda pAkara vikramane do bAra apane rAjyadUnako usake pAsa bhejA / isakA artha hai ki vaha jayasiMhakoM paTasakAla pradeza jayakaNe ko dene ke lie samajhAnA cAhatA thA parantu jayasiMha apane bhAvI adhikAra ke vicArase paTTaDakAla kisImI avasthA meM deneko taiyAra na huA hogaa| udhara jayakarNa balapUrvaka paTTaDakAla para adhikAra karanA cAhatA hogaa| ataH donoMkI senAmeM paDkAlakI sImApara bahune vAlI kRSNA ke taTa para cheDachADa huA hogaa| jisameM kadAcita juyakarSako apane prANoM se hAtha dhonA par3A hogA kyoMki zaka 1006 ke pazcAta jayakarNakA kahIM bhI ullekha nahIM pAyA jAtA / aura jayasiMha senAsahita kRSNA pArakara usake taTavartI pradezoMpura adhikAra jamA baiza hogA punazca sadA ke liye isa vigrahako zAnta karane ke vivAra se vikramAdityako mI gaddI para se utArane ke liye kalyANa ke prati agrasara hamA hogaa| vikramako antameM jayasiMha ke sAtha apane rAjya aura prANa donoMkI rakSA ke liye svayaM Age bahakara lar3anA par3A hogA / yA yuddhameM mI prathama jayasiMha vijayI huA thaa| parantu durbhAgyase anta meM use hAranA pdd'aa| . vadhuta vivaraNase nikama aura jayasiMhale viprahakA kAraNa yuddhakA sthAna aura tithi evaM pariNAmamA ho gyaa| prabuvA ma vicAratA hu gayA hai ki yuddha pakSAta jayasiMha bA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ [bA~Ta mAsumapura saMga jisaka sambandha meM prastuta sahamata ha ... ka jaya saha apane pari A jagalama zAzraya liyA saMketa karatA vArake sAtha sambhavataH uttara kokaNe aura lATa deza ke prati gaimanInmukha huA thA / evaM usake ina pradezoM ke prati gamanonmukha honekI saMbhAvanA vizeSa hai| isa saMbhAvanA kA samarthana jayasiMha ke saka 1003-4 vAle dvitIya lekhake paryAlocanase satayA ho jAtA hai / tathApi isa praznakA samAbhAta karane ke liye hame dakSiNa bhAratake tatkAlIna parivartana aura vizeSa karake itihAsa aura etihAsika sthAnoM tathA bhaugolika agthAnakA Azraya lenA hogA / ataH hama sarva prathama bhaugolika avasthAnakA vicAra karate haiN| kyoMki isake jJAna prApta karane pazcAta prathama tathA uttara bhAvI prama ke vivecanako samajhane meM sahAyatA milegii| jayasiMhakI rAjyadhAnI, vanavAsI vAzaza sahalake pAnasargata klIpura nAmaka nagarameM thI aura banavAsImeM bhI usake rahane kA paricaya milatA hai| vanavAsIkA bhaugolika avasthAna impIriyala grejeTIara ke mAna citrameM 14-25 aura 75676 ke madhya meM hai, gokarNakA avasthAna 15-16 aura 74-75 ke madhya vanavAsI se pazcinottara meM lagabhaga 150 mIla hai| vAdAmI aura kezukla nAma pahalakAla kA avasthAna 16-17 aura 56-66 ke madhya vanavAsI se kucha pUrvottara meM eTA imA lagabhaga 200 mIla aura ThIka pUrvottara kone meM 335-40 mIla hai| kolhApura'16-27 aura 73-74 ke madhya aura goA.lagabhaga 200 mIla vanavAsI pazcimase kucha iMTA huA utarane lagabhaga 375-80 mIla tathA vAtApi se pUrva utara kone me lagabhaga 250 mIla hai / karahATa 17-18 aura 73-84 ke madhya bAdAmI se lagabhaga 350 mIla uttara kucha pUrvako haTA huA hai| ... .. udhRta bhaugolika avasthAna se vanavAsI Adi pradezoM kA bhava sthAna hameM vidita ho gyaa| aba yadi hama vikrama aura jayasiMha ke zatrunoM kA jJAna prApta kara sake to jayasiMha ke parAbhava kA aura vanavAsI se bhAkara jaMgalo meM bhAgane kA kAraNa jAna sakate haiN| hamAre pAThakoM ko zAMta hai ki gokarNa kA kadama vezI jayakarNa vikramAditya kA jAmAtra aura parama mitra thaa| evaM karI kA zilAhAra rAjavaMza kI kanyA kA vivAha vikramake sAtha huA thaa| punazca kolhApUra aura kara donoM rAjavaMza abhinna the| dUsare tarapha jayasiMhakA para zatru aura pratidvaMdI 'jayakezI thii| aura javasiMha ne apane lATa pAhala aura kokaNa vijaya ke samaya kopardi dIpa ( thAnA ke zilhAra rAjA ko gardaidI se utAra zivdAroM ko apanA zatru banA cukA thaa| vihaNa ke kathanAnusAra vikrama jayasiMha ke kRSNA taTapara bhAkara AkramaNa karane paramI supacApa baitthii| jaba vaha kRSNA ke page bar3ho to vaha apanI senA ke sAtha prAkara yuddhameM sTa se yA kisIko ya dAva pacakA kuchamA jJAna hogA to ve turatahI rahane kA kAraNa yaha hai ki vaha jayasihako apane PMONTHSHAR rUpasabhapane sambandhiIkA pAvasabhAkara usakA S mata jaavg| usa denA cAhatA thaa| a jApabhoga bar3hAnanA cAhatA thaa| sambandhaapanArAyavAnA banadhAsAviccha karA sapA samAAmanya nahAnahApAra sanAcA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 paulukya caMdrikA ] gheranA cAhatA thaa| kyoMki vAtApi se Age bar3hatehIM jayA siMhake pRSTa pradeza para gokarNapati jayakezI vAmabhAgapara kolhApura aura karADa ke zilhAra aura sAmane vikramakI senA evaM dakSiNa bhAgapara saMbhavataH vikrama ke kisI anya sAmantakI senA apaDI hogI / punazca hamAre pAThakoM ko jJAta hai ki zaka 1010 meM vanavAsI kamavaMzI zAntivarmA ke adhikAra meM thA / yade kadama baiza ke vizeSakA paricaya pA jAya to anayAsahI usake vanavAsI para adhikAra karanekA rahasya prakaTa ho jAvegA / hamAre pAThakoM ko jJAta hai ki kadamavaMzakA vanabAso ke sAtha bahuta purAnA sambandha hai| yahAM taka kI inakA viruda ve jahAM kahIM bhI bhAgya viDaMbana | basa gaye vahAM para " vanavAsI purAdhIzvara" rahA / gokarga pati jayakezI aura dhAravAra jilA ke punugAla ( hogale ) ke kadamboM kA viruda bhI " vanavAsI purAdhIzvara" thA / punugA ruke kadamavaMza ke itihAsapara dRSTipAta karane se prakaTa hotA hai ki punugAlake kadamboM ke adhikAra meM vanavAsI kA zAsana jayasiMha dvitIya ke samaya se calA AtA thA / jayasiMhakA sAmAnta mayUravarmA dvitIya aura cAmuNDarAya the / somezvara prathama ke samaya usakI rAnI mayalAla devI ke sAmAnta rupale harikezarI varmA vanavAsIkA zAsana karatA thaa| somezvara dvitIya ke samartha kIrtirmA dvitIya saHmAnta rUpane banavAsIkA zAsaka thA / parantu vikramake samaya jayasiMhako vanavAlIkA rAjya milA to usane kadantroM ke hAthase sAmAnta adhikAra chInakara baladeva ko diyA / zrataH pumaMgAla ke kadamboM kA jayasiMhakA virodhI honA sasvabhAvataH hai / 1 jayasiMha ke bAda zAntitrarmA ko punaH hama zaka 1010 meM vanavAsI kA sAmAnta pAte haiM / zAntivarmA ke apane lekhoM se prakaTa hai ki vaha punugAla ke kadamba vaMzakA thA / aura kIrtivarmAkA sagA cAcA thaa| evaM usake santAna hIna marane para punugAla ke kadamva siMhAsana para baiThA / zAnti varmA vikramakA sAmanta thA / evaM usakA rAjya vanavAsI ke samIpa thA / aura eka prakArase bana vAsa aura vAtApi ke madhya par3atA thaa| aba pAThaka samajha sakate haiM ki jayasiMha ke vanavAsI chor3a kara vApi Ane aura yuddhameM parAjaya hone athavA pUrvahI zAntitrarmA kitanI AsAnI ke sAtha vAsIko vikRta karasakatA hai| kyoMki vanavAsI chIna jAne kA punugAla ke kadamboM ko hRdayameM duHkha hogA isakA anumAna karanA koI kaThina bAta nahIM hai / ve sadA vanavAsI para adhi-: kAra karane ke liye avatarakI apekSA meM baiThe hoNge| vikrama aura jayA ke vigraha samAna su vasara unheM phira kahAM prApta ho sakatA thaa| ataH isa avasara se lAbha uThAkara unhoMne vanavAsI para adhikAra kara liyA hogA / udhRta vivaraNa se hai ki yuddhameM parAbhUta hone pazcAta jayasiMha ko apane rAjaya vanabAlI meM AnekA mArga kA pratirodha ho cukA thA / itanAhI nahIM udhara jAnA kyA jAne ke liye prayatna karanAbhI zatrurupI kAlake gAla meM paDanA thA / ataH jayasiMhake lie parAjayake pazcAta jaMgalameM yA vikrama ke zatruoM athavA apane kisI mitrake Azrama meM jAne ke atirikta koI anya . ma na thA / aba vicAranA hai ki saMbhavataH use kisa dizA se sahAya prApta karanekI sambhAvanA thI. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 [ lATa vAsudevapura khaNDa hamAre pAThakoM ko jJAta hai ki vikramAdityako beMgI maMNDalake (pUrvIya) caulukyoM ke sAtha vaimanasya thaa| somezvara dvitIyane mI beMgI ke caulukya rAja rAjendra (bilhaNa ke rAjI) ke sAtha maitrI sambaMdha sthApita kiyA thA / evaM jaba vikrama rAjendra para AkramaNa karane gayA to somezvarane vikrama kI senA para pRSTa pradezase AkramaNa kiyA thA / vikrama aura rAjendrake isa vigrahakA kAraNa rAjendrakA kAjjIvara ke caula rAjakumAra apane mamere bhAI aura vikrama ke sAle ko rAjagaddI se utAra caula dezake rAjyako apane rAjya meM milAnA thaa| vikrama prathama rAjendrako kAMcI se haTAne meM samartha huA thaa| kintu rAjendrane anta meM caula rAjyako apane adhikAra meM lAne meM samartha huA / ataH bikrama aura rAjendra meM baimanasya agni ke astitvakA honA svabhAvika hai / ava yadi hama yaha jJAna prApta kara sake ki vikrama aura jayasiMhake yuddha samaya beMgI caula sAmrajyapara kauna avasthita thA / aura yadi hama jAna sake ki usa samaya beMgI caulakA rAjA rAjendra thaa| to jayasiMhakA usake pAsa Azraya prApta karane ke liye jAnA saMbhava ho sakatA haiN| beMgI caula kI rAjagadI para rAjendrakA rAjyAbhiSeka zaka saMvata 685 meM huA thA / aura usakA rAjya kAla zaka 1054 paryanta 50 varSa hai / ataH vikrama aura jayasiMhake yuddhakAla zaka 1008 meM rAjendra beMgI caula saMyukta rAjyakA bhoktA aura vikramakA mahA kaTTara za, thaa| hamArI dhAraNA kevala anumAnakI poca bhIti para hI avalambita nahIM hai| varaNa isake AdhArakA AbhAsa bilhaNake kathana "draviDake rAjAke sAtha maitrI sthApita karanekA vicAra horahAhai" meM milatA hai| yadyapi bilhaNane draviDake rAjAkA nAma nahIM batAyA hai tathApi vilhaNa kathita draviDa rAjA rAjendra ke honemeM kaNikA mAtrabhI saMdeha nahIM kyoMki rAjendrakA adhikAra draviDa dezake pAMcoM bhAgoM para zaka saMvata 664 -65 meM ho gayA thaa| ataH hama kaha sakate haiM ki jayasiMha yuddhameM parAjita hone pazcAta saMbhavataH rAjendra kI rAjyadhAnI kAMcIpurI ke tarapha jaMgalI mArga se agrasara huaa| vikrama aura jayasiMhake yuddhasthalase samIpameM hI rAjendra ke veMgI caula rAjakI sImA lagI thii| jahAM para kRSNA upatyakA hokara jAnA atyaMta sugama thA / punazca rAjendra ke rAjya meM jAne ke atirikta jayasiMha ke liye dUsarA mArga bhI nahIM thaa| jahAM pahuMcate hI vikrama ke AkramaNa kI kucha bhI saMbhAvanA na thii| hAM isa saMbhAvanA ke pratikUla jayasiMha ke putra vijaya kA prastuta lekha kisI aMzameM paDatA hai| kyoMki isa lekhase jayasiMha ke beMgI caula sAmrAjya meM zrAzraya prApta karane kA kucha bhI AbhAsa nahIM miltaa| isa lekhameM spaSTa rUpeNa likhA hai ki " jayasiMha jaba jaMgaloM meM pANDavoM ke samAna kAlakSepa kara rahA thA to, usake putra vijayasiMha ne apane paitRvya ke rAja kA atikramaNa kara apane bAhubalase navIna bhUbhAga adhikRta kara maMgalapurI meM bArAha lAkSaNa ko sthApita kiyA" / hAM ThIka hai ? parantu isa ukti se yaha bhI siddha nahIM hotA ki jayasiMha ne parAjita hone pazcAt beMgI sAmrAjya meM Azraya nahIM liyA thaa| hamArI samajhameM yuddhameM parAjita manuSya ko Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ caulukya candrikA sabase prathama surakSita Azraya prApta karane kI icchA hotI haiN| aura vaha apane usa nizcita surakSita avasthAna meM jAnekA prayatna karatA hai| prastuta lekhase yaha siddha hai ki maMgalapurI tAptI nadIke samIpameM thI / yuddha sthala se maMgalapurI sIdhe uttara pazcima dizA meM avasthita hai| aura lagabhaga 250 mIla hai| yadi yuddhasthalase sIdhe maMgalapurI ke tarapha dekhA jAya to lagabhaga AdhA mArga vikrama ke apane rAjya hokara aura caturthAMza bhAga usake zvasura karahATake zilhAroMke rAjya hokara paDatA thA aura zeSa mArga jayasiMha ke mitra thANA ke zilhArAke rAjyAntargata thaa| ataH lagabhaga 160 mIla mArga jayasiMhake zatruoM se bharA huA thA / hamArI samajhameM nahIM AtA ki bhAganevAlA vyakti athavA usakA koI saMbaMdhI isa prakAra zatru paripUrNa mArga se Azraya pAne ke liye jA sakatA hai / bhAganevAlo ko cAhe kucha cakkara lagAkara jAnA paDe parantu vaha sIdhe mArgase kamI na jaaygaa| hama Upara batA cuke haiM ki beMgIkA sAmrAjya yuddhasthala se samIpa thA . vahAM jAte. jayasiMha zatrake AtaMgase vimukta ho sakatA thaa| aura vaha athavA usakA putra beMgI rAjya hokara vikramake rAjyake uttarIya sImAkA atikrayaNa karate hue ukta maMgalapurI pahuMca sakate the / ataH hamArI samajha meM jayasiMhakA putra vijayasiha beMgI sAmrAjya hokara maMgalapurI ke prati agrasara huA hogaa| saMbhavataH yuddha se bhAgate hue pitA putrakA sAtha chuTa gayA hogaa| aura jayasiMha baiMgI sAmrAjyameM Azraya pAzAntilAma karatA hogA usa samaya usakA navayuvaka putra vikramake rAjyakI sImAkA atikramaNa karate hue maMgalapurI pradezameM pahuMca gayA hogA / kyoMki ukta jayasiMhake lATa uttara kokaNa aura dAila vijayake pazcAta eka prakArase usake adhikAra mukta aura caulukya sAmrAjyake antargata thaa| yahI kAraNa hai ki vijayasiMha anAyAsahI ukta pradeza para adhikAra kara sakA thaa| hamArI samajhameM prastuta prazastikA sAMgopAMga vivecana ho cukA / aba yadi kucha zeSa raha gayA hai to vaha prazasti kathita pradattagrAma AdikA avasthAna vicAra karanA mAtra hai / ataH kathita grAma AdikA vicAra karate haiM / vijayasiMhane vijayapura meM rahate samaya zAsana patra jArI kiyA thaa| dAna dete samaya usane tAptI snAna kiyA thaa| pradattagrAma vAmanavalIkI pUrva aura dakSiNa sImA para tAptI nadI hai| ataH vijayasiMhake sahyAdri maNDalavartI adhikRta pradezake zravasthAnakA nirNayakA vijayapura maNDala aura vAmanavalI grAma hai / jisake samIpameM tAptI vahatI hai / sahyAdri parvatamAlAke uttarameM tAptI bahatI hai| aura khaMbhAta kI khAr3I meM jAkara giratI hai| evaM sahyAdri se pUrNA nAmaka nadI nikalatI hai aura vaha bhI tApatI se lagabhaga 25 mIla dakSiNa khADIse milatI hai / pUrNA aura tApI ke madhya barodA rAjya ke navasArI prAnta ke vyArA nAmaka tAlukA meM pUrNA taTapara maMgalIA nAmaka eka grAma hai| evaM isI prAnta ke sonagar3ha tAlukA meM maMgaladeva nAmaka purAnA durga haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ [lA. vAsudevapura khaNDa hamArI samajhameM zAsana patra kathita maMgalapurI sonagar3ha tAlukA vAlA maMgaladeva hai punazca maMgaladeva se ThIka nAka ke sIdhe uttarameM tApI taTapara bAjara nAmaka grAma sonagar3ha tAluka / meM hai / yaha pradeza ghora jaMgala meM hai| yahAMpara bhI eka purANA dUrga hai| aneka maMdira Adi ke avazeSa yahAMpara pAye jAte haiN| dUrga ke pAsa nadI taTapara eka rAjA kI mUrti ghoDe para banAI gaI hai / rAjA ke pIche rAnI baiThI haiN| evaM anya kaI purAnI mUrtioM ke avazeSa pAye jAte haiN| hamArI samajhameM zAsana patra kathita vijayapurI yahIM hai| kyoMki prathama taTasthAna tApI taTapara hai| dvitIya isa se kucha dUrIpara paraghaTa nAmaka durga haiN| jo pArvatyakA apabhraMza hai / punazca yahAM se lagabhaga dakSiNa meM 10 mIla kI dUrIpara vAvalI nAmaka grAma hai jo hamArI samajhameM zAsana patra kathita vAmaraNavalIkA rupAntara hai kyoMki isa bAvalI ke dakSiNa aura pUrva meM tAptI bahatI hai / evaM isake pazcima khAMDavana nAmaka grAma hai| jo zAsana patra kathita khAMDava vanakI jhalaka dikhAtA hai | ataH hama niHzaMka hokara vaha sakate hai ki vijayasiMhane apane pitravya ke rAjyakA atikramaNa kara saMhyAdri parvata ke isI aMcalako adhikRta kiyA thA / 131 isase nirbhrAnta rUpeNa siddha huA ki vAtApi kalyANa rAjyake vAdI saMhyAdri maNDalakA pradeza vijayasiMhane adhikRta kiyA thA / ataH zAsana patrakA yaha kathana pUrNa rUpeNa svayaM siddha huaa| paraMtu prazna upasthita hotA hai ki lATavAloM ne kyoMkara adhikRta karane diyA / hama upara batA cuke haiM ki lATa aura pATanakA vaMzagata vigraha thA / aura karNadeva ne vikrama 1131 ke aAsapAsa lATa pradezakA navasAgarI vibhAga apane adhikArameM kara liyA thaa| ise prakaTa hotA hai| lAvAloM kI zakti isa samaya bahuta kSINa hogaI thI aura usase lAbha uThAkara vijayane durgama pArvatya pradezako anAyAsa hI adhikAra kara baiThA / hamArI samajha se zAsanapatra kathita bAtoM kA pUrNa vivecana ho cukA aura unakI pramANikatA nirbhrAnta rUpeNa siddha ho cukI / evaM vijayakA saMbandha vAtApi ke caulukya vaMza ke sAtha hai| usakA pitA vAtApi pati vikramAdityakA choTA bhAI thA / usako usase vanavAsIkA rAjya milA thA / parantu vigraha karane ke kAraNa china gayA thA / inhIM saba ghaTanAoM aura vijaya ke rAjya prApta karanekA varNana saMkSepa rupase zAsana patra meM kiyA gayA hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya candrikA ] 132 maMgalapura vAsantapurapati caulukyarAja zrI bIrasiMhadeva kA zAsana ptr| OM svasti / namo bhagavate Adi de vAya vArAha vigraha rUpiNa zrImatAM soma prasUtAnAM jagadvizrutAnAM mAnavya sagotrANAM haariti| putrANAM caulukyAnAM sapta mAtRkA parivardhitAnAM kArtikeya parirakSitAna caulukyAnA mAnvaye sva-jabalopArjita samrATa padAnAM mahArAjAdhirAja paramezvara parama bhaTTAraka satyAdrinAtha kesarI vikrama zrI vijayasiMha deva stapAdAnudhrAt tatputro mahArAjAdhirAja paramezvara parama bhaTTAraka zrI dhavala deva statpAdAnudhyAt tatputro mahA sAmanta mahArAjA zrI vAsantadeva statpAdAnudhyAt tatputro sAmantarAja zrI ra madeva satpAdA nudhyAt tatbhAta putro mahArAjAdhirAja paramezvara parama bhahAraka zrI bIrasiMhadeva pATana paTa sandAma vaddhA svavaMzarAjya lakSmI nirmucya svAGgAke saMsthApya vAsanteSadherAjaH / tajjanya harSAtirekopalakSye bhagavAna bhUta bhAvana bhavAnipati kardamezvara sevAra tebhyo brAhmaNebhyo gautamasa gotrebhyo paMca pravarebhyo bhAzvalAyana zAkhAdhyAyibhyo haradatta somadatta haridatta rudradatta viSNudattebhyo bAlakhilya purAkhyAgrAmaH vRkSArAma tRNa gocara hiraNya bhogabhAga sarvAya sahitaH kuzajala suvarNa pUrvakaM kardamezvara hade snAtvA jadguruM bhavAni patiM samabhyarcya mAtApitrorAtmanazca puNya yazo'bhi vRddhikAMkSayAsmAbhiH pradatta ssuvidita mastu vaH eSA grAmasya sImAnaH / pUrvato'mivakA grAmaH / dakSiNataH pUrNA navI pazcimataH khaTvAGgeya grAmaH / uttarataH karaMjavalI prAmaH / asya grAmasya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 133 [ lATa vAsudevapura khaNDa prativAsibhyaH sadA sarvadA ebhyo brAhmaNebhyo sarvAya vyavachedarahita deyaM / na kenApi vAdhA kartavyA! na cet asmadvaMzajai ranyavaMzajai rAgAmI bhUpAlaiH pAlanIyaM dharmadAyo'yaM / svadatAM para dattA vA vasuMdharA yovyavacchorI sa mahApAtakI bhavati / yo'nupAlayati pugapabhAk bhavati / uktaM c| SaSTi varSa sahasrANI svarge tiSThati bhUmidaH hartA caivAnu mantA ca tAnyeva narake vrajet bahubhirvasudhA bhuktA rAjabhi ssgraadibhiH| yasya yasya yadA bhUmistasya tasya nadA phalam / bANe traye pakSe caiva bhAno saMkhyA samanvite / mArgazIrSa site SaSTayAM zakArI nRpa vatsara / anandapura bAstavya bhUdeva dvija suununaa| kRtaMccaivAtma rAmeNa zAsanaM nRpa coditaH / trivedI somadattazca purohitaH dvijaagrnnii| rudrasiMhoM'pi sAmanta zAsanasya dUta kA / / bhUdhareNeva cotkIrNa zAsanaM paDhake dvaye / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya candrikA]. 134 vIrasiMha ke zAsana patra kA chAyAnuvAda kalyANa ho / bhagavAna Adi deva vArAha vigraha rUpa ko namaskAra ho / somavaMzodabhUt jagatprasiddha mAnavya gotra hAritI putra sapta mAtrikA parivardhita kArtikeya rakSita caulukya vaMzI apane bhujabalase sAmrATapada prApta karane vAle mahArAjAdhirAja paramezvara parama bhaTTAraka sahmAdrinAtha kesarI vikrama viyajasiMha / zrI vijayasiMha deva ke pAdapadmakA anurAgI usakA putra mahArAjAdhirAz2a paramezvara parama bhaTTa raka zrI dhavaladeva ke pAdapadmakA anurAgI putramahAsAmanta mahArAja zrI basantadeva zrI vasantadevakA pAdapadmAnurAgI putra sAmantarAja zrIrAmadeva / zrI rAmadevake pAdapadmAkamala kA anurAgI unakA bhrAtR putra mahArAjAdhirAja paramezvara parama bhaTTAraka zrI vIrasiMha devane pATana ke paTasaMdAmameM baMdhI hue apane vaMzakI rAjalakSmIko mukta kara apanI akazAyanI banA vasantapurameM virAjamAna hue| apanI isa vijaya keharSa upalakSya meM bhagavAna bhUta bhAvAni pati kardamezvara kI sevArata gautama gotra paMca paravAra AzvalAina zAkhyAdhyA yajJadatta - somadatta - haridatta rudradatta aura viSNu datta prabhRti pAMca brAhmaNako vAlakhilyapUra nAmaka grAma vRkSArAya tRNagocara bhogabhAga hiraNyAdi sarva prakArake Aya kardamezvara hadameM snAna aura jagaguru bhavAnI patikI ArAdhanA karake apanI mAtA aura pitA tathA apane puNya aura yaza vRddhike kAMkSAse hAthameM kucha jala aura suvarNa lekara kathita grAma dAna diyA isa grAma sImAyeM pUrva dizA-ambikA grAma dakSiNa dizA-pUrNA nadI pazcima dizA-khaTavAMgIya uttara dizA-karaMjAvalI isa prAmake prativAsioM ko ucita hai ki grAma ke kara ko ina brAhmaNoM ko vinA kisI vyavadhAna ke diyA kreN| isameM kisIko bAdhA upasthita na karanA caahie| hamAre vaMza athavA anya bhAvI rAjyavaMza ke narezoMko ucita hai ki hamAre isa dharmadAyakI rakSA kareM / apanI dI huI athavA dUsarekI dI huI vasudhAkA jo apaharaNa karatA hai vaha mahApAtakI hotA hai / jo pAlana karatA hai vaha puNyabhAgI hotA hai| ___ kahAmI gayA hai:- bhUbhidAna dene vAlA vyakti sATha sahastra varSa svargameM vAsa karatA hai| aura itanI hI avadhi paryanta bhUmidAnakA apaharaNa ke anumati denevAlA nameM nivAsa karatA hai / bahuta se sagarAdi rAjAoMne pRthivIkAbhoga kiyA hai parantu pradatta bhUmi jisake rAjya meM hotI hai usako hI usake dAnakA phala prApta hotA hai| bANa nAma pAMca-traya tIna - pakSado aura bhAnu nAma eka arthAta 1235 saMkhyAvAle vikrama saMvata ke mAtha zuklA SaSThiko Anandapurake rahanevAle bhUdeva brAhmaNake beTA AtmArAmane rAjAkI AjJA se isa zAsana patro likhA / brAhmaNoM ke agraNI purohita somadatta trivedI aura rudrasiMha isa zAsana patrake dUtaka haiN| bhUdharane isako do tAmra paTakoM para utkIna kiyA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 535 vIrasiMha ke zAsana patra kA vivecana 1 prastuta zAsana patra maMgalapurI ke caulukya rAja vIrasiMha kRta dAna kA pramANa patra hai "isa dAna patra dvArA vIrasiMha ne kardamevara mahAdeva ke sevaka gautama gotra paMca paravara Rgveda AzvA layana zAkhAdhyAyI yajJadatta-somadatta - haridatta-rudradatta aura viSNudatta nAmaka pAMca brAhmaNoMko kardamezvara hada meM snAna kara svavaMza kI rAjyalakSmI ko pATana ke baMdhana se mukta kara vasaMtapura nAmaka grAma ko apanI rAjadhAnI banAne ke prabhRti yAnandotsava upalakSa meM bAlakhilyapura nAmaka grAma dAna diyA hai| bIrasiMha kI vaMzAvalI kA prAraMbha maMgalapurI meM caulukya rAjavaMza kI saMsthApanA karane vAle vijayasiMhase kiyA gayA hai| aura vijayasiMha se lekara vIrasiMha paryanta nimna pAMca nAma hai| vijayasiMha [ lATa bAsudevapura khaNDa 1 dhavaladeva I vAsaMtadeva Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 1 rAmadeva 1 siMha inameM vijayasiMha- dhavaladeva aura vIrasiMhake virUda mahArAjAdhirAja paramezvara para bhaTTa raka aura vasantadevakA mahA sAmanta mahArAja tathA rAmadeva kA virUda kevala sAmantarAja hai| isase prakaTa hotA hai ki vijayasiMha ke pazcAt kevala dhavaladeva hI svataMtra thaa| usake bAda vasantadeva ko kisI ne parAbhUta kara svAdhIna kiyA thA / ataH usakA virUda mahA sAmanta mahArAja huA / itane hI se alaM nahIM huA hai| rAmadeva ke hAthase aura bhI rAjya sattA kA apaharaNa honA pratIta hotA hai| kyoMki hama usakA virUda kevala sAmantarAja pAte haiM / parantu rAmadeva ke uttarAdhikArI bIrasiMha ke virUda "mahArAjAdhirAja paramezvara parama bhaTTA raka dRSTigocara hotA hai / isase praphaTa hotA hai ki vIra siMha ne punaH svAtaMtrya lAbha kiyA thA / zAsana patra meM spaSTa tayA dRSTigocara hotA haiM ki vaha pATaNa ke rezamI saMdAma arthAta agADI www.umaragyanbhandar.com
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya candrikA ] 136 pachAr3I bAMdhane kI razI se baMdhI huI svavaMzakI rAjyalakSmI ko mukta kara aMkazAyanI banA basanta pura meM virAjamAna huA / isa kathana ke do artha ho sakate hai / 1 - rAmadeva ke hAtha se rAjya chIna gayA jisakA uddhAra vIrasiMha ne kiyA / 2 - rAmasiMha ke bAda vIrasiMha ne rAjya pAne para pATaNa kI zradhinatA pa ko pheMka apanI svataMtratA kI ghoSaNA kI thii| hamArI samaja meM prathama arthahI uttama pratIta hotA hai / kyoki 'pATaNa paTa baMdhana' kA artha kevala ehI ho sakatA hai ki maMgalapura kA rAjyalakSmI kA apaharaNa pATaNavAlo ne kiyA thA jisakA udvAra vIrasiMha ne kiyA / aba bicAranA yaha hai ki maMgalapurI ke caulukya rAjyavaMza ke svAtaMtrya rAjyalakSmI kA apaharaNa kisane kiyA / maMgalapurI ke caulukya baMza kI saMsthApanA 1946 vikrama meM huI thI / usa samaya se lekara prastuta zAsana patra likhe jAne arthAta 1245 paryanta 86 varSa hote hai / isa avadhi meM maMgalapurI ke siMhAsana para prastuta zAsana kartA bIrasiMha ko choDakara cAra rAjA baiThe the / ukta 86 varSa ko 4 meM bATane se 22 varSakA zrausata prApta hotA hai| ina cAra rAjA o meM se do rAjAoM ke virUda svataMtra narezoM ke hai / ataH maMgalapurI ke svAtaMtryakA apaharaNa 1146+44 =1163 ke lagabhaga huA pratIta hotA hai| saMbhava hai ki isa samayake kucha aura bhI bAda maMgalapurI ke svAtaMtrya kA apaharaNa huA ho / maMgalapurI kI saMsthApanA samaya dakSiNa meM vAtApi kalyANa kA caulukya rAjya, uttara meM pATana kA caulukya rAjya aura pUrvameM dhAra kA paramAra rAjya prabala thA / evaM nikaTatama uttara meM lATa naMdapura ke caulukya aura dakSiNa meM sthAnaka ke zilharA the| inameM pATana ke caulukya aura dhAra ke paramAroM kA vaMza paraMparAgata virodha thA / siddharAja ne dhAra ke 2/3 bhAga ko apane svAdhIna kara liyA thA / evaM mAlavA kI purAtana rAjyadhAnI avantI para apane vRSadhvaja ko Aropita kara atikAnAtha kI upAdhi dhAraNa kiyA thA / ataH mAlavA ke paramAroM kI zakti kSINa ho rahI thI inheM apane jIvana ke lAle par3a rahe the / ve dUsare para Akrama ! kyA karate / lATa naMdipura ke caulukyoM kA antaprAya ho rahA thA siddharAja ke kokaraNa athavA sahyAdri ke upatyakA bhU para AkramaNa karanekA paricaya nahIM miltaa| aba rahe sthAnaka ke zilharA / aura vAtApi kalyANake cauluk / inameM sthAnaka, kolhApura aura kahaTake zilharA aura anyAnya choTe moTe rAjA vAtApi kalyANa ke caulukyoM ke prAdhIna cirakAla se cale A rahe the / parantu vikramAditya ke pazcAt vAtApi kalyANa ke caulukyoM kI zakti kSINa hone lagI thI / sAmanta prabala aura udaNDa banane lage the / vikramAdityakA samaya zaka 668 - 1048 tadanusAra vikrama 1965 meM prAraMbha hotA hai| isake gaddI para baiThane bAda sAmanta gaNa ati balavAna hogae / isake bAda isakA choTA bhAI 1072 tadanusAra vikrama 1207 meM gaddI para baiThA / sAmaMtoM ne SaDayantra racakara isako eka prakAra se baMdI banAyA thA parantu yaha inake caMgula se nikala bhAgA aura vanavAsI pradezase calA gayA / ataH sthAna ke zilharoMne usI samaya yaha vAtApi kalyANa rAjya kI durbalatA se lAbha uThAkara svataMtra bana gaye / unhoMne na kevala svataMtratA hI lAbha kiyA varana apane par3osiyoM ko bhI satAnA zuru kiyA thA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ [lATa vAsudeva khaNDaM siddharAja ke pazcAta pATakI gadI para kumArapAla baiThA / isakA sthAnaka ke ziharA mallikArjuna ke sAtha yuddha huA thA / yuddha meM prathama mallikArjuna ne pATanakI senA ko parAbhUta kiyA parantu Rta meM use hAranA paDA / yaha yuddha vikrama saMvata 1217 meM huA thA ! saMbhavataH maMgalapurI vAle mallikArjuna ke sAtha mila kara pATaNa vAloM se laDe aura usake parAjaya ke sAthahI unheM apane rAjya se hAtha dhonA paDA thA / vasantadevakA rAjyArohana samaya hama vikrama saMvata 1163 meM batA cuke hai / ataH ausata ke anusAra isakA antakAla isa yuddha ke do varSa pUrva ThaharatA hai / saMbhavataH usake marane pazcAta usake sArvabhauma rAjA pATaNa vAlo ne usake putra ko mahA sAmanta kI upAdhi ke sthAna meM kevala sAmantakI upAdhi dhAraNa karane ke lie bAdhya kiyA ho| hamArI samajameM kumArapAla ne maMgalapurIkI rAjya lakSmIkA apaharaNa kiyA thaa| usakI mRtyu pazcAta jaba pATaNa kI zakti kSINa huI to vIrasiMha ne vikrama 1235 meM punaH apane vaMzake rAjyakA uddhAra kara basantapurako apanI rAjyadhAnI bnaayaa| kumArapAlakI mRtyu 1226 meM huii| usake bAda usakA bhatIjA ajayapAla gaddI para baiThA / isane kevala tIna varSa rAjya kiyA / pazcAta vala mUlarAja pAMcavarSakI avasthA me saMvata 1232 me gar3hI para baiThA / 2 varSa rAja karane ke pazcA usakI mRtyu huI aura 1235 meM bhIma dvitIya gaddI para baiThA / usakI alpavayaskatAse lAbha uThAneke liye kokaraNa vAloM AkramaNa kiyA jisako lavaNaprasAda ne apanI buddhi bala se zAnta kiyA thA / ataH hamArI usa avasara se lAbha uThAkara vIrasiMga ne apane rAjyakA uddhAra kiyA hogA / 137 samajha hamArI samajha meM zAsana patra kathita ghaTanAoM ke aitihAsika tathyakA pUrNa rUpeNa vivecana ho cukA | kevala mA pradatta grAma vAlakhilyapura aura usakI sImA para avasthita grAmoMkA vartamAna samaya meM astitva hai athavA nahIM vicAra karanA hai| zAsana patra kathita vAlakhilya pura ke dakSiNa me pUrNA nadI hai / gAyakabADI rAjya ke vyArA tAlukA me pUrNA ke uttarame vAlapura nAmaka grAma hai / yaha grAma ati purAtana hai| isake cAroM tarapha miloM makAnoM aura manadaroM ke dhvaMza pAye jAte hai / isa gAma meM eka purAne ziva mandirakA dhvaMsa hai jisake samIpa eka zItala jala kA kuNDa haiN| isa mandira aura kuNDa ko maMprati vAlapura kA kuNDa aura vAlakezvara mahAdeva kahate haiM / parantu vartamAna mandira meM tIna bhinna lekhoM ke patthara eka sAtha lagAe hue haiN| isase pragaTa hotA hai, ki vikrama 1637 meM vyArA grAma ke dezAI kAmezvara mandirakA jirNoddhAra kiyA thA athavA banavAyA thA / parantu vaha mandira saMprati TUTa gayA hai / aura usakA patthara vartamAna mandira meM lagAyA gayA hai| ataH siddha hotA ki kuNDake pAsa kadamezvara kA mandira thaa| isa hetu hama kaha sakate hai ki zAsana patra kathita kadamezvara mahAdeva aura hRdatathA vAlakhilyapura yahI sthAna hai / vAlapura se pazcima khuTariyA nAmaka grAma hai / jo saMbhavataH zAsana patra kathita khaTavAgakA parivartita rUpa hai / evaM balapura ke uttara karajA nAmaka grAma hai jo zAsana patra kA karaMjAvalI pratIta hotA hai / antogatvA pUrva meM vikA nAmaka grAma hai| jo ambikA kA rUpAntara jJAta hotA hai| zAsana patra ke lekhaka aura dUtaka zrAdikA nAma diyA gayA haiM aura saMbhavata: sabhI bA dIgaI haiM kintu vAlakhilyapura kisa viSayakA grAma thA isakA ullekha na honA isakI bhArI truTi haiM! dAnaphala aura apaharaNAdikA doSa sAdhAraNa bAteM haiM inake liye kucha kahanA anupayukta haiM 1 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya candrikA 138 maMgalapura-vAsaMtapura pati caulukyarAja zrI karNadeva kA 77MAG. COTA vikrama saMvata 1277 kA zAsana patra / OM namo bhagavate zrAdi vArAha devAya / zrImatAM himAMzu vaMzobhUtAnAM mAnadhyasa gotrANAM hAriti putrANAM sapta mAtRkA parivardhitAnA kArtikeya parirakSitAnAM viSNu prasAda samAsAvit vAra ha lAMcchanekSana vazIkRta rAti maNDalA cAlukyAnA mAnvaye svabhUjopArjita sAmrATa padavI sahyAdrinAtha kelarI vikrama mahArAjAdhirAja paramezvara parama mahAraka zrI vijayasiMhadeva tatpAdAnudhyAt tatputro mahArAjAdhirAja paramezvara parama zrI dhavaladeva tatpAdAnuyAt tatputromahA sAmanta mahArAjA zrI vAsantadeva tatpAdAnudhyAt tatputro sAmantarAja zrIrAmadeva staspAnudhyAt mahArAjAdhiraja paramezvara parama bhaTTAraka zrI vIrasiMhadeva ratatpAdAnudhyAt tatpautrI mahArAjAdhirAja zrI karNadevaH / / svapitAmahI pANmASika zrAddha kAle svapitA pArvaNa zrAddhakAle svajananI zrAddha kAle jagadguru bhavAnI parti samabhyarcya kuza jala hiraeya pUrvakaM paraloke teSA manara zAnti kAmanAyAH jAmadagneya sagotre bhyo paMca paravarebhyo veda vedAGga pAraMgatebhyo harikRSNa-rAmakRSNa-somadana tebhyo bahudhAna prativAsibhyo brAhmaNebhya zvavasiSTasa gotrebhyo yajJavakta ghevadatta kRSNadattebhyo sa kala zAma niSNAtebhyo devasArikA prativAsi bhyo gautama gotra triparavara zuklazAkhAdhyAyI kacchAvalI prativAsibhya ekAdaza brAhmaNebhyo vihArikA viSayAntati kApUra grAmA savRcAramaH tRNa gocara hiraNya bhoga bhAga sarvadAya sahitaM samAna bhAge nebhiprAya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 [ lATa vAsudevapura khalDa NebhyasmAbhi pradattaH / suvidita mastuvaH / sarvadAya tadrAma prativAsiAbha sarvadA deyaM / na kenApi bAdhA katavyA / eSaH grAmasya sImAnaH / pUrvataH simala vA grAmaH / dakSiNataH zAkambarI nadI / pazcimataH bAlArdhana grAmaH / asmadvaMzajarai nyairapi bhASi bhUpAlairamadUdharmadAyo'yaM pAlanIyaH / pAlane mahatpuNyaM vyavacchede paMca pAtakAni bhavanti / vahubhi vasudhA bhuktA rAjabhi sagarAdibhiH yasya yasya yadA bhUmistasya tasya tadA phalam // SaSThi varSa sahasrANi svarge tiSThati bhUmidaH / acchettA cAnu mantA ca tAnyava nakA vaset / / jAMbukezvara vAstavya somadeva sUnunA harSeNa nAgareNa likhita midaM zAsane nRpa kRSNadeva cAdanAt dRta ko'tra mahA sandhi vigrahika vIradevaH / Azvina kRSNa catuzi saMvat vikrama 1977 / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya candrikA karNadeva ke zAsana patra kA chAyAnuvAda bhagavAna Adi varAha devako namaskAra / himAMzu vaMzobhUta mAnavya gotra hAritI putra sapta mAtRkA paribardhita kArtikeya saMrakSita-bhagavAna viSNukI kRpA se prApta vArAha lakSaNa dvArA zatru bijetA caulukya vaMza vibhUSaNa sahyAdri nAtha kesarI vikrama mahArAjAdhirAja paramezvara parama bhaTTAraka zrI vijayasiMha deva / zrI vijayasiMhakA pAdAnudhyAt putra mahAmahArAjAdhirAja paramezvara parama bhaTTAraka zrI dhavaladeva / zrIdhavaladevakA pAdAnuSyAta putra mahAsAmanta mahArAjA shriivaasntdev| zrIvAsaMtadevakA pAdAnudhyAta putra sAmantarAja zrIrAmadeva / zrIrAmadevakA pAdAnudhyAta mahArAjAdhirAja paramezvara parama bhaTTAraka zrI vIrasiMha deva aura zrI vIrasiMhakA pAdAnudhyAta pautra mahArAjAdhirAja zrI karNadeva / ____ apanI pitAmahIMke pANmAsika zrAddha, apane pitAke pArvaNa zrAddha aura apanI mAtAke zrAddha samaya jagadguru bhavAnI' patikI pUjA arcanA ke anantara hAthame kuza jala aura hiraNyalekara unakI arthAta dAdI, pitA aura mAtAke akSaya zAnti kAmanAse jAmadAneya gotra paMca paravara veda vedAGgaga pAraMgata bahudhAna nivAsI harikRSNa rAmakRSNa aura somadatta, devasArikA nivAsI vasiSTa gotrI sakala zAstra niSNAta yajJadatta aura kRSNadatta vAdhevalI nivAsI bhAradvAja gotrI vijJAnadatta haridatta aura revAdatta aura kacchAvalI nivAsI gautama gautrI tripravara zukla zAkhAdhyAyI ekAdaza brAhmaNoM ko vaihArikA viSayAMtapAti kArpara grAma savRkSArAma tRNa gocara hiraNya bhogAbhAdi samasta mAya ke sAtha samAna bhAgase dAna diyaa| yaha bAta sabako vidita ho ukta grAma ke nivAsIoM ko ucita hai ki samasta Aya brAhmaNoM ko diyA kreN| isameM kisI ko bAdhA na karanA caahie| isa grAmakI cAroM sImAe nimna prakAra se haiM / sImAe~pUrva dizA simalatA pazcima bAlAdhana dakSiNa zAkaMbharI uttara bizAlapura hamAre athavA anya vaMzodbhava bhAvI bhUpAloMko ucita hai ki hamAre isa dharmadAya kA pAlana kareM / dharmadAya ke pAlane se puNya aura apaharaNa se mahApAtaka hotA hai / sagarAdi bahutoM ne vasudhA kA bhoga kiyA haiN| kintu jisake adhikAra meM pRthivI jisa samaya hotI hai usake dAnakA usako hI phala hotA hai / bhUmidAna denevAlA sATha hajAra varSa svargameM vAsa karatA hai / aura bhUmidAnakA apaharaNa karane tathA apaharaNakI anumati denevAlA itanI hI avadhi paryanta narakameM nivAsa karatA hai |jmbukeshvr nivAsI nAgara somadatta ke putra harSa ne isa zAsana patrako karNadeva kI AzA se likhA / isa zAsana patra kA dUtaka mahAsandhi vigrahI vIradeva hai| isa zAsana patrakI tithi Azvina kRSNa caturdazi saMvata 1277 vikrama / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ [lATa vAsudevapura khaNDa - karNa deva ke zAsana patra -:vivecanaH prastuta zAsana pa, maMgalapura bAsantapura ke caulukya karNadeva ke apanI dAdI ke ardha vArSika aura mAtA ke zrAddha tathA pitA ke pArbaNa zrAddha kAlameM unakI AtmAkI zAnti ke uddezya se brAhmaNoM ko dAna meM diye hue grAmakA pramANa patra hai / isakA lekhaka jaMbukezvara kA rahane vAlA nAra somadeva kA putra harSa aura dUtaka vIradeva tathA lekhakI tithi Azvina kRSNA 14 saMvata 1277 hai| caulukyoMkI vaMzaparaMparA dene pazcAta dAtA kaNadeva kI vaMzAvalI nimna prakAra se dI vaMzAvalI ... (1.) vijayasiMha (4) rAmadeva (2) dhavaladeva (5) vIradeva . . (3) . vAsantadeva (6) karNadeva zAsana patra se prakaTa hotA hai ki karNadevako apane dAdA se gadI milI thii| parantu usakI mRtyu kaba huI zAsana patra se prakaTaM nahIM hotaa| parantu zAsana patra karNa ke pitA ke pArvaNa zrAddha kAla meM likhA gayA hai / pArvaNa zrAddha prathama vArSika tithi para hotA hai / ataH karNadevake pitAkI mRtyu kAla Azvina kRssnn| 14 saMvata 1276 ThaharatA hai / isase prakaTa hotA hai ki karNadevako usake dAdAne usake pitAkI mutyu pazcAta zoka se samapta ho apane jIte jI gadI para baiThA diyA thA aura zAsana patra likhe jAne ke samaya vaha jIvita thaa| yadi esI bAta na hotI aura karNakA dAdA pahale marA hotA to use rAjya apane pitAse uttarAdhikArameM milA hotA / vIradevakA zAsana patra vikrama saMvata 1235 kA hame prApta hai / ataH usakA rAjyakAla 1235 se 1276 paryanta 42 varSa hai| dAna prahitA brAhmaNoM kA vivaNa nimna prakAra se diyA gayA hai / bahUdhAna nivAsI harikRSNa - rAmakRSNa somadatta prabhRti tIna brAmaNa devasArikA nivAsI vAsiSTa gotrI yajJadata vedatta - kRSNadatta prabhRti tIna brAhmaNa, bAMdhavalI prativAsI bhAradvAja gotrI vijJAna datta haridala revApatta tIna brAhmaNa aura kacchAvalI prativAsI gautama gotrI vizvanAtha Adi ekAdaza brAhmaNa / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya candrikA inako vihArika viSayakA karpUrAgrAma samAna bhAga rupase diyA gayA hai| pradatta grAma aura pratigrAhitA brAhmaNoM ke nivAsa kA vartamAna samaya meM paricaya milatA hai athavA nahIM | hamArI samajhameM zAsana patra kathita vihArIkA vartamAna vyArA hai| kyoMki bihArI at far aura farArA kA vyArA bana sakatA hai / vihArikA ko vyArA mAna lene ke bAda hameM usake AsapAsa meM hI pradanta karpara grAmakA paricaya prApta karane ke liye prayatna karanA hogA / vartamAna vyArA nagara se lagabhaga sAta ATha mIla kI dUrI para dakSiNa dizA meM kapurA marA hai / zAsana patra kathita kapurA ke pUrva meM simalada, dakSiNa meM zAkaMbharI nadI, pazcita meM vAlArdhana aura uttara meM vizAlapura hai / vartamAna kapurA ke pUrva meM cikhalada, dakSiNa meM jhAkharI, pazcima meM vAloDa, aura uttara meM khuzAlapura hai / hamArI samajhameM zAsana patra kathita zAkaMbarI nadI vartamAna jhAkharI hai| kyoMki zAkaMbharIse anAyAsa hI zAkhabharI aura zAkharI se bhAkharI bana sakatA hai / zAsana patra ke bAlAdhanakA anAyAsa hI bAloDhana aura bAlodana kA vAloDa ho sakatA hai| ataH vartamAna vAlor3ahI bAlAdhana kA rupAntara hai| usI prakAra vizAlapura kA khuzAlapura bhI bana sakatA hai| hAM zAsana patra kathita simalada kA vartamAna paricaya prApta karane kA hamAre pAsa kuchabhI sAdhana nahIM hai / 1 142 brAhmaNoM ke nivAsa vAle prAmoM ke sambandha meM hamArA vicAra hai ki zAsana patra kA bahudhAna lAptI taTa kA voDhANa hai| devasArikA sambhavataH billImorA ke pAsa vAle devasara yA desarA meM se koI eka grAma ho sakatA hai / paraMtu hamArI pravRtti zAsana patra ke devasArikA ko vartamAna devasara hI mAnane ko adhika hotI hai / antatogatvA zAsana patra kathita kacchAvalI grAma gaNadevI aura amalasADa ke madhyavartI cholI nAmaka grAma hai / isa grAma kA ullekha pATana pati karNadeva ke vikrama saMvata 1121 vAle lekha meM hai| ukta lekha kA vivecana caulukya candrikA pATana khaNDa meM hama vizeSa rUpase kaha cuke haiM 1 zAsana patra ke bArambAra paryAlocana se bhI vIra siMha ke putra aura zAsana kartA karadeva ke pitA kA nAma jJAta nahIM huaa| saMbhava hai ki lekhaka ke hasta doSa se ukta nAma chUTa gayA ho / yadi vAstava meM usakA nAma jAna bUjhakara chor3a diyA gayA hai to hama kaha sakate haiM ki vaMzAvalI meM kevala rAjya karane vAloM ke hI nAma diye gaye haiM / anyAnya zAsana patroM ke adhyayana se bhI yaha siddha hotA hai ki zAsana patroMkI vaMzAvalI meM kevala zAsana karane vAloM hI kA nAma diyA jAtA hai / ataH karNadeva ke pitA, zAsana patra kathita vaMzAvalI meM, ke nAmakA abhAva zAsana patra kA doSa nahIM hai / isa lekha se pragaTa hotA hai ki karNa ke pitA ke pArvaNa zrAddha samaya zAsana patra likhA gayA thA | ataH karNa ke pitA kI mRtyu isa lekha kI tithi se eka varSa pUrva honI caahiye| kyoM ki pArvaNa zrAddha mRtyu ke eka varSa pazcAt kiyA jAtA hai| ataH karNa ke rAjyarohaNa kA samaya mI isa prakAra hameM vikrama saMvat 1276 prApta ho jAtA hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. lATa vAsudevapura khaNDa vAroliyA kA prathama lekha / (1) sa va ta zrI 1 3 7 3 kA ti ka kRSNa (2) 7 zrI zrA di de va ya na maH / zrI (3) rAja kR SNa de va ta sya--- zrI (4) me ma deva ra ja syA- sa ja zrI ru gma (5) de va rA ja --- zrI kRSNa deM / (6) ba rA ja sya ka lA Na vi ja rAje pariSkRta pratilipi saMvata zrI 1673 kArtika kRSNa 7 zrI Adi devAya namaH / zrI rAjA kRSNa devatasya ( / tmajo ) zrI me ma ( gema vA bhauma ) deva rAjasyA (n) majaH zrI rugmadeva stasyA (tmajaH) zrIkRSNa deva rajasya kalA (lyA ) Na vija ( ya ) rAje (jye ) // vAroliyA kA dvitIya lakha (1) saMvata 1 3 - 3 varSa kA ti ka kR (2) Na 7 sI meM zrI kRSNa rA ya deva sa zrI (3) zrI u da ya rA ja pautra -- zrI kRSNa (4) de va rA je na pratiSTa to yaM zrI Ada (5) deva sa kR ta ya.........cca dra ke. (6) va tu zrI kRSNa rA ja sU za mi ti. pariSkRti lekha saMvata 13-(7) 3 varSe kArtika kRSNa 7 some zrI kRSNa rAyadeva sa (sya ) zrI ayarAja pautra ()-(Na) zrIkRSNa nevarAje na prati (Thi) toyaM zrI bhAva (di) devasa ( su) kRta(to) --( yAva) caMdrAka-- -(seba sthiti bha) basu zrIkRSNa rAjasya zamiti / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya candrikA 1 544 zrI caulukyarAja kumbhadeva kA zAsana patra svasti zrI madAdi devAya namaH / asti bhUvana viditA purANa prakhyAtA cauluktha nagarI maMgalapurI nAmA / tasyA bhadhi rAjA parama mATTaraka paramezvara mahArAjA zrI kRSNarAja statpAdAnuthyAta parama bhaTTAraka paramezvara mahArAjA zrI udayarAja tatpAdAnudhyAt mahArAjA zrI rugmadeva tatpAnudhyAt rAjA zrI kSemarAja statpAdAnubhyAt rAjA zrI kRSNarAja stasyAnujanmA tadvijaya rAjye zrI kunbhadevena bhUpatinA dhavala nagaryA mAdidevo'yaM pratiSThitaH // zamiti sukuto'yaM zrI kRSNarAjasya / sambata 1373 vikramA tIta 1238 zAlI vAhana zAke / kRSNa saptamI kArtika mAse zrI kumbhadeva ke zAsana patra chAyAnuvAda kalyANa ho / zrI Adi devako namaskAra / bhUvana vidita purANa prakhyAta caulukyoM kI maMgalapurI nAmaka nagarI hai| maMgalapurI kA adhirAjA parama bhaTTAraka paramezvara mahArAjA zrI kRSNa deva huA / zrI kRSNadevakA pAdAnudhyAt paraM bhaTTAraka zrI mahArAja. udayarAja / zrI udayarAja kA pAdAnudhyAt mahArAja zrI rugmadeva / zrI rugdeva kAma pAdAnuthyAt zrI kSemarAja aura zrI zemarAja kA pAdAnudhyAt zrI kRSNarAja / zrI kRSNarAja kA choTAbhAI kumbha devane usake vijaya rAjya kAla me dhaghala nagarI ke antargata zrI Adi devakI sthaapnaakii| kalyANa ho| isa deva sthApanA kI sukRti zrI kRSNarAja ko prApta ho / kArtika kRSNa saptamI sanas 1373 vikrama tadanusAra 1238 zaka / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ lATa vAsudevapura khaNDa vivecana sa hai . lelAgalapurIke baulukyArAjA kRSNarAma ke bhAI kumbhadeva kA hai| yaha lekha ke pitalI nAmaka tAlukA ke antargata yAroliyA nAmaka grAma ke pAsa bahane vAlI mAlapattharaparakhudAhuyA hai| patthara ke AkAra se pratIta hotA hai ki ukta -patthara kA zivAla kA patpara hai| hamArI isa dhAraNA kA samarthana isa bAta se hotA hai ki salamAnAdideva kI sthApanA kA ullekha hai / punazca jahAM para yaha patthara par3A hai vahAM se kucha dhimAkara do mUrtiyAM jamIna meM gar3I huI thiiN| ukta mUrtiyoM kA adhikAMza pRthivI ke garbha meM bAra unasakhodakara nikAlate hI para pratyeka para khude hue lekha mile| ina mUrtiyoMkA-patthara-eka mATA,ligabhagAdo phiTa caur3A aura pAMca phiTa lambA hai| inake nIce ke bhAga meM lekha sudA lAkA akSara prAyaH naSTa gayA hai| parantu "kRSNarAja vijayarAjye" bahuta hI spaSTa hai / kahIM mUrtiyoM ke samAna gaNadevAnAmaka grAma ke eka ziva mandira meM do mUrtiyAM divAla meM cunI na bhUtiyoM ke bhI migna bhAgameM lekha hai / bAroliyA aura gaNadevA donoM sthAnoM kI okA navaprAyaH ekahI hai| yadi kucha inameM antara hai to vaha kevala sidhi saMbaMdhI hai| bAroM matiyoM TUTa kUTe akSarokolyutamlekha ke sAtha milA kara par3ane se ina lekha kA yathArtha paricaya mila jAtA hai| yoki prastuta lekha ke sAkSara IzvarupA se spaSTa aura surakSita masalela se mUrtiyoM ke lekha ke TUTe huye aMza ko pUrA karane meM pracura sahAyatA milatI hai| yA kAbhUtiyoM ke lekhoM ko isa lepakI sahAyatA se rUpAntara kara hama isa lekha ke mAdaka hai | gaNadevakI mUrtiyoM ke lekha kA avataraNa anAvazyaka mAna hama nahIM hai| prastuta lekha meM kumbhadeva aura usake bhAI kRSNarAja kI vaMzAvalI nimma prakAra "kRSNadeva . udayarAja sahadeva kSemarAja kRSNArAja Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulunya candrikA 146 parantu lekhakI tithi ke atirikta kisI bhI rAjA ke rAjyArohaNa Adi kI tithi nahIM dIgaI hai| prastuta lekha kI tithi vikrama saMvata 1373 hai parantu gaNadevA ke mUrtiyoM ke lekha kI 1362 aura 1363 hai / aura bAroliyA kI mUrtiyoM ke lekha kA saMvata 1371-1373 / ataH donoM sthAnoMkI mUrtiyoM aura prastuta lekhakI tithi meM 10 varSakA antara hai / saMbhava hai ki kumbhadeva ne prathama gaNadevA meM mUrtiyoM ko sthApanA kI ho aura bAda ko dhavaladhorA-bAroliyA meM inake lekhoM ke antara me ko mahatva pUrNa parivartana nahIM hotaa| kRSNarAja aura kumbhadevakatra samaya 10 varSa pUrva aura calA jAtA hai / aba yadi hama kumbhadeva aura kRSNa kA prAraMbhika samaya 1361 hI mAna leve aura pratyeka ke lie 22 varSa aura 5 mahInA kA ausata mAna levaM jaisA ki tatkAlIna rAjavaMzoM kA ausata hai to usake pUrvaja vaMza saMsthApaka kRSNarAja kA samaya vikrama 1271 prApta hogA / ava vicAra upasthita hotA hai ki kRSNarAja kisa maMgalapurI kA rAjA thA / kyA yaha vahI maMgalapurI hai jisako vasantapurI ke caulukyoM ke pUrvaja vijayasiMha ne apanI rAjadhAnI banAI thii| jahAM se haTakara vAsantapurako vIrasiMha ne apanI rAjyadhAnI banAI thii| kyA vIrasiMhake pUrvajoMke hAtha se maMgalapurI chInanevAlA prastuta lekha kA kRSNarAja hI haiN| maMgalapurI ke ina caulukyoM kA saMbaMdha kina caulukyoMke sAtha thaa| ina praznoM kA uttara denekA sAdhana paryApta upalabdha nahIM hai tathApi anumAna ke bala se kucha praznoM kA samAdhAna karane kA prayAsa karate haiN| anumAna dvArA prastuta lekhake vaMza saMsthApaka kRSNarAja kA samaya vikrama 1271 ke lagabhaga prApta huA hai / aba dekhanA hai vasantapurIke caulukyoMkI rAjyadhAnI maMgalapurI meM kabataka rhii| vIra ko vikrama saMvata 1235 ke lekha meM spaSTa rUpeNa likhA hai ki usane bAsantapura apanI rAjadhAnI bnaayaa| isase spaSTa hai ki vasantapura vAloM ke hAtha se maMgalapurI vikrama 1235 ke pUrva dina gaI thI / athavA usakI rAjya lakSmIkA apaharaNa pATana vAle kara cuke the| idhara kRSNarAjakA samaya 1271 hai| isase Age isakA samaya nahIM mAna sakate / ataH yaha maMgalapurI kA chInane vAlA nahIM ho sktaa| punazca maMgalapurI kI rAjalakSmI kA pATana vAloM ke hAtha me uddhAra karane vAlA vIrasiMha prakRta vIrasiMha thaa| jaba usane pATana vAloM ke hAtha se apane vaMza kI lakSmI kA uddhAra kiyA thA to aisI dazA meM maMgalapurI ko bhI avazya svAdhIna kiyA hogaa| vIrasiMha ke bAda usakA pautra karNadeva gaddI para baiThA / usake 1277 ke lekha ke vivecana meM usakA rAjyArAhaNa aura vIra kA antakAla 1276 diyA hai| idhara kRSNarAja kA anumAnika samaya 1271 hai| jaba taka vaha vIrasiMhakA saMbandhI bhAI bhatIjA cacA prabhRti na ho tabataka usakA maMgalapurI prApta karanA asaMbhava hai / parantu isake aura na vIrasiMha ke sambandha kA paricAyaka sUtra na to isake apane lekha meM hai aura vIrasiMha athavA usake pautra ke lekha meM milatA hai| saMbhava hai ki vIradevakA koI saMbandhI ho aura usane isako maMgalapurI kA zAsaka niyukta kiyA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ [lATa vAsudevapurakhaNDa __ maMgalapurI kA paricaya pAnA asambhava hai| ataeva isa prayAsa kA chor3a lekha kathita dhavala nagarI vicAra karate haiM / lekhale pragaTa hotA hai ki kumbhadeva ne dhakla nagarI meM Adi deva kI pratimA sthApita kI thI / parantu prastuta lekha aura ukta donoM mUrtiyAM jisa sthAna meM pAI gaI haiM usakA nAma bAroliyA hai| hAM usake samIpa bahane vAlI nadI ko dhavaladharA kahate haiM dhavaladharA kA zAbdika artha hotA hai dhavala ke paas| ataH isa sthAna ke sabhIpa dhavalanagarI kA honA pragaTa hotA hai| cAroliyA grAma ke cAroM tarapha miloM Apa cAhe jisa kheta athavA TIle ko khAdeM mApako savatra purAtana janapada kA avazeSa milegaa| yahAM para varSARtu meM purAtana sikke milate haiN| khAdane para bar3I 2 ITeM aura miTTI ke vartana dRSTigocara hote haiM / yahAM kI janatA meM prasiddha hai ki yahAM para dhavala nAmaka bahuta bar3A nagara thA jo kisI rAjA kI rAjyadhAnI thI / hamArI samajha dhavala nagara kA avazeSa yahI sthAna hai| . dhavalanagarI ke avasthAna kA vicAra karane ke bAda aba hama mAdi deva ke sambandha vicAra karate haiM / prastuta lekha ke Adi deva se abhiprAya caulukyoM ke kuladeva vArAha yA Adi vArAha se hai| evaM Adideva viSNu kA bhI nAma hai / kintu mUrti ke AkAra prakAra se vaha viSNukI mUrti nahIM kahI jA sakatI / hAM isa prakAra kI vArAhakI mUrti sahyAdri pradeza meM aneka sthAnoM meM hameM dekhane ko milI hai| evaM nAsikase mUlagaMgA jAte samaya amRtakuNDa ke samIpa eka mUrti ThIka vAroliyA ke marti ke samAna hai| ataH hama niHzaMka ho kaha sakate haiM ki lekha kA bhAdi deva vArAha kA dyotaka hai| . . vaMzasaMsthApaka kRSNa ke bAda usake vaMzajoM ke viruda ghaTate gaye haiN| vaMza sthApaka kRSNarAjake viruda "rama bhaTTAraka paramezvara mahArAjAdhirAja' haiM / usake putra udayarAja ke bhI usake samAna hI hai| parantu pautra rudradeva mahArAjA tathA prapautra kSemadevakA tathA usake putra kRSNarAja ke kevala rAjA raha gaye haiM / isase pragaTa hotA hai ki kRSNarAja ke baMzajoMna svAtantrya sukha kA bhoga nahIM kiyA thaa| kRSNarAja ke vaMzajoM kA kyA huA isakA kucha bhI paricaya nahIM miltaa| saMbhava hai ki ve musalamAnoM ke jhapaTa meM A gae hoM / kyoMki vaha samaya alAuddIna khilajI ke gujarAta aura dakSiNa tathA mAlavA aura rAjaputAnA ka viloDana karane kA hai| dhavaladharA (vAroliyA ) ke mandiroM kA avazeSa pragaTa karatA hai / ki unakA vinAza muzalamAnoM ke dhArmika unmAdakA dedIpyamAna cinha hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya candrikA ] . . 148 laal ( le) jny kI . zilA prazasti. svasti zrI / zrIgaNezAya namaH / zrI sAmba zivAya namaH / zrI guru caraNAvindAbhyAM nmH| aastpu!| parA kAzyAM kSetre tapatya. sannidhau // mahAtmA yogayuktAtmA, veda vedAnta pAragaH // 1 // upadeSTA jJAna mArgamya lokAnAM hitaH kaalyaa| sakSAcchaMkara rUpastu: zrIH makara bhAratI // 2 // takiyoha matiyAraH kRSNA nAdaH bhimo muniraH / vAsantapure nivamana varSAyAM yati dhrmnaa||3|| caulukya rAja mAhiSI mupadiSya zivAjJayA / samprApya bahulavArtha kRto'yaM ziva maMdiraM // 4 // va svagni ceti vedA vikramAtI ta vatsare // madhumAle site pakSa dvAdazyAM bhaima, Asare // 5 // mAtopi.1438 caitra sudI 12 bhaumavAre samApto'yaM ziva.mandira, miti / sukRto'yaM, phalamA bhuuyaat.| kalyANamastu / shmitiH|| . chAyAnuvAda ___ kalyANa ho / zrI gaNeza ko namaskAra / zrI sAmba zivako namaskAra! zrI gula caraNavindoM ko namaskAra ! pUrva samaya tApI taTavartI aparAkAzI (parA kAzI) nAmaka kSetra meM sa HERA zakara svarUpa yoMgayukta vedavedaMga pAragAmI saMsAra ke kalyAvajJAnAupaDeTAzrIH zarabhArI nAmaka mahAtmA nivAsa karate the| ukta mahAtmA zaMkarAnandake ziSya kRSNAnanda ne saMprati varSA Rtu meM pAyA niyamAnusAra vAsantapura meM nivAsa karate samaya caulukya rAjya mahiSI ko bhagavAna zaMkara kI AjJA se upadeza dekara bahuta sA dhana prApta kara isa ziva mandira kA nirmANa kiyA hai| 3-4 // vasu = ATha, agni = tI ve kAra aura = eka arthAta 1438 vikrama caitra zukla dvAdazI bhaumabAra / aka se mI 1438 caitra sudI 12 bhauma vAra / yaha sundara kRta phaladAyaka ho / kalyANa ho / iti / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 [lATa vAsudevapura kA prastuta prazasti zaMkarAnanda svAmI ke ziSya kRSNAnanda kRta kisI ziva mandira kI prazasti hai| yaha vartamAna samaya ajarAmIla-nApaka tApI taTapara eka pIpala ke nIce par3I hai| mIla loga isako devatA mAta. pUjA karate haiN| prazasti kI.. zilA 6 // hAtha laMbI 1 // hAtha cauDI aura 1 // vAlista ke karIba moTI hai / caur3AI bAle aMza meM sAta paMktiyAM khudI haiM / lekha kI lipi devanAgarI aura bhASA saMkata hai| prathama aura sAtavIM paMktiyAM gadyamaya aura zeSa pAMca paMktiyAM manuSTupa chaMdamayA~ hai / / zlokoM kI saMkhyA pAMcA hai| prAraMbhika gadya meM gaNeza ziva aura guru ko namaskAra prathama-zloka ke grAma bhAra meM sAtI ke samIpa parAkAzI nAmaka kSetramA varNana hai| prathama-do koka ke dvitIya bhA aura dvitIya do zloka meM zaMkarAnaMda svAmI kI prazaMzA hai| tIsare zloka meM likhA gayA hai ki zaMkarAnanda ke ziSya kRSNAnanda ne varSAMRtu meM vAsantapura nivAsa kiyA thaa| cauthe zlokameM varNana kiyA hai ki kRSNAnaMdane caulukya rAjya kI paTataNIko upadeza kara dhana prApta kiyA aura ukta dhanase ziva mandira bnaayaa| pAMcaveM zloka meM lekhaka tithi hai| antima gadya meM tithi aMka dene pazcAta zubha kamanA ke vAkya haiM / lega meM rAnA kA nAma nahIM diyA gayA hai| parantu lekhakI tithi vikrama saMvata 1438 dI gaI hai| ataH isase siddha hotA hai ki kAsantapura kA caulukya vaMza 1438 paryanta zAsana karatA thaa| vAsantapura ke rAjA karNadeva kA lekha hama pUrva meM udhRta kara cuke haiN| usakI tithi 1277 hai| ukta lekha ke samaya se 1438 paryanta 161 varSa kA antara par3atA hai| ataH isa avadhi meM vasantapura baha gAdI para kamasekama 6 rAjA honA cAhie / prazasti kathita aparA kAzI tAmiyA hai| prakAza kSetra kA tApI purA meM bahuta mahAtmya likhA hai / isakI tulanA barAnasI se kI gaI hai| prakAzA tAmA ke uttara taha para hai| prakAza meM purAtana nagara kA avazeSa hai / evaM AjabhI saiMkar3oM kI saMkhyA meM mandira haiM / prkaash| grAma se eka mIla kI dUrI para prakAza kSetra hai| jahAM para vizvanAtha, kedAra aura puSpa dantezvarake gaganasparzI mandira bane haiN| aura tApIkA ghATA hai| vArANasI kI chaTA dIlalI hai| kedAra mandirase kucha uttara haTa kara sahimAlisa haiN| inameM 17 baDe choTe aura zeSa proTale haiN| yahAMpara bhAratI bAbA kI bahuta khyAti hai| inameM kA vizAla mandira bhAratIbAbA kI sampadhi batAI jAtI hai| ina samAdhi mandirImadazA bigar3a rahI hai| ina mandiroM ke avazeSoM meM ITa patthara haTAne para hameM tIna mahiyAmilI jinaera lekha khule haiN|" prayama lekhU baizAna tRtIyA, vikrama saMvata 1426 kA hai| isase pragaTa hotA hai ki tApI taTavartI parAkAzA ke kedAra mandira meM zaMkarAnaMda kA svargavAsa huA thA dUsarA lekha mAgha zuklAma sa pragaTa hari parAkAzI kedAra mandira meM kRSNAnaMdakI mRtyu huI thii| tIsarA lekha vaizAkha kRSNa SaSThI vikrama 1501, athavA 1511 kA hai| isase pragaTa hotA hai ki kRSNAnaMda kazaSya AtmAnada kI mRtyu huI thii| ina lekhoM se kRSNAnaMdApI prAsayatArAnA nivAsamA samarthana hotA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya candrikA vAsaMtapura kI rAja prazasti prAsIt daNDakA raNye suramyA nagarI purA // . - veSTitA durga cakreNa devadvAra samAkulA // 1 / ... maMgalAdI purI cAnte vizruta.yA bhuSi nAmnA // . zakrapurI samAloke vibhAti dakSiNA pathe // 2 // zrI jayasiMha devasya dhAtmajo vijyaamidhH|| caulukya vaMya tilako vabhUSa bhUbhuvazcAvI // 3 // . yodhiSThitassu nagaraM svaprAnte vijyaapurN|| . tato vabhUSo tadvaMzo dhavaladevo bhUpatiH // 4 // jAtA stasmA llIlAdevyAM sunuvaH pANDavAH smaaH|| jyeSTho vAsanta devazca kRSNadevI tathA pararA // // . tRtIyaratu mahAdeva caturtha zcAdhika smRtaH // bhAmastatra kAniSTho'bhUhi tRpade praaynnH||3|| dhavalasya paMcatvetu vAsanto rAjA babhUva // jAto tasmA dvAgdevyAM tanujau rAma lakSmaNau // 7 // .. nirmitA raamdeve| purIbaikA manoharA // ___ vAsantapura nAmnAsA rUyAtA jagatI nale // 8 // tadbhAta putro'sau vIraH vIra nAM mukuTa mANaH // parAbhUyaM zcArI sarvA nvAsante vira rAja sH||9|| tadrAzI vimalAdevI prasUtA yamalo sutI / mUlavevastu kRSNAkhyau yopi bhUri vikramI 10 / vasi saMgate kRSNA rAja lipsA bhikAMcyA dhArtarASTrA samAndhastu durAtmA jJAna varjitaH 11, praudaNDya ucApalatvena bandhu ghAtena kaNTako pinava bevaka zloke saMghabhUSa sa ekatA 12 .. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 151 [ lATa bAsudevapura kha duHkhArta zzoka saMtaptaH vIrasiMha bhUbhujaH taM svarAjya vahiskRtya vAryyamAno (pi) maMtriNA 13 nidhAya svapautraM svarAjye karNa mUlasya cAtmajaM vilapantIM prajAM tyaktvA vANaprasthe jagAmaha 14 mahiSI vakulAdevI mAdhavI nAmnA vizrutA // ajIjanatputraloke rAmArjuna bhImopama n 15 saMgataM viSNu sAyujyaM paMcatye karaNe viSi / krameNa cakruH vAsante zAsanaM bAndhavAstrayaH 16 jyeSTha siddhezvaro nAma vizAlastu dvitIyakaH jAtavAnte dhavalastu vIranAmA paro'pi yaH 17 bAsudeva stato rAjA dhArmiko ghabalAtmajaH tato babhUvo nRpati bhImo bhIma parAkramaH // 18 ambikA kula sanyo sveNu kuMja samanvite / vAsudevaM puraM bhavyaM viSNu vigraha saMyutam // 19 tatputro bIradevastu rAmanAmA paro'peiyaH // jAto hemavatI devyAM caMndra caulukya vAridheH 20 zaurye rAma samo vastu dharme dharmasuto'paraH // stararaan zloke cAzriteSu ca zaMkaraH // 21 tanmahiSI sItAdevI preyasI pada saMgatA // zacI zivA ramAbhizca yAlabhatsamatA bhuvi // 22 sItA prasUtA rAmAya sutAn catvAri saMkhyakAna // vAsI devobhaveSu jyeSTha rAma samo bhuvi // 23 saumitreyopamAloke mahAdevaH dvitIyakaH bharateva kRSNastatra kIrtidevo'pi tadrataH // 24 ebhiH putrai ssamAvRttaH prajAbhi cAbhi pUjitaH // Ahatastu dvijaiH rAmo'labhanAka sukhaM bhuviH // 25 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ gautumyAcandrikA sgaja rAso rAjadhAnyAM yathA svarge zacIpatiH pUjya-sarijanova -modataH svajanaM AyA / 26 sahasA. saMplave-jAte nihato basantAhave / arAti buMditA-sarvA timirA channamodinI 27 rAmAbhiSeka bArtAyAH sAtikAH hommatAH / - 'basavAsa husvAtastuH jAtA mumUrSatAM yathA 28 caulukya candra samAhe mAsantikA -sarve tathA - vigataH saMkule rAmo vAsudeve samAgataH 29 tadA sAntamAma putrAn parijanAM sAyA . kArmamayaM kRSNAya mahAdevAya madhupuraM 30 kIrtirAnAma 'pAla krameNa vikSayA vatvA svarAjyaM pautrAya rAmo viSNu gRhaM gataH 31 vIro'pi rAjyaM saMmapya pravRttaH prajAsaMjane .... tamanu raMjamAmAsa prazasti mAlAHguNThitA 32 zaMkarAnaMda ziSyA kRSNAnadena dhImatA : - catuzcatvAriMza caiva catuza zato pari 33 zrAvaNe va sitesaveDAdasA ravi nirgate . ... vikramAditya kAlasyA tatiSu tithi vAsare 34 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ vasantapura rAja prazasti chAyAnuvAda pUrva samaya daNDaka bharaNya nAmaka bhUbhAmake antargata durga koTa aura cakoM se vehila tathA / deva mandiro se paripUrNa eka ati manohara nagarI thii| 1 // . ..... .. ....ukta nagarI kA nAma-jisake prathama maMgala aura anta meM purI aise do zabda hai prAMta mAlapurI thA / ukta maMgalapurI dakSiNA pathameM devendra indrakI amarAvatI ke samAna zobhAyamAna thii-2-|| .......... . .. . . / kathita maMgalapurI kA caulukya vaMzobhUta caulukya kula tilaka zrI jayasiMha kA putra zrI vijayasiMha prathama rAjA huA / 3 / / vijayasiMha ne, masane yajya ke manAyata bijayapura nAmaka bagara basAyA / vijayasiMha ke pazcAta dhavala deva rAjA hunaa| 4 // dhavala ko apanI mahiSI lIlAdevI ke garbha se pANayoM ke samAna puna hue / inameM basanta deva jyeSTha, kRSNadeva dvitIya, / 5 // __mahAdeva tRtIya, cAcika deva cauthA aura pAMcavAM mIma jo apane pitAkA parama bhAna jaba dhavaladeva kAla kavalita huA to usakA uttarAdhikArI vAsantadeva mAmAsanta deva ko apanI rANI vAgdevIke garbha se rAma aura lakSmaNa nAmaka do putra hue| 7 // rAmadevane apane pitA ke nAmAnusAra vAsantapura nAmaka eka pati manohara bAra basAyA / 8 // rAmakA bhAta putra vIroM kA mukuTamaNi bIradeva ne rAmoM kA pUrNa rUpase nArA kara -- ntapura meM nivAsa kiyA / / / / vIradeva kI vimalA devI nAmaka rANI ne mUladeva aura kRSNa deva nAmaka do pAnI putra prasaba kiyA / 10 // hasya deva japa yauvana avasthA ko mAna yA to loma meM rAta duryodhanAdi ke samAna madAndha buddhi aura dusamA hunmH| 1.1.. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA kRSNadeva bhaga saMsAra meM kaSTa dene vAlA tathA duSkRta huA / 12 // kAraNa apane pitA ko vIrasiMha ne apane jyeSTa putra' mUladeva kI mRtyase duHkhI aura zoka saMtapta ho maMtriyo ke manA karane para bhI choTe putra kRSkhadeva ko rAjya se vahiskRta kiyA / 13 // aura mUladeSa ke putra karNadeva ko rAjyoM siMhAsana para baiThA prajA ko vilapatI hui chor3a kara jaMgala meM jAkara vAnaprastha Azrama ko grahaNa kiyA / 14 // karNadeva kI mahiNI cakulA devI upanAma "mAdhavI ne rAma arjuna aura bhIca ke samAna pakrama putroM ko prasava kiyA / 15 // aba kavi ne apanI iha lIlA ko samApta kiyA aura viSNu loka meM jAkara viSNu sAyujyatA prApta kI to sAno bhAIzrI ne kramazaH vasantapura kA rAjya zAsana kiyA / 60 / / ina tInoM bhAiyoM meM vyeSTha siddhezvara, madhyama trizAladeva aura kaniSTha dhavaladeva upanAma mIradeva / 17 // And a ghabaladeva upanAma vIradeva ke pazcAta usakA parama dhArmika putra vAsudeva para baiThI / pazcAta usakA putra mIma samAna parAkramI 'mImadeva rAjA huaa| 18 / / bhIma ne apane pitA ke nAmAnusAra ambikA aura kulasainI nAmaka nadiyoM ke ba mANu vana ke bIca viSNu viprayukta sundara aura bhavya vAsudeva pura nAmaka nagara basAyA / 11 // bhIma ko apanI hemavatI nAmaka rANI ke garbha se caulukya vaMza rUpI dhArAdhi kA alhA upanAma rAmadeva nAmaka putra huA // 20 // vIradeva zaurya meM rAma, dharma meM yudhiSThira, zatru nAza meM kAlAntaka yama aura bhAtoM meM dene meM bhagavAna zaMkara ke samAna thA 21 // 672 arrant rANI sItA devI para pativratA aura saMsAra meM indrakI hI rAMcI, viSNukI tramA aura zaMkara ko strI pArvatI kI samatA ko prApta karane vAlI thI / 22 // vIradeva upanAma rAmadevako apanI rANI sItAdevI ke garbha se cAra putra hue| unameM viSTha vasanta deva rAmake samAna 33 lakSmaNa ke samAna dUsarA mahAdeva, bharata ke samAna tIsarA kRSNadeva aura zatrunna ke samAne cA~yA kIrti deva huA / 24 // apane ina cAra putroM se ghirA huA - prajA se pUjA aura brahmarNo se Adara prApta kara rAma isa saMsAra meM jI svarga kA su-jAlakA 25 // rAma apanI rAjdhAnI meM prajAdhvarijana aura 2 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAna nivAsa karatA thA / 26 // .:cAnaka saplava upasthita huA cAsantadeva buddha meM mArA gayA / bharAtiyo ne sarvaca sisAra vAsahI maik| 27 - - * meka abhiSeka kA saMvAda pAkara jisa prakAra sAta arthAta yo nivAsI anindita bhora rAma ke barmavAsa kI bAteM sunakara mUrSita hI paikA 26 // * . usI prakAra caulukya candra ke khAsa upasthita hone para vasantapura nivAsIyIkI dazA huI thii| jaba saMkula kA samAdhAna huA to rAmadeva vAsudevapura meM cale A PET kA bAsudevapura meM Ane ke pazcAt rAmadeva upanAma vIradeva ne apanI prajA purajana tathA putroM aura parijanoM ko bulAkara-kRSNadeva ko kArmaNya aura mahAdeva ko madhupura / / 30 // . aura kIrtidevako pArvatya yamaka viSaya diyA / evaM pautrako rAjya, siMhapamata para mi. koka ko prayAsa kiyA // 31 // ... ........ .....* . vIradeva apane sadA se sAyaH prApta kara prajA pAlana meM humAgIya ke bola nAI yaha prazasti mAlA kA nirmANa // 32 // ...... .... . zaMkarAnanda ke ziSya buddhimAna kRSNAnaMda ne kiyaa| cAra-cAramaMsa cAra sau se apa " "zrAvaNa zukla dvAdazI ke dina sAya kAla meM kathita vikrama saMvata kI zubha tithi meM para Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 vivecana prastuta prazasti vasantAmRta nAmaka graMtha meM lagI haiN| vasantAmRta grantha ke kartA sakarA 'naMda bhAratI svAmI ke ziSya kRSNAnA svAmI haiN| vasaMtAmRta graMtha zrImadbhAgavata gItA kA anuvAda hai / isa pratha ke likhe jAne kI tithi vaizAkha kRSNa zivarAtrI vikrama saMvat 1444 hai| aura sthAna tApI nadI kA vAlAka kSetravartI zaMkara mahAdeva maMdira hai / evaM prazasti kI tithi zrAvaNa zukla dvAdazI saMvat 1444 hai / . I basantAmRta graMtha ke upalabdha prati kI tithi mArgazIrSa zukla paMcamI saMvata 1763 vikrama hai| isakA AkAra lagabhaga eka bAlizta caur3A aura Der3ha bAlista lambA haiM / isakI pRSTha saMkhyA 311 hai / pratyeka pRSTha meM cAroM tarapha do aMgula ke karIba hAMsiyA chor3a kara tIna lAIna banAI gayI haiN| ina tInoM lAinoM meM se eka pIlI, dUsarI lAla aura tIsarI nIlI hai| prathama 21 pRSTha tApI nadI ke mahAtmya aura prakAzA kSetra kI stuti meM lage haiN| dUsare sAta pRSTha guru kI mahimA varNana karate haiN| pacAt tIna pRSTha zaMkarAnaMda bhAratI ke guNagAna aura alaukika yoga siddhiyoM ke citraNa meM lage haiN| isI prakAra anta ke tIna praSThoM meM vAsantapura prazasti do pRSTha meM bijayadeva kA zAsana, do praSTha meM vIradeva kA zAsana, aura do praSTha meM karNadeva ke zAsana ko abhigu Thana meM lage haiN| isa prakAra pustaka ke 40 praSTha prastAvanA aura prazasti, Adi meM lage haiN| pustaka kI lipi devanAgarI hai| tApI, prakAzA, gurumahimA aura zaMkarAnaMda bhAratI ke caritra kI bhASA saMskRta hai| usI prakAra rAja prazasti kI bhASA saMskRta hai| pustaka kI bhASA yadyapi hindI hai parantu usameM gujarAtI aura yatratatra marAThI bhASA ke zabda pAye jAte haiN| pustaka ke Adi aura anta meM lakar3I kI paTTiyAM lagAI gaI haiN| jo caMdana Adi se paripUrNa haiN| pustaka svaravA ke vesTana meM baMdhI haiN| vesTana kI dazA bhI paTTiye ke samAna hai| isase pragaTa hotA hai ki pustaka kI pUjA vaMza paramparA se hotI thA rahI hai| pustaka se hamArA adhika sambandha na hone se hama aba nimna bhAga meM prazasti ke vivecana meM pravRtta hote haiM / prastuta prazasti ke zlokoM kI saMkhyA 34 hai| prathama ho zlokoM meM maMgalapurI kA varNana hai / tIsare zloka meM jayasiMha keputra vijayasiMha kA maMgalapurI kA pathama rAjA honA aura ategooka ke prathama caraNa meM usakA apane rAjya meM vijayapura nAmaka grAma basAne kA ullekha hai| cauthe zloka ke dUsare caraNa meM vijayasiMha ke bAda dhavala kA rAjA honA varNana kiyA gayA hai| pAMcaveM aura chaThe lokoM se dhavala ko apanI rAnI lIlAdevI ke garbha se pAMDoM ke samAna basanta, kRSNa, mahAdeva vAcika aura bhIma nAmaka pAMca putroMkA honA pragaTa hotA hai / evaM isase yaha mI. pragaTa hotA hai ki mIsa parama pitR bhakta thA sAtavAM loka batAtA hai ki bhagala ke pacAsa vasaMta rAjA huA aura usako apanI rAnI vAgdevI ke garbhase rAma aura lakSmaNa nAmaka Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ [lATa vAsudevapura saMsDa roM putra hue / AThaveM zloka se-pragaTa hotA hai ki rAmadeva ne rAjA hone ke pazcAt vasantapura nAmaka nagara bsaayaa| navarSA zloka hAta karatA hai ki rAmadeva ke bAda usake bhAI lakSmaNaH kA, putra bar3A hI pracaMDa yoddhA thaa| usane zatruoM kA nAza kara vasantapura meM nivAsa kiyaa| dazaveM zloka meM amiguNThana kiyA gayA hai ki vIradeva ko apanI rAnI vimalA devI ke garbha se mUladeva aura kRSNadeva nAmaka do putra utpanna hue / zloka 11 aura 12 kRSNadeva kI duSTatA prabhRtti aura rAjyalipsA Adi kA varNana karane pazcAt use bandhughAta dvArA apane pitA ko duHkha dene vAlA batAte haiM / 13 aura 14 zlokoM se pragaTa hotA hai ki putra zokase saMtapta vIradeva ne maMtriyoM ke manA karane mara mI kRSNadeva ko rAjya se mikAla bAhara kiyA aura mUlade ke putra karNadeva ko gaddI para baiThA apane Apa virakta ho jaMgala meM calA gyaa| loka 15.16 aura 17 se jJAta hotA hai ki karNadeva ko apanI rANI bakulAdevI ke garbha se sijhe. zvara, vizAladeva aura dhavaladeva nAmaka tIna putra hue / jo kramazaH usake bAda vasantapura kI gaddI para baiThe / zloka 18 kA prathamArdha dyotana karatA hai ki dhavana ke bAda usakA putra bAsudeva rAjA huA aura uttarArdha batAtA hai ki bAsudeva kA putra mIma thA / 16 meM zloka se pragaTa hotA hai ki bhIma ne kulasanI aura ambikA nadiyoM ke madhya veNutanja meM viSNu viprahamaya vAsudevapura nAmaka nagara vasAyA / 20 vAM zloka, batAtA hai ki mIma kA putra vIra upanAma rAma humaa| jo caulukya vaMza kA candra thaa| 31 vAM zloka jJApana karatA hai ki vIradeva balameM rAmake dharma meM yudhiSThira ke samAna, zatruoM ke lie yamarAja ke aura AzritoM ke lie zaMkara ke samAna thA / 22 vA zloka usakI rANI sItA ko indra kI patnI zacI, zivakI pArvatI aura viSNu kI ramA ke samAna aura paraMmapativratA batAtA hai / 23-24 zloka batAte haiM ki vIradeva. ko sItA ke garbha se basantadeva, mahAdeva, kRSNadeva aura kIrtirAja nAmaka cAra putra hue| 25-26 se pragaTa hotA hai ki rAmadeva ina putroM ko pA, prajA se pUjita aura brAhmaNoM se Adrita ho saMsAra meM hI svarga sukha kA anubhava karatA thA / 27 se jJAta hotA hai ki acAnaka saMpalava upasthita huA jisameM vasantadeva mArA gayA, vasantapura luTA gayA aura samasta rAjya meM aMdhakAra chA gayA / 28-29 se pragaTa hotA hai ki vasantadeva ke mAre jAne aura caulukya rAjya ke lUTe jAne se vasantapura kI prajA atyanta dukhI huI thI / evaM jaba zatru kA AtaMka miTa gayA to vIradeva vAsudeva pura meM calA gyaa| zloka 30-31 se pragaTa hotA hai ki vIradeva vAsudevapura meM pAne pazcAt svargIva jyeSTa putra basantadevake putra vIradeva ko gaddI para baiThA, anya putroM ko eka 2 viSaya dekara svargavAsI huA thA / ataH vIradeva ke putra kRSNa ko kArmaNeya, mahAdeva ko madhupura aura kIrtirAja ko pAvatya nAmaka viSaya kA milanA pragaTa hotA hai / 32 vAM zloka pragaTa karatA hai ki vIradevako vArA vIradeva se samma prApta karane paracAta manApAlana meM sI samaya usake manoraMjanArya prazasti kA nirmANa kiyA gyaa| zloka 33 aura 34. prAptikAra kA nAma kRSNAnanda aura isakI tithi zrAvaNa zukla dvAdazI vikrama saMvata 144 hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ ti ke paryAya se prAraMbha se lesa ke samartha paryantA diyA gayA hai| kImna prakAra se hopI L yamadeva (zrama) mUladeka siddhezvara kRSNAdeza hotA hai ki isameM vasantapura Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat jayasiMha k vijayasiMha mahAdeva cAcika ! lakSmaNava vizAladeva ( prathama ) 1 mIta 158 basakaera 1. dhavaladeva dvitIya (vIsya dvitIya 1147 vAsudeva bIradeva (tRtIya) Tense www.umaragyanbhandar.com
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ parakarane se prayaTa / para baiThane vAle kI saMkhyA 13 hai jayasiMha kA rAjA ke pitA deva aura vo zrI zAvalI ke palocana se Ta sanApura rAjya se mI. ve rAjA vIradeva ke isake bhAI ke hAtha se huI thii| ataH saMsthA 13. hai / isakA kAraNa yaha hai ki chaThe putroM ne rAjya kiyA aura choTe putra dhatraladeva se dvitIya yahUdI para vahIM baitthe| yoMki rAhilIya kI yuddha meM kisI rAjAoM kI saMkhyA 14 honI cAhie usake tInoM jarA saMtu kA Age vistAra huA / , mRtyu pazcAt u px dhana prazasti likhe jAne kI tithi vikrama sambat 1444 hai / idhara kRSNAnaMda kI zila pustikA samaya vikrama saMvat 1438 hai / ukta prazasti meM bhI basantapura kI rAnI zakkara mandira banAne kA spaSTa ullekha hai| prastuta prazasti meM aMtima rAjA vIradaba ke dAdA "aura dAdI mahArAja rAmadeva aura mahArAnI sItAdeva kI bhUri 2 prazaMsA dRSTigocara hotI hai| isase pragaTa hotA hai ki prazastikAra ko mandira banAne ke liye mahArAja rAmadeva kI rAnI sItAdevI se thA aura ye donoM maMdira kI prokti kise jAte samaya khapura siMhAsana para tImadhye !ivara sasti meM saMmadeva ko apanI mRtyu ke pUrva hI puSoM ko jAgIra dene aura ko maddI para baiThAne kA ullekha hai / evaM vIraveza ko gaddI para baiThAne ke mRtyu kA hogA gaTa hotA hai| ataH isase gaTa hotA hai kiyA to rAmadha ke pUrva hone vAle yuddha meM maha lar3atA huA ghora rUpa se kAlA thaa| sabako lakSara hama kaha sakate haiM ki zakti jAne aura mIradeva kA rAjyAsamaya donoM eka haiN| aura vaha vikrama saMvat 1444 hai / masati meM bAti kI tithi ke atirikta kisI bhI sajA ke rAjAdana nahIM diyA gayA hai| parantu rAjya saMsthApaka vijaya kA zAsana patra meM vi 1946- Ata hai| saH rAjya saMsthApanA aura prazasti kI tithi meM 305 varSakA yadi hama kAntima rAjA bIradeva ko chor3a deveM, kyoMki dharmAnti usake rAjyArohaNa rAjAoM kI saMkhyA kevala 12 hI raha jAtI hai| ataH ise inakA 305 varSako 12 meM parantu 12 rAjAoM meM unakA mahima-barAbara jasata mAnate para meM vibhaka karane se pratyeka zAsana karane vAle rAjA ke lie hai / isa rAjA cIradeva rAjA kalava Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ sambavaMza saMsthApaka vijaya aura cauthe rAjA rAmadeva ke paryata cAra rAjAoM kA sAmUhika samaya 26 varSa hai| aura pratyeka ke lie ausata. 22 varSa kahatA hai| chaThe rAjA karNadeva aura rAjA vIradeva'tRtIya ke paryanta sAta rAjAmoM kA sAmuhika samaya 13 hai| isako sAta rAjAmoM meM bAMTane se pratyeka kA ausata rAjya kAla 24 varSa prApta hotA hai| hama apara batA cuke haiM ki pAMcaveM rAjA vIrasiMha kA rAjya kAla 1234. se 1276 pa rva hai| ataH sammaba hai ki kisI anya rAjA ne mI kucha adhika lamve kAla paryaMta rAja kiyA ho| isa kAraNa prApta ausata kAla meM kisI prakAra kI Apatti kA samAveza nhiiN| - prazasti kathita vaMzAvalI aura tadbhAvI rAjAoM ke samayAdi kA vivecama karane pazcAta hama.anya bAtoM ke vivecana meM pravRtta hote haiM / prazasti kathita sthAnoM kA vartamAna samaya meM kucha paricaya milatA hai yA nahIM, vIradeva ke putra kRSNarAja kA kyA huA aura antogatvA vasanta pura rAjya para AkramaNa kara use lUTane vAlA kauna thA prabhRti tIna viSaya kA vicAra karanA atyanta Avazyaka haiN| ataeva hama nimna bhAga meM isa viSaya meM yathA sAdhya vicAra karane kA prayatna karate haiN| ..., prazasti kaSita sthAnoM kA prasthAna grAdi-vivAra karane ke pUrva kathita amaroM kI salyA prAdhikA zAna prApta karanA asaMgata na hogaa| prazasti meM sarva prathama maMgalApurI kA sola hai| maMgalapurI ke varNana meM prazasti ke do zloka lage haiN| unase pragaTa hotA hai ki daNDakAraNya meM. dUrga aura koM se veSThita tathA aneka devamandiroM se yukta indrapurI ke samAna mAdI nAmaka nagarI thI / anantara tIsare zloka se bAta hotA hai ki vijayasiMha upa caulukya za kA prathama rAjA huA! ilake atirikta maMgalapurI ke sambandha meM yahI jJAta hotA hai ki vaha dakSiNA patha meM thii| hamArI samajha meM kathita vivarNa se vAstava maMgalapuhI ke avasthAmA aura usake vartamAna astitva kA paricaya pAne kA prayAsa paMguke himAlaya atikramaNake samAna nirarthaka hai| bhAratIya purANAdi ke adhyapana se jJAta hotA hai ki manu ke putra bADa ke nAcamusAra nivAcatA parvata ke dakSiNa mAga kA nAma daNDakAraNya pdd'aa| punazca purANoM se pragaTa hotA hai ki marmaka nadI ke dakSiNa kA pradeza dakSiNApatha kahalAtA thaa| vAlmIka rAmAyaNa meM narmadA ke dakSiNa vAle bhUbhAga kA arthAta nAsika ke caturdika bartI pradezakA nAma gaNDakAraNa vidita hotA hai|prntu mahAmAttase daNDakAraNyake bAda bola-pAMca madi bhUbhAgake anantara dakSiNapaAraMca phATa hotA hai| aisI basA meM prazasti kathita dakSiNApaya damaraNya meM avasthita bhagatapurIkA bhavasthAna nizcita karanA atyanta dusAdhya hai| parantu hamAre saubhAgya se maMgalapurI sajja ke saMtApaka kesarI vikrama vijayasiMha devakA zAsana patra saMpata 1146 vikramakA milgkii| isa meM maMgalI ke sthAna kA parimApaka AkAvya sUtra upalabdha hai| ata zAsana patrA meM viNaka pura nAmaka sthAna kA avasthAna sapadrigiri ke upatyakA meM varNana kiyA gayA hai| saMpAdita Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 161 lATa vAsudevapurakhaya vindhyAcala parvata ke dakSiNa bhAga kA nAma daNDakAraNya par3A / punazca purANoM se pragaTa hotA hai ki narmadA nadI ke dakSiNa kA pradeza dakSiNApada kahalAtA thA / vAlmIkI rAmAyaNase bhI narmadA ke dakSiNa vAle bhUbhAga kA . arthAta nAsika ke caturdika vArtI pradeza kA nAma daNDakAraNya vidita hotA hai / parantu mahAbhArata se daNDakAraNya ke bAda caulapAMDa Adi bhUbhAga ke anantara dakSiNApatha kA prAraMbha pragaTa hotA hai ! aisI dazA meM prazasti 'kathita dakSiNApatha daNDakAraNya meM avasthita maMgalapurI kA avasthAna nizcita karanA atyanta dusAdhya hai / parantu hamAre saubhAgya se maMgalapurI rAjya saMsthApaka kezarI vikrama vijayasiMha deva kA zAsana patra saMvata 1941 vikrama kA mila gayA haiN,| isa meM maMgalapurI ke avasthAna kA parijJApaka AkaTya sUtra upalabdha haiN| meM vijayapura nAmaka sthAna kA avasthAna saMhyAdrigirI ke upatyakA meM varNana kiyA gayA hai| saMhyAdri parvata zreNI kA prAraMbha tApI nadI ke dakSiNa se lekara maisUra rAjya paryanta calA gayA hai| yadi vijayapura kA vizeSa parijaya tApI nadI ke taTa para na batAyA gayA hotA to isa zAsana patra se bhI maMgalapurI ke avasthAna saMbaMdha meM kucha bhI sahAyatA na milatI / maMgalapurI kA avasthAna ukta zAsana patra ke anusAra. usake vivecana meM pUrNa rUpeNa vicAra karane ke pazcAta baDodA rAjya ke sonagar3ha * tAluka meM tApI nadI se lagabhaga 25-30 mIla dakSiNa aura pUraNA nadI ke udagama sthAna se lagabhaga 14-15 mIla uttara meM nizcita kara cuke haiM aura prazasti tathA zAsana patra kathita maMgalapurI ko vartamAna maMgaladeva nAmaka sthAna siddha kara cuke haiN| ataH yahAM para punaH vivecana kSetra meM pravRtta honA evaM yuktioM tathA pramANoM kA avataraNa denA anAvazyaka mAna apane pAThakoM kA dhyAna ukta zAsana patra ke vivecana prati akRSTa karate haiM / maMgalapurIke anantara prazasti me dUsare sthAna kA nAma vijayapura hai / vijayapura ke saMbaMdha pragaTa hotA hai ki vijayasiMha ne meM bucha bhI vivarNa nahIM pAyA jAtA / zloka cAra ke pUrvArtha se apane rAjya meM vijayapura nAmaka nagara basAyA thA / hama pUrva meM vijayasiMha ke zAsana patra kA ullekha karake batA cuke haiM ki maMgalapurI kA asthAna nirNAyaka vijayapura hai / ataH vijaya pura kA avasthAna jJApaka anya pramANa prApta karane ke sthAna meM ukta zAsana patra ke vivecana prati pAThako kA dhyAna AkRSTa karate haiM / prazasti meM tIsare sthAna kA nAma vasantapura hai| isakA paricaya hameM prazasti ke zloka 6 se milatA hai / ukta zloka se pragaTa hotA hai ki rAmadeva ne vasantapura nAmaka sundara nagara basAyA thA ! punaH prazasti ke zloka 6 ke uttArArtha se pragaTa hotA hai ki vIrasiMha ne zatruoM kA nAza kara basantapura ko apanI rAjyadhAnI bnaayaa| isake atirikta prazasti meM vasantapura kA kucha bhI pari caya nahIM / milatA hAM vIrasiMha ke bikrama saMvata 1235 ke zAsana patra meM basaMtapura kA jJApaka cinha hai / ukta zAsana patra ke vivecana meM hama siddha kara cuke haiM ki vasantapura pUrNa nadI ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya candrikA 1 162 samIpa basA thA aura saMprati vasantapura kA avazeSa antApura ke rUpameM pAyA jAtA hai / pAThakoM se Agraha hai ki vizeSa vivaraNake lie bIrasiMha ke kathita zAsana patra kA vivecana avalokana kre| prazasti meM cauthe sthAna bAsudevapura kA ullekha hai / zloka 20 se pragaTa hotA hai ki bhIma ne ambIkA aura kulasanI nadiyoM ke madhya beNuvana ke bIca biSNu mandira se yukta bAsu devapura nAmaka bhavya nagara basAyA thaa| zloka 30 ke uttarAdha se pragaTa hotA hai ki rAmadeva ne bAsudevapura ko apanI rAjyadhAnI bnaayaa| isake atirikta bAsudevapura ke saMbaMdha meM kucha bhI jJAna prApta nahIM hotA / ataH hameM bicAranA hai ki prazasti kathita bAsudevapura kahAM para avasthita thA aura saMprati usakA astitva hai yA nhiiN| prazasti ke atirikta durbhAgya se hamAre pAsa bAsudevapura kA jJApaka anya sAdhana nahIM hai| ataH hameM bAsudevapura ke avasthAna aura vartamAna astitva nirNaya karane me kevala anumAna aura bAmapramANoM se kAma lenA hogA / ambIkA nadI saMhyAdri parvata ke mUla se pascima uttara bhAvI DAMga nAmaka bhUbhAga ke pahAr3oM se prAraMbha hotI aura prathama kucha dUra lagabhaga 15-20 mIla taka sIdhe pazcima baha kara kucha dUra uttarAbhimukha bahatI haiM / anantara pazcimAbhimukha mArga kA avalambana kara baDodA rAjya ke vyArA nAmaka tAlukA meM praveza karatI aura pazcimottara gAmI hotI hai| evaM vyArA tAlukA kA atikramaNa kara briTIza ilAke ke sUrata jilA ke cikhalI tAlu kA meM praveza kara usakA atikramaNa karatI haiN| bAda ko baDodA ke gaNadevI tAlukA meM ghusatI aura kAverI kA jala lekara khaDI me giratI hai / ambIkA DAMgase nikane pazcAt aura vyArA tAlukA me praveza karane ke pUrva bAMsadA rAjya meM bahatI hai| ambIkA aura kulasanI ke udagama sthAna se lekara samudra samAgama paryanta donoM kuloM para koI bhI aisA sthAna nahIM hai jise hama prazasti kathita bAsudevapura kA avazeSa kaha sake / hAM ambIkA jala plAvita kucha bhUbhAga para bAMsadA nAmaka caulukyoMkA rAjya hai / bAMsadA kI rAjyadhAnI kA nAma bhI bAMsadA hai / bAMsadA aura vAsudevameM nAma sAmya pAyA jAtA hai| vAsudevakA rUpAntara vAMsadA ho sakatA hai / yadi hama yahAMpara vAsudevake rupAntara bAMsadAke parivartana para kucha prakAza DAle to asaMgata na hogA kyoMki pUrva meM prAkkathana pRSTha 46 meM bAMsadA rAjyavaMza ke paramparAnusAra unake vAsudevapura vAloM kA vaMzadhara honekI saMbhAvanA pragaTa kara cuke haiN| evaM apanI pustaka "lATace marAThI aitihAsika lekha" ke prastAvanA pRSTa meM apanI pUrva kathita saMbhAvanA ko sthAna de cuke haiN| kathita parivartana nIti ke anusAra vAsudeva kA bAMsadA nimna prakAra se ho sakatA hai| vAsudeva se vAsadeva / vAsadeva se vAsade / vAsade se vaasdo| aura vAsado se vAsadA / vAsado Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ lATa vAsudevapura khaNDa 163 200 aura vAsadAkA urdU lipi meM likhane para itanAkama antara hogA ki vinA sukSma vicArake ukta antara parakhA nahIM jA sakatA / punazca bAsadAkA vAsada nAmase abhihita hone kA hamAre pAsa lagabhaga varSa kA pramANa / sana 1670 ke marAThI patra meM vAsadA kA ullekha vAsade nAma se kiyA gayA hai / paraMtu vartamAna bAMsadA nagara ko prazasti kathita vAsudevapura kA avazeSa hone ke saMbaMdha meM aneka bAdhAe vikarAla rUpa dhAraNa kara sAmane khar3I hai| prathama vAdhA vAMsadA kA avasthAna hai kyoMki bAMsadA kAverI nAmaka nadI ke kulameM basA hai| dUsarI bAdhA bAMsadA kI navInatA / vartamAna bAMdA nagara ke nirmANa kA sUtrapAta san 1775-76 ke madhya mahArAvala vIrasiMha ne kiyA thA / isake viparita prazasti kathita vAsudevapura kA nirmANa Aja se lagabhaga 566-67 varSa pUrva honA cAhie kyoM ki isake nirmAtA bhImadeva kA rAjyArohaNa lagabhaga saMvata 1364 vikrama meM huA thA / vartamAna vAMsadA nagara ko prazasti kathita vAsudevapura kA avazeSa yA rUpAntara hone ke pratikula udbhAvita zaMkAdvaya ke pratihAra meM hama pravRtta hote haiM aura prathama zaMkA arthAt sadA cItA saMbadhI Apatti kA samAdhAna karate haiM / yaha bAta ThIka hai ki - mAna bAMsAkA nirmANa bAMsadA kI paraMparA ke anusAra lagabhaga 156 varSa pUrva huA thA / isakA samarthana marAThI etihAsika lekhoMse bhI hotA hai / parantu sAthahI bAMsadAkI paraMparA se yaha bhI pragaTa hotA hai ki vAsadAkA nirmANa vartamAna vAsadA nareza zrImAn mahArAjA zrIindra siMhajI se 27 vIM pustapUrva hone vAle vasanta deva ke putra vIramadeva ne kiyA thA / evaM bAMsadA vAloM ko dilhI ke sultAna alAudIna khilajI se mAna prApta huA thA / punazca bAMsadA kI paramparA se pragaTa hotA hai| ki vartamAna bAMsadA basAye jAne ke pUrva bAMsadA kI rAjyadhAnI navA nagara meM thI / ukta sthAna bAMdA se do mIla kI dUrI para hai| jahAM para purAtana nagarakA avazeSa Aja bhI purAtana bAMsadAkA gaurava dyotana karanA hai / evaM marAThI lekhoM se bAMsadA kI rAjadhAnI meM gomukha aura kardamezvara kA honA siddha hai / ye donoM sthAna vartamAna vAsadA meM nahIM navAnagara meM Aja bhI TUTI phUTI avasthA meM dRSTigocara hote haiM / aba yadi bAMsadA nagara basAne vAle, 27 vIM pusta meM hone vAle, bIramadeva kA samaya nikAlA jAya to vaha kama se kama Aja se 520 varSa pUrva hogA / vartamAna mahArAja indrasiMhajI kA rAjyarohaNa san 1911 meM huA thA / ataH hameM sana 1611 meM se 520 ko ghaTAnA na paDegA / isa prakAra bAMsadA kA astitva I. sa. 1361 tadanusAra saMvata 1448 vikrama meM calA jAtA hai / isake atirikta pArasiyoM ke itihAsa se bAMsadA yA vAMsado nAmaka rAjyakA astitva - 400 varSake purANe likhita graMtha ke Adhara para vikrama saMvata 1484 tadAnusAra isvI 1427 ke pUrva calA jAtA hai| isase bhI siddha hotA hai ki vartamAna bAMsadA nagara kathita bAMsadA rAjya kI rAjyadhAnI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya candrikA] 164 na thaa| yadyapi bAMsadA kI paraMparA aura pArasioM ke itihAsa kathita bAMsadA kI prAcInatA ke madhya 36 varSa kA antara hai tathApi hama bAMsadA kI paraMparA ko pramANika mAnate haiM kyoMki pArazioM ke itihAsa meM vAMsadA nagara ke nirmANa kA samaya nahIM varaNa astitva ke samaya kA ullekha haiN| kyoMki hama dekhate haiM ki pArasioM ke itihAsa meM unako bAMsadA ke rAjA se Azraya milane kA ullekha hai| bAMsadA rAjya kI paraMparA aura pArasioM ke itihAsa ke AdhAra para bAMsadA rAjya aura bAMsadA nagara kA astitva ko saMvata 1448 ke lagabhaga siddha karane ke pazcAta hama prazasti kathita bAMsudevapura aura bAMsadA ke astitva ke antara kA vicAra karate hai / prazasti ke bAMsudevapura kA nirmANa kAla lagabhaga sabata 1364 vikrama hai| isa prakAra donoM meM 54 varSa kA antara par3atA hai / yahAM para hama vAsadA ke paraMparA kathita baMzAvalI ke 20 varSa ausata ke anusAra prApta bAMsadA ke astitva kAla 1448 ko paTatara karate haiN| isako paTatara karane kA kAraNa yaha hai ki vasantapura-bAMsadevapura ke rAjAoM kA ausata kAla 22 varSa 5 mahinA hai / yahI ausata tatkAlIna bAtApi kalyaNa ke caulukya, dakSiNa kokaNa (kA~Ta aura kolhApura) uttara kokaNa ( sthAnaka ) ke zilharA, lATa naMdipura ke caulukya aura pATaNa ke nolaMkI Adi sabhI rAjavaMzo kA pAyA jAtA hai| ataH vaMzAvalI kathita 26 rAjAoM ke lie yadi hama kevala 22 varSa kA hI ausata deve to 572 varSa sAmuhika samaya prApta hogaa| isa 572 varSa ko bartamAna bAMsadA nareza ke rAjyArohaNa samaya 1611 meM se dhaTAne para i. sa. 1336 tadanusAra saMvata 1366 vikrama haiN| yaha samaya prazasti kathita bAsudevapura ke nirmANa kAlase pUrNarUpeNa mela khAtA hai| ataH hama niHzaMka ho kara kaha sakate hai ki bAMsadA kI arvAcInatA sabaMdhI AzaMkA kA pUNa rupeNa samAdhAna ho cukaa| yadyapi bAMsadA kI arvAcInatA saMbadhI AzaMkA kA samAdhAna ho cukA tathApi vartamAna bAMsadA nagara meM jaba purAtana bAMsadA ke gaurava kA ghotana prAcIna nagara ke dhvaMzAvazeSakA pUrNa abhAva hone ke kAraNa bAMsadA kI arvAcInatAtmaka AzaMkA kA parihAra kA honA yA na honA donoM barAbara hai| hamAre pAThakoM ko avagata hai ki hama pUrva meM batA cuke hai ki vartamAna bAMsadA se lagabhaga do mIla kI dUrI para navAnagara sthAna meM purAtana nagara kA avazeSa hai / vahAM para purAtana nagara ke gaurava ko dyotana karane vAle aneka mandiroM aura prAsAdo kA dhvaMza pAyA jAtA hai| mandirakI nirmANakI kalA aura usameM lagI huI iMToMse spaSTatathA prakaTa hotA hai ki ukta nagara cha sAta sau varSa pUrva apane bhavya rAjya mahaloM aura mandirose Agantuko ko cakita karatA hogaa| navAnagara ke cAro tarapha nagara kA avazeSa pAyA jAtA hai / itanAhI nahIM nadI ko bandha dvArA roka kara nagara ko jala dene ke liye kiye gaye prabandha kA Aja bhI nadI meM avazeSa pAyA jAtA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 165 [ lATa vAsudevapura khaNDa ataH ukta nagara ko purAtana bAMsadA nagara mAna lenese sArI ApattiyAM apane Apa Tala jAtI hai| parantu ukta sthAna ke sAtha navAnagara vizeSaNa aura viSNu mandira kA prabhAva prakaTa karatA hai ki ukta sthAna prazasti kathita vAsudevakA rUpAntara nahIM ho sktaa| kyoMki navAnagara vizeSaNa kisI dUsare purANe nagara kA astitva dyotana karatA hai / aura sAtha hI ukta sthAnameM viSNu mandira na ho kara zivamandira Aja bhI upasthita pAyA jAtA hai / kintu prazastike bAMsudevapurameM viSNu mandira kA honA atyanta Avazyaka hai / isakA sAmAdhAna yaha hai ki bAsudeva ke samIpa meM kisI rAjA ne upanagara vasAyA hogA jo navAnagara ke nAma se vikhyAta huA hogA / saMbhavataH upanagara vasAne vAle rAjA ne apanA nivAsa vahAM para banAyA ho| aura usake nivAsa ke kAraNa navAnagara adhika prasiddhi prApta kiyA ho / pesI dazA meM navA nagara ke samIpa hI kisI purAtana nagara kA avazeSa hanA cAhie | navA nagara se kucha dUrI para kAverI nadI ke dusare taTa para Aja bhI mandira aura makAno kA avazeSa pAyA jAtA hai / ukta sthAna ko 100 rANI kI deharI kahete haiM / usake atirikta navA nagara aura vartamAna bAMsadA ke madhya meM vAsIyAtalAva nAmaka gAMva hai / ina saba bAto ko lakSa kara navA nagara bAMsadA ko hI prazasti kathita bAsudevapura kA avazeSa mAnate haiN| itanA hote hue bhI hama na to navA nagara bAMsadA athavA usake samIpa vartI vAsIyAtalAva ko prazasti kathita bAMsadA mAna sakate haiM / kyoM ki jisa prakAra vartamAna bAMsadA kAverI nadI ke taTapara basA hai usI prakAra navA nagara bAMsadA bhI hai| prazasti kathita bAsudevapura kA paricAyaka ambIkA nadI veNukunja hai / jisakA bAMsadA ke sAtha zazAzRMgavat hai / prazasti ke zloka saMkhyA 20 kAaura pUrvArdha"ambIkA kulasanyorasuveNukunjasamanvite" hai|isvaakyaake uttarArdha "suveNu kunja samanvite 'ke saMbandha meM koI matabheda nahIM hai| parantu pUrvArtha 'ambIkA kula sanyo' ke saMbandha meM kucha saMdeha ko sthAna milatA hai| kyoMki usameM se jabataka "ambIkA kula" aura 'sanyoM': donoM ko bhinna pada nahIM mAnate tabataka 'ambIkA nadIke taTapara' aisA artha nahIM ho sktaa| aura aisA artha karaneke liye 'ambIkAkula'ko 'sanyoM se vibhAjita karate hI 'sanyoH ' nirthaka hojAtA hai| ataH hameM 'amvIkAkulasanyoM' ko samAsAMta dvivacana pada mAnanA hogA / ise dvivacanAnta pada mAnanese isakA artha "ambIkA kulasanI' aura isako 'suveNa kunja samAnvite,"ke sAtha milAnese artha hogA 'ambIkA kulasanI ke sundara veNu kunja meM' jisakA bhAvArtha hogA ki ambIkA aura kulasenI nadiyoM ke madhya sundara veNu kunja meM / ataH prazasti kathijha bAsudevapura ambIkA ke taTadara nahIM varaNa ambIkA aura kulasaNI ke madhya veNu kunja meM basA thA / ataH hameM prazasti kathita bAsudevapura kA yathArtha paricaya pAne ke liye 'kulasanI nadI kA paricaya prApta karanA hogA / ambIkAke donoM pAzrvo para bahane vAlI nadiyAM mAsarI kosa aura aulANA hai inameM jhAsarI aura kosa anbIkA ke vAma pArzva aura olANa dakSima pAva meM bahatI hai| ina tInoM nadiyoM meM se koI bhI aisI nahIM jise hama' kulasanI' kA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya candrikA] kA nAma vAcaka kaha sake" ina nadiyoM ke bAda ambIkA ke dakSiNa pArzvameM pUrNA aura vAma pArzva meM kAverI haiM / na to pUrNA hI aura na kAverI hI 'kulasanI'kA rUpAntara prApta kara sakatI hai / aisI dazAmeM hameM kahanA par3egAki 'kulasenI' ina nadiyoM meMse kisIkA bhI nAmAMtara nahIM hai| ataH hameM bhaugolika anveSaNa ko chor3a sAhitya samudra kA dvAra khaTakhaTAnA hogaa| ___pATaNa ke caulukyoM ke aitihAsika jainAcArya merutuMga apanI pustaka prabaMdha ciMtAmaNi meM likhate haiM / kumArapAla apanI rAja sabhA meM baiThA thaa| itane meM bahutase bhikSuka upasthita hue aura kokaNapati mallikArjunakA ullekha 'rAja pitAmaha' ke 'nAmase karake usakA guNagAna prAraMbha kiyA / mallikArjuna kA viruddha 'rAja pitAmaha' sunakara kumArapAla kI bhRkuTI tana gaI aura usane apane sainikoM ke prati dRSTipAta kiyA / udayana mantrIkA putra AmrabhaTTane kumArapAlakA abhiprAyaH jAna hAtha jor3a sAmane Akara malkiArjuna kA mAna mardana karane kI AjJA mAgI / kumArapAla ne AmrabhaTTa ko eka bar3I senA ke sAtha mallikArjuna para AkramaNa karane liye bhejA / vaha senA ke sAtha pATaNa se calakara kalAbINI nadI ke pAsa upasthita huA aura bar3e kaSTa ke sAtha use pArakara dUsare taTa para chAvanI DAlA / parantu mallikArjuna ne use mAra bhagAyA / AmrabhaTTa punaH senA lekara kokaNa para car3hA / isabAra usane kalAveNI nadI meM setu banAkara samasta senA dUsare taTapara utArA aura raNakSetra meM mallikArjuna ko parAbhUta kiyA / udhRta avataraNa se pragaTa hotA haiM ki merutugAsvArya kI 'kalAvINI' kokaNa aura lATa kI sImA para bahane vAlI nadI thI / merutugAcArya ke isa kathAnaka ko baMbaI gajheTiyara volyuma 1-pArva 1 ke pRSTa 185 meM nimna prakAra se diyA gayA hai| Another of Kumarpal's recorded victories is over Mallikarjun said to be the king of Kokan, who, we know from published list of the North Konkan Silharas, flourished about A. p. 1160. The author of Prabandhchintamani says this war arose from the Bard of the king Mallikarjun speaking of him before king Kumarpal as Rajpitamah or Grand-father of Kings. Kumarpal annoyed at so arrogant a title looked around. Ambada, one of the sons of Udayan, divining the king's meaning, raised his folded hands to his forehead and expresed his readiness to fight Mallikarjun. The king sent with him an army which marched to the Konkan without haulting. At the crossing of the Kalvini * it was met and defeated by Mallikarjan, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 167 [ lATa vAsudevapura khaNDa mestugAcArya ke kathana kA bhAvArtha dene pazcAta gajheTIbhara kAra isa pRSTa ke pAda TIpanI meM kAlaveNI ke saMbaMdha meM nimna prakAra se likhate haiN| Foot Note: This is the Kaveri River which flows through Chikhali and Bulgar. The name in the text is very like Karbena the name of the same river in Nasik cave inscriptions (Bom. Gaz. XVI. 671). Kalveni and Karbena being Sanskritised forms of the original Kaveri. prastuta pAda TIpanI meM kalaveNI kA abhinnatva siddha karane ke sAtha hI eka tIsarA nAma karaveNA nAsika ke lekhAnusAra pragaTa karate haiM / yadi hama yahAM para nAsika zilA lekhakA avataraNa deve to asaMgata na hogA / ataH ukta lekha ke upayukta aMza kA avataraNa dete haiN| 1-"siddha rAjJaH kSaharAtasya kSatrapasya nahapAnasya jAmAnA dInIkputreNa uSavadattena trIgo zata sahasradena nadyA varNAsAyAM suvarNa dAna tIrthakareNa devatAbhya brAhmaNebhyazva SoDazagrAmadena anuvarSamU brAhmaNa zata saha bhojAyitrA" 2-"prabhAse puNyatIrthe brAhmaNebhya aSTabhAryA pradena bharukacche dazapure govardhane sopArage ca catuzAlA vasadha pratizraye pradena ArAmatADAga udpAna kareNa ivA pAradA damaNa tApI karaveNa hahanukA nAvApunya tarakareNa etAyAM ca nadinAm ubhaya to tIraM sabhA 3-prapAkareNa piDita kAvaDe gobardhane suvaNaM mukhe zopArage ca rAmatIrtha caraka parzabhya grAme nAna gole dvAtrIzata nAlIgera mula sahastra pradena govardhane zrIrazmiSu parvateSu dhamAtmanA idaM lenaM kAritaM ida imA ca poDhio / . isa lekha ke paryAlocana se prakaTa hotA hai ki iharAtavaMzI kSatrapa nahapAna ke jAmAtrA dinika putra dharmAtmA uSavadattane-jisane varNAsAdI ma ghATa banAkara suvarNAna diyA thA-pratyeka varSa eka lakSa brAhmaNoM ko bhojana karAtA thA-prabhAsa kSetra meM ATha brAhmaNoM kA vivAha karAyA thAbhRgukaccha meM dharmazAlA banavAyA-dazapura meM bagIcA-govardhana meM talAva-supArga meM kuvA-ivapAradA-damaNa-tApI-karaveNA aura dAhanukA nAmaka nadioM ke Upara nAvakA pula banA yAtrioM ko niHzulka nadI utarane kA mArga prazasta kiyA / evaM ina nadioM ke donoM taToM para dharmazAlA aura Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya candrikA ] 168 paraba banavAyA aura nAnaMgolA gAMva meM 32000 nAriyala ke vRkSa dAna meM diye tathA gobardhana ke razmI parvata meM guphA aura poDhiyA banavAyA / upavadanta kI prastuta prazasti se spaSTa prakaTa hotA hai ki koMkaraNa se lekara sIdhe uttara meM mAlavA ke dazapura arthAta vartamAna mandasaura aura mandasora se sIdhe pazcima meM AbU parvatamAlA ke nIce dakSiNa meM bahane vAlI varNAsA (vartamAna banAsa ) nadI tathA Abuse pazcimottara meM avasthita saurASTra dezake prabhAsa kSetra paryanta prasiddha 2 sthAnoM aura nadiyoM kA isameM ullekha kiyA gayA hai / prazasti meM sarva prathama varSAsA nadI kA ullekha hai isake bAda vargAsA se dakSiNa pazcima avasthita prabhAsa kSetra - prabhAsa ke bAda usake samaya meM khADI ke dvitIya taTa para pUrva dizA meM avasthita narmadA ke prasiddha nagara bhRgukaccha (bartamAna bharoca) kA ullekha hai| bharocake bAda ibA - pAradAtApI - damaraNa - karaveNA - dahanukA kA varNana hai / inameM tApI nadI kA paricaya sUryaprakAzavata sarvavidita hai / pAradA -- damaraNa aura dahanu kA vartamAna thANA jilA meM bahane vAlI nadiyAM haiN| ve vartamAna samaya pAra - damaNagaMgA aura DhAhagu nAmase prasiddha hai / inakA thANA jil| meM nimna prakAra se abasthAna hai| DhAhaNu saphase uttara meM damaNangUgA aura damaNagaMgA se uttara meM pAra nadI hai| prazasti kathita pAradA nadI pAraDI nAmake pahAr3a ke sabhIpa bahatI hai / bI. bI. enDa sI, Ai. relave ke pAraDI nAmaka sTezana se uttara meM balasADa hai / balasADa aura bIlImorA ke bIca kAverI nadI relave lAina ko pAra kara kucha dUra samudrabhimukha gamana karane ke pazcAta ambIkA nadI se milatI hai / ambIkA ko pAra karane ke pazcAta aura uttara meM jAne para sUrata ke pAsa tApI bahatI hai / dANu ke dakSiNa meM prazasti kA surapAraMga vartamAna supArA hai / ataH hama niHzaMka ho kara kaha sakate haiM ki prazasti meM supArA aura bharuca ke madhyavartI nadiyoM kA ullekha hai / kathita nadiyoM meM damaNa aura tApI kA nAma Aja bhI jyoM kA tyoM hai / dAhaNukA aura pAradAke nAma meM parivartana huA hai| saMprati dAhaka kA DhAka aura pAradA kA pAra bana gayA hai| yadi dekhA jAya to prazasti kathita ina donoM nadioM ke nAma kA atAkSara mAtra chuTakara vartamAna nAma banA hai| varanA unameM kucha bhI antara nahIM hai / kucha pAra aura tApI nadI ke madhya meM bahane vAlI kAverI -- amvIkA - pUrNA aura bhIDola nAmaka cAra nadiyAM haiM / inameM se kAverI ko merutunga ne kalaveNA ke nAma se ullekha kiyA hai / prazasti kathita kulasenI aura meruntuga ke kalaveNI nAma meM adhika sAmyatA pAI jAtI hai| bAstaba meM kalaveNA ora karaveNI meM kucha bhI antara nahIM hai| kyoMki saMskRta sAhitya meM rakAra ke sthAna meM lakAra aura lakAra ke sthAna me rakAra kA prayoga kiyA jAtA hai / usI prakAra veNa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ lATa vAsudevapura khaNDa aura veNI meM kucha bhI antara nahIM hai| kyoMki donoM prayAya vAcaka hai| pAradA aura mantrIkA ke madhya meM bahane vAlI vartamAna kAverI nadI hai prazasti kathita karaveNA kA avasthAna nizcita karane ke pazcAta kevala prazasti kathita ivA nadI kA avasthAna nirdhArita karanA zeSa raha jAtA hai / bambaI gajheTiara volyuma 16 pRSTa 180 ke pAda TIpanI meM ina nadiyoM kA paricaya nimna prakAra se diyA gayA hai| "And made Boat-Bridges accross the Eva (Ambica) Parda (Par) Daman (The Daman River ) Tapi (Tapti ) Karvena ( Perhaps the Kaveri) a tributary of the Ambika, apparently the same as the Kalvoni accross which the Anhilwada General Ambad had to make a bridge or causeway in leading his army against Mallikarjun the Shilhara King of Kokan" udhRta vAkyaka avataramase spaSTatayA hamAre pUrva kathita siddhAnta kA samarthana hotA hai| antara kevala itanA hI hai ki hama prazastikathita ivA nadI kA avasthAna nizcita karanemeM asamartha hai ki kAverI aura tApI ke madhya meM bahanevAlI ambIkA-pUrNA aura mIDholA nadiyoM meM se kisI ke sAtha ivAkI nAma sAmyatAkA lavaleza mAtra bhI nahI pAyAjAtA ! aura na unakA parivartita rupahI sugamatA ke sAtha itrA bana sakatA hai| hAM yadi bhambIkA ke sthAna meM hama pUrNAko thor3I dera ke liye ivA mAna lebe to isake ivA banAne kI kucha saMbhAvanA hai / parantu pUrNAkA rupAntara ivA khicakhAca tor3a maroDa tathA parivartana nIti kI sarvathA upekSA karane ke bAda hI sakatA hai| - - - ivA cAhe hamArI yaha kalpanA mAnI jAya yA na mAnI jAya parantu hama prazasti kavita ivA ko kadApi avikA nahIM mAna sakate / kyoMki ambikA kA ivA kadApi nahIM bana sakatA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAlukya candrikA 170 khaira cAhe jo hoM ivA kAverI aura tAptI ke madhya meM bahane vAlI koI nadI honI cAhie / sUrata gari ke paryAlocana se pragaTa hotA hai ki tApI se dakSiNa meM bahane vAlI eka zivA nAmaka nadI hai| zivA kA rUpAntara ivA anAyAsahI ho sakatA hai / isa rUpAntara ke lie na to parivartana nItikA Azraya lenA par3atA hai aura na khIMca khAca tor3a maror3a karanA paDatA hai| saMbhava hai ki prazasti lekhaka ke hasta doSa se zivA kA sarakAra chuTa gayA ho aura usake sthAna meM ivA bana gayA / isa kAraNa hama niHzaMka ho kaha sakate haiM ki kartamAna zivA hI prazasti kathita ivA hai / aba cAhe hama zivA ko ivA mAne yA pUrNA ko ivA mAne yA gajheTiara ke kathanAnusAra ambikA ko ivA mAne hamArI na to koI hAnI hai aura na hameM kucha lAbha hai / kyoki hamArA saMbandha saMprati zivA aura ivA se nahIM hai| hameM to karaveNI aura kalaveNI - kalavenI aura karavenI se adhika prema hai aura hama apanI kalaveNI ke mustAka hone ke kAraNa sAre zaToMko choDa kara Age bar3hate haiM / 1 prazasti kI karaveNa, merutugakI kalaveNI yA karaveNI aura gameTizvara kI kAlaveNI kA nAmAntara hameM kAverI mAnane meM kariNakA mAtra bhI saMdeha nahIM hai / kyoMki uttara kokaNa aura vibhAjita karane vAlI vartamAna kAverI purAtana karaveNI yA kalaveNI se abhinna hai / vasantapura rAja prazasti kathita kulasenI yA kalasenI aura nAzika guphA prazasti kathita karatreNI aura merutunga tathA gejheTiara Rthita kalaveNI meM bahuta hI nAma sAmyatA hai / saMbhava hai ki merutuga kI praSandha ciMtAmaNi kI pratilipi karane vAloM ke hasta doSa se kulasenI vA kalasenI kA kalaveNI athavA kalavINI bana gayA ho / yA rAja prazasti kI lipi karane vAle ke hasta doSa se kalaveNI kA kulasanI bana gayA ho| cAhe jo ho prazasti kI kulasanI aura merutunga kI kalavINI aura gajheTiara kI kalaveNI abhinna hai / prazasti kathita kalasenI ko vartamAna kAverI kA nAmAntara siddha karaneke sAthahI prazasti kathita vAsudevapura kA avasthAna kAverI aura ambIkA ke madhya beNukunja ke bIca apane Apa siddha ho jAtA hai / vartamAna vAMsadA aura navAnagara vAMsadA se ambIkA kI dUrI lagabhaga 5 mIla hai / aba yadi navAnagara vAMsadA se purAtana vAMsadA ko lagabhaga mIla der3ha mIla kI dUrI para mAna leve aura aisA mAnanA nadI ke donoM kuloM para bhagna avazeSoM ko dRSTikoNa meM rakha kA asaMgata bhI nahIM hai to kahanA paDegA ki nagara ke antimachora se kulasanI aura ambaka donoM kI dUrI samAna hogI / ataH prazasti kAra kA vAsudevapura ko kathita donoM nadiyoM ke madhya meM avasthita likhanA pUrNa rupeNa yuktijuvata aura tathyAtmaka hai / kathita vitra kolatI - Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 171 [lATa bAsudevapurakhaNDa kRta kara hama prazasti kathita vAsudevabura kA rupAntara niHzaMka ho kara navAnagara-vAMsadA ko ghoSita karate haiN| vAMsadA ko prazasti kathita bAsudevapura kA rupAntara hone ke saMbandha meM pUrva udbhAvita AzAMkAoM kA ApAdataH mUloccheda karane aura vAsudevapura kA avasthAna vartamAna vAMsadA nagara se do mIla para avasthita navAnagara vAMsadA ke samIpa purAtana nagara kA avasthAna siddha karane ke pazcAta prazasti kathita anyAnya sthAnoM ke avasthAna Adi kA vicAra karate hai / prazasti ke zloka 31 aura 32 ke pUrvArdha meM karmaNeya madhupura aura pArvatya nAmaka sthAnoM kA ullekha hai| prazasti se pragaTa hotA hai ki kathita tInoM sthAna viSaya arthAta pragaNA the / unameM se rAmadeva ne apane dUsare putra mahAdeva ko madhupura tIsare putra kRSNa kA kArmaNeya aura cauthe putra kIrtirAja ko pArbatya diyA thA / evaM jyeSTha putra vasantaputra ke putra vIraputra ko rAjya diyA thaa| isa prakAra apane rAjya kA prabandha karane pazcAta vaha svargavAsI humaa| evaM usakA svargavAsa vAsudevapura meM huA thaa| kathita tInoM viSayoM meM se kArmaNeya ko hama tApI taTavartI vartamAna kAmareja jo bar3oda rAjyake navasArI maNDalakA eka tAlukA aura suratase 11 mIlakI dUrI para hai mAnate haiM / isa kAma reja kA kArmaNeya nAma se vartamAna prazasti se lagabhaga sAtasau varSa pUrva bhAbI lATa navasArikA ke caulukya rAja jayasiMha dhArAzraya ke putra zilAditya ke zAsana patra meM kiyA hai| evaM pArbatya viSaya kA vicAra hama pUrvodhRta vijayasiMha ke zAsana patra ke vivecana meM kara cuke hai / aura pArvatya ko varodA rAjya ke sonanagar3ha tAlukA ke pAraghaTa nAmaka sthAna siddha kara cuke haiM / ava rahA madhupura isake bAre meM hama kaha sakate haiM ki yaha vartamAna mahuA nAmaka nagara kA nAmAntara hai| vartamAna mahuA nagara ke vIca jainioM kA vighnezvara nAmaka mandira hai / ukta mandira meM cAra prazastiyA mandira ke vAsara kI lakar3ioM meM khudI haiM / ina lekhoM meM mahuA kA nAma madhukarapura likhA gayA haiM / madhukarapura kA prayAga vAcaka madhupura hai| saMskRta sAhitya ke mahArathI kavitA meM sthAna ke anusAra madhukarapura yA madhupura kA prayoga karate hue pAye jAte haiN| punazva madhukapura aura madhupura donoM kA artha eka hai / inakA prayoga bhI sAdhAraNatayA ekake sthAna meM dUsare kA artha avavodhanArtha kiyA jAtA hai| prazasti kathita samasta sthAna aura nagaroM kA abasthAnAdi vivecana karane ke pazcAta hama vIradeva ke putra kRSNa deva kAdeza nikAlA pazcAta kyA huA aura vasantapura apaharaNa karane vAlA kauna thA ina do zeSabhUta viSayoM ke vivecana me pravRtta hote hai| aura inameM se kRSNa devakA kyA huA ke vivecana ko sarva prathama hastagata karate haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya candrikA] 172 prazasti ke zloka 12-13 me kRSNadeva ke durguNoM kA vistAra ka sAtha varNana hai / evaM zloka 14 ka pUrvAdha me usake basantapura se nikAle jAne kA varNana kiyA gayA hai / pUrva kathita 12-13 me yadyapi usake dUrguNoM kA varNana vistAra ke sAtha kiyA gayA hai parantu vasantapura se nikAle jAne bAda vaha kahAM gayA aura usakA kyA huA kucha bhI nahIM prakaTa hotaa| hAM surata jilA ke cikhalI tAlukA kI dholadhArA nadI ke taTa para vAroliyA nAmaka grAma me purANI zilA matiyAM hai| unake lekhoM se prakaTa hotA hai ki maMgalapurI ke caulukya vaMza meM kRzNarAja nAmaka I rAjA huA thA ! usake vaMzaja kRSNarAja dvitIya saMvata 1361 aura 1373 vikrama ke madhya galapurI meM rAjya karatA thA / aura usakA choTAbhAI dhavalanagarI kA zAsaka thaa| ina lekhoM meM kRSNarAja prathama se lekara kRSNarAja dvitIya paryamta pAMca nAma pAye jAte haiM / ina lekhoM ko hama pUrva meM udhRta kara cuke haiM / aura unake vivecana meM kRSNarAja prathama ke samaya tathA vasantapura ke sAtha usakA kucha sambandha thA yA nahIM isa praznakA bhI utthAna karake samAdhAna kiye haiN| parantu vasantapura ke sAtha usake sambandhakA vyApaka pramANAbhAvake kAraNa isa praznako jyoMkA tyoM chor3a kevala samaya nirdhAraNa karake hI saMtoSa karanA par3A thA / parantu prastuta prazasti meM vIradeva ke putroM kI saMkhyA do batAI gaI hai| jinameM prathama kA nAma mUladeva aura dUsare kA nAma kRSNadeva batAyA gayA hai| kRSNa apanI udaNDatA aura baMdhu droha ke kAraNa pitAkA apriya bhAjana bana vasantapura se nikAlA gayA thA / maMgalapurI vAle kRSNa prathama kA samaya kumbhadeva ke lekhoM ke vivecana meM saMvana 1271 siddha kara cuke haiM / yaha samaya hamane anumAna ke sahAre kiyA thA idhara prazasti kathita kRSNa ke pitA vIradeva kA samaya kikrama 1276 siddha hotA hai / aisI dazA ma maMgalapurI vAle kRSNa ko vasantapura ke vIradeva kA putra kRSNa hama nahIM mAna skte| aisA yadi hama kahe to asaMgata na hogA / parantu aisA hama nahIM kaha skte| kyoMki vIradeva kA samaya 1235 se 1276 hai / ataH saMbhava hai ki vIradeva ne apane dvitIya putra kRSNa ko maMgalapurI kA zAsaka banAyA ho / aura jaba use baMdhu droha ke kAraNa vIradeva ne dezanikAlA kA daNDa diyA ho to vaha svayaM athavA usakA putra maMgalapurI ko adhikRta kara svataMtra bana gaye ho / aba yadi kuSNa ke vaMzaja aura usake sAmayika mUladevake vaMzajoM kI vaMzazreNI meM kucha samatA pAI jAya to hamArI yaha saMbhAvanA siddha ho sakatI hai| ataH hama dono vaMzAvalI ko nimna bhAga meM samAnAntara para udhRta karate haiN| vAsanta pura vaMzAvalI maMgalapura vaMzAvalI mUla deva kRSNa rAja karNa deva udaya rAja Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 173 [ lATa vAsudevapura khaNDa siddhe zvara vizAla dhavala kSema rAja vA su deva - - bhIma deva kRSNa rA ja kumbha de va vaMzAvalI para dRSTipAta karane se sAmyatA apame Ama prakaTa hotI hai| kintu samaya meM kucha antara par3atA hai / hamArI samaja meM samaya kA antara kA parihAra anayAsa hI ho sakatA hai| kyoMki vasantapurIkI gadI para mUladeva nahI baiThA thaa| ataH usake putra karNa aura usake bhAI kRSNa devakI samakAlInatA ThaharatI hai| evaM karNa ke tInoM putroM ne rAjya kiyA thA / mataH unako mI vaza zreNI meM mAnanA hogA isa prakAra maMgalapura aura vasantapura ke donoM rAjavaMzoM ke rAjAo kI samakAlinatA nimna prakAra se hogI : sama kA lina tA vA santa pura maMgalarI kaNa de va 1276-1268 kRSNa rA ja 1271-1263 si dvezvara 1268-1321 uda ya rA ja 1263-1316 vi za la 1321-1343 rudra de va 1316-1338 dhavala 1343-1366 kSe maga ja 1338-1360 vAsudeva 1367 kRSNa rA ja 1360 hamArI isa prazasti kI samakAlInatA meM kisI ko zaMkA nahIM ho sakatI kyoMki isameM bahuta hI thor3A samaya kA antara par3atA hai| aba yadi ukta antara ko dUra karane ke liye hama kRSNarAja kA 7 varSa samaya pUrva se haThAkara aura pIche le jAve aura donoM arthAta kRSNadeva aura karNadeva donoM ko eka samaya 1276 meM mAna leve to vaha antara anAyAsa hI miTa jAtA hai| ina bAtoM ko lakSa kara maMgalapurIke kRSNarAja prathama ko vasantapura ke vIradeva kA dvitIya putra aura karNadeva kA cAcA ghoSita karate haiM / parantu isake-kumbhadeva ke lekha meM kRSNarAjakI vaMzAvalI kA prAraMbha Ar3e par3atA hai| isakA samAdhAna yaha hai ki anyAnya rAjyavaMzoM kA itihAsa Uce svarameM ghoSita karatA hai ki bhAI aura pitA se vidroha karane vAle ke vaMzaja pUrva kI vaMzAvalI kA ullekha nahIM karate / isakA pramANa AbU ke paramAroM ke itihAsa meM vizeSa rUpase pAyA zAtA hai| aura isakI malaka ajamera ke cauhAnoM ke itihAsa meM mI pAI jAtI haiM / maMgalapurI ke kRSNarAja ko basantapura ke vIradeva kA dvitIya purA siddha karane pazcAta maMgalapura-basantapurakI vaMzAvalI nimna prakAra se hogii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ caulukya candrikA ] . 174 -vaMzAvalI:-- jaya siMha (1) vijaya siMha (2) dha va la deva (3) va sa tadeva kRSNa deva mahAdeva cA ci ka mI ma deva (4) rAmadeva lakSamaNa deva (5) vI ra deva mUladeva (1 kRSNa de va (6 ) ke deva (2) Da da ya rAja (3)ru dra deva (7) si duSe zva ra (8) vi za la (9) dha vala (4) kSe ma rAja (10) vA su de va (11) mI ma de va kRSNa kumbha (12) bI ra deva basanta deva mahAdeva kaNe deva kI rti rAja (13)bI ra deva Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 175 [lATa bAsudevapura eka hamArI samajha meM prazasti kA sAMgopAMga vivecana ho cukA / evaM isame kathita samI ghaTanA para pUrNa rUpeNa prakAza DAlA jA cukA / hAM yadi koI bAta raha gaI hai to vaha yaha hai ki vasantapura kA svAtaMtrya apaharaNa ke sAtha hI vasantadeva ko mArane tathA vasanta ra ko lUTane vAlA kauna thA / isa viSaya para prakAza DAlane vAlA koI bhI sAdhana hamAre pAsa upalabdha nahIM hai| saMbhava hai tatkAlina susalamAna itihAsa ke viDolana se kucha prakAza pdd'e| samAtI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ bauddhasya candrikA / 176 caulamaya caMdrikA ke anyAnya khaNDoM meM kyA hai aijanta bAtApi:- isa khaNDameM caulukya cakravartI pulakezI tathA usake pUrvaja evaM vaMzajoM ke vikrama saMvata 16 se lekara 735 paryanta zAsanapatroM kA saMgraha hai| ina zAsanapatrokA anuvAda aura vaijJAnika vivecana kiNa gayA hai| vivecana meM tatkAlIna amAnya rAjyavaMzoM ke sAmayika lekhoMkA saba se masyeka besa kI badhArthatA prabhRti siddha kI gaI hai| prasaMgavAza pAzcAtya vidvAnoM aura unake anuyAyI bhAratIyoMkI samIkSA pUrNarUpevakI vAtApI-kalyAyaH- isa khaNDa meM aijanta vAtApIke antima rAjA kIrtivamAke hAthase rAjya ummIkA apaharaNa rASTrakUToM dvArA hone ke pazcAta usake bhratRputrake vaMzajoMne kisa prakAra lagabhaga 150 varSa paryanta caulu ya rAjyacinha kI rakSA karate hue yuddha kiyA thA aura anta meM vijayI ho vAtApIko hastagata kara rAjyalakSmIkA uddhAra kiyA thA / evaM vAtApI chora kalyANa ko rAjadhAnI banA pAtApI kalyAyake caukya kahalAne vAle caulukyoM ke vaMzameM vikrama 735 pazcAta 1200 paryAta honevAle rAjAoMke zAsanapatroMkA saMgraha, anuvAda tathA vivecana kiyA gayA hai| beMgI-cola:- isa khaNDa meM paMvanta bAtApIke bhArata cakravartI caulukya rAja pulakezIke bAtRvaMsaja bagabhaga 30 pIr3hI vikrama 5 se 14 paryanta rAjya karanevAle rAjAnoM ke, zAsamapatroM kA saMgraha, anuvAda tathA vivecana hai / ye saba cokha ko adhikRta kara apane rAjyameM milA lie sabase bagIcokho caulukya nAmase prakhyAta hue / evaM paMca drAviDa inake adhikAra meM hone ke kAraNa inakA caulubhavase soluka par3A aura saMbhavataH inake vaMzaja jaba gujarAta meM gae to apane sApa caulukyake sthAna meM solukako nete gaye, jo kalAntara meM solaMkI bana gyaa| bhAnata pATaNa-dholakA caulukyA- mAnata (gujarAta) pATanake cAporakaTa rAjavaMzakA utpATana kara mUbarAjane caulukya vaMzake rAjyakA sUtrapAta kiyA thaa| isa vaMzane vikrama saMvata 1018 se 1218 paryanta gujarAta vasundharAkA bhoga kiyaa| isa avadhimeM isa vaMzake dasa rAjAmoMne zAsana kiyA thaa| isa vaMzameM siddharAja javasiMha nAmaka rAjA babAhI prasidamA hai| usakA nAma gujarAta ke AvAsa vRddha kI jihA para aMkita hai usakA nAma pratyeka gujarAtI sAbhimAna letA hai / isa vaMza kA antima rAjA bhIma dvItIya thA / isake hAtha se dholakAke baloM ne rAjyavakSmI kA apaharaNa kiyA / boDoM kA mUla puruSa barAja kA pATaya ke caubujhyoM ke sAtha vIpakSIya kucha smbgyaa| bArajamyAna pAtI nAmaka sthAna meM rahatA thaa| kramazaH isake vaMzaja pATaNa ke cautulyoM ke rAjya meM sarvosI bama gae the| isa vaMza kA zAsanakAla 126 se 1350 paryanta sAba hai| isI vaMza ke cAra rAjAoM ne isa avadhi meM zAsana kiyA thaa| prathama rAjA vIradhavala aura antima karSanetA haiN| inhIM donoM vaMza ke vikrama saMvat 1017 se lakara 1360 paryanta 310 varSa kAbIna prAyaH pratyeka rAmAnoM ke zAsana patroM aura prazastiyoM kA saMgraha aura vivecana hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com