Book Title: Anusandhan 2018 11 SrNo 75 01
Author(s): Shilchandrasuri
Publisher: Kalikal Sarvagya Shri Hemchandracharya Navam Janmashatabdi Smruti Sanskar Shikshannidhi Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/520576/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ moharite saccavayaNassa palimaMthU ( ThANaMgasutta, 529) anusandhAna - 75(1) zrI hemacandrAcArya svAdhyAya khaNDa prAkRtabhASA ane jainasAhitya viSayaka saMpAdana, saMzodhana, mAhitI vagerenI patrikA saMpAdaka : vijayazIlacandrasUri ekAnaecayApArAnApAnasamamalamapAnasara nagarIya zikSaka uDnpa bhAnpasAratamAnasananagarAnanavalalakAranapaHpAyavAnAcArabhaNIkaratApagara manIrAlA patispa tanahAranavara narasimaranajIte ramanalakappAnagarAnabAhira jara purNacana bacAtA sAgara padapAzrIvitarAgAyananAnAnanAditAnamAsikAnanAAyarImApAnanA vimAnanAloesabasAUostApaMcanAnIkArAsahapAvayamatuRgalAcasaMghasA paTanenapAtakAlApatosanayuppAnAmaniyArI cAraviniya RtijAvapAsAhiArAjAabhiruvApaniranatisapranakaSAnavaravAhiyA manAtmAparalA nabhasvAsthAna barijana namAvimA namaskAra namAmAparImAe naskArAcA namaskAra mAyAmanagara Donni namAnIyasyamA 3. namaskAra samAdhanAe paraneTanenamA kara:sehavAga panAma bhagalIRATHI bhAmuSpa praya pragabIka jaganakahI rAmaprasenatikSaNa kalikAlasarvajJa zrI hemacandrAcArya navama janmazatAbdI smRti saMskAra zikSaNanidhi - amadAvAda September - 2018 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 vibhAnavanAyara he he he vatA OK DICIO 440565 BLION Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ moharite saccavayaNassa palimaMthU(ThANaMgasutta, 529) 'mukharatA satyavacananI vighAtaka che' anusandhAna prAkRtabhASA ane jainasAhitya-viSayaka sampAdana, saMzodhana, mAhitI vagerenI patrikA 75 (1) svAdhyAya khaNDa sampAdaka : vijayazIlacandrasUri zrIhemacandrAcArya .. kalikAlasarvajJa zrIhemacandrAcArya navama janmazatAbdI smRti saMskAra zikSaNanidhi __ ahamadAbAda sapTembara - 2018 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna- 75 (1) Adya sampAdaka : DaoN. harivallabha bhAyANI sampAdaka : vijayazIlacandrasUri samparka : C/o. atula eca. kApaDiyA A-9, jAgRti phleTsa, pAlaDI mahAvIra TAvara pAchaLa, amadAvAda - 380007 phona : 99798 52135 E-mail:s.samrat2005@gmail.com prakAzaka : kalikAlasarvajJa zrIhemacandrAcArya navama janmazatAbdI smRti saMskAra zikSaNanidhi, ahamadAbAda prati : mUlya : mudraka : prAptisthAna : (1) A. zrIvijayanemisUri jaina svAdhyAyamandira 12, bhagatabAga, jainanagara, navA zAradAmandira roDa, ANaMdajI kalyANajI peDhInI bAjumAM, amadAvAda - 380007 phona : 079 - 26622465 (2) zrIvijayanemisUri jJAnazAlA zAsanasamrAT bhavana, zeTha haThIbhAInI vADI, dilhI daravAjA bahAra, amadAvAda - 380004 mo. 97265 90949 E-mail:nemisuri.gyanshala@gmail.com (3) sarasvatI pustaka bhaNDAra 112, hAthIkhAnA, ratanapola, amadAvAda - 380001 phona : 079 - 25356692 250 Rs450-00 (seTa) kriznA grAphiksa, kirITa harajIbhAI paTela 966, nAraNapurA jUnA gAma, amadAvAda - 380013 (phona: 079 - 27494393) Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nivedana saMzodhana eTale eka prakAra utkhanana : Excavation. purAtAttvika athavA Arkiyolojikala utkhananamAM dharatInA amuka pradezavizeSa para khodakAma karIne te dharatInA nahi dekhAtA evA purAtana aMzane ke svarUpane anAvRta-pragaTa karavAnuM hoya che. uparanA aneka thara haTe pachI bhItaramAM daTAyelo bhUtakALa, bhUtakAlIna avazeSo, ane te dvArA itihAsa, pragaTa thato hoya che, je ghaNIvAra ApaNane seMkaDo, balke hajAro varSa pUrvenA kAlakhaNDanI yAtrA karAve che. kaMIka e ja rIte zabdabaddha kRtigata zabdo para utkhanana karavAmAM Ave tyAre, kRtinA mULa racayitAne abhipreta zabda ane artha sudhI ApaNe pahoMcatA hoIe chIe. jyAre e mULa zabda ke pAThanI bhALa maLe tyAre ApaNane khyAla Ave te asala pATha para, samayanA vahevA sAthe, keTalA badhA thara jAmI gayA che ke jAmatA gayA che. __eka vAra bhAyANIsAhebe 'juganU' (Agiyo jIva) zabda para pote karelu utkhanana samajAvatAM tenuM mULa 'jyotiriGgaNa'mAM hovAnuM darzAvI ApelaM. te kSaNe zabdonA pUrva janmo ke pUrva rUpo viSe jANavA mATe keTalI sajjatA joIe tenuM bhAna paDelu; ane tyAre pATha-zodhana- kArya keTaluM mahattva- temaja javAbadArIbharyu che teno paNa saMketa maLelo. purAtattvamA utkhanana eTale ADedhaDa khodI nAkhavU nahi; eka tajjJa ke niSNAta purAtattvavettA, je bhUmi para utkhanana karavAnuM hoya tenA itihAsane barAbara jANato hoya, te sthAna para je prakAranA bAMdhakAmano temane aMdAja hoya tenA nakazApurAtAttvika nakazA tenA dimAgamAM barAbara spaSTa hoya; ane pachI te je te sthaLa para lAinadorI AMkI batAve ane te pramANe majUro koza-kodALI-trIkama vagere ojAro calAvIne khodakAma kare; jethI aMdara daTAyelA purAvazeSone nukasAna na thAya. __ kaMIka e ja rIte zAbdika pATha-zodhana, paNa che. zabda najara sAme hoya, tenA mULano nakazo zodhake banAvavAno hoya che, ane pachI bhASA, dhvani, samAna sandarbho, arthasaMgati, prakaraNa ityAdi ojArono viniyoga karatAM jaIne te zabdanA Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mULa svarUpa sudhI pahoMcavAnuM hoya che. AmAM kazuM ADedhaDa na cAle : kalpanA to haragIja na cAle; hA, kalpakatA hovI jarUrI. eka zabda hato 'mAvaLu' : eka vidvAne tenI vyutpatti ApI : mA nI jema vRSTi te mAvaThaM. (smaraNane AdhAre noMdhyu che. bhUlacUka levI-devI). have AmAM kalpakatA ochI che ne kalpanA jhAjhI. 'mAvaLunuM mULa 'mAgha-vRSTi'mAM che. mahA mAsamAM paDatA kamosamI varasAdane 'mAvaThAM' tarIke oLakhavAmAM Ave che. ahIM utkhananamAM kalpanAnuM ojAra jarAka ADaM paDI jAya to kevu vicitra arthaghaTana nIpaje te samajavA jetuM che. ___ upAdhyAya vinayaprabharacita 'gautamarAsa'mAM eka paMkti che : 'tIri taraMDaka jima te vahatA' : arthAt 'te - devo tIra (ane) taraMDakanI jema vahetA thayA.' A pATha ne A artha paramparAthI cAle che; emAM koIne kyAreya prazna thayo ke thato nathI. 'tIra' ane 'taraMDaka' - Ama be upamAna eka vAkyamAM kema? te yukta che ke kema? - Avo koI savAla kyAMya uThato nathI; yathAtatha svIkAra ja thato rahyo che. 'tIra' enI jAte saDasaDATa kema vahI jAya? - ema pUchavAmAM Ave to tarata samAdhAna malI jAya ke 'e to koIe pheMkyuM hoya to vahI ja jAya ne!' ahIM eka kriyA varNavavA mATe lagolaga be upamAna Ama koI kuzala kavi prayoje? - evo prazna nathI thato. Avo prazna badhAne bhale na thAya; saMzodhakane thAya. DaoN. bhAyANI tathA zrIagaracaMda nAhaTA jevA khyAta vidvAnone Avo savAla thayo, ane temaNe A zabda ke pAThanA mULanI gaveSaNA karI, to temane pATha jaDyo : 'nIri taraMDaka jima te vahatA' arthAt, pANImAM vahetA taraMDaka-tarApA ke hoDInI jema te-devo vahI gayA.' ___ 'tIri' ane 'nIri' - keTalo nAnakaDo taphAvata! paNa keTalo moTo artha-bheda! zabdonA utkhanananI prakriyA kevI sUkSma ane keTalI marma-sabhara! badhA ja jyAre 'tIra' ne sAco pATha mAnIne cAlatA hoya tyAre 'koI'ne e pAThamAM garabaDa hovAnuM lAge tyAre temanA manamAM cAlanArI prakriyA kAMIka AvI hoya : sandeha - jijJAsA - prazna - kalpakatA - uttara. hA, saMzodhaka sadAya sandehazIla paNa hoya, jijJAsu paNa hoya, ane tethI tene prazna udbhavatA ane satAvatA ja rahetA hoya. potAnI kalpanAzakti dvArA ghaNIvAra uttara te zodhe, to moTA bhAge Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tene purANI hastapratimAM sacavAyelA sAcA pAThanuM pramANa paNa jaDI Ave. parantu, vyavahAramA rUDha ane calaNI banelA pAThane nirasta karavo tathA tenA sthAne zuddha, kartAne sammata pAThanI punaH sthApanA karavI - e ApaNe mAnI laIe eTaluM sahelu to nahi ja. rUDha pATha mATenI dalIlo AvI hoya : "A pATha rahe toya vAMdho zaM? artha to besI ja jAya che! amane to A ja pATha jIbhe caDI gayo che, emAM have pheraphAra kema thAya? vaLI, A pATha paNa ko'ka pratamAM vRddhoe joyo haze to ja chapAvyo haze ne? temane maLelI pratano pATha ja sAco - evaM kema mAnI laIe?" - ane rUDhijaDa loko sAthe kAma pADanArAne barAbara khabara che ke AvI dalIlo hamezAM akATya hoya che, bahujanane te mAnya rahe che, ane tethI saMzodhaka dvArA sthApavAmAM AvatA zuddha pAThane paNa azuddha mAnavAnuM valaNa akabaMdha rahe che. sAco saMzodhaka A badhAMthI ubhage nahi, Dare ke Dage nahi. tenuM saMzodhana kALanI kasoTIe kharuM UtareluM ja rahevAnuM che; bhale koI teno asvIkAra kare. __ zabda-utkhanananA bIjA eka-be udAharaNa joIe. 'mAMgaroLa' ane 'valasADa' - be gAma (ke zahera)nAM nAma che. bannemAMthI ekeyano zabdArtha jaDato nathI; zo artha thAya te ja samajAya tema nathI. saheje savAla to jAge ke artha vinAnAM nAma to kema saMbhave? thoDIka khaNakhoda karIe ane dhvanizAstra jevA ojAranI madada laIe to samajAya ke 'mAMgalora'- 'mAMgaroLa' thayuM che, ane 'vaDasAla', 'valasADa' thayuM che. __muLe maMgalapura, temAMthI zabdanuM patana thatAM thatAM maMgalaura - maMgalora - mAMgalora ne pachI dhvani-parivartana thatAM banyuM 'mAMgarola'. saMskRta zabdanuM patana thAya tyAre je sarjAya te apabhraMza! __e ja rIte nagaranA pAdare puSkala vaDanAM vRkSo hovAne kAraNe oLakha banI 'vaDasAla'. pachI lapaselI jIbhe dhvani-parivartana karI Apyu : 'valasADa'. Aje to valhADa! to, zabdo- utkhanana karatAM AvaDe to temAMthI paNa zabdanA-pAThanAvAcanAnA mULa svarUpa ke srota sudhI jarUra pahoMcI zakAya, eTaluM ja ahIM kathayitavya che. - zI. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 AvaraNacitra - paricaya gujarAta ne rAjasthAna e be pradezonI vividha citrazailIo tema ja pothIcitro kalAjagatamAM sukhyAta che. pothInAM citro 'laghucitra ' ( Miniatures) tarIke oLakhAya che. Ama to vividha dharmanA grantho ke pachI itara granthonI pothIo sacitra maLI che; parantu temAM jaina pothIcitronuM pramANa sauthI adhika ane khUba vipula mAtrAmAM che. jaina pothIcitro vividha zailIomAM AlekhAyelAM jovA maLe : rAjasthAnanI vividha zailIomAM, rAjapUta zailImAM, mughala zailIomAM tema ja mAlavAnI, mANDUnI, jaunapuranI, baMgALanI - evI aneka citrazailIomAM AlekhAyelAM jaina citro upalabdha che. jainoe vikasAvelI potAnI AgavI citrazailI, je 'jaina zailI' tarIke jANItI che, temAM to aDhaLaka pothIcitro prApta che ja. kalAvido A jaina zailIne gujarAta zailI, pazcima bhAratIya zailI, apabhraMza zailI jevAM nAme oLakhavAnuM vadhu pasaMda kare che. tene 'jaina' nAme oLakhavAmAM temane sAmpradAyikatA ke dhArmikatAnI badabU Ave che. jo ke vaiSNava svAmInArAyaNa ke bauddha pothIcitrone te te dharmanA nAme oLakhavAmAM tadvidone tevI badabU nathI AvatI, te jANavA jevuM che. jainoe 11mAthI 19mA zataka sudhI kalA ane kalAkArone ekadhAruM poSaNaprotsAhana ApyuM che. 20mA ane 21mA zatakamAM paNa pothIlekhana ane citro vaDe pothIone zaNagAravAnAM kAryo jainoe aviratapaNe jALavI rAkhyAM che, jeno khyAla bahu ochAne ho. gujarAta, mAravADa, mahArASTra, orissA vagere prAntonA seMkaDo lahiyA tathA citrakArone Aje paNa jaina samAja pope che, ane temanI pAse kalA - kArya ane lekhanakArya karAvI eka bAju kalAne ciraMjIva banAve che, to bIjI bAju te kArIgarone rojIroTI pUrI pADe che. ATaluM prAsaGgika have mUla vAta : jaina AgamonI evI seMkaDo pothI maLe, jemAM eka-be ke be-cAra citro hoya. paNa AgamasUtranI AkhI pothI citrothI bharelI hoya evaM bahu ochu bane. kalpasUtra tathA uttarAdhyayanasUtra jevAM sUtronI pothIone bAjue rAkhI e to, anya koI AgamanI pothImAM 60-70 ke tethIye vadhu citro hovAnI zakyatA nahivat ja gaNAya. ahIM je citro AvaraNa- - pRSTho para ApavAmAM AvyAM che, te AvI ja eka AgamapothInAM citro che. vartamAnamAM upalabdha ane mAnya evAM 45 AgamomAM 'rAyapaseNIya' nAme eka upAGgasUtra (Agama) che. tenI 20mA saikAmAM (1923) AlekhAyelI eka pothI che. 271 pAnAMnI A pothImAM mULa prAkRta AgamasUtra, teno TabArtha (mArugurjara bhASAmA) tema ja 70 lagabhaga sundara citro che. keTalAMka to AkhA pAnAnAM citro che. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 pothI rAjasthAnanA bhaNasAlI subhakaraNanA putra mutharAdAsa nAme gRhasthe lakhAvI che, ane temanA sahodara bhAI gaMgArAme lakhI che, tevo ullekha pR. 271 / 2 paranI puSpikAmAM jovA maLe che. 'rAyapaseNIya'nuM saMskRta rUpAntara thAya 'rAjapraznIya'. prastuta 'anusandhAna' 75-1 mAM te paikI 4 citro ApavAmAM AvyAM che. teno sAmAnya paricaya Ama che : AvaraNa pRSTha 1 : pothInuM A prathama pAnuM che. temAM lakhANavALA hissAmAM madhyamAM traNa lAla ane eka kALA akSaro dharAvatI paMktiomAM sUtrano prArambhika mULa pATha che. mathALAnI 3 paMktimAM teno bAlAvabodha (artha) che. citranA be vibhAga che. kharekhara to be citro ja che. prathama citramAM, arihanta (madhyavartI, zveta), siddha (lAla), AcArya (pILo), upAdhyAya (nIla), sAdhu (zyAma), e pAMca parameSThInAM citrAGkana che. zeSa cAra khAnAmAM navakAragata te 5nA namaskArano artha tathA 'rAyapaseNIya' sUtrano paricaya lakhela che. to bIjA citramAM, sUtramAM jeno ullekha thAya che te 'AmalakalpA' nagarInuM manorama dRzya darzAvAyuM che. emAM havelI che, upavano che, rAjamArga ane te para cAlatA nagarajano che, to hATamAM besI vepAra karatAM vyApArIo paNa dekhAya che. devamandira paNa mArganI vaccovaca cokamA dekhAya che. nagarane pharato koTa paNa, dvAra sameta, lAla raMge darzAvyo che. AvaraNa pRSTha 4 : A pothInuM chelluM - 271muM patra che. te paranI puSpikA (Colophan) A pramANe vaMcAya che : (1) Tabo : " itI zrIrAjaprasena bIjA aMganA sUtra tathA TabArtha samAptaM, TabA purA lIkhyA mAhA sudi 15 ko "purA lIkhyA" 1 (2) mUlagrantha : " itizrIrAyapraseNIsUtra TabA artha samAptaM / saMvata 1923 ASADa sUdi 14 budhavAsare likhataM / suzrAvaka punyaprabhAvaka bhaNasAlIgotre sAhajI zrI 5 subhakaraNadAsa tataputra kUladIpakaM mutharAdAsena likhAvitaM / ApaNA AtmAte / lIkhataM sahodara bhAI gaMgArAmeNaM / zrIkalyANaM // " (3) citra - paricayanuM lakhANa : "susAdhujI rAyaprasenI vAca rahe che : mutharAdAsa saparivAra sAMbhalai chai" / lakhANa pUruM thAya tyAM citra che. sundara upAzrayanuM citra. temAM upara pAkuM dhAbuM ane te para nAnA moTA gavAkSa. kamAnanI sarasa racanA makAnane traNa vibhAgamAM vaheMcI Ape che. madhyanA bRhad vibhAgamAM pITha para sAdhu beThA che, temanI sAme ThavaNI (sApaDA) upara 'rAyapaseNI' granthanI pothI che, tenuM nAma vaMcAya che. sAme be jaNA beThA che : pAghaDI ane uttarAsaMga (khesa) paridhAna karelA te bemAM 1 mutharAdAsa ane 2 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 kanhaiyAlAla tarIke oLakhAvela che. temanI pAchaLa, trIjA ke jamaNA vibhAgamAM beThelA be jaNanAM nAma 'cunIlAla', 'hirAlAla' evAM lakhyAM che. sAdhu uparanuM lakhANa 'sAdhu munirAja bakhAna rAyaprasenI kA karai chai' e pramANe vaMcAya che. jyAre temanI pAchaLanA, DAbA athavA pahelA vibhAgamAM eka gRhastha beThelA dekhAya che, teno paricaya : 'gaMgAdAsa sahodarane likhI ' ema vaMcAya che. upAzrayanI banne tarapha batAvelAM vRkSo, upAzraya koI vADI (bagIcA ) vALA sthAnamAM hovAnuM sUcave che. AvaraNa pRSTha 2 ane 3 : A AgamasUtramAM 'sUryAbha' nAme eka devanI vAta vizeSe Ave che. te pUrvAvasthAmAM rAjA hato, ane marIne deva thatAM bhagavAna mahAvIranI bhakti mATe potAnI samagra Rddhi sAthe te 'AmalakalpA' mAM bhagavAna che tyAM Ave che. tyAM samavasarelA bhagavAna sAme te potAnI devazaktithI 32 nATako nirme che, ane nATyanRtya - vAdya - gIta vagere dvArA bhagavAnanI bhakti kare che. te devavimAnamA parivAra sAthe Ave tyAre eka vimAna divya zaktithI banAvI temAM besIne Ave. te vimAnanuM nirmANa (Construction) devo dvArA kevI rIte thAya teno citAra AvaraNa 2 mAM Apela citra Ape che. Ama to devazaktithI palakArAmAM ja badhuM thAya, parantu citrakAre devo dvArA thatuM vimAnanuM bAMdhakAma darzAvIne potAnI sarjanAtmaka kalpanAne eka navo ja AyAma Apyo che. citranA mathALe - 'vimAna banAya rahe hai devatA' ema lakheluM che te A kalpanAne puSTi ApanAruM che. citra 3 mAM nirmANa pAmeluM samagra vimAna joI zakAya che. madhyamAM 'sUryAbha' deva, AgaLa-pAchaLa teno parivAra, nIce dvArarakSako, sauthI mokhare vArjitrakAro, pahele ke sauthI uparanA majale eka sundara devayugala, temanI sAme vimAnagata devabhavana temaja kalpavRkSo - khacita udyAna. badhuM ja jANe ekamekanuM pUraka banIne anivArya aMgarUpa banatuM anubhavAya ! mathALe lakhAyuM che : 'sodharma devaloka ke madhamadhameM thai vimAne beThA saparivAra gAjAbAjA gAjata huvA jAya chai." A prati adyAvadhi ajANI che. amArA sAdhu, saralasvabhAvI, paMnyAsa zrIcandrakIrtivijayajI gaNie tathA temanA pitA - guru sva. muni zrIdarzanavijayajIe te pratine ghaNI saMbhALapUrvaka sAcavI che. temanA saujanyathI tenAM citro anu. 75-1 / 2mAM pahelIvAra pragaTa thAya che. citronI zailI rAjasthAnanI che. citromA ghaNI vilakSaNatAo jovA maLe che. sUryAbha deva ane tenAM nATako viSenAM citro kadAca bhAgye ja anyatra kyAMya hoya ! e rIte joIe to A prati bahu viziSTa ja gaNavI paDe. tenAM saghaLAM citrono sampuTa pragaTa thAya to kalAnI duniyAne eka navo ja khajAno lAdhe. * * * Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukrama vibhAga - 1 : 75mA aGkanA suavasare 8 28 41 47 75mA aGkanA suavasare... vijayazIlacandrasUri 'anusandhAna' : eka avalokana maNibhAI prajApati 'anusandhAna'nA vijJaptipatra vizeSAMko DaoN. kAntibhAI bI. zAha mArI najare - 'anusandhAna' sAmayika tathA tenA svapnadraSTA, sarjaka, sampAdaka munizrI kIrticandravijayajI (bandhutripuTI) 'anusandhAna'no samRddha jJAnavAraso DaoN. mAlatI kizorakumAra zAha niraMjanabhAIne patra : 'anusandhAna' viSe manoja rAvala hajI oka daravAje dIvo baLe che.... niraMjana rAjyaguru 'anusandhAna' : samRddhi ane samanvaya chelabhAI vyAsa AzIrvacanA tathA zubhakAmanAo vibhAga - 2 : saMzodhana vihaMgAvalokana upA. bhuvanacandra eka durlabha pratimAlekha upA. bhuvanacandra bhAratIya saMskRtinA purodhA : RSabhadeva vijayazIlacandrasUri jainasrotanI rAsanI kRtio : svarUpa-sandarbhe Do. hasu yAjJika kavi lAvaNyasamaya rAjeza paMDyA mathurAnA deva nirmita stUpanI pratimAo ane zilponI vizeSatA DaoN. reNukA poravAla 61 71 83 94 101 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 saMta samAgama kIje... sAdho... mArI helI DaoN. nAthAlAla gohila prabhAsa - pATaNamAM jaina dharma mahAkAvyo jevI racanAomAM prakSepono prazna tiryaJca strI se devoM ke alpabahutva kI taTastha samIkSA bRhatkalpacUrNi - bRhatkalpabRhadbhASya ke pIThikAkhaNDa kI prastAvanA navAM prakAzano : hasamukha vyAsa zirISa paMcAla A. zrIrAmalAlajI ma. vijayazIlacandrasUri muni trailokyamaNDanavijaya saujanya anusandhAna - 75 (1 - 2) nA prakAzana mATe zrI AdIzvara jaina derAsara TrasTa - pAlaghara zrIsaMghanI zrAvikAbahenoe jJAnadravyanI AvakamAMthI udAra sahayoga Apela che. anumodanA 110 117 124 135 146 206 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 75mA aGkanA suavasare... 'anusandhAna'nA adyAvadhi prakaTa thayelA aGko para eka UDato dRSTipAta karavA beTho tyAre manamAM pragaTelI keTalIka lAgaNIo ahIM rajU karavI che. sauthI pahelI lAgaNI acaMbAnI athavA to vismayanI che. eka sAmayika calAvavA mATeno abhyAsa nahi, AyAsa nahi, ahesAsa paNa nahi, ane chatAM te, 25-26 varSe paNa, 75mA mukAma para pahoMcyu, teno acaMbo kemeya ocho nathI thato. ema thAya ke kazI paddhatisaranI tAlIma nathI, ane sAmayika calAvavAnI koI zista nathI jANatAM, toya ATalI majala kApI zakAI, to jo tevI tAlIma ane zista AvI hota ke AvI jAya, to to keTalA vegathI ane keTalI vadhu sArI rIte AgaLa AvI zakAya? __ alabatta, zista ane tAlIma - badhU have to bhaviSyanA sampAdakane mATe; ApaNe to have 'pAkA ghaDe kAMThA kyAM caDavAnA?'. bIjI lAgaNI 'kSobha'nI che. pAchalA aGko uthalAvatI veLAe aneka kSatio ne khAmIo najare caDI. e jotAM khyAla Ave ke ame keTalA utAvaLAadhakacarI dRSTivALA hatA ! sampAdakIya zista, cokasAI, cokkasa dhoraNo ane mApadaNDo - A badhuM hota to Ama na banata. mudraNanA doSo Thera Thera jaDe. sampAdananI kacAza paNa joI zakAya. utsAhavaza kRtio pUrve anyatra prakAzitasampAdita hoya toya chapAI jAya. A badhuM jotAM aNaghaDatA paratve kSobha anubhavAyo. ____ A sAmayika-sAhasamAM sAtha-sahayoga ApanArA aneka mitro ke vaDIlonI smRti paNa cittane plAvita karI gaI. sarva prathama be nAma smRtipaTamAM UgyAM : AcArya zrIvijayasUryodayasUri mahArAja ane DaoN. harivallabha bhAyANI. pUjya sUryodayasUri mahArAja mArA guru hatA. mArA mATe e mAtA paNa, pitA paNa, guru paNa ane mitra paNa hatA. mArA jIvananI thoDIka paNa ujaLAmaNa tema ja saphalatA sahune dekhAtI hoya to tenuM kAraNa teo che. temanI keLavaNI ane temano kaDapa - bannee mane ghaDyo che. hastalikhita pothIone pheMdavA-ukelavAnA ane kazuka navaM zodhavAnA cALe paNa mane teo ja caDAvelo. e cALo Aje to jIvananuM vyasana thaI paDyo che. mArI koI icchAne temaNe nakArI ke uvekhI nathI. Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 anusandhAna-75 (1 ) AjJA, zista ane maryAdAnA pAlananI paddhatine kAraNe, manamAM udbhavatI racanAtmaka icchA huM temanI samakSa peza karUM ke tarata tene saMmati maLatI. te mATenI goThavaNo paNa karI ApatA. eTale jyAre bhAyANIsAhebe sUcavelI 'anusandhAna' patrikA prakAzita karavAnI darakhAsta meM teo AgaLa rajU karI, temaNe tatkSaNa tene vadhAvI, rAjIpo darzAvI anumati ApI, ane TrasTanI te divasomAM Arthika sampannatA na hovA chatAM tene mATe nacita rahevAnuM jaNAvyuM. Ama, 'anusandhAna' tenA Arambha Aja sudhI DagamagyA vagara - askhalita rIte cAlyuM che, cAle che, temAM mArA guruno A anugraha hetu che - evaM, atizayokti vagara kahevuM joIe. have bhAyANI sAhebanI vAta karuM. hema-navama - zatAbdI - parve sAhitya pariSade pragaTa karelI, sureza dalAla- nirmita DAyarI mane mokalIne tevI hema-DAyarI banAvavA teNe mane ukeryo - tyArathI temano satsaGga 1993mAM apabhraMza zIkhavAnA bahAne temano vizeSa satsaGga mANyo. mane zraddhA hatI ke mane apabhraMza AvaDavAnuM nathI, chatAM te zIkhavAnA bahAne bhAyANIjIno 2-3 kalAkano samAgama maLato hoya to bhaNavAno ne AvaDavAno DoLa karavAmAM kAMI khoTuM nahi evA khayAlAto te divasomAM hatA. saptAhamAM 3 ke 4 dahADA ame besatA. dareka beThaka 2-3 kalAkanI. alakamalakanI paNa sAttvika ne sAhityika vAto teo lAve- bole. temanI sAmAne samajAvavAnI ne navaM navaM jaNAvavAnI dhagaza eka mugdha taruNane zobhe tevI. temanuM khilakhilATa smita ne khaDakhaDATa hAsya, ane kyAreka 'manyu' thI rAtocoLa banI jato cahero badhuM mana bharIne tyAre mANyuM. evI eka beThakamAM teNe prAkRtaapabhraMza-saMskRta bhASAnA sAhityamAM je kAma thayuM che, thAya che, te badhAMnI mAhitI na maLavAne kAraNe ghaNA guMcavADA thAya che, ane keTalAMka kAmo bevaDAya che. A mATe aka sAmayika patrikArUpe pragaTa karavuM che, parantu tenI Arthika vyavasthAno prazna agharo che, evI vAta karI. mane temanI vAtamAM rasa paDyo. temanA manamAM AvI patrikA viSe je rUparekhA hoya te vigate samajavA yatna karyo, ane meM, 'mArA gurujI mArI A darakhAsta svIkAraze ja' evA vizvAsa sAthe, tevI patrikA 'hemacandrAcArya TrasTa' karaze tevo vizvAsa temane Apyo. temaNe 'anusandhAna' nAma nakkI karyu. prArambhika saghaLaM Ayojana teoe karavAnuM Tharyu. ane 1993mAM A sAmayika zaru thayuM. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 'anusandhAna', aitihya, vIgate, 50mA aGkamAM ApyuM che, eTale badhI vigato, punarAvartana nahi karUM. to prathama-dvitIya aGkomAM A patrikAnA uddezo viSe paNa nivedana ApeluM che ja. A kSaNe to A patrikAnA pAyAmAM bhAyANIjI che, ane AnA 17 aGko paryanta AnuM sampAdana-saMcAlana paNa mukhyatve temaNe ja saMbhALyuM hatuM, eTaluM ja kahevAnuM prApta che. A aniyata patrikAne cAlu rAkhI zakAI ane 75mA aGka sudhI lAvI zakAI te jema Anandano viSaya bane che tema, upara ullekhelA banne svanAmadhanya gurujana tathA vidvajjanane aMjalisamAna paNa bane che. 'anusandhAna'nI A yAtrAmAM bhAyANIjI ane jayantabhAI koThArInI zabdacarcA, A patrikAne vAstavamAM zodhapatrikAnuM svarUpa bakSatI rahI. teo bannenI vidAya pachI zabdacarcA baMdha thatAM eka jAtano khAlIpo vartAto rahyo che. e pachI patrikA mahadaMze kRti-sampAdanaparaka rahI che. jo ke vividha vidvajjanonA lekho paNa avAranavAra pragaTa thatAM rahyA che kharA. keTaloka samaya jayapuranA zrIvinayasAgarajIe patrikAmAM UMDo rasa lIdho. teo jIvyA tyAM lagI rasa letAM rahyA. amArA samudAyanA ja AcArya vijayasomacandrasUrijInA be ziSyo muni suyazacandravijayajI ane muni sujasacandravijayajIe paNa A patrikAmA khUba rasapUrvaka sahayoga ko che. temanI tIkSNa zodhaka dRSTinI prazaMsA DhAMkIsAhebe paNa karelI. temanI upasthiti vagara aGka jarA adhUro rahI jAya che ema anubhavAya. mArA sAthI munivaro dharmakIrtivijaya-kalyANakIrtivijaya vageree paNa A patrikA-kAryamAM mane ghaNI sahAya karI che. trailokyamaNDanavijayajIno A patrikAnA kSetramA praveza thayo tyArathI to moTA bhAganI javAbadArI temaNe ja saMbhALavA mAMDI che. to temanI sampAdita kRtio, tattvaparaka lekho tathA noMdho paNa satata pragaTa thatI rahe che. AvatIkAla- sampAdana sakSama hAthamAM haze tevU vicAratAM ghaNI haLavAza anubhavAya che. ___eka khAsa nAma levU che upAdhyAya bhuvanacandrajI,. patrikA sAthe dilojAnIthI teo joDAyA che. "vihaGgAvalokana'mAM temanI zodhaka-vivecaka-samIkSaka mudrA satata jovA maLe che. temanI tIkSNa dRSTi koI paNa sampAdanamAM jyAM kyAMya vAcanadoSa, Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-75(1) mudraNadoSa, vigatadoSa hoya tene bahu sahajatAthI pakaDI pADe che, ane atyanta salUkAIthI teo te te kSatio tarapha dhyAna dorI Ape che. 'vihaGgAvalokana'thI patrikAnI sAmagrInuM mUlya ghaNuM vadhI jatuM hoya che, e niHzaGka che. chellA yAda karUM harajIbhAIne ane bhAI kirITane. hindI-saMskRta TAipaseTiMga karavU e Aje boriMga-kaMTALAjanaka banyuM che. gujarAtamAM A bAbate bhAre UNapa ke achata che. uparAnta, gujarAtI ne aMgrejI kAmo DhagalAbaMdha maLatAM hoya che. saMskRta-hindInA TAipa-seTara ke kampojiTara maLatAMya nathI, ane navA koI taiyAra paNa thatAM nathI. A sthitimAM A banne pitA-putre 'anusandhAna'nuM kAma kharA hRdayanA sadbhAvathI karavAnuM cAlu rAkhyuM che te, temanA para bhAyANIsAhebe mUkelA bharosAne sArthaka TharAvanAeM che, ane te mATe temane sAdhuvAda ghaTe che. 'anusandhAna'mAM mukhyatve prAkRta, saMskRta, apabhraMza, gujarAtI kRtio sampAdita thaIne chapAtI hoya che. keTalAka zodhaparaka lekho tathA keTalIkavAra TraMka noMdho paNa Ave che. 75 aGkomA ghaNI badhI apragaTa kRtio prakAzamAM AvI che. prArambha thayo tyAre evo Azaya hato ke saMzodhana-prakAzananA kSetre aneka vidvAno, munivaro, vyaktio, saMsthAo vagere dvArA cAlatAM zodha-sampAdana-sarjanakAryo viSe mAhitInA AdAna-pradAna mATe A patrikA eka sabaLa mAdhyama banI jaze. prArambhanA 3-4 aGkomA tevU thayuM paNa kharaM. parantu pachI ApameLe e pravRtti baMdha paDatI gaI ane koIne tevo rasa rahyo nahi. eTale pachI anAyAse je koI prakAzano jovAmAM Ave tene viSe paricayAtmaka noMdha apAtI rahI, je thoDA aGko sudhI cAlI. eka tabakke sampAdita prakAzano viSe samIkSA ApavAnuM paNa zaru karyu hatuM. temAM te te prakAzana ke sampAdananI mUlyavattA tathA upAdeyatAne lakSyamAM rAkhavApUrvaka temAM rahelI ke thayelI kSatio aMge paNa noMdha apAtI hatI. gujarAtI temaja anya bhASAonA sAhityika prakAzano viSe samIkSA ane TippaNI karavAnI eka tandurasta prathA ApaNe tyAM vyApaka che. je te prakAzananI guNavattAnI carcA karatAM jaIne temAM tenA sarjaka ke sampAdakanA hAthe thayelI kSatio ke nabaLAIo Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 pratye paNa aGgulinirdeza thAya. kAIka AvI ja sAhityika ne zodhaka dRSTithI A samIkSA cAlatI hatI. Azaya eTalo ja ke sampAdana karanArA vidvAn munijanone dizAsUcana maLe ane sajjatA vadhe. parantu A bAbata lagabhaga koIne nA gamI. 'tame doSadRSTithI ja badhuM juo ne lakho cho' evo AkSepa vaheto thayo. suSTha suSThu ane prazaMsAtmaka ja sAMbhaLavA TevAI gayelAM kAna samIkSAtmaka vAto sAMbhaLIne akaLAvA mAMDyAM. eTale pachIthI vRthA ane akAraNa dveSa-durbhAvano bhoga banavAnuM ane tevA AkSepa vhoravAnuM choDI devU vadhu munAsiba mAnyu. ghaNIvAra, ghaNAye anartharUpa ane bhaviSyamAM khoTAne ja sAcA mAnavAnI nobatarUpa prakAzano jovAmAM Ave che. galata saMzodhano paNa dhyAnamAM Ave che, parantu have te viSe kalama calAvavAnuM mana nathI thatuM. kvacit vivAdarUpa noMdho paNa lakhavAnI AvI che. 'saMzodhana viruddha kaTTaratA' (36), 'samayano takAjo' (35), 'A virodha nahi, vedanA che' (62) 'patracarcA' (60, 66), bhagavAna mahAvIranA garbhApahAranI ghaTanA viSe DaoN. jagadIzacandra jainanI noMdha, jene chApatAM paM. dalasukha mAlavaNiyA jevA Adhunika vicAranA vidvAno paNa DaratA te anusandhAne (46) chApI che; A badhI noMdho tenAM udAharaNa gaNAya. parantu eka patrikAnI e kaDavI pharaja hovAnI pratItithI ja te noMdho thaI che. temAM kyAMya dveSabhAvanA ke aMgata hisAba vasUlavAnI dAnata nathI rahI, evaM niHsandeha kahI zakuM. eka noMdha hemacandrAcAryanA vyAkaraNamAM levAmAM AvelA duhAonA kartRtva viSe paNa karI che. te duhA cAraNa kavinI racanA che, ane AcArye te uThAvelA che, AcAryanA potAnA nathI - tevI AkSepAtmaka rajUAta anyatra thaI tenA tarkabaddha prativAdarUpa noMdha paNa karavAnI thayelI (29). TraMkamAM eka sAmayika pAse apekSita madhyasthatA tathA spaSTa valaNa - A banne dAkhavavAmAM anusandhAne kyAMya pAchI pAnI nathI karI. ___ 'anusandhAna'nI svastha praNAlI che ke tenI bhUla ke khAmI koI darzAve ane te samucita hoya to te svIkAre ane chApe paNa. 'vihaGgAvalokana' teno uttama dAkhalo che. uparAnta, anya koI paNa jo bhUla tarapha nirdeza kare to teno svIkAra hoya che. dA.ta. aGka 36mAM AnandaghanajI viSe eka TippaNI sampAdake lakhelI, paNa te aitihAsika dRSTie bhUlabharelI hovAnuM dhyAna zrIvinayasAgarajIe doratAM 38mA aGkamAM temaNe Apela kSatinirdezanI noMdha pragaTa karI hatI. AvAM vividha Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 anusandhAna-75 (1 ) udAharaNo ApI zakAya. bhUla to thAya; sahaja che. te tarapha koI dhyAna dore tyAre teno svIkAra karavAnI tathA sudhAravAnI tatparatA temaja sajjatA hoya to ja saMzodhananAM tathA jJAnavRddhinAM kAmo thAya. teTalI taiyArI na hoya to A prakAranAM kAryomAM ujAsa na Ave - e nizcita che. 10,000 lagabhaga pRSThavALAM 75 pustakomAM patharAyelI A patrikAe vizeSAGko paNa ghaNA karyA che. paM. mAlavaNiyA, Do. bhAyANI, DaoN. DhAMkI, muni zrIjambUvijayajI, zrIhemacandrAcArya, A. zrIsUryodayasUrijI ityAdi vyaktivizeSonI smRtimAM aGko thayA, to vijJaptipatra - vizeSAGkanA 4 bhAga paNa, te prakAranA, viziSTa aGko thayA. ane have thaze 75 mo vizeSAGka * jaina kartRtva sAthai saMkaLAyAM hoya tevAM keTalAMka zodha - sAmayikonAM nAma laIe to - jaina sAhitya saMzodhaka (pUnA, muni jinavijayajI), purAtattva (vidyApITha, muni jinavijayajI), jaina satyaprakAza (amadAvAda, zA. cImanalAla gokaladAsa ratilAla dIpacaMda desAI) vagere. to gujarAtamAMthI prakAzita thatAM gujarAtImAM hoya tevAM zodha-sAmayikomAM 'svAdhyAya' ( vaDodarA), 'sAmIpya' (bho. je., amadAvAda) vagere. e ja zRGkhalAmAM eka adano prayAsa te 'anusandhAna'. eka rIte joIe to A zokhanI pravRtti gaNAya. sAhityika dhUna dimAga para savAra thavI joIe, to ane tyAM sudhI AvI pravRtti nabhe che. bAkI teno moTe bhAge akALe anta Avato hoya che. 'anusandhAna'ne 25 varSa thayAM che, ane hajI AvA antanI nobata nathI AvI, te ghaNuM sukhadAyaka lAge che. A dIrgha nivedana pUruM karatAM pahelAM 'zrIhemacandrAcArya nidhi' (TrasTa) nuM smaraNa karavuM ja joIe. A TrasTe tathA tenA TrasTIoe koI paNa roka - rukAvaTa vinA ke nanu - naca vagara 'anusandhAna'nI yAtrA sukhapUrvaka cAlavA dIdhI che, balke emAM pUro sAtha - sahakAra Apyo che, te eka sukhada temaja virala ghaTanA che, tenI saharSa noMdha levAmAM aucitya che. 75mA aGka mATe zodhapatra, sampAdita kRti, pratibhAvapatra, vagere paikI koI paNa rUpe potAnI sAmagrI mokalavA, 'anusandhAna' niyamita rIte meLavanAra Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 tamAma lokone vijJapti lakhI mokalI hatI. tenA pratyuttaramAM thoDAka AcAryAdi munivaronA pratibhAva-patra AvyA che. AzA to ghaNAbadhA pAse rAkhelI; kema ke zAstrajJo tathA saMzodhako ghaNAbadhA che. parantu temaNe mAtra upekSA ja sevI. bandhutripuTI, manoja rAvala, jayaMtabhAI meghANI, nAthAlAla gohila, niraMjanabhAI, mAlatIbena A badhA vaDIla mitro A patrikAnA satata cAhaka rahyA che. patrikAnA yoga-kSema tathA vikAsa mATe temaNe hamezAM nisabata sevI che. temanA pratibhAva-patro A aGkanI ja nahi, paNa A sAmayika-pravRttinI zobhA vadhAranArA che. anya patro paNa UMDI zubhakAmanA darzAvanArA che. zrImaNibhAI prajApati eka vidvAn to che ja, uparAnta vidyAnuM kArya kyAMya paNa thatuM hoya to temAM rasapUrvaka sahayoga karavAnuM vidyAvyasana paNa temane che. ame temane sUcavyu ke 'anusandhAna'nA 75 aGkone avalokIne eka sarasa paricayAtmaka Alekha lakhI Apo. temaNe tarata te sUcanA svIkArI ane eka vizada Alekha Apyo che, je A aGkane mUlyavAna banAve che. astu. ApaNA sAkSaro-sAhityakAro-sAhityarasiko badhAnI eka phariyAda rahI the ke jaina sAhityamAM jaina dharmanI paribhASA khUba vaparAya che, te sAmpradAyika hovAthI samajavAnuM kaThina hoya che, A kAraNe amane temAM rasa nathI paDato. dAyakAothI, saikA uparAMtanA samayathI, sAkSaronI A phariyAda rahI che, je Aje paNa yathAvat che. 'anusandhAna' e eka evo maMca cha jenA dvArA A phariyAda- nirAkaraNa AvI zake. jo phariyAda karanAro varga jaina sAhityanI upekSA karavAnu ke te pratye aruci rAkhavA, TALI zake, ane thoDIka jijJAsA dAkhave, to A phariyAda avazya ukelI zakAya tema che. vijJAna ane gaNitanI, nityanavI ane vikaTa paribhASAne jo samajavAnuM zakya hoya; anyAnya sampradAyonI paribhASAone samajI zakAtI hoya; videzanA vidvAno jo jaina paribhASAne AtmasAt karI zakatA hoya, to ApaNA loko mATe jaina paribhASAne samajavAnuM kaThina to nathI ja. savAla arucino ane upekSAno che. te dUra karavA jeTalI udAratA kyAre pragaTaze ? - zI. Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-75 (1 ) ' anusandhAna' : eka avalokana -- maNibhAI prajApati 1. prastAvanA gujarAtI bhASAmAM jaina dharma-darzana ane sAhityanA saMzodhanane varela saMzodhana-sAmayikanI AvazyakatAne pichANIne apabhraMza, prAkRta, jUnI gujarAtI ane saMskRta bhASAonA prakANDa vidvAna, vizvavizruta bhASAvijJAnI ane saMzodhaka harivallabha bhAyANIsAhebe prAkRta ane jainasAhityanI pravartamAna gatividhionI jANakArI vyApaka samudAyane satata maLatI rahe te hetusara eka patrikA 'anusandhAna' evA nAme prakAzita karavA mATe bhArapUrvaka bhalAmaNa munizrI zIlacandravijayajI mahArAjane (have AcArya zrI vijayazIlacandrasUrijI ) karatAM A banne vidvadjanonA sampAdakatva heThaLa aniyatakAlIna sAmayika 'anusandhAna 'no prArambha 1993mAM karavAmAM Avyo hato, je satata Ajaparyanta cAlu rahetAM tenA 74 aGko prakAzita thaI cukyA che. bhAyANIsAhebanuM varSa 2000 mAM avasAna thayA bAdathI arthAt aGka 18 thI AcAryazrI svayaM 'anusandhAna' nuM sampAdana karI rahyA che, jenuM prakAzana 'kalikAlasarvajJa zrIhemacandrAcArya navama janmazatAbdI smRti saMskAra zikSaNanidhi', amadAvAda dvArA karavAmAM AvI rahyuM che. AcArya zrIe 'anusandhAna' zaru karavAnuM hArda spaSTa karatAM noMdhyuM che ke : 'UhApoha e zodha / anusandhAnanuM cAlaka baLa che. koI paNa muddA paratve 'A Ama ja che' evo ekAnta na sevatAM te muddA paratve madhyastha, samatola tathA sAdhAra zodha / vimarza calAvavo tenuM nAma che anusandhAna. 'anusandhAna' A dRSTithI pragaTa thatI patrikA che'. A ja vAtane samarthana pUruM pADato paDagho 'anusandhAna' nA dhyAnamantra 'moharite saccavayaNassa palimaMdhU' (ThANaMgasUtra 529) - 'mukharatA satyavacananI vighAtaka che' mAM saMbhaLAya che'. saMzodhananI pAyAnI A vibhAvanA kendrasthAne rAkhIne 'anusandhAna' nuM kAryakSetra ane maryAdA prAkRta bhASA ane jaina sAhitya viSayaka sampAdana, saMzodhana, mAhitI vagere sudhI maryAdita rAkhavAmAM AvyuM che. A patrikAnA ahIM upara nirdezita mahata uddezane Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara dhyAnamAM laIne tenA prathama aMkathI ja jaina dharma-darzana ane sAhityanI saMskRta, prAkRta, apabhraMza ane jUnI gujarAtI mAru-gurjara, rAjasthAnanI ane hindI bhASAomAM racAyelI ane vividha jJAnabhaNDAromAM saMgrahAyelI ke je adyAvadhi aprakAzita rahI che tevI mahattvapUrNa kRtionI zodha- khoLa karI sampAdita karavAmAM AvelI kRtio, saMzodhana-lekho, saMzodhana karavA prere ke agAunAM thaI gayelAM saMzodhano vize punarvicAraNA karavA bAdhya kare ke vadhu saMzodhana karavA prere tevI navIna vicArottejaka TUMka noMdho, gujarAta ke gujarAta bahAra jainavidyAviSayaka hAtha dharavAmAM AvelAM saMzodhanakAryo, tAjetaranA samayagALAmAM prakAzita thayelAM ke prakAzanAdhIna pustako, prasaMgocita ahevAlo / saTippaNa samAcAra, AvaraNacitrono paricaya, UhApohane protsAhita karatAM carcApatro, vihaGgAvalokana vagere sAmagrIno samAveza karavAmAM Ave che. 'anusandhAna'nuM avalokana karatAM temAM pragaTa thayelI sAmagrInI mahattA ane tenI khAsayito nIce darzAvyA mujaba jovA maLI che. 2. sampAdakIya lekho 2018 9 sAmAnyataH koI paNa patra / patrikAnA tantrIlekho / sampAdakIya lekhomAM sambandhita patra / patrikAe svIkArelA nItiviSayaka Adarzo / siddhAntonuM pratibimba jovA maLatuM hoya che. A rIti-nIti anusAra 'anusandhAna' nAM 'nivedano'-'sampAdakIya lekho' paNa tenA mULabhUta uddeza - saMzodhana - ne najara samakSa rAkhIne tenI saiddhAntika carcA, UhApoha karatA kolAhala karatA nahi jovA maLyA che. sampAdaka AcAryazrIe A patrikAnA prArambhika keTalAka aGko bAda karatAM tenA pratyeka aGkamAM saMzodhananI vibhAvanA ane hArda, saMzodhananA guNo ane tenI (saMzodhakanI) pAse apekSita sajjatAo, zodhakanI dRSTinuM saMmArjana, saMzodhana eka jJAnakArya / jJAnayAtrA, viveka vagere AnuSaMgika bahuvidha pAsAMo vize marmagrAhI carcA karI che, jemAM AcAryazrInAM adhyanazIlatA ane cintanaprajJAnAM sahaja darzana thAya che. temanAM A badhAM lakhANonuM saMkalanasampAdana thAya to 'saMzodhana' nI pAyAnI samaja pUrI pADatI cintanapreraka pustikA vidyAjagatane sulabha thaI zake. - Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 anusandhAna-75(1) Avo, ApaNe AcAryazrInAM 'saMzodhana' viSayaka keTalAMka vicAramauktiko, paThana karI cintana karIe : * saMzodhana eka vijJAna che, jJAnanA kSetranI eka vaijJAnika paddhati che. saMzodhana e satata cAlanArI prakriyA che, teno vAstavika AdhAra svAdhyAya che. jema sAruM pravacana svAdhyAya vinA na saMbhave, tema sAcuM saMzodhana paNa svAdhyAya vinA na thaI zake. svAdhyAya eTale adhyayana tema ja adhyayana karela bAbato vize parizIlana. eka sArA saMzodhakamAM samatolatA, nirbhayatA, anAgraha ane satyAgraha, sahiSNutA ane udAratA - ATalAM vAnAM to, ochAmAM ochAM hovAM joIe. paramparA zraddhAgamya, AjJAgrAhya bAbata che, jyAre saMzodhana te buddhigamya padArtha che. saMzodhana e koI prAcIna-arvAcIna sarjaka / lekhakanI bhUla zodhavA - sudhAravAnA mizana sAthe karavAnI pravRtti nathI. saMzodhana to, pUrvagraha - Agraha, jaDatA-saMkucita manovalaNo ityAdithI para banelA cittathI, potAnA jJAna ane samajaNamAM vRddhi thAya, ane sAthe sAthe ADapedAzarUpe pUrvasUrionA kAmamAM ke lekhanamAM koIkavAra kazIka kSati rahI gaI jaNAya to tenuM zuddhIkaraNa paNa thaI zake e mATe thatuM umadA ane Avazyaka jJAnakArya che. sammArjana - saMzodhana - sampAdana karanAra kyAreya manamAnI rIte vartI zake nahi, paNa potAnI jAgRta vivekazIlatA sAthe ja te kAma karI zake, ane to ja tenuM saMzodhana upAdeya bane. * zAstrasaMzodhana e mAtra zAstramA ja zodhana kare evaM nahi, e zodhakanI dRSTinuM paNa zodhana-sammArjana kare che. * saMzodhana e sarjanAtmaka pravRtti ke prakriyA hovA chatAM 'sarjana'thI sAva judI bAbata che. saMzodhana, ApaNI vicArasaraNIne vadhu vizada, vadhu nirmaLa na banAve tathA Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 ApaNI mAnyatAne haThAgrahamAM pheravAtI na aTakAve, tevA saMzodhanakAryathI aLagA rahe. * saMzodhana eka yAtrA che, zodhayAtrA athavA jJAnayAtrA; vyavasAya nahi, ane kazuka raLI levAno dhaMdho to nahIM ja. saMzodhananA kSetramA raLI levA lAyaka vAnAM be ja che : satyaniSThA ane vizvAsa. saMzodhanano sambandha prabuddhatA sAthe che. prabuddhatA jema jema vikasatI jAya tema tema svIkRta tathA paramparAprApta vAtonA rahasyArtho sphuTa thaI ughaDatA Ave; jene lIdhe parimArjana, spaSTIkaraNa, saMvardhana ane Avazyaka parivartana thatAM rahe. AghAta janmAve tevA saMzodhanano asvIkAra ke tiraskAra kare tenuM nAma sampradAya. saMzodhananA satyano inkAra ja dharmane sAmpradAyika saMkoca bhaNI dhakelI mUke che. * pAramparika mAnyatA sAthe andhazraddhA joDAI jAya ane saMzodhana sAthe aviveka joDAI jAya tyAre 'satya' DhaMkAI jatuM hoya che ane 'asatya'rnu caDI vAgatuM rahe che. * saMzodhana eTale pravAhaprApta ke paramparAprApta mAnyatAomAM pravezela garabaDonuM nivAraNa, to kyAreka rUDha ane na mAnavAlAyaka gaNAtI bAbatonuM samarthana karavU te paNa saMzodhana ja. saMzodhananI anivArya zarata che sajjatA. saMzodhaka smRtisajja, sandarbhasajja, bhASAsajja, jJAnasajja, mAhitIsajja, kalpakatA - kalpanAthI sajja ane tarkasajja paNa hovo joIe. zAstranA abhyAsI ane saMzodhakane zAstranAM, eTale ke pUrvasUrionAM vacano, pratipAdano, mato, vidhAno, zabdo mATe Agraha hoya - hoI zake, paraMtu pote vicArelI ke svIkArelI bAbato mATe tene Agraha na hoya. * jo dharma ane zAstranAM satya tathA tathya pAmavAM hoya, prIchavAM hoya, to saMzodhananI prakriyA pratye ke saMzodhako pratye tiraskAra rAkhavo pAlavavo Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-75(1) na joIe; ane A banne - satya tathA tathya - amArI pAse ja che, amane ja samajAya - bIjAne nahi, e, mithyAbhimAna paNa chUTI javU joIe. _ 'saMzodhana' viSayaka A cintanakaNikAonAM vizleSaNonI sAthe sAthe prasaGgocita carcA daramyAna pravartamAna samayamAM thaI rahelAM pIeca.DI. DigrI hetunAM nimna staranAM saMzodhano, hastaprato AdhArita kRtisampAdano tathA pratibhAzALI vidvAno dvArA gata zatAbdImAM karavAmAM AvelAM gauravazIla sampAdano ke je hAlamA prAyaH aprApya che te granthonA punaHsaMzodhita / saMvardhita saMskaraNanA nAme pravartI rahela nAma raLI levAnI manovRtti, samRddha granthAlayanA saGcAlakanuM asaMvedanazIla ane asahakArI valaNa ane rugNa mAnasikatA vagere prati aGgalinirdeza karIne A badhAMe kayo kalyANapatha apanAvavo joIe teno dizAnirdeza paNa karyo che. jJAnanA pracAra-prasAramA granthAlayanI mahattvapUrNa bhUmikA vize potAnA gurudeva vijayanemisUrinA sucintanIya vicAro uddhRta karyA bAda AcAryazrIe noMghela zabdo : 'ApaNe jJAnanA rakhevALa banIe. saMvardhaka banIe, vArasadAra paNa banIe; paNa jJAnaprasAramA avarodha Ubho kare tevA cokIdAra na banIe. vidhAprasAramA avarodha Ubho thAya tema vartavU te to eka prakArano prajJAparAdha che' - sau granthAlaya-vyavasAyiko mATe sucintanIya banI rahe che. eka vidyApremI AcArya tarIke 'jainasAhityasaMzodhaka', 'jainasatyaprakAza', 'purAtattva' vagere jevAM sAmayikomAMthI pasaMdagInA lekho pasaMda karI tenA sampuTa taiyAra karavA, vyavahArika dRSTie upayogI evA 'jaina pAribhASika koza'nuM sampAdana hAtha dharavU vagere sUcano karI tenI upayogitA paNa samajAve che. kvacit paramparAgata mAnyatAothI baddha ane saMzodhanothI prApta satyo prati udAsIna valaNa dharAvatA jaina samAjane paNa nirbhIkapaNe jaNAve che ke 'rUDha, pachI te pAramparika zodha hoya ane taddana vikRta paNa hoya - tevI mAnyatAone siddhAntalekhe temaja itihAsalekhe svIkArIne cAlavU e vartamAna jaina saMgha / samAjanI sahaja pravRtti che. rUDha mAnyatAmAM kazuM ja parivartana karI zakAya nahi, tema karavU e moTo jaghanya aparAdha che, evI dRDha dhAraNA A pravRttinA mULamAM che' (47). A uparAMta eka jAgarUka AcArya ane samAjanA saMtrI tarIkenI chApa, saMbhAjI brigeDa dvArA punAnA bhANDArakAra prAcyavidyA Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 pratiSThAna upara humalo karI bhAre nukasAna pahoMcADyuM hatuM te prasaMge karela virodha ane A samasyA udbhavavA pAchaLanAM kAraNonA karela vizleSaNamAM jovA maLe che. A sandarbhe temaNe noMdhyuM che ke A humalA pAchaLa vIrapUjaka mAnasa javAbadAra che. AvAM kRtyothI ApaNI sampattine ja nukasAna thAya che. vastutaH AvAM aNachAjatAM lakhANonuM khaNDana karatAM pramANabhUta ane adhikRta lakhANo taiyAra karIne teno phelAvo karI temanA malina Azayane ughADo karavo joIe. anyathA ApaNA toDaphoDavALA vyavahAro ApaNe je naravIranI pUjA karIe chIe e naravIra paNa AmanA jevA ja haze ema mAnavA preraze. vadhumAM, A ghaTanA sandarbhe K. R. N. Swamy e tA. 1 phebruArI, ra004nA 'Deccan Herald'mAM riporTiga karatAM briTiza lAibrerImAM saMgRhIta bhAratIya hastaprato tarapha IzAro karatAM vidhAna karela ke 'Thank God it is not in India'. arthAt A hastaprato bhAratamAM hota to tenI dazA paNa Ama ja thAta ! A vidhAnamA rahela aMgejo ane aMgrejiyatanI mAnasika gulAmI joIne AcAryazrIe prazna ko che ke amerikana ane briTiza daLoe IrAkanI sAMskRtika sampadAno nAza karyo, aMgrejo bhAratamAthI hastaprato ane sAMskRtika sampadA laI gayA vagerene tame zuM kahezo ? 3. vihaMgAvalokana sAmayika sAhityanA vizvamA bhAgye ja koI sAmayika haze ke jenA pratyeka aGkanuM niyamita rIte avalokana prasiddha thayuM hoya ane tenA pratyeka aGkanI saghaLI sAmagrIgeM koI eka vyakti dvArA vAMcana karavAmAM Avyu hoya, sivAya ke sampAdaka ane prUphavAcaka dvArA. A dRSTie 'anusandhAna' eka apavAdasvarUpa sAmayika che ke jemAM samAviSTa prAyaH saghaLI sAmagrInuM askhalita rIte marmagrAhI avalokana karavAmAM AvI rahyaM che ane te paNa eka ja samIkSaka dvArA. A sAmayikanA varSa 1993 thI oNgasTa, 2018 sudhI kula 74 aGko pragaTa thayA che. A aGko paikI aGka naM. 14 thI 73mA aGka sudhInuM avalokana upAdhyAya bhuvanacandrajI mahArAja dvArA karavAmAM AvatAM tenuM prakAzana A ja sAmayikanA paravartI aGkomA karavAmAM AvyuM che. mahArAjazrInuM pratyeka avalokana temanAM svAdhyAyaniSThA, vyApaka vAMcana, jainavidyAviSayaka AdhikArika Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 anusandhAna-75(1) jJAna ane rasa-rucinaM dyotaka banI rahe che. mallinAthI sUtra 'nA'mUlaM likhyate kiMcit'ne dhyeyamantra tarIke svIkArIne sambandhita aGkamA prakAzita sampAdita kRti, lekha, DhUMka noMdha vagere vize suspaSTa chatAM 'anekAntavAda'ne kendramAM rAkhIne vinamrabhAve potAnuM mantavya jaNAvatA jovA maLyA che. udA. tarIke 'zrAvakavidhirAsa'nA avalokanamAM noMdhyuM che ke apabhraMzabhASAnI sundara kRti che. AnA kartA padmAnandasUri nahIM paNa guNAkarasUri jaNAya che. kRtipATha saMzodhana mAge che. vAcanabhUlo, pramANa vizeSa che. ka. 15 : 'jAhana'ne sthAne 'jAMha na', ka. 20 : 'vasAu'nA sthAne 'vavasAu' vagere (52.103). A uparAMta potAnA dvArA pUrvenI samIkSAmAM koI kSati thaI hoya to teno bhUlasvIkAra karatA paNa jovA maLe che. pratyeka sampAdita kRtinAM granthakartRtva, kAvyatattva, chanda, bhASA, vyAkaraNa, zabdaprayogo, pAThanirdhAraNa, aitihAsika mahattva vagere bAbatone saMkSepamAM AvarI levAnI sAthe mahattvapUrNa kRtine tAravI ApI tenA kartA ane kRtinI samatola vivecanA karavI e temanI AgavI khAsayita che. temanAM avalokano saMskRta, prAkRta, apabhraMza, jUnI gujarAtI ane kacchI bhASAo upara temanA bhASAprabhutvanI sAhedI pUre che.. ___temanA avalokananI vizeSatA e che ke temanI najaramAM hamezAM kRti rahe che nahIM ke sarjaka / sampAdaka vyakti. sampAdaka AcAryazrI vijayazIlacandrasUri mahArAja dvArA sampAdita 'sArasvatollAsa'- avalokana karatAM noMdhyu che ke 'zAradAmantranA jApanI parAkASThAe kavine svapnamAM mAtA sarasvatInAM darzana thAya che. A ghaTanA mATe zrIzIlacandrasUri temanA prAstAvikamAM 'sAkSAtkAra' zabda vApare che. vastutaH A sAkSAtkAra nathI, paNa mAnasika bhAsa-AbhAsa che... vidvAna saMzodhaka AcAryazrI kRtine vadhu spaSTa karavAno samaya nathI meLavI zakyA ema jaNAI Ave che. nirAMte parizIlana karatAM vadhu zuddha thaI zake ema che. keTalIka azuddhio ahIM noMdhuM chu....'(16.240-241). A sAthe AvazyakatAnusAra kRtinA sampAdakane mArmika Takora paNa karatA jovA maLe che. jema ke 'munivarasuravelI'nA sandarbhe noMdhyuM che ke 'lekhaka eTale ke lahiyAnA hAthe thayelI bhUlone sampAdakoe jemanI tema rAkhavAnI jarUra na hoya. saMzodhake mULa racanAkAranI nikaTa AvavAnuM che. pAdanoMdhamAM ke prastAvanAmAM Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2018 AvI bAbatonI noMdha laI zakAya ane mULa vAcanAmAM saMzodhita pATha mUkAya. caudamA DhALanI kaDIonuM vAcana bhUlabhareluM thayuM che' (16.237). jyA vijJaptipatronuM talasparzI avalokana karatAM noMdhyuM che ke 'saMskRta vi. patromAM kAvyAtmaka varNana vizeSa hoya che, jyAre gUrjara bhASAnAM vi. patromAM sthULa varNananI vigato vadhu sAMpaDe che... uttarottara saMskRta bhASAnuM stara nIcuM AveluM dekhAya che. amuka patromAM to agaDaMbagaDaM saMskRta calAvavAmAM AvyuM che' (67.154). A ja rIte DhAMkIsAhebanA 'nandyAvarta' lekha vize noMdhyuM che ke 'nandyAvarta' vize to DhAMkIsAhebano lekha lAMbA samayathI cAlI AvatI bhrAntiyukta mAnyatAne prakAzamAM lAve che. saMzodhana dvArA ja AvI bhrAntionuM parimArjana thaI zake. saMzodhana dvArA AvI mAhitI maLyA pachI eno yathAsthAne amala karavAnI pharaja saMghanAyakonI che.' (72.127). Ama, samagratayA temanI samIkSAmA taTasthatA, nirbhIkatA ane sambandhita viSayanA jJAnano triveNI saMgama kalakala ninAda karatA jharaNAnI jema vahyA karato jovA maLe che. mahArAjazrInI samIkSAo A sAmayikane gati ane baLa pUruM pADavA uparAMta navodito mATe mArgadarzaka banI rahe che. ane tethI ja sampAdaka - AcAryazrI vijayazIlacandrasUri mahArAja ane pradyumnasUrijI mahArAja prasaMgopAtta paritoSa vyakta karatA jovA maLyA che. A badhAM avalokano uparAMta munirAja zrIdhurandharavijayajI dvArA paNa prathama pAMca aGkanI samIkSA karavAmAM AvI che. A sAthe keTalAka lekhonA pratibhAva svarUpe prApta patro ane sambandhita lekhako dvArA karavAmAM AvelI spaSTatAo paNa khullA mane ahIM prakAzita karavAmAM AvI che. 4. vizeSAGko 15 vyaktivizeSa smRtiaGko 'anusandhAna'nA smRtivizeSAGko tenI AgavI vizeSatA banI rahe che. A anvaye vyaktivizeSanA smRtivizeSAGko paikI sauprathama paM. dalasukha mAlavaNiyA smRti vizeSAGka (17) ane tyArabAda harivallabha bhAyANI smRti vizeSAGka (18), munirAja zrIjambUvijayajI mahArAjanI puNyasmRtimAM samarpita aGka (52.2) zrIvijayasUryodayasUrIzvarajI mahArAjanI puNyasmRtine samarpita aGka (56) ane DaoN. madhusUdana DhAMkI vizeSAGka (71) pragaTa karavAmAM AvyA che. Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 anusandhAna-75(1) A badhA ja divaMgata mahAnubhAvonuM jainadharma-darzana ane sAhitya-saMzodhana kSetre ghaNuM moTuM pradAna hovA uparAMta A sAmayikarUpI jJAnayajJane cAlu rAkhavA mATe temanA bahumUlya lekho mokalI ApI 'hotA' tarIkenI bhUmikA adA karavAmAM ke anya rIte temanuM gauravavatuM pradAna rahyaM che. A badhA vyaktivizeSo mATe saMsmaraNAtmaka tema ja temanA pradAnane mUlavatA lekho khAsa AmantraNathI meLavIne prakAzita karIne jaina vidyAjagata vatI sampAdaka AcAryazrI vijayazIlacandra-sUrijIe temanuM RNa adA karyu che. A paikI paM. mAlavaNiyA vizeSAGkamAM mAlavaNiyAsAheba vize phakta traNa lekho paikI AcAryazrI vijayazIlacandrasUrijIe temanA nirbhIka ane umadA vyaktitvanAM pAsAM ujAgara karyAM che, jyAre jitendra zAhe mAlavaNiyAsAhebanI sAhityopAsanA antargata vistRta vAGmayasUci (pR. 234-264) ApI che, je dhyAnArha banI rahe che. Ama chatAM ahIM mAlavaNiyAsAhebanA pradAnane mUlavatA lekhono abhAva jovA maLe che. A ja rIte munirAja jambUvijayajIne arpaNa karavAmAM Avela aGka (50.2)mAM munirAja vize smaraNAMjalio ane anyaviSayaka 20 lekho samAviSTa che. A paikI munirAja jambUvijayajI akasmAtamAM kALadharma pAmyA te samayanI sahayAtrI ziSyA Hiroko MatsuokanI DAyarI (pR. 249-257) aitihAsika dharohara samAna dastAvejI mUlya dharAve che. A ja kramamAM DaoN. harivallabha bhAyANIsAheba ane DaoN. madhusUdana DhAMkI vizeSAGko temanI pratibhAne ujAgara karatA tathA saMsmaraNAtmaka lekhothI samRddha che. deza-videzanA vidvAnoe ulaTa haiye A baMne pratibhApuruSo mATenA vizeSAGko mATe lekho mokalI ApyA je temanA prati AsthAnA pratItikAraka banI rahe che. kalikAlasarvajJa zrIhemacandrAcArya vizeSAGka, bhAga 1 ane 2 (aGka naM. 53 ane 54) e hemacandrAcAryanI AcAryapada prAptinA 900 mA varSanI puNyasmRtinA upalakSyamA prakAzita karavAmAM Avela che. A banne aGkomAM hemacandrAcAryanA vividha viSayaka pradAnane mUlavatA 14 lekho tathA 15 anya viSayaka lekhono samAveza karavAmAM Avyo che. A sAthe ja AcAryazrIe sampAdakIya nivedanamAM hemacandrAcAryane saMzodhananA paryAya gaNAvIne 'triSaSTizalAkApuruSacarita' (parva 10, sarga 12, zloka 78-- 95) nA AdhAre noMdhyuM che ke bhAratamAM sauthI prathama purAtAttvika utkhanana rAjA kumArapALe hemacandrAcAryanA nirdezathI sindhudezanA vItabhayapattana nagaramAM bhagavAna Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 17 mahAvIranI candanakASThanirmita pratimA mATe karAvyu hatuM. A utkhananathI pratimA ane dAnapatra maLyAM hatAM, je pATaNamAM lAvavAmAM AvyAM hatAM. A bAbatane DaoN. umAkAnta zAhe bhAratamA purAtAttvika zodhakhoLanuM prathama udAharaNa gaNAvela che. __ A khAsa vizeSAGko uparAMta bhAratIya ane jainavidyAnA divaMgata thayelA vidvAno vize kALajIpUrvaka zraddhAMjalionI noMdho prasaGgopAtta prakAzita karavAmAM AvI che, jemAM jayaMta koThArI, DaoN. arnesTa benDara, candrabhAla tripAThI, mahopAdhyAya vinayasAgara vagereno samAveza karavAmAM Avyo che je bahuvidha rIte AvakArya banI raheze. A badhA vizeSAGko, avalokana karatAM jaNAyuM che ke pratyeka vizeSAGkamAM je te pratibhApuruSa viSayaka lekho uparAMta anya viSayonA lekho samAviSTa karavAmAM AvyA che. A vyavasthAnA vikalpe vyakti smRti vizeSAGka mAtra ane mAtra sambandhita pratibhApuruSaviSayaka ja hoya ke jemAM jIvanacaritra, saMsmaraNAtmaka lekho, pustakonI samIkSA, samagra pradAna mUlyAGkana karatA lekho, vAGmayasUci, tavArIkha vagereno samAveza karavAmAM Ave te bahuvidha rIte susaMgata ane upayogI banI raheze. vijJaptipatra vizeSAGko 4 vijJaptipatra vizeSAGko (aM.naM. 60, 61, 64 ane 65) e hakIkatamAM 'anusandhAna'no navo paDAva ja che. A vijJaptipatro sAmAnyataH jaina munio dvArA athavA jaina saMgho dvArA gurubhagavanto / gacchAdhipatione lakhavAmAM AvatA hoya che. jemAM jinavandanA, guruvandanA, patralekhakanA nagara/gAma, alaGkRta zailImAM kAvyamaya varNana, dharmakAryo, jinAlayo, paryuSaNaparva prasaMgenI pravRttio, zrAvaka-zrAvikAo ane munionAM nAmo, kSamApanA vagere varNavavAmAM Ave che. A patro jaina muniparamparA tathA gacchaparamparAnI kALakramAnusAra yAdI taiyAra karavA, je te sthaLavizeSanI aitihAsika-bhaugolika mAhitI, sAhitya, bhASA, lipi, citrakaLA, itihAsa vagere sambandhI mAhitI mATe dastAvejI mUlya dharAve che. samagra bhAratIya sAhitya paramparA antargata eka mAtra jaina sAhityamAM kheDAyela vijJaptipatralekhananI AgavI ane samRddha paramparAnI upayogitA ane mahattAne pichANIne AcAryazrI vijayazIlacandrasUrijI mahArAje gujarAta ane Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 anusandhAna-75(1) rAjasthAnanA jJAnabhaNDAromAM saMgRhIta A aNamola virAsatane ujAgara karI ApIne na kevaLa jaina sAhityanI, paraMtu samagra bhAratIya sAhityanI mahatI sevA karI che. A cAreya vizeSAGkomA kula 135 vijJaptipatro samAviSTa che, je paikI 93 patro saMskRta ane 42 patro mAru-gUrjara bhASAmAM lakhavAmAM AvelA che, jeno racanAkALa 15mI sadIthI 20mI sadIno pUrvArdha rahyo che. A badhA patro paikI muni suyazacandravijaya ane muni sujasacandravijaya - 80, muni trailokyamaNDanavijaya - 31, vijayazIlacandrasUri - 14, paM. mahopAdhyAya vinayasAgara - 4, kalyANakIrtivijaya - 2, ane muni zrIdhurandharavijayajI tathA sAdhvI samayaprajJAzrI dvArA 1-1 patra- sampAdana karavAmAM AvyuM che. A badhA sampAdakoe paNa patranA prArambhe teno paricaya karAvIne patramA prayojAyelA agharA ke apracalita zabdonA artha paNa ApyA che. ahIM samAviSTa patro paikI lAMbAmAM lAMbo patra auraMgAbAdamAM birAjamAna tapagacchapati zrIvijayadevasUrine sarotarA nagare rahelA temanA paTTaziSya vijayasiMhasUri dvArA vi.saM. 1699 mAM saMskRta bhASAmAM lakhavAmAM Avyo che, je- sampAdana muni dhurandharavijayajI dvArA karavAmAM AvyuM che. ___ sampAdaka AcAryazrIe je te aGkamAM samAviSTa vijJaptipatra- sAragarbhita adhyayana rajU karIne tenA viSayavastunA vizleSaNa uparAMta kAvyatattva, chando, alaGkAro, aitihAsika tathyo, patra kayA jJAnabhaNDAra ke vyaktigata saMgrahano che ane konA mAdhyamathI prApta thayo, koNe pratilipi taiyAra karI, koNe sampAdana kae~ vagere sambandhI vigato varNavI che. A badhA patronA saghana adhyayana ane avalokanomAM prasphuTita thato AcAryazrIno saMzodhanAtmaka abhigama dhyAnArha banI rahe che. A sandarbhe temanI noMdha draSTavya che : 'aitihAsika vigatonI alpatAne najaraaMdAja karIe to kAvyatattva ane gurubhaktinI rIte A patrasAhitya bejoDa che. jagatanI anya koI guru-ziSya paramparAmAM AvA patro ATalA vipula pramANamAM lakhAyAnuM jANamAM nathI... patra lakhatI vakhate teNe haiyuM gurubahumAnamAM vahAvI dIdhuM hoya tevI pratIti thAya che.... ghaNAkharA zloko kAvyakalA ke kalpanAvaibhavanI dRSTie utkRSTa koTinA che.... patralekhakavyAkaraNajJAna atyanta pragalbha lAge che... mahAsamudradaNDaka chandamAM eka ja Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 zlokamAM patralekhanapaddhatinA samagra kramano kAvyacamatkRti sAdhatAM jaIne nirvAha karavo e bahu moTA gajAnI kAvyapratibhA sivAya asambhavita che.... AvI racanAone 'A to patra che' evaM kahIne upekSA karavA yogya nathI. anyathA 'meghadUta' paNa Ama juo to eka patra ja che'. A uparAMta vijJaptipatra vizeSAGka aGka naM.60 mAM A patrono paricaya ApatAM pUrve AcAryazrIe vijJaptipatra lekhanaparamparAnI saMkSepamAM chatAM Thosa vikAsarekhA varNavI che, je temane A kSetranA eka AdhikArika jJAtA tarIke prasthApita karI Ape che. temAM temaNe 12-13mI sadIthI patralekhanaparamparAno prArambha gaNAvIne A paramparAno sarvazreSTha ane sarvaprathama kahevAya tevo patra 'tridazataraGgiNI', 15mA saikAno 'vijJaptitriveNI', muni jinavijayajI sampAdita 'vijJaptilekhasaMgraha', DaoN. hIrAnanda zAstrI kRta 'Ancient Vijnaptipatras' tathA anya srotomAM prakAzita patronI carcA karI che. 5. kRtisampadA ApaNA jJAnabhaNDAromAM saMgRhIta hastapratono samRddha khajAno, hastapratonAM prakAzita sUcipatro ane tenI sAme prakAzita kRtio upara dRSTipAta karatAM AcAryazrI vijayazIlacandrasUri mahArAjanA mantavya 'emAM jeTalI prakAzita che te karatAM aprakAzita racanAono jaththo bahu moTo che' sAthe saMmata tharbu ja radyu. A jJAnavArasAne 'anusandhAna'nA mAdhyamathI prakAzamAM ANavAno AcAryazrIno prayAsa paNa zlAghanIya banI rahe che. A lekhamAM chelle darzAvela AMkaDAkIya sarvekSaNa anusAra 'anusandhAna'nA 74 aGkomA saMskRta, prAkRta, apabhraMza, jUnI gujarAtI - mAru gurjara, rAjasthAnI vagere bhASAonI aMdAjita 674 jeTalI nAnI-moTI kRtio sampAdita karIne prathama vakhata pragaTa karavAmAM AvI che, jemAM viSayavaividhya paNa bharapUra mAtrAmA rahyaM che. jema ke madhyakAlamAM pracalita vividha sAhityasvarUpo - kAvya, khaNDakAvya, mahAkAvya, stotra, stavana, phAgu, rAsa, bhAsa, hariyALI vagere, vyAkaraNa, zabdakoza, jaina dharma-darzana, TIkA, subhASitasaMgraha, jyotiSa vagereno samAveza thAya che. ahIM prakAzita pratyeka kRtinuM prathamAdarza prata athavA koI eka ke ekAdhika pratonA AdhAre sampAdana karavAnI sAthe sAthe prArambhamAM kartA ane kRtino paricaya karAvavAnI sAthe sAthe Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-75(1) kvacit kRtimAM vaparAyelA agharA / apracalita zabdonA artha paNa ApavAmAM AvyA che. koI paristhitivazAt agAu mudrita thayela kRti ahIM punaHmudrita thayAnI jANa thatAM sampAdaka AcAryazrI paravartI aGkomAM tenI noMdha ane / athavA punaHprakAzita karavA pAchaLa agAunI mudrita kRtinI maryAdAo vagere vize spaSTatA karatA paNa jovA maLyA che. "anusandhAna'mAM prakAzita kRtio paikI A sAthe namUnAsvarUpa darzAvavAmAM AvelI keTalIka kRtio viSayavastu ane racanAvidhAnanI dRSTie dhyAnArha banI rahe che : 1. sAdhvI dIptiprajJAzrIjI dvArA sampAdita 'vimalasUri kRta dezInAmamAloddhAra' (16.32-216), 2. IsarasUri viracita 'lalitAGga caritra' apara nAma 'rAsaka cUDAmaNi', saMpA. vijayazIlacandrasUri ane harivallabha bhAyANI (8.1-61), 3. 12mA saikAthI aprApta Agamagrantha - jinacaritronuM nirUpaNa karato grantha 'paDhamANuoga'nI upalabdha vAcanA (6.1-42), 4. kavi RSabhadAsa kRta 'vratavicAra rAsa' (19.1-112), 5. vyAkaraNa ane mantravijJAna viSayaka grantha sarasvatIdharma kRta 'mAtRkAprakaraNa' (12.1-48), 6. AcArya vijayanemisUri viracita 'mahAkavi kAlidAsa kRta raghuvaMza dvitIya sarga TIkA', saMpA. muni dharmakIrtivijaya (26.8-100), 7. kavi RSabhadAsa kRta 'zrImallinAthano rAsa' (50.112-141), 8. zrIhemavimalasUrIzvarajInA praziSya anantahaMsa kRta 'citkozaprazasti', 9. ajJAtakartRka 'sArasvatollAsa kAvya' (15.1-26), 10. jainakavi kRta 'sUktAvalI' saMpA. nIlAMjanA zAha (14.92105), 11. jayatilakasUri kRta citrakAvya 'savRttikaH caturhArAvalI citrastavaH' (20.1-29), 12. vAcaka muktisaubhAgyagaNi kRta 'stavanacovIsI', saMpA. abhaya dozI (25.78-96), 13. zrIvijayasenasUrinI prazastirUpe hemavimalagaNi kRta 'kIrtikallolinI', 14. 'nAlikerasamAkArAH' vAkyanA 40 arthovALI eka pAnanI kRti, 15. vistRta sampAdakIya noMdha sAthe muni suyazacandravijaya ane muni sujasacandravijaya dvArA sampAdita 'zrImunidevasUriracita abhayAbhyudayamahAkAvya' 1 thI 4 sarga (46.1-27), 16. 18mI sadInA maho. meghavijayajIkRta jyotiSazAtra vizeno 'dharmalAbhazAstra', saMpA. ma. vinayasAgara (30.1-10) vagere. Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 sapTembara - 2018 6. saMzodhana lekho ane DhUMkI noMdho A sAmayika mUlataH kRtinA sampAdana ane saMzodhanane vareluM che ane tethI ja tenA prAdurbhAvakALathI ja jainavidyA viSayaka pasaMdagInA adhyayanazIla lekhono samAveza karavAmAM AvI rahyo hoI tenA nAma - 'anusandhAna'- ne sArthaka karI rayuM che. A uparAMta keTalIka paramparAgata mAnyatAo ane navIna abhyAso-saMzodhanonA AdhAre prApta tAraNonA pariprekSyamAM A viSayakSetranA abhyAsuone punaH saghana vicAraNA karavA prere tevI samasyAsvarUpa DhUMkI noMdho paNa pragaTa karavAmAM Ave che. jo ke atre ullekha karavo rahyo ke sampAdaka - AcAryazrI vidvattApUrNa lekho meLavavA mATe A sAmayikanA mAdhyamathI saMskRtanI sukhyAta gadyokita 'eko dhyAnaM, dviradhyAyI, tribhiH panthAH' nI bhAvanAne dhyAne laI A zodhayAtrAmA joDAvA mATe prasaMgopAtta jAhera apIla karatA rahe che. Ama chatAM temanI apekSA mujabanA lekho na maLatA hovAno aphasosa vyakta karatAM noMdhe che ke zuM sampAdake lekhakanI bhUmikA paNa nibhAvavI paDaze ? tema ja, 'atyAre to purANI racanAonAM sampAdanono saMcaya evaM A patrikAnuM svarUpa banyuM che' (31). Aja sudhI pragaTa thayelA aomAM jainavidyAkSetranA vividha viSayo sambandhI 180 jeTalA lekho ane 110 jeTalI DhUMka noMdho pragaTa thaI zakI che. eka khAsa ullekhanIya bAbata e ke bhAyANIsAheba temanA avasAnaparyanta A sAmayikamAM potAnA lekho / zabdacarcA mokalatA rahyA hatA. A sAthe ja jayaMta koThArI, ke. Ara. caMdrA, anItA botharA, ma. vinayasAgara, sAgaramala jaina, madhusUdana DhAMkI, baLavaMta jAnI, hasu yAjJika, nalinI jozI, nagInabhAI zAha, kAntibhAI zAha, AcAryazrI vijayazIlacandrasUrijI, trailokyamaNDanavijayajI, upAdhyAya bhuvanacandrajI vagerenA adhItano lAbha A sAmayikanA vAcakone prasaGgopAtta maLato rahyo che, jenAthI A sAmayika raLiyAta banI rayuM che. A viSayakSetranA navA adhyApako / saMzodhako A sAmayikamAM prakAzana mATe lekha na mokalatA hovAnA valaNa pAchaLa sambhavataH yujIsInA niyama mujaba adhyApakonA keriara eDavAnsamenTa, pramozana vagerenA lAbho mATe temanA lekho I.S.S.N. (International Standard Serial Number) naMbara dharAvatA jarnala ke je yujIsI dvArA mAnya hoya temAM Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 anusandhAna-75(1) prakAzita thayelA hovA joIe te kAraNa javAbadAra hoI zake. 7. zabdacarcA __ A patrikAnI AgavI mUDI samAna jUnI gujarAtI, apabhraMza, prAkRta ane saMskRta zabdonI zabdacarcA. A zabdacarcA bhAyANIsAhebe zaru karI hatI, je temanI hayAtI sudhI cAlu rahI hatI. A carcAmAM jayaMta koThArI ane rameza ojhAe paNa thoDaMka pradAna karyu hatuM. A anvaye 140 jeTalA zabdo, mULa, yathAsambhava je te samayanI vividha kRtiomAM thayelA tenA prayogo ane Adhunika yugamAM madhyakAlIna kRtionAM sampAdanomAM carcA heThaLanA zabdano mULa saMskRta zabda, sambandhita kRtimAM kayA arthamAM prayojavAmAM Avyo che ane sampAdaka ke vividha sampAdako dvArA karavAmAM Avela arthaghaTano vize sodAharaNa ane tulanAtmaka pariprekSyamAM UMDANabharI rasaprada carcA karavAmAM AvI che. kvacit zabdanA prayojake sAcA arthamAM prayojela hoya, parantu tenA TIkAkAre tenuM khoTaM arthaghaTana karyu hoya te paNa darzAvavAmAM AvyuM che. udA. bhAyANIsAhebe 'prA. 'kasarakka' zabdanI carcA karatAM 'vajjAlagga'nI gAthAmAM ane hemacandrAcAryae apabhraMza vyAkaraNa vibhAganA udAharaNamAM 'svAdapUrvaka keraDAnA kaTakA mANavA'nA arthamAM prayojyo che, jyAre 'vajjAlagga'nA TIkAkAra ratnadeve 'kaLI' evo artha ko che. 'vajjAlagga'nA sampAdaka paTavardhane hemacandre ApelA prayoganI noMdha lIdhI che. (pR. 449-450), parantu TIkAkAranA artha vize kazI zaGkA karI nathI.' (8.108-109) vigate noMdha karI che. vadhumAM je te sandarbhita kRtionI vAGmayasUcigata mAhitI paNa kALajIthI ApI che, je dhyAnArha banI rahe che. 8. AvaraNacitra samRddhi jainazailI, jaina-gUrjara zailI yA mAru-gurjara zailInI citrakaLAnA vikAsamAM jainAcAryo ane jainasamAjanuM pAyAnuM yogadAna rahyaM che. A uparAnta gujarAtamAM zilpa-sthApatyakaLAnA vikAsamAM jaina zreSThIo ane jaina amAtyono phALo suvarNAkSare aGkita che. jaina jJAnabhaNDAromAM sacavAyelI ane savizeSataH jainakRtiomAM doravAmAM AvelAM laghucitro tema ja jinAlayomA upalabdha pratimAo, dhAtupratimAo, kASThazilpo vagere kalAvArasAnA keTalAka uttama Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 namUnAonA phoTogrAphsane 'anusandhAna'nA AvaraNapRSTha upara sthAna ApavAmAM sampAdaka AcAryazrInAM kalAdRSTi, A aNamola vArasAno jijJAsuone paricaya karAvavAnuM valaNa ane tenA saMrakSaNa mATenI nisabatanAM darzana thAya che. A AvaraNo upara vaividhyapUrNa kalAvAraso pradarzita karavAmAM Avyo che. udA. tarIke vi.saM. 1284mAM lakhAyelI 'siddhahemazabdAnuzAsana'nI tADapatrIya pothInAM citro (aGka-54), 18mA zatakanuM rAjasthAnI zailInuM citra 'nArI-azva para savAra zrIkRSNa' (48), vi.saM. 1601 nuM lokapuruSa, citrAtmaka yantra (42), giranAra upara vastupAlanirmita jinAlayamAM prazastilekha (72), 17mA zatakanA kASThazilpakalAmaNDita derAsaranI padmAvatIdevInI kASThapratimA, khambhAta (50), upAdhyAya vinayavijayajInA hastAkSara (60), hemacandrAcArya ane rAjarSi kumArapALanI pratimAo, giranAra (53), 19mA zatakanI citrapRSThikA uparanuM citra (52), saMghaDiyAjI tIrthanI saM. 1220nI sarasvatIdevInI pratimA (66). vi.saM. 1257mAM nirmita hemacandrAcArya (saM. 1145-1229)nI pratimA, dhaMdhukA (59) vagere. A badhAM citro uparAMta smRtiaGkonAM AvaraNapRSTho upara mAlavaNiyAsAheba, bhAyANIsAheba, munirAja jambUvijayajI, AcAryazrI sUryodayasUrIzvarajI vagerenA phoTogrAphsa paNa mundrita karavAmAM AvyA che. A badhAM AvaraNacitro sambandhI khAsa noMdhapAtra bAbata e che ke AcAryazrIe A kalAvArasAnA namUnAo mAtra mudrita karIne santoSa na mAnatAM prAyaH pratyekano aitihAsika - sAMskRtika pariprekSyamA paricaya karAvatAM hAlamAM A kRti kyAM upalabdha che ane teno phoTo konA dvArA sulabha thaI zakyo tenI paNa kALajIpUrvaka noMdha lIdhI che. A sambandhI ekAda-be citrono udAharaNa tarIke paricaya joIe : vi.saM. 1284mAM lakhAyelI 'siddhahemazabdAnuzAsana'nI tADapatrIya pothI zrI hemacandrAcArya jaina jJAnamandira, pATaNamAM saMgrahAyelI che. A pothInAM be pAnAMnI uThAMtarI thaI gaI che. A citro A pUrve koI prakhyAta jaina saMsthAnI pradarzanImAM pradarzita karavAmAM AvyAM hatAM. A citro tenA mULa mAlikane (pATaNanA jJAnamandira) parata karavA prayAsa karavA chatAM saphaLatA maLI nathI te sandarbhe vigatavAra noMdha karyA bAda AcAryazrIe jaNAvyuM che ke 'eka aitihAsika dastAvejano tathA purAtana pothIno nAza thavAnI Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 anusandhAna- 75 ( 1 ) Asthiti A rIte sarjAya te keTaluM duHkhada che ? e saMsthAnA adhikArIone sanmati jAge ane te citro, jo adyAvadhi mULa jagyAe punaH prasthApita na thayAM hoya to punaH prasthApita thAya tevI AzA sevIe'. ahIM Apa AcAryazrInI vedanA spaSTa anubhavI zakIe chIe. 'candanabALA ane mRgAvatI' tathA 'satI draupadI ane nArada RSi' (68) nAM citronI paurANika pRSThabhUmi varNavIne citranI najAkata ujAgara karavAnI sAthe sAdhvIjIne palaMga na hoya chatAM citrakAre lIdhelI chUTanI noMdha levAnuM AcAryazrI cukyA nathI. 9. sUci ApaNe sau jANIe chIe ke koI paNa sAhitya - viSaya, granthAlaya ke sAmayikamAM samAviSTa sAmagrInI zodha mATe sUci Avazyaka che. anubhave jaNAyuM che ke sUci / zAstrIyasUcivihoNAM graMthAlayo, sAmayiko ke viSayonI sAmagrInI zodha prAya: duSkara banI rahe che ane tenA abhAvamAM tenuM astitva paNa arthahIna puravAra thAya che. sUcinI upayogitA ane mahattAne dhyAneM laIne sampAdaka zrIe 'anusandhAna'nI samayAntare sUcio taiyAra karAvaDAvI tenA aGkomA prakAzita paNa karI che, je A sAmayikanI potIkI vizeSatA banI rahe che. A sUcio taiyAra karavAnuM zreya munizrI dharmakIrtivijayajI ane munizrI trailokyamaNDanavijayajInA zire jAya che. A dRSTivanta parizramazIla kArya mATe 'anusandhAna' nuM vidyAjagata temanuM RNI banI raheze. A paikI aGka 1 thI 50 nI saLaMga saMkalita sUci aGka naM. 51 (pR. 21 thI 155) mAM ane aGka 51 thI 67nI saLaMga sUci aGka naM. 68 (pR. 88 - 141) mAM prakAzita karavAmAM AvI che. A sAmayikanI A banne bRhat sUcio uparAnta thoDAka - thoDAka aGkonI sUcio paNa pragaTa karavAmAM AvI che. A bRhat sUcine mukhya traNa vibhAgo 'sampAdanakhaNDa', 'lekhanakhaNDa' ane 'prakIrNakhaNDa 'mAM vibhAjita karavAmAM AvI che. tyArabAda 'sampAdanakhaNDa' mAM bhASA anusAra kRtione padya ane gadyamAM, tema ja padya kRtione stotrAtmaka ane varNanAtmakamAM vargIkRta karIne akArAdikramamAM goThavIne punaH AdipadAnukrama ane AdivAkyanA akArAdikramamAM sUci ApavAmAM AvI che ane chelle kartAsUci : nizcitakartRka ane ajJAtakartRkamAM vibhAjita karIne taiyAra karavAmAM Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 25 AvI che. 'lekhanakhaNDa' antargatanI sAmagrI lekho ane DhUMka noMdho gujarAtI, hindI ane aMgrejI bhASAnusAra sUci vagere, zabdacarcA ane vihaMgAvalokananA peTAvibhAgomAM vargIkRta karIne je te sAmagrI aGkanA kramAnusAra goThavIne rajU karavAmAM AvI che. antima 'prakIrNakhaNDa'mAM mAhitI vagere, mahattvanA patro, prakAzana paricaya (granthAvalokano vagere), AvaraNacitra, avasAnanoMdha ane 'anusandhAna'nA aGko pragaTa thayAnI tavArIkhanI vigato aGkanA kramAnusAra goThavIne rajU karavAmAM AvI che. Ama, A sUci pratyeka aGkamAM prakAzita AvaraNacitrathI zaru karIne tamAma sAmagrIne vargIkRta karIne taiyAra karavAmAM AvI che. atre noMdhavU rahyaM ke prArambhanA keTalAka aGko joIne A lakhanAre 'anusandhAna'nI sUci taiyAra karavA manomana saMkalpa karI kAryArambha paNa karyo hato. paraMtu, A suniyojita sUci- avalokana karyA bAda sUci taiyAra karavAnuM mAMDavALa karI dIdhuM che. jo ke atre jaNAvayU~ rahyaM ke A sUci ghaNIbadhI rIte upabhoktAkendrI hovA chatAM tenI keTalIka maryAdAo AgAmI saMskaraNamAM dUra karavI jarUrI banI rahe che. A maryAdAo paikI padyakRtionuM tenA svarUpa anusAra vibhAjana. udA. tarIke stavana, stotra, rAsa, bhAsa, phAgu, hariyAlI, samasyAzloka, mahAkAvya, khaNDakAvya vagere, saMzodhanAtmaka lekho ane TraeNkanoMdhonuM viSayAnusAra vibhAjana, aMjalilekhonuM vibhAjana sambandhita vyaktivizeSanA nAmanA varNAnukramamAM, AvaraNacitro AvaraNacitranA nAmanA / viSayanA varNAnukramamAM goThavavAM jarUrI banI rahe che. athavA hAlanI A vyavasthA yathAvat rAkhIne A uparAMta je te kRti, lekha, citra, vagerenAM noMdhapAtra padonA AdhAre akArAdikramamA eka saLaMga ullekhasUcinI tema ja jyAM jyAM aGkonA kramAnusAra mAhitI darzAvavAmAM AvI che tyAM tyAM akrArAdikramamAM mAhitInI goThavaNInI AvazyakatA banI rahe che. A sAmayikanI sUcio uparAMta muni trailokyamaNDanavijayajI mahArAja dvArA sampAdita 'prakAzita vijJaptipatronI sUci' (68. 38-87) nI zAstrIyatA ane vividha 10 vargomAM vibhAjana abhinandanIya che. A sUcimAM 'anusandhAna'mAM prakAzita vijJaptipatro uparAMta anya srotomAM prakAzita vijJaptipatrono paNa samAveza karavAmAM Avyo che, je dhyAnArha banI rahe che. Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-75(1) 16 113 10. anusandhAna aGka 1 thI 74 : AMkaDAkIya pariprekSyamAM (anumAnita) 1. kRti sampAdano padya gadya kula 0 jUnI gujarAtI, mAru-gurjara vagere 288 19 307 0 apabhraMza 21 - 21 0 prAkRta 106 - 106 0 saMskRta 180 60 240 kula 595 79 674 2. saMzodhana - lekho 0 gujarAtI ane hindI 140 0 aMgrejI 40 kula 3. prAcIna grantha paricaya 4. DhUMkanoMdho (12 aMgrejI, 101 gujarAtI) 5. vijJaptipatro 135 + 11 6. patro 7. prakIrNa mAhitI (saMzodhana samAcAra, parisaMvAdo vagere) 8. granthaparicaya (granthasamIkSA, prakAzana sUcanA vagere) 380 9. AvaraNacitro (vyakti vizeSanA phoTA sivAya : 94 laghucitro, pratimA ane pratimA lekho, vijJaptipatro, utkIrNa prazastio, kartAnA hastAkSaronI prato vagerenA phoTA.) 10. kula mudrita pRSThasaMkhyA 10100 11. samApana 'anusandhAna'mAM pragaTa thatI vaividhyazIla ane sucintanIya vAcana sAmagrI ane tenuM sAhityika mUlya, sampAdaka-AcAryazrIno aNathaka dhyeyaniSTha 60 m Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 21 puruSArtha, gujarAtI bhASAmAM jainavidyA kSetranA vidvadbhogya sAmayikano prAya: abhAva ane sAme cheDe ghaTatA jatA abhyAsaniSTha saMzodhakIya valaNane dhyAne letAM 'anusandhAna' tenuM anusandhAna cAlu rAkhe te ja samayanI ane vidyAjagatanI anivArya AvazyakatA che. jainavidyAnAM phrenca viduSI pro. nalinI balabIra A sAmayikane setu gaNAve che te bahuvidha rIte yathArtha ja che. A sAmayikathI eka moTo phAyado e thaI rahayo che ke jaina sAdhu-sAdhvI mahArAjasAhebone adhyayanazIla banI rahevAmAM preraNArUpa banI rahyaM che, jenI pratIti ghaNAM badhAM mahArAjasAhebonAM ahIM pragaTa thayelAM adhIto thakI thaI rahe che. 20mI sadInA jaina munibhagavantonI guru-ziSya-praziSyanI gauravazIla paramparA ane temanAM vidyAkIya pradAnathI ApaNe sau paricita chIe tenuM vihaMgama darzana karatAM garva anubhavIe chIe ane A sAthe kaMIka aMze nirAzA paNa anubhavIe chIe ke munibhagavantonI peDhIno have asta thaI gayo ? tevA samaye AcAryazrI vijayazIlacandrasUri mahArAja ane anya AcAryo, munibhagavantonI nizrAmAM A paramparA satata dhabakatI rahe ane temAM 'anusandhAna' RtvijanI asarakAraka bhUmikA pUrI pADe tevI zraddhA sevIe. A sAthe ja noMdhaLU rahyu ke upAdhyAya muni bhuvanacandrajI mahArAje pratyeka aGka upara aGka nambaranI sAthe ja prakAzana mAsa ane varSanI noMdha tathA je te aGkanA lekhakonAM saranAmAM noMdhavA mATe sUcana karyu che te yogya ja che. A uparAMta pratyeka lekha zaru thAya te pRSTha upara nIcenA bhAgamA lekhaka, lekhanuM zIrSaka, sAmayikanuM nAma, aMka naMbara, varSa ane lekhanA prArambhano ane antano pRSThAGka paNa darzAvavo joIe. prapattibhAvapUrvakanI A zrutabhakti mATa vidyAjagata AcAryazrI vijayazIlacandrasUri mahArAja, kalikAlasarvajJa zrIhemacandrAcArya navama janmazatAbdI smRti saMskAra zikSaNanidhi ane 'anusandhAna'nA niyamita vAcaka ane sujJa samIkSaka munibhagavanta bhuvanacandrajI mahArAja, sadAya RNI banI raheze. Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 anusandhAna- 75 (1 ) ' anusandhAna' nA vijJaptipatra vizeSAMko - DaoN. kAntibhAI bI. zAha Adya sampAdaka DaoN. harivallabha bhAyANInA sampAdana heThaLa ArambhAyelI ane vartamAnamAM pUjya AcArya zrI vijayazIlacandrasUrijInA sampAdanamAM kAryarata, mukhyata: jaina sAhitya viSayaka saMzodhana ane sampAdananI A 'anusandhAna' patrikA anA 75 mA paDAve pahoMcI che. jJAnabhaNDAronA dAbaDAo ane poTalAMomAM sacavAyelI saMskRta, prAkRta ane madhyakAlIna gujarAtI - mArugurjara Adi prAdezika bhASAnI nAnI moTI apragaTa kRtione prakAzamAM ANavA mATe 'anusandhAna' nI pustikAo ati mahattvanuM mAdhyama banI rahI che. a pustikAomAM sampAdakazrI avAranavAra zodha, saMzodhana ane sarjana vacceno bheda samajAvI, saMzodhananI vibhAvanA spaSTa karatA rahI, saMzodhananI sAcI keDI cIMdhatA rahyA che. sampAdita kRtionI sA sAthe tajjJonA svAdhyAyalekhono lAbha paNa maLato rahyo che. 'anusandhAna'nI A gatividhi paratve saheja pAchaLa najara karatAM UDIne AMkhe vaLage o koI kAma thayuM hoya to te che - aka moTA prakalpa svarUpe jaina vijJaptipatronuM saMzodhana- sampAdana ane tenuM cAra vizeSAGkomAM thayeluM prakAzana. adhadhadha bolAI javAya ovI vipula saMkhyAmAM 'anusandhAna' nA 60, 61, 64, 65mA (anukrame khaNDa 1-2-3-4) vijJaptipatra vizeSAGkomAM A racanAo prakAzita thaI che. A cAra vizeSAGkomAM 120 vijJaptipatro che. uparAnta agAunA aGkomAM prakAzita 9 ane pachInA aGko (67, 69 ) mAM prakAzita 4 maLI 133nI saMkhyA thAya. sAdhe sUcimAM prasAdIpatra AdinA darzAvAyelA alaga vibhAganA 16 vijJaptipatro samAvI letAM atyArasudhImAM kula 133+16 149 vijJaptipatro 'anusandhAna' mAM prakAzita thayA che. Ane oka aNamola khajAnAnI upalabdhi ja mAnavI paDe. = 'anusandhAna' nA A prakalpa agAu anyatra vijJaptipatronA sampAdanaprakAzana aMge je kAma thayuM che onI mAhitI A. zrI vijayazIlacandrasUrijIo prAstAvika lakhANamAM ApI che se kAmomAM mukhyatve zrI municandrasUrijIo potAnA Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 29 guru zrIdevasundarasUrijI para saMskRtamAM lakhelA vijJaptipatra 'tridazataraGgiNI'no oka aMza 'jinastotraratnakoza' nAme tema ja bIjo aMza 'gurvAvalI' nAme prakAzita che. munizrI jinavijayajIo 'vijJaptilekhasaMgraha'mAM 27 kRtionuM saGkalana-sampAdana karyu che. vAcaka jayasAgarajIo saMskRtamAM lakhela 'vijJaptitriveNI' svatantra pustaka rUpe prakAzita che. 'anusandhAna'nA 149 vijJaptipatromAM saMskRta bhASAnA 97 patro che. prAkRtamAM 3, madhya-gujarAtImA 30, rAjasthAnImAM 13, hindImAM 5 ane SaTbhASika 1 che. parantu bhASAnA A vargIkaraNane custa rIte samajavA- nathI. saMskRta sAthe patranA keTalAka aMzo prAkRtamAM, gujarAtI sAthe rAjasthAnI-mAravADI, hindI sAthe gujarAtI ama mizraNa thayuM hoya. padya-gadyanA mAdhyamathI vicAratAM 107 vijJaptipatro padyamAM, 19 gadyamAM ane 23 gadya-padyamizrita che. padyAtmaka vijJaptipatromAM zrIsaMghanI vijJapti jevA keTalAka aMzo gadyamAM jovA maLe. cAturmAsa daramiyAna parvAdhirAja paryuSaNanI ArAdhanA pachI ziSya potAnA gurujanane kSamApanA-vandanA pAThavato patra lakhe te vijJaptipatra. saMskRta bhASAmAM vijJaptipatra lakhavAnI paramparA 15mI sadIthI mAMDIne cheka 19mI sadInA anta sudhI cAlu rahI che. othI ja moTA bhAganA patro saMskRtamAM lakhAyelA upalabdha thayA che. sAdhubhagavaMta game te pradezanA hoya paNa vijJaptipatra to saMskRtamAM ja lakhavAno hoya ovI oka paripATI dRDha thaI hatI. oTaluM ja nahIM, vijJaptipatranA svarUpano, viSayAlekhana ane onA anukramano oka DhAMco nirmANa pAmyo hato. sau prathama Arambhe patranuM maGgalAcaraNa karavAmAM Ave. amAM sAmAnyatayA RSabhadeva, zAntinAtha, neminAtha, pArzvanAtha ane mahAvIraprabhu se pAMca upakArI jinezvaronI stuti karavAmAM AvatI. kyAreka covIseya tIrthaGkaraprabhunI stuti hoya to kyAreka sthAnika jinAlayanA prabhunI paNa stuti hoya. o pachI patra jyAM mokalAyo hoya o nagaranuM varNana, pachInA krame patra jyAMthI mokalAyo hoya a nagaranuM varNana, cAturmAsa daramyAna thayelAM dharmakAryonuM varNana, paryuSaNaparvanI ArAdhanA (amAripravartana, tapazcaryA, kalpavAcana, caityaparipATI, saMghavAtsalya va.)nuM varNana, guruguNastavanA, gurunI caraNavandanA, vijJapti (kSamApanA, vandanAsvIkAra), sahavartI Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-75(1) munigaNane anuvandanA, patralekhakanA sahavartI munigaNa taraphathI gurujIne vandanA, munigaNanI nAmAvali, saMgha dvArA vandanAnuM nivedana karI vijJaptipatra, samApana karavAmAM Ave. ___ samayAntare saMskRta bhASAlekhanamAM zithilatA AvatI gaI tema 17mA zatakathI prAdezika bhASAomAM vijJaptipatro lakhAvA mAMDyA. amAM bhASAnA mizra prayogo paNa jovA maLe. maGgalAcaraNa saMskRtamAM hoya, guruguNastavanA madhya. gujarAtImAM hoya to zrIsaMghanI vijJapti mAravADImAM paNa hoya. navAInI vAta o lAge che ke ApaNAM prAkRtabhASI Agama-Agametara zAstro ane dharmagranthonA adhyayana sAthe satata saMkaLAyelA rahelA munibhagavaMtonI kalame lakhAyelA prAkRtabhASI vijJaptipatro ahIM mAtra 3nI saMkhyAmAM ja prakAzita che! prAkRta bhASAnA zravaNa-vAcananI tulanAo anuM lekhana muzkela banyuM haze? ke pachI AvAM vijJaptipatro hajI anupalabdha rahyA haze? A paNa oka saMzodhanano viSaya banI zake. svajana, mitra ke vepArI taraphathI ApaNane 'posTa'thI maLatA patra jevo A vijJaptipatra koI kAgaLa-patra haze ama mAnI anI avagaNanA karavI o oka moTI bhramaNA gaNAze. patramA jinezvaronI stutimAM vyakta thato bhaktibhAva, ziSyanAM guru pratyenA Adara, vinaya, milananI utkaTatA, guruvirahanI vyathA AdinI saMvedanAsabhara abhivyakti, guruguNastavanA ane nagaravarNanomAM chalakAto kalpanAvaibhava, jhaDajhamaka, yamakaprayoga, zabdAnuprAsa, AntaraprAsa dvArA alaGkAramaNDita thatuM kRtinuM bahiraGga, chandovaividhya, cAraNI chandonI chaTA dAkhavatuM zabdasaMgIta, lalitakomala padAvalio, dezIbaddha DhALomAM AvatI layAtmaka dhruvAo, bandhacitronAM AlekhanomAM jovA maLatuM kalAkauzala ane amAM chatI thatI kavipratibhA temaja atItanI aneka autihAsika vigatothI samRddha avo A vijJaptipatra kevaLa 'kAgaLa' na rahetAM aka sAhityika sarjana bane che. vizeSatayA jaina sAhityanAM je dIrgha-laghu sAhityasvarUpo gaNAyAM che, amAM vijJaptipatrane paNa ni:saMkoca aka viziSTa sAhityasvarUpa tarIke svIkAravU ja paDe. vijJaptipatromAM vyakta thatI kavipratibhAnA keTalAMka udAharaNonI noMdha letAM vAta karIzuM zrImunisundarasUrijIracita 'tridazataraGgiNI'nA apragaTa rahelA Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 31 aka aMzanI, je ahIM (64/1) prakAzita che. anuM nAma che 'caityaSaTkabandhacitrarUpa zrIjinastavAvali mahAhada'. amAM pATaNa- paMcAsarA pArzvanAtha jinAlaya, zatruJjayarnu caitya, zAntinAtha caitya, giranAra caitya, jIrApallI caitya ane mahAvIra jinacaityanAM citrabandha-padyomAM o samaya (15muM zataka)nAM A caityo kevAM haze ono Alekha maLe che. vizeSatA o che ke amAM caityasthApatyanAM vividha aMgo jevAM ke pharasa, nIsaraNI, sopAna, daNDa, stambha vagerenAM citrAtmaka varNano thayAM che. sampAdakazrIo A patrAMzane vizeSAGkanA ghareNA tarIke oLakhAvyo che. a ja rIte upA. udayaratnajInA dAnaratnasUrijI paranA patra (65/23)mAM cAra citrabandha kAvyo maLe che. svastikabandha, kamalabandha, aSTAracakrabandha ane zarAvasaMpuTabandha. A cAreya citrAkRtio ahIM apAyelI che. kavipratibhA vinA AvAM citrabandha kAvyo zakya nathI. zrIvijayadevasUrine omanA paTTaziSya zrIvijayasiMhasUrio lakhelA patra (60/1)mAM Arambhe karelI vIrastutinAM 42 thI 69 padyo temaja guruguNavarNananAM 151 thI 273 padyo bandhacitromAM Alekhita che, jevAM ke trizUla, zaMkha, hala, khaDga, chatra, kalaza, svastika, dalakamala, darpaNa vagere. ___patra (64/7)mAM jinastuti karatAM patralekhake pArzvanAthanA mastaka para nAganI sAta phaNAne mokSanA pravezadvAre kaSAyAdinAM lagAvelAM tALA kholavAnI kUcIo kahI che. ___ zrImeghacandramunile lakhelA patra (61/9)mAM kavikalpanA karAI che ke pArzvanAthaprabhunA caraNa para beThelA zeSanAgane prabhujI- caritra sAMbharI AvatAM mastaka dhuNAvyu. tethI samudranAM jalabinduo UchaLIne AkAzamAM tAralArUpe goThavAyA. 'kSubdhAducchalitAstadA jalanidheste bindavastArakAH / ' paM. darzanavijayagaNije sAdaDIthI zrIvijayaprabhasUrijIne 'mahAsamudradaNDakamaya' patra (61/33) lakhyo che. cAra caraNamA oka ja zlokano o patra che. pratyeka caraNamAM 999 akSaro che. prathama caraNamAM rANakapuranA RSabhadevanuM ane bIjA caraNamAM nalinIgulma prAsAda- surekha varNana che. 'tamaskANDamuddaNDapAkhaNDajADyaM cayaizcaNDarociH pracaNDapratApaiH...' AvI zabdAnuprAsakhacita ane layAtmakatAyukta aka ja zlokavALI A kRti kavituM adbhuta kAvyakauzala pragaTa kare che. Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 anusandhAna- 75 ( 1 ) upA. yazovijayajIo lakhelA patra ( 61 / 15) mAM neminAthanI stutimAM ovI kalpanA karI che ke neminAthe paJcajanya zaMkha phUMkatAM samudra khaLabhaLyo ane anAM uchaLelAM mojAM sAthe chIpomAMthI motI nIkaLIne vidhAtAnA rathavAhaka rAjahaMsanA mukhamA jaI paDyAM. vidhAtAo A sahI lIdhuM. upAdhyAyajIo kharaDArUpa karelI bIjI oka padyaracanA (61 / 45) mAM maGgalAcaraNa vibhAgamAM pratyeka zlokamAM 'palAyate paJcamukhaH kareNoH' ovI pAdapUrti karatA jaI 20 padyomAM anI samasyApUrti karI che. a ja rIte nagaravarNana vibhAgamAM 'lohito jayati yAminIpatiH' se padanI pAdapUrti karI pachInAM 8 padyomAM anI samasyApUrti karI che. Ama samagra racanA kavitvacamatkRtivALI banI che. paM. nayavijayagaNio lakhelA patra ( 61 / 12) mAM kalAtmaka varNaramaNA karI che. patrArambhe thayelI vIrastavanAnA 12 thI 25 sudhInA zlokomAM pratyeka zlokanI prathama paMktimA je varNAnukrama rAkhyo hoya tenAthI a zlokanI bIjI paMkti avaLA varNAnukramamAM racAI che. anAM bahiraGganuM kalAkauzala to che ja, sAthe varNya viSaya ane anI bhAvAbhivyaktinuM antaraGga kAvyasaundarya paNa jaLavAyuM che. AnuM oka udAharaNa juo - "vande ravInunnatakAntijAtaiH, parAjayantaM dvimatAvamAkSam / kSamAvatAmadvitayaM jarApaM, tairjAtikAntannanu vIradevam // " vijJaptipatromAM zArdUlavikrIDita, sragdharA, vasantatilakA, zAlinI, upajAti, duhA, copAI, anuSTupa, savaiyA, bhujaGgI, paddhaDI, amRtadhvani, motIdAma, tribhaGgI, candrAyaNI, chappaya, kuMDaLiyA va. chando prayojAyA che. uparAnta vividha rAgovALI dezIomAM DhALo prayojAI che. AvI DhALomAM 'jI re mAre', 're lola', 'jI ho' jevAM laTakaNiyAM 'manamohanA re lola' ane 'aso ghANerAM' jevI dhruvAonAM Avartano DhALonA gAnane saMvardhaka bane che. gajhala, svAdhyAya (sajjhAya) ane gUDhA (samasyApradhAna duhA) paNa che. aneka vijJaptipatromA cAraNI chaTAvALA chandomAM padyaracanA thaI che. jema ke paddhaDI chandamAM 'jhalahalai vadana jima caMda jAMna, kIrata jaga pasarI kiraNa bhAMna', amRtadhvanimAM 'teje pUra, manamatha cUra, sIla anUra, kAmita pUra, dAlida cUra' ane tribhaGgI chandamAM - Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 33 'haThIsiMghaha kIdhaM, bhuvanasiddhaM, nirakhata lidhaM, prabhudAraM, dhvajasahita maMDANaM, uccai pamANaM, meru harANaM, jagasAraM' jevI racanAo thaI che. 'anilalolapalAzalatAvRtaiH, saghananimbakadambakadambakaiH' lalitakomalapadAvalino oka sundara namUno che. guruguNavarNanamA sAmAnyatayA gurunA 36 guNo varNavAya che. jo ke keTalAka patromAM judIjudI rIti) traNa vakhata 36 guNonA varNana dvArA kula 108 guNonuM varNana paNa thayuM hoya che. aeka vAra me varNana duhA-copAI jevA chandamAM hoya to pachI dezIbaddha DhALamAM paNa hoya. ghaNA patromAM AvaM guNavarNana akasarakhaM paNa jovA maLe. paNa Ane oka vAstavikatA tarIke svIkArI levI rahI. ziSya guruguNano pracalita banelo taiyAra aMza upayogamAM le o sthiti sAhajika gaNAya. anya sAhityamAM paNa subhASita jevA keTalAya duhAo akasarakhA prayojAyelA maLI Ave che. parantu ApaNane sparzI jAya che o to ziSyano guru mATeno hRdayabhAva aneka sthAnomAM je kAvyAtmaka abhivyakti pAme che te. keTalAMka udAharaNo joIo : upA. vinayavijayajIo zrIvijayaprabhasUrine lakhelA patra (60/9)mAMnA gadyakhaNDamAM yanI sAthe sAteya vibhaktipratyayo joDIne guruvarNana karyu che. paM. zrIdevavijayajIo lakhelA patra (61/28)mAM 119 thI 131 zlokomA guruguNavarNana pratyeka zlokamAM judA judA chandamAM kayuM che, aTaluM ja nahIM, te te chandanuM nAma paNa sAthe gUMthI lIdhuM che. ziSya karmacaMdra guru amaracaMdrane patra (61/31)mAM gadyamAM ThapakAnA sUramAM lakhe che ke 'tame mArAthI dUra kema cAlyA gayA ? (kathaM tarhi satvaramevA'tidUrasthale prasthitavanto bhavanto...). zrIvijayacAritrya vAcakanA (61/ 21)mAM guru mATeno bhaktibhAva layAtmaka gAnachaTAmAM nIcenA zlokamAM vyakta thayo che - "kSobhanaM mohanaM dohanaM pAvanaM karmaNAM dehinAM medhinAM dharmiNAm / lAvanaM rakSaNaM varddhanaM pAlanaM staumi natvA guruM bhaktiyuktyA'nizam // " zrIvRddhivijayajIo lakhelA patra (64/6)mAM 'hemno'dhikaM ratnamato'sti satyA' (hemathI ratna adhika che) o uktinA sandarbhe guru vijayaratnasUrine hemacandrAcAryathI paNa adhika kahyA che. ahIM ziSyanI guru mATenI bhAvukatA jovA Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 anusandhAna- 75 (1) maLe che. a ja rIte A ziSye sarasvatI devInA hAthamAM pustaka hovA aMge ovI kalpanA karI che ke A guru zAstrapAraGgata hoI mAre omanAthIye adhika bhaNavuM paDe. paM. udayavijayajIo lakhelA patra ( 65 / 2) mAM guru mATeno ahobhAva A rIte vyakta thayo che : "AukhuM karI iMdrano, lekhaNa svargaha daMDa, pUjyajI, ATha prahara ravi uggamaI, [to] guNa lakhai akhaMDa, pUjyajI. " A Akho ja laghupatra gurumahimA darzAvatA oka nAnakaDA UrmigIta jevo che. sAdhukavi mANikyacandrajIo guru vijayadevasUrine lakhelA patra ( 65 / 3) mAM gurumilananI zaMkhanA, adhIratA rasALa bAnImAM nirUpI che. "sajjana tujamAM guNa ghaNA, avaguNa oka apAra, moha lagADI mANasAM, mAraI viNu hathIAra. " zrImohanavijayajIo zrIvijayadharmasUrijIne lakhelA patra ( 65 / 10) mAM traNa vakhata guruguNavarNana Ave che. dezIbaddha DhALamAM, sArasI chandamAM ane sajjhAya svarUpe. sArasI chandavALu varNana rUpakamaDhI zailImAM thayuM che, jemAM gurune oka rAjavI kalpI omanI samRddhi varNavI che. jemake, 11 "zIlAMgaratha raNadhaNaNa dIpe jIpatA suraratha prabheM. meDatAthI zrIsaMghe zrIdevaguptasUrijIne lakhelA patra ( 65 / 24) mAM gurumahimA varNavatAM kalpanAsabhara rasALa padyo che - "copada te dvipada kIdho, tAtai Apa savAya." gurune pitAthI paNa savAyA kahyA che. "guru pArasa ziSya loha sama, svarNa hota tiNa saMga, dai prabodha niza-divasa to kare kITa te bhRMga." (guru ovA pArasamaNi che ke je loDhA samA ziSyane suvarNa banAve, dinarAta prabodhita karI kIDAmAthI bhramara banAve.) paM. ratnavijayagaNine koI ajJAta patralekhake lakhelA patra ( 65 / 30) mAM keTalAMka atyaMta bhAvavAhI padyo jovA maLe che. patranA A mAdhyamane arthahIna gaNAvatAM teo lakhe che - - Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 "kAgada ko likhavo kiso, kAgada lokAcAra, je [te] dina saphalo jANasuM, mIlasuM bAMhi pasAra." ahIM gokuLanI gopIoo uddhavajIne ApelA uttaramAM amanI pratyakSa kRSNamilanajhaMkhanA yAda Ave. Ama, joI zakAze ke guruguNavarNanamAM vijJaptipatro kevI sarjakatA dAkhave che. nagaravarNana o paNa vijJaptipatrano aka mahattvano aMza bane che. amAM patra jyAM ane jyAMthI mokalAyo hoya te nagaronAM varNano jovA maLe che. omAM tyAMnA jinAlayo, anya devadevIonAM maMdiro, upAzrayo, jaLAzayo, cauTAM, coka, bajAra, tyAMnA rAjyakartAo, loko, omanI dharmaniSThA, vepAra-vaNaja va.nI vigato hoya. kvacit kavi nagaravarNana agAu gurjara ke marudharadezane paNa varNave. varNano rasALa ane kAvyAtmaka paNa bane. ahIM dastAvejI ane jaitihAsika vigato sArA pramANamAM sAMpaDe che o A varNanonuM savizeSa mahattva che. patro jyAM ane jyAMthI lakhAyA che te nagaronI yAdI sUci (aMka-68)mAM apAI che, sauthI vadhAre patro amadAvAda, pATaNa ane rAdhanapura khAte mokalAyA che. jyAMthI mokalAyA che amAM sauthI moTuM pramANa sUrata, amadAvAda ane jodhapura nagaranuM che. patra (64/18)mAM lakhanau ane jayapuranAM varNana che. lakhanaune lakSmaNapura tarIke olakhAvAyuM che. candrAyaNA, vasantatilakA, duhA Adi vividha chandomAM lakhanaunAM jinAlaya, upAzraya, bajAra, zreSThIvarga va.nuM varNana che. anuM oka padya juo - "DhIMcAla udbhaTa subhaTa sohe, bhIma jima te sohatA, sarapeM lapeTA bAMdha pheMTA, dekhaveM manamohatA." te pachI punaH saMskRtamAM anuSTupa chandamA varNana che. rAmane lakSmaNa pratye apAra sneha hovAthI A lakSmaNapurI vasAvAI che oma amAM kahevAyuM che. jayapuranuM varNana saMskRtamAM anuSTupa chandamAM temaja gadyamAM thayuM che. patra (64/20)mAM sIrohI ane sUratanAM varNano che. sIrohI-varNana antargata AbUnI aka DhALa che. anI dhruva paMkti che 'abUMdagiri vArU re, parvatamAM mUgaTa samAna.' sIrohIne mATe amarapurInA Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 anusandhAna-75(1) avatAranI kalpanA karAI che. sUratane gujarAtanAM tamAma zaharomAM mugaTa samAna kahyu che. anA zrAvakonuM guNadarzana ane jinAlayono paricaya vistArathI thayo che. patra (64/22)mAM duhAmAM mAravADa pradezanA varNanathI zaru karI ghANerAvanuM cAraNI chandomAM ati vistRta varNana karAyuM che. omAM hATaka chandamAM 'jaiso ghANerA...'nI dhruvAnAM Avartano varNanane sugeya banAve che. gajhalano prayoga paNa thayo che. hATaka chandamAM ghANerAvanI prajAnuM oka citra juo - 'vasahai vyavahArI, bahu adhikArI, jasadhArI dhanavaMta, sukRta AcArI, dukRtanivArI, suvicArI satavaMta, samakita-layalInA, raMgarasabhInA, dhyAvai jinavaradhyAna. jaiso ghAMNerA...' patra (65/14)mAM mAlavadezanuM TIkAtmaka hAMsI karatuM varNana thayuM che. patralekhake tyAMnA lokone guNahInA, chIcharA, saMkucita mananA, abhimAnI kahyA che. paNa pachI vAtane vALI letA hoya ama kahe che ke tyAM makSIjI ane avaMtI pArzvanAtha tIrtha eno moTo guNa che. patra (65/16)mAM pATaNanagarInuM varNana mArugurjara bhASAmAM thayuM che. amAM arabI-phArasI zabdonI pracuratA jovA maLe che. jaina-jainetara devasthAno, anI hATazreNI, malamala AdinA thatA sodA va. gajhala svarUpe varNavI, pATaNanA upAzrayo, varNana motIdAma chandamAM thayuM che, meDatA nagaranA varNanamAM keTalIka paMktio pATaNavarNanane maLatI Ave che. cAturmAsika ArAdhanA ane paryuSaNaparvanI dharmakriyAone varNavatI mAhitI ziSya potAnA gurune A vijJaptipatromAM pAThave che. amAM zrIsaMghamAM thayelI tapazcaryA, vyAkhyAnamAM dharmagrantha, vAcana, paryuSaNamAM kalpasUtra-vAcana, amAripravartana, caityaparipATI, saMghavAtsalya va.no samAveza thayo hoya che. sampAdakazrIo oka bAbata o noMdhI che ke paryuSaNa aMgenI mAhitImAM trizalAmAtAne AvelAM 14 supanonAM avataraNa-darzana aMgeno ullekha A vijJaptipatromAM kyAMye maLato nathI. A paNa aka saMzodhanano ja viSaya gaNAya. vijJaptipatronA A badhA vibhAgonI aka mahattvanI upalabdhi che amAM pracurapaNe saMgharAyelI-sacavAyelI tihAsika vigato. A badhI vigato akaThI karavA jatAM to oma ja lAge jANe atItamAM dharabAI gayelo moTo khajAno hAtha AvI gayo. Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 37 patramA gurujInA sahavartI munivRndanI nAmAvali temaja patralekhaka ziSyanA sahavartI munivRndanI nAmAvali sAdhupaTTAvaline saMzodhita karavAmAM aeka mahattvano AdhArasrota banI zake. sAdhubhagavantonI cAturmAsika sthiratAnAM sthAna-samayanA purAvA tema ja kayA dharmagrantho upara vyAkhyAno apAyAM tenI mAhitI tathA keTalAka sAdhubhagavaMtonAM mAtApitAnAM nAmo paNa ahIM prApta thAya che. zrIsaMghe karelI vijJaptimAM zrAvaka-zrAvikAonAM nAmo tatkAlIna saMghanA mALakhA upara prakAza pADI zake. 15mA zatakanA zrImunisundarasUrijInA 'caityaSaTkabandhacitrarUpa zrIjinastavanAvali'mAM caityonAM aMgavAra sthApatyanI jANakArI maLe che. pATaNanA paMcAsarA pArzvanAtha caityamAM zrIzIlaguNasUrijI ane vanarAja cAvaDAnI pratimAonA citrAlekhanano ullekha tatkAle o pratimAonI mojudagIno purAvo che. tyAre gujarAta mATe 'gurjarAvatI' zabdaprayoga thayelo ahIM jANI zakAya che. atyAre keTalAMka nagaro je nAmathI oLakhAya che te tatkAle kayA nAme oLakhAtAM tenA purAvA ahIM maLe che. oka patramA guru mATe 'khAMvana' (khAviMda) prayoga thayelo che. upA. yazovijayajIno patra amanI svAdhyAyapravRttino nirdezaka che; to sAthe amane virodhIonA kAvAdAvAnA ane herAnagatinA bhoga banavU paDeluM ono saMketa omanA ja patramAMthI prApta thAya che. zrIvijayadevendrasarine mANibhadra sAkSAt hovAno ullekha oka patramA thayo che. jodhapurathI lakhAyelo oka patra sacitra che. amAM vyAkhyAna samaye muhapatti bAMdhelA sAdhunuM citra tatkAlIna paramparAnuM sUcaka che. bIjApura saMghanA oka patramA zrIvijayaprabhasUrinI dakSiNanI vihArayAtrAmA amaNe juhArelA vividha pArzvanAtha tIrthono ullekha maLe che. lokAgacchIya muni paramAnande saM. 1884mAM lakhelA patramA lokAgaccha ahipura (nAgapura)mAM pravo hovAno tema ja te samaye jesalameramAM gajasiMha nAme rAjA hovAnA ullekho che. A muninA saM. 1890nA patramA te samaye patiyAlAmAM karmasiMha rAjA hovAno ullekha che. saM. 1851mAM sUratanA zrIsaMghe lakhelA patramA acalagaDhamAM suvarNavarNA comukhajInA caityano ullekha che, temaja sUratanAM caityonI nAmAvali prApta thAya che. ___ mAravADanI ghANerAvanagarInA ati vistRta varNanamA vividha vigatone samAvAI che. rAThoDonuM rAjya, ajitasiMha rAjA, anA kArabhArIo, omanAM gotra, devadevIonAM sthAnako, jaLAzayo, anI dharmaniSTha prajA, vividha vyavasAyIo, Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 anusandhAna-75(1) upAzraya, pauSadhazALA va. jodhapurathI ratalAma khAte vijayajinendrasUrine lakhAyelo patra autihAsika mAhitIthI bharapUra che. mALavAmAM tatkAle marAThA zAsaka dolatarAva ane ratalAmamAM parvatasiMha rAjAnA nAmollekha, mALavAnI prajA, tyAMnA rogacALAnI bahulatA va.nI vigato apAI che. temaja jodhapuranA kSatriya ane vaNika gotro, tyAMnA purohita, vyAsa, saiyada, paThANa, cAraNa, bhATa, vividha devasthAno, sarovaro, vAva Adi jaLAzayo, tyAMnA minArA ane masjida, nagaramAM mukAyelI topa, vividha gacchonI pauSadhazALA va.nI vigato prApta thAya che. ___ sUrata saMghanA mumbaI khAte lakhAyelA patramA bhAyakhalAmAM motIzAnI TUka, dAdAsAhebanAM pagalAM, kolAbAmAM zrAvakonI vastI, dIpacaMde saM. 1887mAM kADhelo zatrujayano saMgha, hIrAcaMde pAyadhunImAM baMdhAveluM cintAmaNi caitya, motIzAo saM. 1874mAM kADhelo zatruJjayano saMgha, saM. 1885mAM motIzAnI DhUMkamAM thayelI AdIzvaraprabhunI pratiSThA va.nA ullekho temaja sUratanA paricayamAM aMgreja rAjakartAo, pArasIo, tyAnAM 45 jinAlayo tathA jainetara devasthAno, 12 daravAjA, daragAho, tApI nadI, amAM vepArArthe vahANonI avarajavara va.nI vigato prApta thAya che. jodhapurathI zrI saMghanA amadAvAda khAte lakhAyelA patramA amadAvAdanI zeTha haThIsiMhanI vADI, maganabhAInI vADI, bhadra, bhadrakALI mandira, traNa daravAjA, jhaverIvADa, mANekacoka, nAgorI sarAI va.nA ullekho che. oka AmantraNa-patrikAmAM tAraGgA tIrthamAM nandIzvaradvIpanA jinAlayamAM comukhajInI pratiSThA saM. 1880mAM thaI tenI, tathA bIjI patrikAmAM saM. 1883mAM zatruJjaya saMghamAM padhAravA temaja siddhAcala para baMdhAvelA derAsaranI pratiSThAnA zeTha vakhatacaMde ApelA AmantraNanI vigata prApta thAya che. te samaye levAto muMDakAvero tathA anya verA A zeThe aeka varSa mATe bharIne saMghayAtrikone verAmAMthI mukta karelA ono ullekha paNa ahIM thayo che. A vijJaptipatromAMnA keTalAka apUrNa ke truTaka che. avA aMzomAM sacavAyelI mAhitI aprApya rahI gaI che. keTalAka patro sacitra che paNa ahIM o citro aprApta ke aprakAzita rahyAM che. maLelA vijJaptipatrano guru ziSyane pratyuttararUpe je patra lakhe te prasAdIpatra. gurujInI varasatI kRpA o ziSya mATenI prasAdI. guru paNa patramA potAne tyAM thayelI dharmakriyAonI vigata jaNAve. Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 39 A vizeSAGkonA sampAdanamA AcAryazrI vijayazIlacandrasUri pratyeka vizeSAGkamAM Arambhe tamAma vijJaptipatrono saMkSipta paricaya karAvyo che, jemAM patraantargata pragaTatI kavipratibhA, guruguNavarNanamAM ziSyanI bhAvAbhivyakti, chandovaividhya, nagaravarNana Adi aMgomAM sacavAyelI tihAsika sAmagrI va.no samAveza thAya che. DhUMkamAM kahIo to pUjyazrIo tamAma patrono arka A paricayamAM tAravI Apyo che. amanI sUkSma parakhadRSTi 'zravaNasuNitaM' ke 'vATaM pazyati' jevA saMskRtanI sAthe tadbhava zabdonA mizraNanI bhraSTatAne paNa zodhI zakI che. ___ 'anusandhAna'mAM je 149 patro sampAdita thayA che amAM mAtra oka apavAda sivAya badhI kRtionuM sampAdana sAdhubhagavantonuM che. amAMye savizeSa zrIsuyazavijaya gaNi ane munizrI sujasavijayajIo 80, munizrI trailokyamaNDanavijayajIo 31 ane A. zrIzIlacandrasUrijIo 14 (saMskRtabhASI) patronuM sampAdana karyu che. bAkInAM anya sAdhubhagavaMtonAM sampAdano che. zrAvakavargamAMthI mAtra paM. aMkita zAhanuM oka prasAdIpatra, sampAdana che. ___ zrIdhurandharavijayajInI sahAya atyanta noMdhanIya che. 13 vijJaptipatro amanA nijI saMgrahamAMthI prApta thayA che. o ja rIte upA. bhuvanacandrajIo rAjasthAnanA pravAsa daramyAna granthAgAromAMthI keTalAka vijJaptipatro meLavI ApyA che. zrIsuyazavijayagaNi ane munizrI sujasavijayajIo ghaNIbadhI hastapratonI pratilipi karavAno zrama lIdho che. 69mA aGkamAM aka ajaina vijJaptipatra prakAzita thayo che anI pratilipi amaNe karI che. A patranuM sampAdana ane bhAvAnuvAda DaoN. niraMjana rAjyaguruo karyAM che. munizrI trailokyamaNDanavijayajIo 68mA aGkamAM atyanta cIvaTapUrvaka vijJaptipatronI vibhAgIkRta sUci taiyAra karI che. A sUcimAM atyAra sudhImAM 'anusandhAna' tema ja anyatra agAu prakAzita thayelA tamAma vijJaptipatrone samAvI lIdhA che. ahIM pAMca vijJaptipatronuM punaHsampAdana thayuM che je agAu 'vijJaptilekhasaGgraha'mAM prakAzita che. paNa mudrita prata sAMthe je pAThabhedo prApta thayA temAM svIkArya pAThone punaHsampAdananI vAcanAmA samAvI levAyA che. AvA pAThabhedonI yAdI pUrti rUpe 'anusandhAna'mAM apAI che. sampAdakazrI A. zIlacandrasUrijI amanA nivedanamAM jarUrI koSo, sandarbhagranthonI madada na laI zakAyAnI maryAdA jaNAvI lakhe che ke 'A amArI Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 anusandhAna- 75 ( 1 ) kabUlAta che, bacAva nahIM.' paNa A to omanI namratA ja gaNAya samayAntare prakAzita thatI patrikAnA aGkone pragaTa karavAmAM samayavilambano atireka na pAlave. A doDhaso jeTalAM adyAvadhi apragaTa vijJaptipatronuM prakAzana sAce ja jaina sAhityanA itihAsamAM amUlya pradAna gaNAze. noMdha : (1) lekhamAM kauMsamAM ApelA kramAGkomAM prathama kramAGka vizeSAGkano ane pachIno kramAGka kRtino che. (2) lekha taiyAra karavAmAM AcAryazrI vijayazIlacandrasUrijIo vizeSAGkonA Arambhe ApelA vijJaptipatronA paricayono temaja munirAja zrI trailokyamaNDanavijayajIo 68mA aMkamA Apela sUcino AdhAra lIdho che. * * * C/o. A - 402, sattva phleTa, zAntivana pAse, nArAyaNanagara roDa, pAlaDI, amadAvAda-7 phona : 079-26609792 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2018 mArI najare - ' anusandhAna' sAmayika tathA tenA svapnadraSTA, sarjaka, sampAdaka - munizrI kIrticandravijayajI (bandhutripuTI ) prAkRta bhASA ane jaina sAhityanA abhyAsapUrNa saMzodhananuM noMdhapAtra sAmayika 'anusandhAna' chellAM 25 varSathI pragaTa thaI rahyuM che ane teno 75mo aGka AgAmI divasomAM pragaTa karavAnI taiyArI cAlI rahI che tyAre 'anusandhAna' sAmayikanA aka jijJAsu vAcaka tarIke A viziSTa sAmayika ane tenA kuzaLa saMyojaka ane vidvAna sampAdaka pratyenI mArI hRdayanI lAgaNI saMkSepamAM, zabdo dvArA ahIM vyakta karavA jaI rahyo chaM. 'anusandhAna' vAMcavAno mAro rasa varSothI jaLavAI rahyo che tenuM mukhya kAraNa tenAM sampAdakIya lakhANo ane temAM pragaTa thatI satyazodhaka vRtti sAdhenI taTastha, nirAgrahI ane samanvayayukta dRSTi rahI che. 41 prAkRta bhASA ane jaina sAhityano vyApa chellA aDhI hajAra varSathI keTalo vistarelo che te vidvAnothI ajANyuM nathI. bhAratanA jaina jJAnabhaNDAromAM sacavAyelI lAkho hastalikhita pratio teno pratyakSa purAvo he. AgamasAhityayI mAMDIne kathAsAhitya sudhInA vividha viSayo upara chellA aDhI hajAra varSamAM zabdabaddha thayelA hajAro granthono paricaya 'jaina sAhitya kA bRhad itihAsa' bhAga 1 thI 7 tathA 'jaina gUrjara kavio'nI navI AvRttinA bhAga 1 thI 10 jevA grantho jovAthI thaI zake che. hastalikhita granthabhaNDAromAM zatAbdIo jUnI tADapatrIya tathA kAzmIrI kAgaLanI apragaTa ane durlabha pratone zodhI zodhIne tenuM suvAcya lekhana tathA zuddha pAThonuM saMkalana-sampAdana karIne grantha ane granthakAra viSenI abhyAsapUrNa prastAvanAo tathA mahattvanI mAhitI pUrI pADatA aneka pariziSTo sArthenuM tenuM vyavasthita prakAzana karavAnuM kArya chellA so-doDhaso varSathI deza-videzanA vidvAno dvArA thatuM AvyuM che. gaI zatAbdImAM 'kalpasUtra' jevA jaina AgamagranthonuM tathA 'samarAiccakahA' jevA mahAkAya granthonuM sarvaprathama sampAdana ane prakAzana karanAra jarmana vidvAna harmana jekobInuM nAma A kSetre khUba jANItuM che. tema bhAratamAM AjathI oka so varSa Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 anusandhAna-75(1) pUrve thaI gayelA pravartaka kAntivijayajI ane caturavijayajI mahArAja jevA A kSetranA anubhavI vidvAnonA mArgadarzana nIce taiyAra thayela muni puNyavijayajI (AgamaprabhAkara) ane muni jinavijayajI (purAtattvAcArya) vagere jIvanabhara karelu saMzodhana-sampAdana- kArya paNa deza-videzanA vidvAnomAM jANItuM che. 'anusandhAna' sAmayikanuM mahattva varNavatA pahelAM ATalI bhUmikA aTalA mATe karI che ke AjathI 98 varSa pahelA jaina itihAsa, sAhitya ane tattvajJAna jevA vividha viSayo- abhyAsapUrNa saMzodhana karIne 'jaina sAhitya saMzodhaka nAmarnu aniyatakAlIna sAmayika pragaTa karavAnuM sAhasa purAtattvAcArya tarIke jANItA muni jinavijayajIo pUnA zaherathI zaru karyu hatuM. tenuM prakAzana 'jaina sAhitya saMzodhaka samAja' pUnAthI thatuM hatuM. saMskRta, prAkRta, hindI, gujarAtI ane aMgrejI bhASAnA mananIya nibandho temAM pragaTa thatA hatA. harmana jekobI jevA jarmana vidvAnonAM lakhANonA anuvAdo tathA paNDita sukhalAlajI, paNDita becaradAsajI, jinavijayajI jevAnA mananIya lekhothI tenA dareka aGko samRddha hatA. AvAM vidvadbhogya sAmayiko calAvavA o keTaluM aghaLaM kAma hoya che te to onA sampAdako ane prakAzako ja jANe che. I.sa. 1920mAM zaru thayela A 'jaina sAhitya saMzodhaka nA I.sa. 1928 sudhImAM aniyamitarUpe mAtra 12 aGko prakAzita thaI zakyA. purAtattvAcArya jinavijayajI dvArA sampAdita thayelA o aGko Aje paNa jijJAsu vAcakonI jJAnasamRddhi vadhAre ovA che. 'anusandhAna' - jANe ke 'jaina sAhitya saMzodhaka'no navo avatAra ! bhAratanI pratiSThita saMsthAo gAMdhIjInI 'gujarAta vidyApITha', TAgoranuM 'zAntiniketana' tathA ka. mA. munazIjInA 'bhAratIya vidyAbhavana' sAthe varSoM sudhI ghaniSTha rIte saMkaLAyelA purAtattvAcArya jinavijayajInA hAtha nIce taiyAra thayela aneka vidvAnoo jaina sAhityanA vividha grantho upara pIeca.DI.nA zodhanibandho taiyAra karyA hatA. temAMnA aka vidyArthI aTale 'anusandhAna' sAmayikanA Adya sampAdaka ane preraka zrI harivallabha bhAyANI. __jinavijayajInA sAnnidhyamAM rahIne prAkRta ane apabhraMza bhASAnA jaina sAhityano abhyAsa karanAra zrI harivallabha bhAyANI kavirAja svayambhUdeva racita 'paumacariu' (apabhraMza bhASAmAM lakhAyela jaina rAmAyaNa) upara pIeca.DI. kareluM, Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 43 je bhAratIya vidyAbhavana dvArA 'siMghI jaina granthamALA'nA granthAGka 34, 35, 36 rUpe traNa bhAgamAM I.sa. 1953 thI 1960 daramyAna pragaTa thayela che. A traNa grantho zrI bhAyANIo zrI jinavijayajIne arpaNa karela che. harivallabha bhAyANI jinavijayajInA 'jaina sAhitya saMzodhaka' sAmayikathI paricita hatA ane baMdha paDeluM o sAmayika 65 varSa pachI navA svarUpe 'anusandhAna'nA nAme jANe pragaTa thavAno yogAnuyoga banyo hoya arbu mane lAge che ane temA mukhya sahayogI banyA AcArya zIlacandrasUri mahArAja. I.sa. 1993mAM 'anusandhAna'no pahelo aGka bahAra paDyo tyAre te aka nAnA aGka rUpe bahAra paDelo je Aje 25 varSa pachI aneka daLadAra aGko rUpe pragaTa thAya che. I.sa. 1993 thI I.sa. 2000 sudhInA 8 varSamAM tenA kula 17 aGko pragaTa thayA hatA, jemAM mukhya sampAdako tarIke bhAyANI sAheba ane zIlacandrasUrijInAM nAmo chapAtAM hatAM. A aGkone samRddha banAvavAmAM bhAyANI sAhebano viziSTa sahayoga rahyo hato. bhAratanA ane videzanA jaina sAhityanA saMzodhako sAthe bhAyANI sAhebane vyApaka samparka hovAne kAraNe o badhA vidvAnonA sAhitya sarjanano paricaya ane lAbha 'anusandhAna'nA vAcakone te gALAmAM vizeSa maLato rahyo. tyArabAda 'anusandhAna'nA saMyojana, sampAdana ane prakAzananI sampUrNa javAbadArI AcArya zIlacandrasUrijI Aja sudhI khUba ja rasa ane niSThApUrvaka saMbhALI rahyA che. keTalAka viziSTa vizeSAGko, 'vijJaptipatro' uparanA khUba samRddha cAra aGko aneka vidvadjanonA sAtha-sahakArathI bahAra paDyA che te sAhitya jagatanA amUlya saMbhAraNA samAna banI zakyA che. abhyAsIo ane vidvadjanone ja rasa paDe tevaM A saMzodhanane lagatuM sAmayika 25 varSa sudhI cAlatuM rahyaM paNa oka Ananda ane Azcarya upajAve tevI ghaTanA che. ___ bAkI to AjathI traNaso varSa pahelA mahAna jJAnI upAdhyAya yazovijayajI mahArAje lakhyuM che tema, jaina saMghanI sthiti to Aje paNa, 'dhAmadhUme dhamAdhama calI, jJAna mAraga rahyo dUra re' jevI ja dekhAya che. paNa amAM AzvAsana laI zakIle avA virala vidvAno AgamaprabhAkara puNyavijayajI, purAtattvAcArya jinavijayajI, itihAsavettA kalyANavijayajI ane dArzanika vidvAna jambUvijayajI jevA jJAnamArganA Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 anusandhAna-75(1) parama upAsako jaina saMghane maLatA rahyA che o oka AzvAsanarUpa ghaTanA che. vartamAnamA AcArya zIlacandrasUrijI jevA zramaNaratno o kAryane AgaLa vadhArI rahyA che. ___ AvA saMzodhanapradhAna sAmayiko zaru thayA pachI bahu lAMbo samaya cAlatA nathI. kahone ke, lagabhaga anuM bALamaraNa thAya che. 'anusandhAna', prakAzana okadhAruM TakI rahyaM che ane have o bharayuvAnImA pravezyuM che teno mukhya yaza anusandhAnanA svapnadraSTA, Ayojaka, sampAdaka ane sarjaka AcArya zIlacandrasUri mahArAjane jAya che. temanuM oka jANItuM vizeSaNa 'vidvadjanavallabha' be rIte sArthaka banela che. vidvadjano temane vallabha oTale ke priya che ane vidvadjanone teo paNa priya che tenI pratIti anusandhAna' tathA 'nandanavanakalpataru'nA aGko jotAM barobara thAya che. prAkRtabhASA ane jaina sAhitya viSe vyApaka adhyayana ane taTastha saMzodhana karavAmAM UMDI ruci dharAvatA ane te mATe niSThApUrvaka puruSArtha karI rahelA AcArya zIlacandrasUrijI mahArAjanI jJAnaprasAranI vividha pravRttiomAM jaina, jainetara, bhAratIya ane videzI aneka vidvAno temanI sAthe hRdayathI joDAtA gayA che. 'anusandhAna'nA aGkornu avalokana ane adhyayana karatAM teno vadhu khyAla Ave che. ___ 'anusandhAna'ne samRddha banAvavAmAM vidvAna jaina munio - dhurandharavijayajI, pradyumnavijayajI, bhuvanacandrajI, mahAbodhivijayajI, kIrtitrayI, trailokyamaNDanavijayajI, suyazavijayajI, sujasavijayajI jevA anekano phALo che. a ja rIte gRhastha vidvAnomAM zrI dalasukhabhAI mAlavaNiyA, zrI harivallabha bhAyANI, zrI nagInadAsa je. zAha, zrI jayantabhAI koThArI, zrI sAgaramalajI jaina ane nalina balabIra jevA dezavidezanA jaina sAhityanA supratiSThita vidvAnonA mananIya lekhothI 'anusandhAna' samRddha thatuM raDuM che. A uparAnta aneka navodita lekhako, lekhikAo, sAdhvIjIono paNa amAM sahayoga rahyo che. ___ saMvedanazIla hRdaya ane ati sUkSma buddhipratibhA dharAvatA zIlacandrasUrijI jJAnamArga ane bhaktimArganA niSThAvAna sAdhaka che. sAttvika sAhitya, zAstrIya saMgIta, citrakalA ane zilpakalA jevI vividha kalAo ane bhAratIya tattvajJAna tathA vividha dharma paramparAonuM vyApaka ane marmagrAhI adhyayana karanArA zIlacandrasUrijI mahArAjanI sarjanAtmaka pravRttio paNa vyApaka rahI che. Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 45 amArA bannenuM kAryakSetra tathA jIvanazailI judI hovA chatAM amArI maitrI pAMca pAMca dAyakAothI akadhArI TakI rahI che, tenuM Azcarya ane Ananda ame banne anubhavI chIo. tenuM kAraNa amArI bannenI apekSArahita ane AtmIyatAbharI lAgaNI che evaM mane lAge che. amane dara varSe jyAre jyAre rubaru maLavA- thAya che tyAre meM temane aneka pravRttiomAM vyasta joyA che ane jyAre ame akalA beThA hoIo tyAre majAkamAM huM omane kaheto houM chu ke, "zIlacandra mahArAja ! tame to oka sAthe sAta ghoDe caDhelA cho !'' majAkamAM kahelI A vAtanA purAvA huM nIce pramANe ApI zakuM. 1. 'anusandhAna'- sampAdana ane prakAzana. 2. 'nandanavanakalpataru' nAmanA saMskRta sAmayikanuM temanA ziSyo 'kIrtitrayI' dvArA sarjana, sampAdana, prakAzana. 3. saMskRta ane prAkRta bhASAnA mahattvapUrNa prAcIna granthonuM hastalikhita pratio uparathI zuddha sampAdana, saMzodhana ane prakAzana. dA.ta. 'yogadRSTisamuccaya', 'bRhatkalpacUrNi', 'bhuvanasundarIkathA', 'jIvasamAsaprakaraNa' - 'saTIka, 'mahAdevabatrIsI' jevA aneka granthone temanA AvA kAryanA dRSTAntarUpe jaNAvI zakAya. 4. dhaMdhukA pAse Avela tagaDI jaina tIrtha, amadAvAdamAM haThIbhAInI vADImAM Avela 'zAsanasamrATa bhavana' jevI samRddha saMsthAonA preraka ane mArgadarzaka tarIkenI pravRttio. 5. ziSyone adhyayana, adhyApananI pravRttiomAM sakriya rIte joDelA rAkhavAno satata puruSArtha. 6. paricayamAM AvelA aneka jaina saMgho ane dharmapremI zrAvaka-zrAvikAonA parivArone deva, guru ane dharmanI upAsanAmAM rasa letA karavAnI ane AgaLa vadhAravAnI vAtsalyabharI pravRttio. 7. uparokta jAhera jIvananI anekavidha pravRttionI vyastatA vacce paNa niyamita rIte samaya kADhIne potAnI AtmasAdhanA mATe prabhubhakti, maMtrajApa, Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 anusandhAna-75(1) AtmanirIkSaNa ane antarmukha banavAnI nijAnandanI pravRttio paNa teo rasapUrvaka ane bhAvapUrvaka karatA rahyA che. (1) 'vItarAgastotra'no hindImAM bhAvavAhI padyAnuvAda, (2) 'bhInI kSaNono vaibhava' ane (3) 'avadhU ! tuM ja thaje tuja celo' jevI kAvyakRtiomAM temanI antaryAtrA pratibimba jovA maLe che. AvI sva-para kalyANanI sAdhanA karI rahelA AtmIya mitravarya AcAryazrI, svAsthya sucAru rahe ane temanA dvArA jaina zAsananuM gaurava vadhAranArA kAryo vadhu ne vadhu thatA rahe tevI hArdika maGgalakAmanA sAthe ahIM ja aTakuM. * * * Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2018 'anusandhAna 'no samRddha jJAnavAraso 47 * DaoN. mAlatI kizorakumAra zAha - dara varSe vikrama saMvatanuM navaM varSa zaru thAya tyAre 'lAbha pAMcama' tarIke oLakhAtI kArataka suda pAMcamane jaina paramparAmAM 'jJAna pAMcama' tarIke ujavIne jJAnabhaNDAromAM rahela zrutajJAna jemAM sacavAyuM che te hastalikhita prato, alabhya pustakone sundara rIte goThavIne pradarzita karAya che. A ujavaNInA pariNAme jainomAM bALapaNathI jJAna pratye oka viziSTa AdaranI dRSTi ane saMskAra vikAsa pAme che. bhAratIya saMskRtimAM jaina dharma ane paramparAnI jo koI viziSTa dena hoya to te tenA samRddha jJAnabhaNDAro che, je bhAratabharamAM patharAyelA che. sadIothI mAM jaina, jainetara ghaNuM sAhitya sacavAyeluM che. sauthI prAcIna tADapatrIya prato, kAgaLa upara lakhAyela prato o jJAnabhaNDArono amUlya vAraso che. samayanuM cakra pharavA sAthe dharatIkampa, ativRSTi jevAM kudaratI paribaLo ane pradeza upara thayelAM AkramaNo jevAM mAnavIya paribaLonA kAraNe AmAMthI samaye samaye ghaNuM naSTa paNa thayuM che, parantu je kAMI bacyuM che te paNa aNamola khajAnA jevuM che. hastalikhita sAhitya upara kAma karIne jaina, jainetara, dezanA, videzanA vidvAnoo chellI be sadI daramyAna athAga parizrama karIne noMdhapAtra kahI zakAya tevuM ane vidvAnomAM poMkhAyuM hoya tevuM ghaNuM sAhitya prakAzita kartuM che. 'anusandhAna' sAmayikano janma jJAnabhaNDAromAM sacavAyelA prAkRtabhASA, saMskRtabhASA, apabhraMza, jUnI gujarAtI bhASAnA mukhyatve jaina sAhityane lagatI kRtionA sampAdana, saMzodhana, mAhitIprada lekho prakAzita thaI zake te mATe thayo. A dhyeyane vareluM A sAmayika 25 varSa pUrA kare o sAnandAzcarya denArI ghaTanA ja che. atyAra sudhI pragaTa thayelA tenA 74 aGkomAM deza-videzanA aneka suprasiddha vidvAnonA jJAnabhaNDAronI AvI kRtionA sampAdanane lagatA, saMzodhanane lagatA aneka vidvadbhogya lekho to rajU thayelA ja che; sAthe sAthe A kSetramAM pA- pA pagalI mAMDatA navoditothI mAMDIne A kSetramAM rasa - ruci vadhatA navA navA lekho taiyAra karanAra saune potAnuM AvuM sAhityanuM kArya prakAzita karavAnI taka maLe che. pU. sAdhu bhagavanto, pU. sAdhvIjI mahArAjo ane vidvAna lekhaka tathA lekhikAo Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 anusandhAna-75(1) sauno anusandhAna'ne samRddha karavAmAM phALo rahelo che. __ zaruAtanAM ATheka varSoM zrI harivallabha bhAyANI sAthe kAma karyA bAda, pachInAM varSomAM A sampAdana- kArya A.zrI zIlacandrasUrijI mahArAja saMzodhananAM vividha pAsAonI chaNAvaTa sAthe ane khUba jahamatapUrvaka saMbhALI rahyA che. AgaLanA aGkornu pU. bhuvanacandrajI mahArAja vihaMgAvalokana paNa A viSayanA lekho upara prakAza pADe tevU hoya che. 'anusandhAna'nA AgaLa-pAchaLanAM pAnAMnAM AvaraNacitro ApaNA kalAsabhara vArasAno paricaya karAve tevAM hoya che. 'anusandhAna'no aGka hAthamAM Ave ane bIjaM kAMI vAMcIo ke na vAMcIo, paNa vAcaka AvI badhI bAbato upara rasapUrvaka ane jijJAsApUrvaka najara pherave ja che. jJAnabhaNDAromAM sacavAyelA vizALa sAhityamAM guru mahArAjane uddezIne lakhAyelA vijJaptipatrono samAveza thAya che. A viSayanA lekho prakAzita karatAM AvA vijJaptipatro maLatAM ja gayAM, maLatAM ja gayAM ane tenA aka ke be nahIM paNa cAra daLadAra aGko prakAzita thayA. A ja rIte deza-videzamA khyAti pAmela vidvAnonA nidhana bAda temane zraddhAMjalirUpe taiyAra thayela 'anasandhAna'nA vizeSAGko paNa noMdhapAtra che. A. zrI zIlacandrasUrijI potAnI anya javAbadArIo ane pravRttionI vacce paNa 'anusandhAna' sAmayikanA sampAdananI javAbadArI je rIte vahana karI rahyA che te mATe ApaNe sau temanA atyanta RNI chIo. AvA sAmayikane zaru karavU, zaru karyA pachI tene TakAvaQ ane sArI rIte prakAzita karavU o duSkara kArya teo khUba sArI rIte karI rahyA che ane temanA A kAryamAM temanA vidvAna ziSyono mahattvano phALo che te ochI mahattvanI ghaTanA nathI. 'anusandhAna'nA 25 varSonA aGkomA samAjane je jJAnavAraso maLyo che tenI samRddhi jarA paNa ochI nathI. bhaviSyamAM AnAthI paNa vadhAre samRddha aGko pUjyazrI, temanA vidvAna ziSyo ane vidvAna lekhako dvArA ApaNane maLyA karaze evI AzA jarAya asthAne nathI. C/. 22, zrIpAla phleTsa, derI roDa, kRSNanagara, __ bhAvanagara-364001. mo. 9824894669 * * * Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 49 niraMjanabhAIne patra : 'anusandhAna' viSe - manoja rAvala 13-06-2018 priya niraMjanabhAI, sAdara namaskAra. ___ Aje patra rAjIpo vyakta karavA. Azare doDheka dAyakA pahelAM nandigrAmavalasADathI parata AvavA TrenamAM musApharI karatAM suratanA sTezanethI chApuM kharIdyu ane vAMcatAM jANa thaI ke vaDodarAmAM madhyakAlIna jaina sAhitya aMgeno parisaMvAda cAlI rahyo che. tame kahyu : 'cAlo UtarI jaIo. - jayaMta koThArI, ramaNalAla zAha, lAbhazaMkara purohita ane jainasAhityanA aneka abhyAsI vidvAno vaktAo ane sAthosAtha keTalAka mitrone paNa maLAze. pU. zIlacandrajI mahArAjasAhebarnu Ayojana che aTale kAryakrama sAro ja haze.' tyAre meM saMkoca vyakta karyo ke 'ApaNe apekSita nahIM hoIo to...? amane ke ApaNe kSobha anubhavavo paDe arbu to nahIM thAyane !..' parantu tamane jayaMtabhAInI vidyAprIti ane mahArAjasAhebanI dharmaprIti upara vizvAsa, oTale vaDodarA sTezane UtarI paDyA. vaDodarAnA kArelIbAga vistAramA AvelA oka jaina upAzrayamAM cAlatA parisaMvAdamAM pahoMcI gayA, pachI to snehIjanonA meLApe khUba ja rAjIpo anubhavyo, Ama mahArAjasAheba sAtheno prathama paricaya atyanta sukhada ane uSmApUrNa rahyo. atithi gaNIne ApaNane pustakonI prasAdI paNa sAMpaDI... khera ! pachI to amanI sAhitya saMzodhana pravRttio vize vadhAre jANakArI maLI, sukhAnubhUti vadhI. temAM 'anusandhAna'no aGka maLyo. thayuM ke ApaNI samRddha paramparAnA saMvardhana mATe je tharbu joIo te A maMca dvArA thaI rahyaM che. koI paNa sAmayika anA tantrI-sampAdakanI jIda para ja cAlatuM rahe ovI ApaNI sAhityika-sAMskRtika AbohavA. bhAyANIsAheba ane jayaMtabhAInI vidAya pachI pU. mahArAja sAheba 'anusandhAna'ne AkAra ApavA mATe akalA paDI gayAnuM lAgatuM hatuM tyAranA samayathI laI oka pachI aeka aGko maLavA lAgyA, vinantithI pUrvenA aGko paNa sAMpaDyA. dalasukha mAlavaNiyAjI, harivallabha bhAyANI, madhusUdana DhAMkIsAheba tathA aneka sAdhu bhagavanto-dharma upAsaka sAdhvIjIo tathA gujarAtanA keTalAye vidvAno-je madhyakAlIna sAhityadhArAnA abhyAsIo hatA amanI kalamanuM teja 'anusandhAna'mAM jaLavAtuM rahyaM. Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 anusandhAna- 75 (1) pU. mahArAjasAhebanA sampAdakIyathI Arambha thAya. saMzodhana, svAdhyAya, saMkalana, sampAdana, siddhAntanirUpaNa vagere cIvaTa ane satya-tathyanI mAvajata aMge kedArI oka guNavattAyukta patrikAno ahesAsa karAve. suratanI mAMdagI pachI paNa aGkanI guNavattA jaLavAtI rahI. thayuM ke AnA aMge koI ucca zikSaNanA sAmayikamAM vigatavAra lakhAvuM ja joIo, jethI vidyAjagatane khyAla Ave ke saMzodhana aMgenA mAnadaNDa kevI rIte jALavavA tenI mathAmaNanA namUnA maLe. A aMge vaDodarAnI yunivarsiTInA adhyApaka rAjezabhAI paMDyA sAdhe sahaja vAtacIta karI to teNe jaNAvyaM ke pote to A lakhANanI jheroksa prato kaDhAvI potAnA vibhAganA yuvA zodhArthIone abhyAsa mATe Ape che. 'anusandhAna' nA vizeSAGkonI bhAtIgaLa sRSTithI lai vividha dharmakSetranA guNIjanone sAMkaLI abhyAsasAmagrI pasaMda karavI, meLavavI, cakAsavI... vagere pravRtti potAnA vALa mAtra dhoLA ja na kare, kheravI paNa nAMkhe. khera ! A pravRttine mAtra saMzodhananA sAmayika tarIke jovA jatAM ekAMgI banavAno bhaya che, kAraNa AjakAla thatAM saMzodhano vize DaoN. rohita zukla sAheba kahe che tema 'phalANA lImaDAnA jhADamAM keTalA pAMdaDAM che te gaNI kADhI, DeTA akatra karI saMzodhana pragaTa karuM chaM...' jevuM kahenArA karanArA pUratA maLI rahe Ave che. tevA saMzodhanano zo artha ? samAjane vidhAyaka abhigamathI, mUlyaniSTha banavA prere ovA saMzodhanano ja mahimA rahe. mahArAjasAhebane mATe A sahaja bane che tenuM kAraNa che temanA jIvanamAM dharma kendrasthAne che. dharmanA AdhAre kalA-sa -saMskRtino ughADa vizvabharanA abhyAsIonaM AkarSaNa rahela che. zilpa, sthApatya, citra, saMgIta tathA kaMThastha ane hastapratomAM jaLavAyelA sAhityanA adhyayanane anusandhAne pragaTa thavA pUruM vAtAvaraNa racI ApyuM che. ApaNA bhavya vArasAne itihAsamAM daTAyelo, vilupta avadazAmAM rAkhavAne badale sujJa bhAvaka jagatane AhlAda Apyo che. gujarAta RNI raheze. niraMjanabhAI ! 'anusandhAna' to ghare beThA beThA maLelI mahArAjasAhebanI prasAdI... okalAM ArogI rAjI thaIo tevuM kyAreka lAge, parantu temano zreSTha upakAra to gurumahArAja pU. vijayasUryodayasUrijI mahArAjasAhebanuM ApaNane sAMnidhya prApta karavAnI taka ApI te. bhAratIya vItarAgI sAdhujanono vizvakoza (ansAiklopiDiyA) pragaTa thAya to amane cokkasa sthAna ane mAna ApavuM ja paDe avaM saraLa ane udAra citta. oka vyaktinuM jIvanayApana sampradAya AdhAre Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2018 thatuM hoya chatAM jarApaNa ekAMgI ke saMkIrNa banyA vinA, bhAratIya vRttimAM kvacit dekhAtI gurumuSTivRttinA sampUrNa abhAvavALu pavitra jIvana jovA maLyuM. teno rAjIpo oTale ke temanI sAthe vItAvavA maLela keTalIka paLo jIvanamAM sArthakatAno anubhava karAve. 51 * * * ApaNe pU. mahArAjasAhebanI keTalIka pravRttionA sAkSI thavAnuM banyuM che, satanA sAthI tarIke te vartatA lAge se svAbhAvika che. oka udAtta paramparA AtmasAt karyAno bhAga che parantu dharmajagata uparAnta sAttvika kAvya-kalAvinoda, zAstranuM sevana, AdAna-pradAna tathA phakta manuSya ja nahIM, prANImAtra, samagra kudarata paratve saMvedanazIlatAno vistAra sarjatI temanI pravRttimAM vAcana - adhyayanano cepa phelAve a temanI bAya proDakTsa gaNuM chaM. omane hisAbe jainasAhitya najIka javA icchA jAgI... ne o sAhityasamudramAMthI chIpalAM-zaMkhalA maLe to paJcajanya tarIke jAherAto karavAnuM game, parantu motI maLI Ave to keTalo rAjIpo thAya ? tamArI sAthe zera karavA a ghaTanA paNa jaNAvuM. sudhAraka yuganA prArambhamAM aMgreja adhikArIo mAraphata 'rAsamALA' jevA grantho AkAra pAmatA. te abhyAsanI paddhati ane hetu je hoya te paNa tenI ghaNI AdhArasAmagrI jainaprabandhakAvyo rahela. jo videzI loka bhAratanI oLakha meLavavA tene abhyAsamAM letA hoya to ApaNe tene khapamAM kema na levI ? ApaNane ApaNI oLakha to Ape ! ApaNA racanAkAro Adhunika kahevAtA hoya ke lokapriya gaNAtA hoya paNa omanI viSayavastunI sAmagrInA kuLa ane mULa jainasAhityamAM paDelAM che te dhyAnamAM AvyuM. ApaNI peDhInA nizALamAM bhaNanArAne kavi kalApInI 'grAmamAtA' racanA tenA chandovidhAna, prakRtivarNana, rAgIyatA ane viSayanA hArdane pragaTa karavAnI kSamatAthI smaraNamAM hoya che. A racanA lokakathAmAMthI AvI tevI prathama mAnyatA. to kalApI pote rAjavI hatA mATe te sarjakane AvuM sUjhyuM se bIjI mAnyatA ke sambhAvanA vidvAno darzAve che. kalApI rAjakumAra kolejanA vidyArthI hoI aMgreja kavi varDsavarthanI racanA gUDI bleka (AMtaraDInI kadUvA) nI asara hovAnuM paNa keTalA nodhyuM che. A prakAranA abhyAsamAM zaikSaNika sAmagrInI tapAsamAM pageruM urdU bhaNI paNa phaMTAyuM. mullA husena vAyejha kAziphInA 'akhalAte muhasInI' pustakano havAlo apAyo. 'baherAma gora ane bAgabAna', 'zAha kubAda ane vRddha strI' be Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 anusandhAna-75 ( 1 ) thAnI sambhAvanA prApta thaI. kalApI vizenA abhyAsIomAM upendra paMDyA, indravadana dave, rameza zukla vagere pratye Adara hoya ja. zrI lAbhazaMkara purohita 'phalazruti' granthamAM A badhA mantavyone dhyAnamAM laI carcA AgaLa vadhAre che, temano prayatna 'jahAMgIra nAmA' (jahAMgIra kA Atmacaritra) sudhI jAya che. mULanuM dazamI sadInuM 'zAhanAmA' A kathAaMza dharAvatuM hovAnI sambhAvanAo paNa vidvAno darzAve che, ahIM sudhI AvyA pachI samayanA paTa para bhUtakALa tarapha jaio to 'grAmamAtA'nuM kathAbIja tenAthI paNa AgaLa jainasAhityamAMthI prApta thAya che. siMghI jaina granthamALA antargata merutuGgAcArya racita 'prabandhacintAmaNi' racanA je vi.saM. 1361 I.sa. 1305mAM vaDhavANa zaheramAM pUrNa thayela. uparokta granthamALAnA sampAdana-saMcAlananI javAbadArI pU. muni jinavijayajIo saMbhALela. 'prabandhacintAmaNi' nuM prakAzana amadAvAda - sAbaramatI 9 zaktinagara, anekAntavihAra tathA siMghIsadana 48 gariyAhATa roDa, bAlIgaMja - kalakattAthI thayeluM. A racanA vibhinna 'prakAza' nAmanA vibhAgomAM AlekhAyela che. temAM mULarAja, siddharAja, bhIma, bhoja, kumArapALa vagere viSayaka vRttAnto samAvavAmAM AvyA che. 'grAmamAtA' nA kathAbIjane 'ikSurasano prabandha mAM vAMcI zakAya che. bhIma ane bhoja viSayaka vRttAntanA prakAza bIjAmAM prakaraNa 70-73 pR. 84 upara, 16mA vRttAntamAM A prakAranI vAta mUkAI che. islAmika racanAmAM dADamano rasa che jyAre ahIM ikSurasa tRSA chIpAvavA zakorAmAM apAya che. 'pyAlo' nathI. sUyo bhoMkavAthI rasa nIkaLe, (Aje paNa tADamAM rasa kADhavA sUyo bhoMkAvI mATaluM TIMgADAya che.) te ghaTanA bIjI veLA ochA rasanuM kAraNa kema bane che te mImAMsAmAM rAjAnI manovRtti nimitta darzAvAya che. gujarAtI bhASAmAM potAnA hAthavagAM sAdhano dvArA mULakathAbIja sudhI pahoMcavA prayatna karanArAone salAma. parantu 'anusandhAna' pU. vijayazIlacandrasUrijI ma.sA. sandarbhamAM A vAta oTale A patramAM pAThavuM chu ke jaina sAdhu pramANamAM saMsArathI alipta gaNAya che, ta jANo cho ke vihAra daramiyAna temanuM janajIvananuM avalokana sarvAzleSI hoya che. ApaNe saMvedanAnA phalaka para vicArIo to samajI zakIo ke pU. merutuGgAcAryajIne bhAratamAM je sattAhastAntara (pAvaraziphTIMga ) thayuM haze te ghaTanA sparzI ho. Ama janatA para karaverAnA bojathI je veThavAnuM Ave teno ahevAla A Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 sapTembara - 2018 nathI paNa saMketamAtra che. temaNe mahat puruSonAM caritro AlekhyAM che te navA zAsakonA sandarbhamAM. vIradhavala, vastupAla-tejapAlanuM mahattva jaitihAsika che ja. prabandhacintAmaNikAra noMdhe che ke - 'purANI kathAo buddhimAnonA cittane prasanna nathI karI zakatI aTale nikaTavartI satpuruSonAM vRttAntono A prabandha'. pUrve ullekha karyo tema aMgreja zAsakonI saMsthAnavAdI manodazAvALu itihAsa Alekhana mAnIo ke na mAnIo paNa pazcimano itihAsavibhAva judo che. bhAratamAM itihAsaAlekhana samayakrama pramANe na thatuM paNa kissAomAM itihAsa sacavAto-pracalita raheto. itihAsabodha aMge ravIndranAtha TAgora tene oka rasa tarIke oLakhAve che. A rasAsvAda pUro karatAM pahelAM be-oka AnuSaMgika bAbato. urdU chAvaNInI bhASA che, je bhAratamAM IslAmI zAsana pachI astitvamA AvI. bIjuM mogala zAsaka bAbara I.sa. 1526mAM bhAratamAM Avyo, te pachI humAyu, akabara, jahAMgIra vagere... (I.sa. 1615 sudhIno samaya che.) ___ AcArya hajArIprasAda dvivedInA anuvAdanI pratanA AdhAre satpuruSonAM vRttAnta najIka pahoMcavAmAM 'anusandhAna' ane tenA sampAdakazrIno RNI chu ja. akaveLA ApaNA itihAsa lakhanArAo prabandhono AdhAra letA, to prabandhanI vigato sAcI ke zakya nathI te mATe itihAsa sAco nathI oma kahevAtuM. have bhAratIya itihAsalekhanamA camatkAra, paracA, laukika kathAnako vagerenA nirUpaNane prajAkIya AzA, apekSA, AkAMkSA, mAnyatAnuM oka ghaTaka lekhI, tene lekhana-kathananirUpaNapaddhatino oka bhAga gaNI abhyAsasAmagrI tarIke sambhAvanA tAgavA khapamAM levAya che. bAkI saMzodhana- satya to kALadevatAnuM niveda che. dinakarajI kahe che ne - 'gavAkSa taba bhI thA jaba vaha kholA nahIM gayA thA, satya taba bhI thA jaba vaha bolA nahIM gayA thA.' A 'anusandhAna' yAtrA badala tamAro AbhAra mAnIza to tame aNagamo vyakta karazo. mahArAjasAhebano AbhAra mAneM to te haLavI majAka karI le ane karAve te nakkI nahIM. mATe pelA rAjavI mAphaka haju bIjuM pyAluM rasanuM icchI ATalethI aTakuM... na anya, snehavivaza. C/o. nyAyAlaya patha, jAma jodhapura-360530 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 anusandhAna-75(1) hajI oka daravAje dIvo baLe che... - niraMjana rAjyaguru 'anusandhAna'no 75mo aMka taiyAra thaI rahyo che tyAre maramI kavizrI makarandabhAInI 'A bismAra duniyAne koI batAvo, hajI oka daravAje dIvo baLe che...' kAvyapaMktio satata mArA cittamAM ghumarAya che. I.sa. 1993thI zaru karIne 2018 sudhInA pUrAM pacIsa varSAMnI avirata saMzodhanayAtrAmAM aneka paDAvo A sAmayike sara karyA che. mAre mana 'anusandhAna' oka jaina dharmanuM-jaina sAhityasAmayika mAtra nathI, samagra sAhityakSetra, tamAma vidyAzAkhAo, tamAma bhAratIya dharma-pantha-sampradAyonI vidhavidha dhArAo, saMskRta-prAkRta-apabhraMza, jUnI gujarAtI, DiMgaLa-piMgaLa, citra-zilpa, itihAsa, bhASA-pradeza, saMskAra, saMskRti, sAdhanAparamparAo, darzano ane jIvataranAM lagabhaga tamAma pAsAMone ujAgara karavA mathanArA abhyAsIo mATe pathapradarzaka dIvAdAMDI banI zake ovI vicAraprakriyA che. 'bhautika duniyAnI koIpaNa bAbata karatAM vidyAprIti ane vidyAkArya jarAya ochu ke halakuM-nakAmuM-binautpAdaka nathI.' ama parama AdaraNIya bhAyANIsAhebanA zabdo nIkaLe ane A aniyatakAlIna-anarajIsTarDa patrikAno janma thAya, nAma paNa bhAyANIsAheba ja Ape. jeno mudrAlekha hoya - 'mukharatA satya vacananI vighAtaka che.' (ThANaMga sUtra-529) ane A patrikAno uddeza hoya - 'prAkRta bhASA ane jaina sAhitya viSayaka sampAdana, saMzodhana, mAhitI vagairenI patrikA'. jenA pAyAmAM parama vandanIya pUjya AcAryazrI vijayasUryodayasUrijI mahArAja sAhebanA AzIrvAda hoya, parama AdaraNIya bhAyANIsAheba, dalasukhabhAI mAlavaNiyA, jayanta koThArI ane bhASA-sAhitya saMzodhana kSetranA vizvamAnya aneka diggajamUrdhanya vidvAno rahyA hoya, pU. AcAryazrI vijayazIlacandrasUrijI ma.sA.nI nizrAmAM aneka navI peDhInA jainasAdhujano ane jaina-jainetara saMzodhako A vidyAtapane dIpAvatA rahyA hoya ane kalpanAtIta ovI aprakAzita sAmagrI zuddha vaijJAnika dRSTikoNathI sampUrNa pramANabhUta rIte saMzodhita-sampAdita thaIne jemA prakAzita thatI rahetI hoya, prakAzita thayelI sAmagrI upara paNa avalokana, TIkA-TippaNa, zuddhivRddhi-saMmArjana thatuM rahetuM hoya a A samayanI oka sAMskRtika ghaTanA che. Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 AjanA yugamAM kaiMka ovA viSama kALamAMthI ApaNe sau pasAra thaI rahyA chIo ke jIvananA tamAma kSetromAM jANe ke sArvatrika gherI udAsInatAnI chAyA pharI vaLI hoya arbu lAge che. khAsa karIne ucca zikSaNa ane sAhityanA kSetramA to niSThApUrvakanI saMzodhanavRttino abhAva ane amAMye madhyakAlIna jaina-jainetara saMtasAhitya, bhaktisAhitya, lokasAhitya, cAraNI-bAroTI sAhitya, AdivAsI sAhitya, kaMThastha paramparAmAM ke jUnI hastapratomA sacavAyelA lokavAGmaya, praziSTasAmpradAyika jaina ke jainetara sAhitya tathA judI judI dharmAntarita prajAonA gujarAtI gadya-padya sAhitya vize navI peDhInA vivecako-adhyApako taddana upekSAbharI najare jotA hoya evI satata pratIti thatI hoya avA samaye thoDaMka paNa sAru-pramANabhUta saMzodhana-sampAdana-prakAzana koIpaNa saMsthA ke abhyAsInA dvArA thAya tyAre antaramAM rAjIpo thAya. Aje vyakti vyakti vacce aMtara vadhatuM jAya che. dharma, jAti, pradeza, bhASA, koma, sampradAya, paMtha, vicAradhArA, sAhityanA vividha vAda ke phAMTAo, rAjakIya pakSo, ama mAnava samAja vikharAto rahyo che. amAM samaye samaye tirADo moTI ne moTI thatI jAya che. je sAhityamAM ziSTatA, vicAramaNDita saghanatA, pAradarzI pravAhitA, svAbhAvikatA, sAdagI, saraLatA, lAghava ke mAnavatAbharI niSThA na hoya ovaM sAhitya samAjamAM potAno zuM saMdezo ApI zake? ane anuM AyuSya keTaluM hoya? samagra samAja upara anI asara kyAthI paDI zake ? vaLI sAhityane sarvajanasulabha banAvanArAM sAdhano-pustako, sAmayiko, vartamAnapatro, reDiyo, TIvI, philma, keseTsa, sIDI, inTaraneTa, jAhera kAryakramo vadhatAM ja rahyAM che. aTale sattvazIla sAhityanI sAthe rAjasI ane tAmasI prakRtinA sAhityano paNa bahoLo pracAra-prasAra thayA kare che. keTalAka apavAdone bAda karatAM sthAyI mUlya dharAvanArA, zAzvata TakI zake ovA, bhaviSyanA samasta mAnavajAtanA hitano vicAra karanArA ane jene praziSTa ke sAttvika kahI zakIle avA sAhityano aMzamAtra najare nathI caDato, o joIne koIpaNa vicArazIla manuSyane cintA thAya. tyAre oka dharmasaMsthA dvArA AvaM jIvanaghaDataramA upayogI thAya arbu sAhitya saMzodhita-saMkalita thaIne prakAzita thAya che o AzvAsana ApanArI ghaTanA che. AjanA A kAramA yugamAM - jyAre jIvataranAM tamAma kSetro mAtra ne mAtra vyAvasAyika banI rahyAM che ane dharma, zikSaNa, nyAya ane Arogya jevAM pUrNataH pavitra kSetrone paNa lUNo lAgI gayo che tyAre vicArazIla manuSyonuM kartavya aTaluM ja ke ApaNI bhaviSyanI peDhI sudhI Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 anusandhAna- 75 ( 1 ) ApaNo zuddha ane sAttvika jJAnavAraso jaLavAI rahe o mATe yatkiMcit prayAso karatA rahevA, ane se kArya AjanI kSaNa sudhI 'anusandhAna' dvArA thatuM rahyuM che. tapa dAna jIvananA koIne koI kSetramAM jyAre jyAre oTa Ave tyAre anI khoTane bharapAI karavA, pharI a kSetrane cetanavaMtuM banAvavA mATe paramAtmA koIne koI vyaktine nimitta banAvIne mokalI Ape che. pachI se kSetra dharmanuM hoya, sampradAyonuM hoya, adhyAtmanuM hoya, sAdhanAnuM hoya, zikSaNanuM hoya, Ayurveda ke ArogyanuM hoya ke pachI nyAya - kRSi - gopAlana - paryAvaraNa surakSA - vRkSauchera ke vanIkaraNa ahiMsA japa lokasevA - lokavidyAo - sAhitya saMgIta - kalAo prANIkalyANa jaLasaMcaya tathA aMdhazraddhA, kurUDhio, kurivAjonI nAbudInuM hoya. keTalIka vyaktio ane keTalIka saMsthAonuM sevAkArya samasta mAnavajAtanI bhaviSyanI peDhIo mATe hoya che. omanI hayAtI hoya tyAM lagI omanI pravRttio vize samAja pUrepUro sabhAna hoto nathI, ne omanAM kAryonuM kazuMye mUlya nathI aMkAtuM. paNa satanAM bIjanuM vAvetara karanArA koI mAna-sanmAna - pratiSThAnA abhilASI nathI hotA. satanAM bIja to pAMgare ja che. onA choDa vadhIne kabIravaDa sama thAya che ne anAM mIThAM phaLa bhaviSyanI peDhIone jarUrathI cAkhavA maLe che. - - - - - prAcIna - madhyakAlIna sAhityanA abhyAsa ane saMzodhananI upekSAnA samayamAM paNa ApaNe tyAM gujarAtamAM sAhitya, zikSaNa, saMskAra, sevA, svAdhyAya ane saMzodhanamAM kAryarata aneka saMsthAo potapotAnI rIte kAma kare che. darekanA uddezo, kAryapraNAlI, abhigamo vibhinna hoya a svAbhAvika che, parantu bhASAsAhityanA aNizuddha utkarSa mATe mathanArI saMsthAo ane sampUrNa sAttvika vyavahAro dharAvanArI vyaktio ochI thatI jAya che se hakIkata che. sAhitya saMzodhana kSetramAM Aje ativikaTa kaparo kALa cAlI rahyo che. jenA kalamanAM lakhANo upara AjalagI ApaNe AMkha micIne vizvAsa mUkI zakatA hatA, ane guru sama AdaramAna ApIne tajjJa, mUrdhanya, satyazodhaka - nIDara - spaSTavaktA... jevAM jevAM vizeSaNothI navAjIne vandana karatA hatA ovA murabbI saMzodhako paNa Aje dharma-paMtha-sampradAyajJAti-jAti-pakSa-vicAradhArA - pradeza - bhASAnI kaTTaratAmAM potAnI vizvasanIyatA khoI beThA che. ovA samayamAM pUjya AcArya zrI vijayasUryodayasUrijI mahArAja tathA pUjya Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 57 AcAryazrI vijayazIlacandrasUrijI mahArAja dvArA sAhitya ane saMzodhananA kSetramA oka ati mahattva, kArya o thayu ke, gujarAtI bhASA-sAhityanA saMzodhana/adhyayana/ adhyApana sAthe joDAyelA navI peDhInA keTalAka sarjako-saMzodhako ApaNA prAcIna jaina-jainetara sAhityanI dizAmA rasa letA thayA. keTakeTalI kalamo vahetI thaI che A nAnakaDA sAmayika dvArA ?... ane 'anusandhAna nA mAdhyamathI ja ApaNA mUrdhanya vidvAno paM. zrI dalasukhabhAI mAlavaNiyA, zrI harivallabha bhAyANI, zrI zAMtibhAI zAha, zrI umAkAnta zAha, zrI nagInabhAI zAha, zrI ke. Ara. candrA, zrI satyaraMjana benarajI, zrI jayaMta koThArI, zrI madhusUdana DhAMkI, zrI lakSmaNabhAI bhojaka, zrI kanubhAI jAnI, zrI lAbhazaGkara purohita, zrI hasubhAI yAjJika, zrI vasantabhAI parIkha, DaoN. nalinI balabIra, DaoN. sAgaramala jaina vagere bhAratIya tathA vizva kakSAnA vidvAnone zrI hemacandrAcArya candraka arpaNa thayA. godharA, mahuvA, surata, tagaDI ane amadAvAdamAM 'anusandhAna'nA mAdhyame yojAyelA parisaMvAdo tathA sAhityagoSThio dvArA keTalIye niSkriya kalamone pharI cetanavaMtI banAvavAnuM kArya thatuM rahyu. saMzodhanakSetranI duSkara paristhiti ane vidvAnonI kAramI achatanA samaye saMsAratyAgI-vItarAgI yuvAna sAdhu-sAdhvIjIo dvArA sampUrNa pramANabhUta ane vaijJAnika DhaMgathI saMzodhana/adhyayana/sampAdana ane prakAzanonA kSetramA oka navo ja prakAza jovA maLyo. 'anusandhAna'nA aGko AnandaAzrama santasAhitya sandarbha granthAlayamAM sacavAyA che, vAraMvAra avakAza maLye pharIpharI anA para najara nAMkhavAnuM bane. jeTalIvAra vAMcI oTalIvAra kaMIka navo dRSTikoNa najara sAme Ave. koI cokkasa dharma-paMtha-sampradAya-phAMTA-zAkhAnA vADAmAM baMdhAyA vinA nirbhIkapaNe mAtra satyane ja ujAgara karavAnI nema sAthe je sampAdana AjasudhI thatuM ramu anI pratIti dareka aMkamAM thatI rahI che. AjasudhInA aGko viSayaphalaka aTaluM vistRta che ke koIpaNa vidyAzAkhAnA saMzodhaka abhyAsI-vidyArthIne potAnA viSayamAM niSThA ane sUjhathI kaI rIte kAma karavU anuM sacoTa mArgadarzana maLI rahe. madhyakAlIna jaina-jainetara sAhityamAMnI agaNita hastaprato Aje paNa aneka hastapratabhaNDAromAM sacavAI rahI che, paNa ano punaruddhAra karanAruM 'anusandhAna'nI tole Ave arbu aka paNa sAmayika mArI najare nathI AvatuM. priya sanmitra manoja rAvala sAthe Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 anusandhAna-75(1) jyAre jyAre maLavArnu thAya tyAre amanA manamAM aka ja vAta vAraMvAra ghumarAyA kare : "nirubhAI ! 'anusandhAna'mAM prakAzita pU. AcAryazrI zIlacandrasUrijInA dareka sampAdakIyarnu saMkalana karIne aeka pustaka avazya turatamAM ja tharbu joIo, je koI paNa vidyAzAkhAnA saMzodhanakSetramA abhyAsa karatA saMzodhaka / vidyArthIo mATe henDabuka banI rahe ovI kSamatA dharAve che..." 'nAmUlaM likhyate kiJcit' AdhAra vinAnuM kaI paNa na lakhavU. o zAstrIya niyamanuM anusaraNa kaThorapaNe bIjAne mATe karanArA itihAsakAro paNa manuSyasahaja pUrvagraha, pramAda, anavadhAna, asUyA, IrSyA, adekhAI, lobha, lAlaca, pada-pratiSThA, paiso, jJAti, jAti, koma, dharma, paMtha, sampradAya, vicAradhArA, pakSa, pradeza, bhASA... jevI koIne koI kaTTara granthi laIne jyAre Alekhana kare ane potAnA samakAlIno ke purogAmIonA saMzodhanamAMthI nAnakaDI kSati zodhIne moTA pahADa jevaDI citare, potAnI koI managhaDaMta-banAvaTI tathyo UbhAM karIne - TraMkI dRSTinA khela karIne-siddha karelI vAtane koI paDakAre tyAre uzkerAI jaInepotAne paDakAratAM vidhAnonA pramANabhUta javAbo ApavAne badale nirAdhAra tarko dvArA judA ja viSayanI carcA karIne vAtane ADepATe caDAvavAnI kozIza kare tyAre o kevA hAsyAspada lAge che anuM bhAna nathI rahetuM. ane o yAda nathI rahetuM ke ApaNA pachI AvanArI bhaviSyanI peDhInA saMzodhako ApaNAthI anekagaNuM lAMbuM joI zakavAnA che. kAraNa ke o purogAmI vidvAno tathA ApaNA dvArA thayelA saMzodhananA khabhA para beThA che. anI najara ApaNAthI lAMbI ja hovAnI. vaLI Aje to keTakeTalI saMzodhana suvidhA omane mATe sahaja prApta hovAnI. jagatabharanA sAhityasaMzodhana-pravAhothI o kSaNabharamA paricita thaI zake. omanA hAthanI muThThImAM rahelA mobAIlanA kiborDa ane AMgaLInA Terave Aje keTakeTalA granthabhaNDArohastabhaNDAronA amUlya-aprApya grantho akSarazaH kholI zake, vAMcI zake, prinTa kADhI zake ane koIne mokalI zake che. kabATamAthI mAre tyAM sacavAyelA 'anusandhAna'nA naMbara 16 (aprila 2000)thI 74 (2018) ane AgaLanA 13 tathA 14 maLI kUla 61 aGko bahAra kADhIne beTho tyAre manamAM hatuM ke akavAra khAlI uparachallI najara nAkhI Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 laIza. paNa, oma kAMI A zabdacuMbaka chuTe ? oka oka aGka hAthamAM lauM ne pAnAM pheravU tyAM koIne koI pAnAM upara najara coMTI jAya. hA, saMskRta, prAkRta, apabhraMzanI jaina-jainetara prAcIna mULa racanAo, jaina darzananI sAmpradAyika paribhASA dharAvatI racanAo, aMgrejI lakhANo... vagere mATe ApaNI mati-zakti khADA khAbociyAMnI deDakI jeTalI. paNa dareka aGkanA Arambhe ja lakhAyela sampAdakIya, koI paNa kRti vize lakhAyelA svAdhyAyalekho, DhUMkanoMdho, patracarcAo, navAM prakAzanonI mAhitI, samakAlIna sArI-mAThI ghaTanAonI noMdha, kAryakrama ahevAlo, vizeSAMko ane AgaLanA aGka ke aGko vize parama AdaraNIyazrI bhuvanacandrajI ma.sA. dvArA lakhAyela vihaMgAvalokana... ama anekavidha staranI sAmagrI cittane rokI rAkhe, pharI pharI AkhaM vAMcavA majabUra kare. oma karatAM pUrA be divasa ne rAta satata 'anusandhAna'maya rahyo. bIjuM kazuM sUjhatuM ja nahotuM. vacce be-cAra mahemAno AvyA one cA-pANI khAIne vidAya karavAnI talapApaDa manamA rahetI. pIeca.DI. mATe abhyAsa karatI aMka dIkarI jUnAgaDhathI AvI, ane jarUrI sandarbhagranthono Dhagalo karI dIdho ane kA : 'bena ! tAre upayogI hoya o pustakomAthI sAmagrInA phoTA pADI le, noMdha karI le, atyAre tArI sAthe vigatavAra carcA karI zakuM ovI mArA cittanI sthiti nathI, huM thoDaMka lezana karavAmAM paDyo chu.' ___ Ama sacavAyelA aGkonI saMskRta, prAkRta, apabhraMza, jUnI gujarAtI, hindI, aMgrejI ane vartamAna ziSTa gujarAtI oma sAta sAta bhASAomAM lakhAyelI sAmagrImAMthI akSarazaH nahIM paNa pAnepAnuM pheravIne pasAra to thaI gayo pachI mUMjhANo. have AnA vize lakhavU zuM? pU. mahArAjasAheba, bhAyANIsAheba, jayaMtabhAI koThArI ane anya vidvAno sAtheno A samayagALAmAM thayelo patravyavahAra je mArA kompyuTaramAM TAIpaseTa karIne rAkhyo che amAM paNa mArI najara pharI vaLI ane citta pharI apAra glAnithI ubharAtuM raghu. oha ! keTakeTalI ugharANIo, keTakeTalI zIkhAmaNo, keTakeTalA dilAsAo... mArI palAyanavRtti, mArI ALasa, mArI bedarakArI, mAro pramAda... badhuMja AMkho sAme taravaratuM rahyaM. pahelAM to manamAM hatuM ke 'anusandhAna'nA aGko sAthenuM mAre joDANa, mAjhaM ghaDatara, keTakeTalA vidvatjano, bahuzruta paNDito, sAdhu-sAdhvIjIo, saMzodhako, kavi-kalAkAronA pratyakSa paricayamAM avAyu, amane Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 anusandhAna-75 (1) sAMbhaLavAnuM sadbhAgya prApta thayuM. navAM prakAzano tathA tatkAlIna sArI-mAThI ghaTanAo vizenI jANakArI, pU. mahArAjasAhebanA Adezane kAraNe parANe parANe paNa 'anusandhAna' nA pAnAMo para chapAyelI mArA nAma sAthenI sAmagrI... oma oka AnandadAyaka vidyApravRttinI thoDI ka smaraNayAdI ApI daIza, paNa 'mAnava jANe meM karuM... karatala dUjo koI, AdariyAM adhavaca rahe, hari kare so hoI...' nyAye kalamamAMthI zuM nItaryuM che se to khabara nathI paNa aka nAnakaDI bhAvaaMjali vAgIzvaranA caraNomAM.... * * * C/o Ananda Azrama ghoghAvadara (goMDala) Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 'anusandhAna' : samRddhi ane samanvaya - chelabhAI vyAsa 60nA dAyakAmAM bI.o.nA abhyAsa nimitte DaoN. bhogIlAla sAMDesarA sampAdita 'prAcIna phAgu saGgraha'mAMnAM cAra viziSTa phAgukAvyono nikaTa paricaya thayo tyArathI jaina kavIzvaronI kavitvazakti ane zabdavaibhava rasarucitantra para bahu UMDI asara karI gayA. kadAca tyArathI ja vipula jaina sAhitya grantha bhaNDAra nihALyo ane thoDA samaya pachI jesalamera grantha bhaNDAranAM paNa darzana thayAM ane jaina sAhityanA vaibhavazALI vaipulyano pUro ahasAsa thayo. abhyAsaviSayaka phAgukAvyonA adhiSThAtA AcArya sthUlibhadra, nemiprabhu ke jambUsvAmInA akalpya vItarAgabhAva ane tyAganA adbhuta prasaGgo jIvanamAM hamezAM sAme sAme rahyA. amAMthI zIkhelo pATha kAyama mATe mArgadarzaka banyo. pachI to varSonA vahANAM vAI gayA. adhyApananimitte hemacandrayugIna sAhitya ane madhyakAlIna sAhitya pAse javAnuM banyuM - paNa oka dhanya prasaGge mitronI preraNAthI sUrata mukAme 'Anandaghana' parisaMvAdamAM javAnuM sadbhAgya sAMpaDyu... oka navo ja anubhava thayo. eka navI dizA khUlI jANe.... A samArambhamAMthI parama zraddheya pU. vijayazIlacandrajI mahArAjanI kRpAdRSTi sAMpaDI je jIvananI aka anokhI mUDI banI rahI. __ aka bIjA prasaGge godharA upAzrayamAM madhyakAlIna padyasvarUpo paranA seminAramA punaH pU. mahArAjazrI, sAnnidhya ane sneha sAMpaDyAM. jaina munivaronI aka vizeSatA rahI che ke teo tapazcaryA sAthe zabdacaryA karatA jAya che, uparyukta parisaMvAdo ane ajasra cAlatA adhyayana dvArA zabda sevAto hato. _ 'anusandhAna' AvI sadpravRttimAMthI janmyuM che. ane aNe potAnI zodhayAtrA supere AgaLa dhapAvI che. sAhityanI dareka pravRttimA sAmela bhASAnA uttama vidvAno mATe 'anusandhAna'nI samyak dRSTi hamezAM rahI che. vizALa dRSTithI ane pUrNa audAryathI Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-75(1) jaina ane jainetara saMzodhako, vidvAnone ahIM nimantravAmAM Ave che. sarvazrI lAbhazaMkara purohita, hasubhAI yAjJika, niraMjana rAjyaguru, manoja rAvala, nAthAlAla gohila - A badhAM nAmo ahIM AdarapUrvaka levAya che. sarvazrI kanubhAI jAnI, vasanta parIkha jevA vidagdha vidvAnone jainadharmI hovA - na hovAno khyAla karyA vinA sarvocca sanmAno apAyAM che. __koI vyApaka-vizALa dRSTipUta vyakti jyAre saMzodhana patra zaru kare tyAre koI vADAbandhI to hoya ja nahi, meno uttama dAkhalo 'anusandhAna' mukhapatra che. 'anusandhAna'nA haraoka aGkamAM pragaTa thatA, ubharAtA sAhitya-saMzodhana para najara nAkhIo to khyAla Avaze ke ahIM sAhityanI keTalI moTI sevA thaI rahI che. 'anusandhAna'mAM abhare bharelA sAhityanI samRddhi vize vidvAno vigate lakhaze... ahIM to A virala mukhapatranI garimA ane enA prerakanI sUkSmaikSikA dRSTine vandana karIne dhanyatA anubhavIo.... Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 AzIrvacana anusandhAna (zodhapatrikA) ne zubhAzIrvAda amadAvAdathI vidvAna A. zrIvijayazIlacandrasUrijI dvArA sampAdita tathA prakAzita thatI A zodhapatrikA saMzodhanakSetramAM koI judI ja chApa pADanArI patrikA anA cAlu aGko to kharA ja paNa viziSTaaGko to khAsa karIne vidvAnonI jijJAsAne santRpta karanArA hoya che ane vAraMvAra vAMcavAnuM mana thAya tevA hoya che. mAnanIya zrI harivallabha bhAyANInA sampAdanathI jeno prArambha karavAmAM Avyo che o anusandhAnanA aGkoo zrI bhAyANIjInI gerahAjarImAM paNa anuM stara jALavI rAkhyuM che e AnandanI vAta che. A viSayanA niSNAta vidvAno saMzodhanAtmaka lekho mokalI A patrikAne samRddha karatA rahe ovI amArI bhalAmaNa che. 74 aGka paryanta akabaMdha rahelI A patrikA jyAre 75mA aGkamAM praveze che tyAre ame tene antaranA AzIrvAda pAThavIo chIo tathA teno sadAkALa jayakAra icchIo chIo. saM.-2074 pra. jeTha-vada 3 - A. vijayahemacandrasUri tA. 1-6-2018 (devAntiSad) Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 zubhakAmanA pU. A. zrI vi. zIlacandrasUrijI ma. savinayaM vandanAni santu / - anusandhAnAGko'yaM 75tamaH prakAzayiSyate iti jJAtam / adyayAvat 74 aGkAH prakAzitAH / sarveSu api aGgeSu nUtanA: eva, aprakAzitapUrvAH eva kRtayaH / etatprasaGge saMzodhanalekhaM tu na preSayAmaH / tatkRte paryAptA sajjatA'pi nA'sti naH / kevalaM vayam anumodayAmaH hArdam / uccaizca svAgataM vyAharAmaH / yadyapi anusandhAnAGkagataM sarvaM vayaM na paThAmaH, tathApi vihaGgAvalokanena vilokayAmaH avazyam / 1 anusandhAna- 75 (1 ) 'kaccha-kIrtana' nAmake asmadIye AgAmipustake anusandhAnato'pi kAzcit kRtayaH svIkRtAH santi sakArtajJyam / evam anusandhAnAGkA: ime bhAvikAle'pi upayogino bhaviSyanti / - sarvebhyazca: vandanAni / - * vijayamukti municandrasUrI naDIyAda, pra.jye. kR. 3 1-6-2018 anusandhAna patrikA 75 veM aGka ke prakAzana para sabhI ko harSAnubhUti honA svAbhAvika hai / aneka kRtiyoM aura kRtikAroM se paricita karAne vAle sAhitya meM 'anusandhAna' kA sthAna ucca hai I sAhitya ke pracAra-prasAra meM zrI hemacandrAcArya TrasTa udyamavaMta banA rahe... yahI zubhAbhilASA... maNigurucaraNaraja Arya mehula prabhasAgara vi.saM. 2075 ASADha vadi 12 ujjaina Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 vidvAna ziromaNI, pU. A. bhaga. zrI zIlacandra sU. ma. nI sevAmAM sAdara-savinaya vaMdanA. 'anusandhAna' patrikA 75mA mukAme pahoMce che te jANI khUba khuzI thaI. varSo pahelAM "jaina satyaprakAza''nA aGko vAMcyA hatA. te pachI 'anusandhAna' joyuM ke jemAM itihAsa, saMzodhana, avanavI mAhitI, khUNAmAM chUpAIne paDelI navI jANakArI, avanavA stotro, vijJaptipatronI mabalakha vAto vAMcavA maLI... vartamAnamAM jainazAsanamAM AvA mAsiko - mukhapatro khUba jUja che. Ape - ApanA ziSyoo khUba mahenata karI 75 aGka sudhInI yAtrA taya karI. Apa badhAnI A sAdhanAnI khUba anumodanA. oka kheDUtanI mahenatathI khetaramAM ugeluM anAja anekonA peTanI bhUkhane ThAre che. ApanI mahenata AvA prakAranI che. khUba anumodanA - zubhecchA. padmabodhivijaya ratalAma 17, julAI 2018 'anusandhAna'no 75mo aGka bahAra paDI rahyo che, jANIne khUba khUba Ananda thayo che. prAcIna sAhityanA khajAnAne khoLavo-phaMphosavo - tenaM saMzodhanasampAdana karIne tenA arthI jano sudhI, zaNagArIne pahoMcADavU-AvaM kAma- Avo viSaya pakaDIne karanArA bahu ja virala AtmAo jovA maLe che. eka rIte A kAma dhULadhoyA jevaM gaNAya - o kAmamAM paDanAro gumanAmImAM pheMkAI jAya - ovI hAlatamAM paNa tamoje Aq kaThina ane khUba ja upayogI aq kAma zaru karIne 75mA aGka sudhI pahoMcADyuM - o badala khUba-khUba dhanyavAda saha antaranA bhAvathI anumodanA karuM chaM. tamone tema ja AmAM sahayogI sau koIne - darekane pharIthI abhinandana. li. ratnabhUSaNasUri vApI-2074, aSADha sudi 12 maMgaLavAra, tA. 24-7-2018 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 sampAdakazrI, 'anusandhAna' anusandhAna- 75 ( 1 ) pUjya gurudevanA caraNomAM zatazaH vaMdanA, 'anusandhAna 'no 75 mo aGka prakAzita thaI rahyo che te badala hRdayapUrvaka abhinandana saha anumodanA AgAmI aGka mATe lekha mokalavAnuM lakhyuM te mATe AbhAra. anusandhAnanA aGkomAM aprakAzita kRtione hastaprata uparathI prakAzita karIne te paNa zuddha svarUpe pATha - pAThAntara sAthe, te tenI AgavI oLakha che. apragaTa sevA vijJaptipatro aka sAthe ATalI moTI saMkhyAmAM bhAratabharanA jJAnabhaNDAronI hastapratamAMthI zodhIne Ape prakAzita karyA te bhagIratha kAryanI sAthe saMzodhana-sampAdana mATe viziSTa jarUrI ovA sUcana - mArgadarzana paNa anusandhAnamAM prakAzita thAya che. jJAnabhaNDAramAM sAcavIne rAkhelA jUnA aGkonI paNa ghaNA badhA pUjyo taraphathI moTI saMkhyAmAM mAMgaNI AvyA kare che te tenI upayogitA ane kvoliTI batAve che. bAbulAla saremala zAha 'siddhAcala baMglojha', senTa Ansa skUla, hirA jaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda - 380005 * AdaraNIya zrI zIlacandrajI mahArAja sAheba vaDodarAthI rAjezanAM saparivAra vandana ! anusandhAnanI yAtrA 75mAM aGka sudhI pahoMce che se AnaMdanI vAta che. ArambhamAM bhAyANIsAhebanuM mArgadarzana ane saLaMga ApanI atandra kAryaniSThA tathA vidyAprItinuM a su-phaLa che. sAdhuvAda ! vaDodarA, 10 - 7 - 2018 rAjezanA vandana Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2018 sampAdakazrI, 'anusandhAna' AdaraNIya mahodaya, namaskAra 67 'anusandhAna' paMcoteramA mukAme pahoMcI rahyuM che te jANI khUba Ananda thayo. Apa sau 'anusandhAna' dvArA sampAdana, anuzIlana ane samIkSA - oma traNe prakArathI ApaNA bhAratIya jJAna - vArasAnI bahumUlya sevA karI rahyA cho, khUba gauravano viSaya che ane Apa saune huM hArdika abhinandana pAThavuM chu. Apa mane niyamitapaNe 'anusandhAna' mokalo che te badala kRtajJatA vyakta karuM chaM. mArI nAdurasta tabiyatanA lIdhe hamaNAM huM lekha vagere mokalI zakuM oma nathI, to kSamA karazo. saMzodhana ane vidyAvimarzanA kSetre 'anusandhAna' sadAya uttarottara pragati - prakarSa pAme ovI maMgala kAmanA karUM chaM. dhanyavAda saha, bhavadIya sureza upAdhyAya nidezaka, anusnAtaka ane saMzodhana vibhAga bhAratIya vidyA bhavana muMbaI Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-75(1) zubhakAmanA pUjya zIlacandrajI ane AdaraNIya ne priya nAnA mahArAjo, zuddha vidyAne varelA sAhityanuM prakAzana me koIpaNa samAjanI buddhiparAyaNatAnI oka pArAzIzI gaNAya. gujarAtI bhASA bhaNelA bhASakonI saMkhyAnI vRddhinA pramANamAM gambhIra jJAna-parizIlananI pravRtti vikasI nathI - jaththAnI dRSTile tema guNavattAnA mApe paNa. A paristhiti ApaNA vikAsazIla jamAnAnI oka nirAzAjanaka vilakSaNatA banI che. khera, AvI paristhitimAM paNa vidyAvyAsaMganI keTalIka jyota dIpI rahI che teno thoDo santoSa ApaNe laI zakIle tema chIo. jainapaMthanA sAdhuonI vidyAparamparA gujarAtanuM gaurava che. je keTalIka dIvAvATa Aje paNa saMkorAI rahI che temAM 'anusandhAna'nuM sthAna agra che. vijayazIlacandrasUrijI ane amanuM nAnuM ovU tejasvI ziSyamaNDaLa je vidyA-upAsanA karI rahyaM che o koI mAtabara vidyAsaMsthAnuM gaurava mAge tevU che. o taruNa pratibhAo kaThaNa dharmAcaraNanI sAthosAtha vidyAvyAsaMga keLave o omanI tIvra jJAnapipAsA sUcave che. paNa madhyakAlIna sAhitya-sAmagrInAM sampAdano karavAM, tAttvika muddAo para abhyAsalekho lakhavA - o badhI vidyApravRtti to koI sAdhanasajja vidyAdhAmamAM besIne thaI zake ovI ApaNI samajane aeka bAju mUkavI paDe ovI omanI paddhati Azcarya pamADe. satata prayANa cAlatAM hoya tyAre sandarbhanAM aneka sAdhano sAthe na rAkhI zake ovI paristhitimAM saMzodhana-abhyAso cAle e AjanA jamAnAmAM gaLe na Utare ovI vAta che. prAtaHkALe padayAtrA zaru thAya ane nAnAM nAnAM mukAmo karatA jAya, divasa daramiyAna paNa aneka rojiMdI kAmagIrIo A parivrAjakone rokI rAkhe, sandhyA pachI vAMcaq-lakhavU duSkara bane : AvI samaya-saMkaDAzamAM emano vidyAvyAsaMga kaI rIte cAlato haze, sandarbho tapAsavA-cakAsavAno, jAtajAtanA kozo jovAno amane avakAza kyAre maLato haze tenuM ApaNane Azcarya thAya. vipula sAmagrI capaTI vagADatAM labhya hoya, vAcana-parizIlana mATe badhI suvidhAo hAjarAhajUra hoya ovI paristhitithI TevAyelA ApaNA abhyAsIone A nitya-rajhaLatAM sAdhu-sAdhvIoo pote nirmelA zodhana-kImiyA jANavAnI jijJAsA na thAya to ja navAI. suvidhAonI bharamAra vacce, saMsAranI aneka kAmagIrIomAMthI mukti pAmIne Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 69 saMzodhana nAme pravRtti karavI, ane A sAdhu-samudAya koI pada-prasiddhinI AkAMkSAthI vegaLo vidyAvyAsaGga calAve o be dhruvasamI vAta che. vidyA-upAsanA mATe A sAdhujanoo potAnA khapanI saraLa paddhatio vikasAvI haze temAM vidyArasikone cokasa rasa paDe. ovo paricaya oka lekhasvarUpe zIlacandrajI pAsethI ApaNane maLe ovI AzA sevavAnuM A TANuM che. koI vidyApravRtti majalanA oka paDAve AvIne thobhe, khudane avaloke, ane navA khAMbhA kyAM khoDavA o vize vicAre o asthAne nahIM gaNAya. o aMge eka-be vAta : oka to, 'anusandhAna' oka sAmayika cha, ane sAmayika prakRtile ja alpajIvI hoya che. anI jALavaNInI custa rasamo vyaktigata abhyAsIo to anusarI nathI ja zakatA, ApaNI ghaNIkharI granthAlaya-vyavasthAo paNa ovI jALavaNInI kALajI dAkhavatI jovA nathI maLatI. 'anusandhAna'nI sAmagrI bezaka dIrgha astitva mAgI le ovI che; mAtra tenA sAmayikI svarUpane kAraNe ja o sAmagrI alpajIvanane havAle jAya o vAta na ruce ovI che. AmAMthI oka sUcana aq udbhave ke pragaTa thayelA paMcotera aGkomAMthI pasaMdagInI sAmagrI granthastha karavI. bIjaM, 'anusandhAna', bhAvi svarUpa ja oka vArSika grantha, rAkhavAthI sAmayikanA anivArya alpajIvanathI bacI zakAya. bIjI vAta : sAmayikone pustakarUpe rajU karavAnI TekanolojI paNa atyAre jabaradasta parivartana pAmI rahI che. mudrita sAmagrInI aka jagyAathI bIjI jagyAo heraphera o oka. moTI asuvidhA rahI che. teno ukela 'inTaraneTa' rUpe labhya che. aneka sAmayiko ane pustako 'DIjITala' svarUpe labhya banatAM hovAthI teno prasAra anekagaNo ane khUba saraLa banyo che. 'anusandhAna' DIjITala svarUpe inTaraneTa para mukAya to o jagatanA koIpaNa khUNe tatkSaNa pahoMcI jAya - A zakyatA romAMcakArI to lAge ja. paNa, A vidyAparipAka mAtra 150 nakalamAM ja samAi jAya o keyU~ ? amAMnI keTalI nakala tenA kharA vAcako pAse pahoMcatI haze? paristhitinI kevaLa kalpanA ja karIo : 'anusandhAna' DIjITala svarUpe duniyAne khUNekhUNe jyAM jaina abhyAsIo haze tyAM ApoApa pahoMcaze ! keTalA badhA vAcako - mAtra adhika ja nahIM, je kharekhara jijJAsu haze ovA vAcako - Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 anusandhAna- 75 (1) 'anusandhAna 'no paripAka pAmI zakaze ! zakyatA romAMcakArI nathI? 'anusandhAna' nuM paMcotera pachInuM prayANa vadhu sArthaka ane vistRta bano ovo zubha bhAva A sUcano prere che. * jayanta meghANI 402, 'sattva', grIna pArkanI bAjumAM, phUlavADI, bhAvanagara - 364002 mo. 9898007130 ApazrIjI ane viziSTa vidvAn harivallabha bhAyANI sAhebe prArambhelI A sarasvatInI upAsanA avirata cAlu che ane have 75mA paDAva upara A yAtrA pahoMcI che. A oka viziSTa kakSAnI jJAnopAsanA kharekhara zramasAdhya ane Anandaprada che. anusandhAnanA sampAdakone jeTalA abhinandana ApIo teTalA ochA che. prAkRtasaMskRtabhASAmAM ane viziSTa gaNI zakAya ovI rasALa - prauDhazailiyukta kRtio AmAM vAMcavA maLe che. aneka cintanasabhara lekho paNa A patrikAmAM rajU thAya che. vividha uttamasAmagrIthI bharapUra A patrikA mATe ahobhAva sahaja pragaTe tevuM che. vijJaptipatro - vijJaptilekhonA aGko je prakAzita thayA te kharekhara aka viziSTa kakSAnuM kArya kahI zakAya . sampAdakanA lekho - saMzodhana aMgenI mAhitI A badhuM sahaja sphuraNArUpe pragaTa thatuM hoya che. patro - vihaMgAvalokana amAMthI paNa oka dRSTi maLe tevuM hoya che. ghaNI kRtionA artho mArA jevAne paNa samajAtA nathI paNa kRtionI racanAsaMzodhanazailI A badhuM jotAM navaM navaM zIkhavA maLe che. ApaNI A sarasvatInI sumadhura yAtrA zIghra 100 mA paDAve pahoMce ane a zatAbdI mahotsavane jANavA-mANavA maLe ovI antaranI zubhakAmanA vyakta karUM li. sAdhvI candanabAlAzrI jeThA bhAI pArka, pAlaDI, amadAvAda Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 71 vihaMgAvalokana - upA. bhuvanacandra jaina stotrasAhityamA abhivRddhi karatI be sundara racanAo anusandhAna74mAM sthAna pAmI che. baMne anekArthI kRtio che, e dRSTie anekArthaka sAhityamAM paNa be viziSTa kRtiono umero thAya che. kamalabaddha jinastavanamA 64 vAra 'sAraMga' ane 64 vAra 'hari' zabdano upayoga thayo che. A be zabdanA aneka artha thAya che, e arthAne bhinna bhinna vizeSaNomAM avanavI kalpanAo dvArA gUMthI laine tathA zlokanI paMktiomAM punarAvartana pAmatA akSarone kaNikAmAM goThavIne citrakAvya- sarjana karavAmAM AvyuM che. zlokanA caraNomAMthI eka-eka akSara laI 24 jinezvaromAMthI bAra jinezvaranAM nAma bane che ane e nAmothI vaLI eka zloka bane che. sAthe zrIhIrasUrijInuM tathA kavituM nAma paNa bane che. A zloka tathA paMkti kRtinA aMte alaga ApelA che. caraNamAMthI kyA akSara levA e kadAca kamalabaMdha banAvavAthI jaNAi AvatuM haze. badhAM caraNo vizeSaNa che tathA dvitIyA vibhaktinAM che. antima zlokamAM vizeSya ane kriyApada hovA joie paNa te jo ke dekhAtA nathI. bIjI anekArthI racanAmAM 'gau' zabdano 24 arthamAM vizeSaNomA prayoga karI prabhustuti karavAmAM AvI che. racanA vyAkaraNadRSTie zithila ane kAvyadRSTie kliSTa che. kartAnA vidyArthIkALanI racanA hoya evo saMbhava che. ___kulamaNDanasUrikRta samasyAzlokomA antima zlokamAM samasyA che te prahelikA prakAranI che. Ano ukela aMzata: 'mALA' - japamAlA jaNAya che paraMtu pUrI saMgati thatI nathI. pAThakomAMthI koIne Ano uttara sUjhe to jaNAvavA kRpA kare. ___ sattarabhedI pUjAnI paramparA prAcIna che. lokonI bhASAmAM gIta-saMgItamaya pUjAonI racanA prArambha thaI temAM sarvaprathama sattarabhedI pUjA racAI haze evaM mAnI zakAya. zrIsakalacandrajI ma. racita sattarabhedI pUjA prasiddha che. e pUjAthI paNa pahelAM A pUjAnI racanA ekathI vadhAre kavioe karI che. solamA zatakamAM zrI pArzvacandrasUrie sattarabhedI pUjA racI che. bIjI AvI pUjA A aMkamAM pragaTa thaI che, jenA kartA- nAma ajJAta che. pUjA saMkSipta che, DhAlo eka ja rAga ane eka ja Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 anusandhAna - 75 ( 1 ) kaDInI che. purANA samaye pUjA saMskRta zlokabaddha rahetI. zlokono pATha / gAna thAya ane abhiSeka Adi thAya. tenI asara heThaLa eka kaDInI pUjAo racAI hoya evaM anumAna thaI zake. dezya bhASAnuM mahattva vadhyuM ane zAstrIya rAgarAgiNImaya saMgItano pracAra vadhyo tyAre rAgabaddha pUjAo zarU thaI, te paNa eka-be kaDInI ja rahetI. dhIre dhIre pUjAnI racanA vistRta ane vaividhyayukta banI. bIjI pUjA hAla apracalita che parantu enA samaye e khUba lokapriya haze . emAMnI jalapUjAnI be kaDIo Aje paNa abhiSeka- zAntistrAtrAdimAM bolAya che. zrIsakalacandra vAcakanI eka apragaTa racanA A aMkamAM bahAra Ave che. racanA karmasiddhAntaviSayaka che. zAstrIya viSayone loko sudhI pahoMcADavAnuM kAma A prakAranI racanAo dvArA vidvAna munivaroe je rIte kartuM che te ullekhanIya che. zAstrIya padArtho padyabaddha karavAthI te kaNThastha karavA sugama thAya, AthI madhyakAlamAM AvI racanAo vipula pramANamAM thaI che. AvI kRtiomAM prAkRta zabdono chUTathI upayoga thato hovAthI mArugUrjara bhASA hovA chatAM e bhASAnI eka AgavI mudrA janmI hatI. kavi RSabhadAsa kRta 'jinapUjAphalastavana' eka lAkSaNika racanA che. prabhudarzana-vandana-pUjananuM phala athavA rAtribhojana Adi pAponuM phala AMkaDAomAM varNavatI AvI racanAo madhyakAle astitvamAM AvI che. karmasiddhAnta sAthe teno sIdho sambandha bese tema nathI. mahimAsthApana ane bhaya utpAdana arthe eka kALe AvI paddhati apanAvavAmAM AvI hatI. tAttvika dRSTie AvA tola - mApa iSTa nathI, ane sambhavita paNa nathI. 'vijayasiMhasUrIzvara pada mahotsava rAsa' eka aitihAsika ane caritrAtmaka racanA che. vAcanA zuddha che kema ke rAsanI racanA ane lekhana vacce eka ja varSanuM aMtara che tathA lakhanAra lipikAra muni kavinA nikaTa vyakti che. DhAla 18nI dezInI paMktimAM vAcanabhUla che. 'hiayahIM DolaDai' vAMcyuM che, tyAM 'hiaya hIMDolaDai' ema vAMcavaM saMgata thAya. * * * C/o. jaina derAsara nAnI khAkhara- 370435 ji. kaccha, gujarAta Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2018 eka durlabha pratimAlekha -- 73 upA. bhuvanacandra bAdazAha akabare 'dIne ilAhI' nAme eka nUtana dhArmika paMtha ke sampradAya sthApyo hato, ane AvA ja nAmano saMvata paNa zarU karyo hato - jenI khabara bahu ochA lokone haze. dIne ilAhI paMtha I.sa. 1548mAM sthApelo, jyAre saMvatnI zaruAta potAnA rAjyAbhiSekanA varSathI - I.sa. 1555 thI - karI hovI joIe evo niSkarSa anya AdhAroMthI vidvAnoe kADhyo che. jo ke A saMvat lAMbo samaya cAlyo nahIM. 72 varSa sudhInA ullekho maLe che, pachI nathI maLatA. - bAdazAha akabara vividha dharmanA guruo / paNDito sAthe dharmacarcA karatA. zrI jinacandrasUri, zrI vijayahIrasUri, vA. zAnticandra - siddhicandra tathA upA. padmasundara sA bAdazAhanA paricaya tathA temanI preraNAthI karelAM satkAryonAM dastAvejI pramANo maLe che. jaina saMghonI eka svastha paramparA rahI che ke je samaye jenuM rAjya pravartamAna hoya te rAjAnuM nAma navA baMdhAtA derAsaramAM athavA pratimAjInA lekhamAM lakhavaM. A paripATI anusAra muslima zAsako bAdazAha, navAba, sUbA nAM nAma zilAlekhomAM lakhAyAM che. akabaranA sambandhamAM vizeSatA e che ke nemaNe calAvelA saMvatno paNa zilAlekha-pratimAlekhamAM eTalI ja sahajatAthI ullekha thayo che. A lekhana koI zilpI ke zreSThIe karI nAkheluM evaM na mAnavuM, kAraNa ke saMskRtamAM lakhAyelA AvA lekhonuM lakhANa vidvAna munio ja karatA hatA. jo ke ilAhI saMvatanA pratimAlekho bahu jUja maLe che. AvA eka durlabha pratimAlekhanI mAhitI A sthaLe ApavI che. haLavadanA jinAlayamAM AvA pratimAlekhayukta mUrti virAjamAna che. moTA derAsaranA mUlanAyaka zrIvAsupUjyasvAmI che ane te zrIvijayasenasUrijI dvArA pratiSThita che. derAsaranA parisaramAM bIjuM nAnuM jinAlaya che, temAM mULanAyaka zrIzItalanAtha bhagavAna che. A pratimAjI thoDA varSa pUrve gAmamAMthI ja khodakAma karatAM nIkaLyA che. A pratimAjIno lekha ilAhI saMvatano che. lekha mUrtinI beThakamAM, paNa pAchalA bhAge che, je pratiSThA thaI javAthI vAMcI zakAya tema nathI; parantu pratiSThA vakhate athavA pratimAjI nIkaLyA tyAre sujJa zrAvakoe lekhanI chabI pADI lodhelI ane saMgha pAse te sacavAI che. haLavada saMghanA kAryakartAonA saujanyathI e chabI (phoTo) jovA - vAMcavA maLI. saMghanI anumatithI e lekha sampAdita karI ahIM rajU karyo che. sAthe sAthe zrIvAsupUjyasvAmIno lekha (e paNa pratimAjInA Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 pAchalA bhAge hovAthI) ThIka ThIka mahenate vAMcIne ahIM Apyo che. AnAthI ilAhI saMvatanA durlabha lekhomAM ekano umero thAya che. sAthe sAthe jainAcAryonI dIrghadRSTi, samabhAva, udAratAnA pAvana darzana paNa thAya che. paradezI mUrtibhaMjaka AkrAmako bhAratamAM AvIne mUrtionuM bhaMjana karatAM karatAM chevaTe ahIM sthAyI thayA ane bhAratanI sarvasamAvezaka saMskRtinA raMge raMgAI zAMta thayA. anukrame e vidharmI zAsako mandironA nirmANa mATe bhUmidAna paNa karyAM, anudAna ane anumati paNa ApatA thayA; krame krame mUrtionI palAMThI nIce evA mUrtibhaMjakonAM nAma paNa lakhAyAM! bhAratIya saMskRti ane jaina saMskRtinI A adbhuta pariNati che ane mAnavasabhyatAnI dRSTie tenuM apAra mahattva che. thAya. * pAtisAhi zrI akabara pravartita saMvat 41 varSe phAguNa di 11 gurudine zrI halavada rAjadhAne vAstavya zrIzrImAlI jJAtIya vRddha zAkhAyAM do0 DUMgara bhAryA ramAi tatputra dozI padamA svazreyorthaM zrI zItalanAthabimbaM zrIzItalanAtha bhagavAnanI pratimA parano lekha (phoTA uparathI) rApitaM pratiSThitaM zrI 5 zrI vijayahIra sUpaTTAlaMkaraNa zrI 5 vijayasenasUribhiH / 44. anusandhAna- 75 ( 1 ) bhASAntara : 'bAdazAha zrI akabare pravartAvelA saMvat 41nA varSe phAguNa sudi 11 gurudine zrI halavada rAjadhAnInA vAsI zrI zrImAlIjJAtIya vRddha zAkhAmAM dosI DUMgara, tenI bhAryA ramAI, tenA putra dosI padamAe svazreyArthe zrI zItalanAthanuM bimba bharAvyaM, zrI hIravijayasUrinA paTTAlaMkAra zrI vijayasenasUrie pratiSThita karyu. " ilAhI saMvat 41 e vi.saM. 1652 thAya che. ane I.sa. 1595 lagabhaga * Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 75 ___ halavadanA moTA derAsarajInA mUlanAyaka zrI vAsupUjyasvAmInI pratimAnI beThakamAM AgaLanA bhAge thoDA akSaro che, jemAM saMvatano ane pratimA bharAvanArano ullekhamAtra cha : saM. 1614 varSe vaizAkha suda cothe hA. (do.?) meghA vardhamAna. pratimAjInA pAchaLanA bhAge pUro lekha che. pratiSThA thatAM lekha dabAI jaze ane vaMcAze nahi evaM lAgavAthI sujJa zrAvakoe pratiSThA vakhate athavA pachInA koI samaye saMvata-tithi-nAma DhUMkamA AgalanA bhAge kotarAvyA hoya ema lAge che. pAchaLanA bhAge rALa-simenTa-kacaro lAgelA hatA te zakya eTalA dUra karI jeTaluM vAMcI zakAyuM teTaluM vAMcI lekha UtArI lIdho che. zrI vAsupUjya svAmIno lekha saMvata 1614 (? 1624 / 1660)* varSe ... jJAtIya do. vardhamAna ta bhAryA... vanA (panA) ta suta do. meghA ... vAsupUjyabimbaM prati. zrI tapAgacche... vijysensuuribhiH| bhASAntara "saM. 1614 (1660 paNa lAge che) varSe ... jJAtinA do. (dozI) vardhamAna, tenI patnI ... tenA putra do0 meghAe vAsupUjya bhagavAna- biMba ... ane tapAgacchamAM A. vijayasenasUrie pratiSThA karI." Clo. jaina derAsara, nAnI khAkhara-370435, kaccha * * * * zrIvijayasenasUrijInA sUripada nI hakIkata jotAM A lekha saMvat 1660 no hoya e ja ucita jaNAya che. - zI. Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 anusandhAna- 75 (1 ) bhAratIya saMskRtinA purodhA : RSabhadeva bhagavAna RSabhadeva. bhAratavarSanA AdipuruSa : AdinAtha : bAbA Adama : adabada dAdA ! Adama, Adam ane saMskRtanA 'Adima' A traNe zabdo oka ja kuLamULanA hoya, ane oka ja 'AdipuruSa' mATe prayojAyA hoya, a viSe have zaGkA khavAne koI ja kAraNa nathI. - - vijayazIlacandrasUri Adamano vaMzaja te AdamI Adamano pUrvaja te paNa AdamI ja. a tyAre te kALe te samaye prAkRta athavA prAkRtika avasthAmAM jIvato hato : nirbandha, niHspRha, niSpApa ! ane sAMskRtika banAvanAra puruSa te A AdipuruSa AdinAtha. prakRtinA Adima ke pachI sanAtana vaheNane saMskRtimAM DhALavAnuM yugavartI ane parAkramI kAma se AdinAthe karyu. omaNe bhAI ane bahenane ekamekanA bhogasAdhana banatAM nivAryAM, ane strI-puruSanA sambandhomAM pavitra maryAdAnuM oka tattva ropyaM. A pavitratAnI ane maryAdAnI rakhevALI omaNe 'samAja'nA zire sthApI, ane samAja teno nirvAha karI zake o mATe temaNe 'lagna' ke 'vivAha'nI vyavasthA ApI. ka krAnti hatI : prakRtine saMskRtimAM rUpAntarita karanArI krAnti. samAja-racanA sAthe aneka tattvo saMkaLAtAM hoya che : bhaya, aparAdha, daNDa, nyAya-anyAya, kSamA, niyamo vagere. A badhAMyane sAMkaLI le tevuM aka paribaLa te nIti. AdipuruSe jagatane 'nIti' zIkhavADI. koIo koInI vastu, vRkSo, jamIna, strI vagere paDAvI na levuM; avuM kare to te aparAdha bane, ovo aparAdha kare tene daNDa thAya A nIti samAjamAM saumanasya ane sAmaMjasya banI rahe a A nItino lAbha kaho ke phaLa hoya che. nIti sadAcAra ane durAcAra vacce bheda AMke che. nIti sajjana ane durjanano taphAvata paNa spaSTa karI Ape che. durAcaraNa ane durjanatA te asAmAjika bAbato hovAnuM nItinA niyamo dvArA sUcita thAya che. A badhuM AdinAthe zIkhavyuM. - Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2018 A AdipuruSe manuSyane kandamULabhakSImAMthI annAhArI banAvyo. anI Adima ane prAkRta gaNAtI Tevone saMskArI ApI. one omaNe khetI zIkhavI. annanI oLakha ApI. gAya ane vRSabhanuM mUlya samajAvyuM anna ugADatAM ane pachI te pakavatAM zIkhavADyuM. 'agni' no ane tenI kSamatAno, upayogitAno tathA vinAzakatAno paricaya karAvyo. agnino saMyoga annane kevI rIte 'prANa' zaktirUpe pariNamAve che te paNa darzAvyaM. - 77 amaNe khAtAM ane pacAvatAM paNa zIkhavyuM. amaNe pANIno upayoga ane pANInI zaktine nAthavAnI rIta zIkhavADyAM. pANInA upayoganA sAdhanalekhe kumbhArakarma paNa zIkhavADyaM tenI kathA bahu rasaprada che. AdipuruSa RSabhadeva hAthInA hoddA para savAra thaIne paryaTane nIkaLyA. vATamAM samAjanA agaNita lokonI aNasamaja temaja temanI avyakta AvazyakatA bhaNI temanuM dhyAna gayuM. temaNe khetaramAMdhI kALI mATI maMgAvI. pANI lIdhuM. oka vizALa pAtramAM mATI laI temA pANI umerI tene roMdI, ane majAno piNDa banAvyo. pachI potAnA ja hAtha vatI te mATInA bhInA piNDamAMthI aka majAno AkAra sarajyo. o hato A vizvano Adima ghaDo. omaNe te ghaDAne agninI AMca apAvIne pakavI dIdho. ane pachI mAM pANI bharI batAvatAM loko Azcaryacakita ! AdinAtha, A rIte, ApaNA yuganA Adima kumbhAra banyA ! hA, o kumbhAra hatA, luhAra hatA, suthAra hatA, vizvakarmA hatA, zilpakAra ane citrakAra hatA, kheDUta hatA ane rasoiyA paNa hatA. samAjanA jIvana-nirvAha mATe je je bAbatonI AvazyakatA paDI zake te tamAma bAbatonAM saghaLAM sAdhano ane sarva vidhi-vidhAnonuM nirmANa temaNe karI ApyuM. omaNe akSaro ApyA. lipi zIkhavADI. saMdezAvyavahAranI praNAlikA racI. omaNe rAjya-vyavasthA ApI. gAma, nagara ane dezonI vyavasthA paNa karI ApI. svAbhAvika rIte ja A vyavasthAmAM yuddha ane zastra-astronI vyavasthA paNa Ave ja. omaNe samAjane vividha vargomAM ane vibhAgomAM vibhakta karyA. dareka vargane tenI yogyatAne anurUpa kAma vaheMcI ApyuM. dareka vibhAgane tenI potI kI maryAdAo zIkhavADI. o maryAdAmAM rahIne anya badhA vargo-vibhAgo sAthenuM sAmaMjasya jALavIne Akho samAja cAle tenI goThavaNa temaNe karI. Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 anusandhAna- 75 (1) saMskRtinA kendramAM saMskAra athavA saMskAritA hoya che. prajAnA ghaDatara saMskAro bahu mahattvano bhAga bhajave che - oma Aje ApaNe jANIo chIo. AdimAnava mATe se navIna ane agocara pradeza hato. A AdipuruSe A yuganA Arambhe sauprathama prajA-ghaDataranuM maMDANa karyu. temaNe strI- ucita cosaTha kaLA ane puruSocita bahoMtera kaLAo pravartAvI. loka - mAnasanA zikSaNano - saMskaraNano tathA ghaDatarano A oka navatara chatAM sAMgopAMga sampUrNa prakAra banI rahyo . AdipuruSa RSabhadeve, Ama juo to, zuM zuM na kartuM ? aka saMskRti athavA oka sabhya samAjanI racanA kaho ke nirmANa, one mATe je paNa bhUmikA anivAryapaNe Avazyaka hoya te badhI ja bhUmikA temaNe niramI, pUrI pADI. ane A rIte thayAM bhAratanI sabhyatAnAM maMDANa. * aka paripUrNa saMskRtinAM be aMgo hoya che : bhoga ane tyAga. banne aMgo ekabIjAnAM pUraka che. bhogavihoNA tyAgamAM parAkramanI chAMTa nathI hotI. ane tyAgamAM paryavasita na thanArA bhogamAM vikRti sivAya kazuM nathI hotuM tyAgIne bhogavo, ane bhogavIne tyAgo - saMskRtinuM cakra A rIte gati kare che. AdinAtha RSabhadeve bhoga ane upabhoganA vyavahArone anukULa ovI badhI ja bAbato jema ApI, tema temaNe se badhAMno tyAga kevI rIte karavo, ane tyAga se bhogopabhogathIye adhika upayukta tathA mUlyavAna che anI samajaNa paNa ApI. je paLe omane lAgyuM ke have potAnuM samAja pratyenuM dAyitva temaja kartRtva pUruM thayuM che, te ja paLe temaNe samagra bhautikatAnA tyAgano nirdhAra karyo. tenA pratIkarUpe oka varSa sudhI temaNe prajAjanone yatheSTa dAna ApyuM. ane oka dahADo o mAtA-putra - patnI sahita samagra parivArano, samAjano, rAjyano, sattA-saMpattino tyAga karI, potAnA janmajAta prAkRtika zuddharUpamAM vartatA cAlI nIkaLyA. temanA o tyAganuM sAMskRtika nAmAbhidhAna thayuM : dIkSA, pravrajyA. okAkI, asahAya (niHsahAya nahi), Atmamasta a AdipuruSano A tyAga - vaibhava ane mauna - vaibhava, teo jyAM jyAM viharyA tyAM tyAM sahune mATe acaMbAno Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 72 ane AkarSaNano viSaya banI rahyo. temaNe tyAga kema thAya te zIkhavyu. dIkSA aTale zuM te darzAvyu. cAritra ke saMyama ke sAdhutAnI caryA kevI agharI-AkarI hoya ane chatAM te keTalI sahajatAthI AcarI zakAya te paNa batAvyu. bhUkhyA-tarasyA rahIne Anandabhera jIvavAnI kaLA te tapa kahevAya te paNa temaNe maunanI bhASAmAM samajAvyu. ane chelle, 'dAna' aTale zaM, ane munine dAna kevI rIte ane zernu apAya te paNa prayogAtmaka rIte dekhADI dIdhuM. __ oka paripUrNa saMskRtinI saMracanAno o antima upakrama hato, oma kahI zakAya; ane onA praNetA hatA dAdA RSabhadeva : bAbA Adama ! yugonA yugo sudhI vahI gayA A saMskRti-sarjananI ghaTanAne. parantu o AdipuruSa ApaNI vacce Aje paNa jANe jIve che ! jyAM jyAM najara karo, tyAM o AdipuruSa ApaNane dekhAze. ____ cAkaDA upara mATIno piMDo lagAvIne bhramaNakriyA dvArA ghaDA jevA pAtranuM nirmANa karatA koI kumbhArane joio ne AdinAtha dekhAya. raMdho mAratAM suthArane juo ke pattharane ghATa ApatAM zilpIne juo, ApaNane o AdipuruSanAM subhaga darzana thaze. haLa sAthe be vRSabhane jutIne khetaramA haLa hAMkatAM hAMkatAM bhajana gAye jatAM ko ka kheDUta tarapha najara nAkhazo ke AdipuruSanI jhalaka sAMpaDyA vinA nahi rahe. re ! jyAM jyAM saMskRti che, tyAM tyAM mAro AdipuruSa beThelo ja che ! / sadehe bhale o na jaDe, paNa saMskRti-dehe sadA vidyamAna, nityanUtana ane chatAM parama purAtana me puruSa kAle hato, Aje che, ane AvatIkAle hovAno ja. ane tethI ja, yugayugAntaro vItyA chatAye o AdipuruSa mATenuM AkarSaNa, Aje paNa, adamya che, asAmAnya che. A AkarSaNa ApaNA jevA ajJAna mANasone ja che aq nathI. veda ane purANonA praNetA RSi-munione paNa amanuM AkarSaNa aQ ja - ajoDa - rayuM che. juo - amRtalAla nAgara nAmanA zreSTha hindI sAhityakAre, potAnI oka paurANika Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 anusandhAna- 75 ( 1 ) navalakathA (upanyAsa)mAM, rAjapurohita RSi vaziSThanA vaMzajanA mukhe, AdinAtha mATe AvA zabdo uccarAvyA che : "mahArAja ikSvAku ke pUrvaja mahAn dvAdaza AdityoM ke mahAn mAtAmaha kula meM janme svAyaMbhuva manu ke prapautra, mahArAja nAbhi ke yazasvI, mahAmati, jitendriya, AtmajJAnI, niHsaMga, nagna, triguNavirahita paramahaMsa putra RSabhadeva" (ekadA naimiSAraNye - pR. 48, 2015 ) to jainaveda tathA Aryaveda tarIke oLakhAnArA veda-granthomAMno aka vedamantra 'AcAradinakara' nAmanA granthamAM sacavAyelo maLe che, temAM A AdipuruSa mATe prayukta vizeSaNo AvAM che : Adimo'rhan, Adimo nRpa:, Adimo yantA, Adimo niyantA, Adimo guruH, AdimaH sraSTA, AdimaH kartA, Adimo bhartA, Adimo jayI, Adimo nayI, AdimaH zilpI, Adimo vidvAn, Adimo jalpaka:, AdimaH zAstA, Adimo raudra:, AdimaH saumyaH, AdimaH kAmyaH, AdimaH zaraNyaH, Adimo dAtA, Adimo vandyaH, Adima: stutya:, Adimo jJeya:, Adimo dhyeyaH, Adimo bhoktA, AdimaH soDhA, AdimaH ekaH, Adimo'nekaH, AdimaH sthUlaH, AdimaH karmavAn, Adimo'karmA, Adimo dharmavAn, Adimo'nuSTheyaH, Adimo'nuSThAtA, AdimaH sahana:, Adimo dayAvAn, AdimaH sakalatraH, Adimo niSkalatraH, Adimo vivoDhA, AdimaH sthApakaH, Adimo jJApakaH, Adimo viduraH, AdimaH kuzalaH, Adimo vaijJAnikaH, AdimaH sevyaH, Adimo gamyaH, Adimo vimRzyaH, Adimo vimRSTAH "... caudamA zatakanA granthamAM saMkalita A mantramAM AdipuruSa AdinAthajInI saghaLIye lAkSaNikatAo abhivyakta pAmI che, bheTale A mantra paNa AkarSaNano viSaya bane che. 'RSabhatarpaNa' nAmanI, 17mA saikAnI aka apUrva racanAmAM AdinAthajI dAdA mATe AvAM vizeSaNo jovA maLyA che : " AdipuruSAya prathamabhUpataye zrInAbhijanmane vRSabhadhvajAya zrI marudevotsaGgasaGgine" / bhaktAmara stotranA udgAtA kavi mAnatuGgAcArya to vaLI A AdipuruSanI stavanA upaniSadanA RSinI bhASAmAM kare che : Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 tvAmAmananti munayaH paramaM pumAMsaM AdityavarNamamalaM tamasaH parastAt / tvAmeva samyagupalabhya jayanti mRtyu nAnyaH zivaH zivapadasya munIndra ! panthAH // sAra oka ja : AdipuruSa mATe kavinI kalpanA ane bhaktanI bhakti kyAreya thAkI nathI, thAkavAnI paNa nathI. dAdA RSabhadevanA jIvanane kendramA rAkhIne zrImatIbahena TAgora nAmanA citrakAre cha adbhuta citra-phalako nirtyAM che. te citro pAlItANA myujhiyamamAM kAyamI dhoraNe pradarzita che. zrImatIbena TAgora mULe jaina, amadAvAdanA haThIsiMha kesarIsiMha parivAranAM. teo lagna bAda TAgora kuTumbanA banyAM hatAM. svayaM moTA gajAnAM citrakAra hatAM. omaNe pazcima bhAratanI jaina citrazailImAM potAnA Adhunika ane chatAM manabhAvana ane garimApUrNa kalA-saMsparzanuM saMmizraNa kayeM, ane atidivya kahI zakAya tevAM cha pUrA kadanAM citro AlekhyAM. o citro mULe bhAratIya laghucitra-zailInA vistaraNarUpa tathA Adhunika saMskaraNarUpa hatAM. RSabhadevanI, A lekhamAM noMdhI che te tamAma, Adima prakriyAo A citromAM tAdRza AlekhI batAvI che. A AdipuruSanAM caraNa-cihno kyAM kyAM vikherAyelAM ke patharAyelAM jovA maLe che, paNa jovA jetuM che. mUrti to kadAca bahu moDethI banI haze amanI, paNa amanAM pagalAM jyAM paDyAM haze tyAM amanAM caraNa-cihno avazya aMkita thayAM haze, ane tenI upAsanA AdikALathI Aja paryanta cAlI rahI che. __dAdA RSabhadeva takSazilA - bahalI dezanA AMgaNe padhArelA ane dIkaro bAhubalI temane maLe te pahelAM teo tyAMthI viharI gayA. te pachI AvelA ane temanA virahanI AgamAM zekAIne kAramuM kalpAnta karI uThelA bAhubalInI o cIsa jANe A kSaNe paNa ApaNA kAne aphaLAya che ! aNe dAdAnAM padacihno para je pITha racI ane jagata AluM nirantara o padacihnone nihALI-pUjI zake tevI yojanA karI, te vizvanA koIka pradeze Aje paNa maujUda hovAnI pratIti maLyA kare Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 anusandhAna- 75 (1 ) che. jaina AcAryoo te sthaLane dharmacakratIrthanA nAme pichANyuM che. Aje te anya koI nAme oLakhAtuM haze teno adhikAra tathA tenI upAsanA paNa anyonA hAthamAM haze. parantu te upAsanA paddhatimAMthI oka jIvahiMsAnA tattvane kADhI nAMkhavAmAM Ave to te samagra paddhati jaina upAsanAnI paddhati sAthe vilakSaNa kahI zakIo tevo tAlameLa dharAvatI hovAnuM jANI zakAya tema che. ema lAge che ke dAdA RSabhadeva sAdhe se prajAno nikaTano nAto haze . zrIlaMkA pAseno Adams Peak tarIke jANIto UMco pahADa, te para Toce prasthApita Foot Prints caraNa-cihna jenAM che te 'Adama' koNa ? AdipuruSa ja to! te pahADa paNa pavitra manAyo che. amUka niyamopUrvaka ja ane pagapALA pagathiyAM caDIne ja tyAM pahoMcI zakAya che. a sthAne javAno adhikAra koI amuka vargane ja bhale hoya, parantu a badhA paNa AdipuruSanA ja caraNasevaka hovAnuM mAnI to Apatti zI ? ane ApaNo zatruMjaya-pahADa to ApaNe tyAM keTalo badho jANIto ane pavitra manAyo che ! tenI Toca para Adiprabhu 99 vAra AvyA ane tenI smRtimAM rAyaNa - siddhavaDa vRkSa nIce omanAM pagalAM ke caraNa-cihna nirmANa pAmyAM, te to Aje paNa tyAM pUjAya che ! dAdAnI dehapramANa pratimAnuM nirmANa jo zakya na hoya, to manA vizALa caraNonI chApa to sAcavIo ja AvA koI bhAva sAthe ja a pada-cihno sacavAyAM haze ne ? Ama, dAdA AdinAthanAM caraNa-cihno vizvamAM aneka sthAne oka yA bIjA nAme-svarUpe Aje paNa vidyamAna che ane pUjAya che, o keTaluM adbhuta gaNAya ! * * * Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 jaina sotanI rAsanI kRtio : svarUpa-sandarbha - Do. hasu yAjJika __ madhyakAlIna gujarAtI sAhityanI kathAzrayI jAti, Narrative genre mAM samAtI kRtione ApaNuM vivecana, svarUpa FormnI dRSTile mukhya svarUpamAM carce che : 1. rAsa, 2. AkhyAna, 3. padyavArtA ane 4. jaitihAsika prabandha. Genre and FormnI dRSTile A cAreya svarUpo aMge kyAMka keTalIka visaMgati to kyAMka keTalIka ativyAptino doSa che, te have spaSTa karavo jarUrI bane che. kyAreka to jAti ke prakhyAta oTale ke Genre ane tadjanya ane saMlagna avA svarUpa aTale ke Form vacceno mukhya bheda raheto nathI, kyAreka to oka jAtinA ja peTA prakAra tarIke ja jene gaNIne cAlIo, cAlatA AvIo o pote ja oka jAti mAMhenI peTAjAti hoI zake che. Aq banyuM che jainasrotanI rAsaprakAranI jAtimAM, jemAM 'rAsa' pote ja oka jAti che, ovI jAti ke prakAra jenAM gAnakathanarUpa kRtinA mAdhyama tarIke 'rAsaka aTale ke je mAtrAmeLa chandanA bandhanane gAnanA svarUpamA DhALavA mATe zithila karavAmAM Avyo che chandAdhArita gAna DhALa. A dRSTile to 'AkhyAna' pote ja rAsa paNa che, mAtra jainasrotanI kathAzrayI kRtio ja nahIM. vaLI, keTalIka manoraMjaka duhA-copAI bandhanI kRtio paNa ovI che jenA mULa dohA, soraThA, ulAlA, harigItAdi paNa gAnaDhALamAM che te paNa rAsa che. AvI visaMgatinA mULamAM mane zaGkA che ke kyAMka jAti GenrenI vibhAvanA ja dhUMdhaLI che. AthI ArambhamAM ja onA aMge keTalIka spaSTatA joIo. ApaNI sAhityamImAMsA, sAhityazAstra ke mULa saMskRta paryAya 'kAvyamImAMsA' aTale ke vyApaka arthamAM kalAmImAMsA, pAzcAtya paryAya pramANe Poetics no vargIkaraNano mukhya AdhAra ke sUtra o rahyaM ke bahusaMkhya ovI kalA-sAhityanI kRtionuM prakAromA vibhAjana-vargIkaraNa karIo. Ama karavAmAM kalA ke mAtra sAhityanI je bahusaMkhya ovI kRtio Works racAI tene koI oka mukhya samAnatAne AdhAre judI pADIo. A rIte ja je vargIkaraNa thayuM tene 'jAti' saMjJAparyAya apAyo. saMgItakalAnuM dRSTAnta laio to amAM kaI racanAomAM kula sAta (komaLa-tIvra umeratA kula bAra nAda dhvaniono akama Scale) svaromAMthI Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 anusandhAna-75(1) keTalI saMkhyAnA svaro prayojAyA che, tene AdhAre jAti-prakAranuM nizcitIkaraNa thayu. pUrNa bhAvavAhI sakSama racanAmAM ochAmA ochA pAMca mukhya ovA judA judA svaro prayojAyA ane oDava jAti, cha prayojAyA ane SADavajAti, sAta oTale ke badhA ja svaro prayojAyA one sampUrNa jAti kahevAmAM AvI. AmAM keTalIka racanAo ovI paNa hatI jemAM Aroha-avarohe svarasaMkhyA bhinna hatI temane oDavaSADava, SADava-sampUrNa avI peTA jAtimAM mUkyA. Ama jAti-prakAra se vargIkaraNa- paheluM pagaluM ane pachI bIjA vibhAgIkaraNamAM bAra svarUpomAMthI kayA svarasvarUpo prayojAyA che tenA AdhAre 'thATa'mAM vibhAjana thayuM ane te pachI trIjA tabakke anuM mukhya rAgamAM ane amAM paNa jovA maLelA rAga-rAgiNInAM kuLane lakSamAM levAyA jenA AdhAre ja pachI ovA bhinna bhinna nAdasamUho, dhvaniokamonA, svaralagAvanA dhoraNane lakSamA rAkhIne zatAdhika rAgarAgiNIonAM svarUpa, anAM Forms nizcita thayAM. A dRSTAnta saMgIta-kalAnuM che. parantu amAM ja kalAmAtranuM zAstra Poetics che. ApaNo sIdho sambandha sAhitya sAthe che. aTale vargIkaraNa ane tasaMlagna svarUpone paNa prAkRtika ovA sambandha badhI ja kalAo sAthe che. sAhityasandarbha Poeticsno vyavahAru artha sAhityanuja zAstra avo karIo chIo. kema ke kAvya PoetrynI ja vibhAvanA ApaNane abhipreta che. hakIkate Poetics aTale kalAzAstra, kalAmImAMsA, mAtra sAhityamImAMsA nahIM. saMskRta paryAya 'kAvya' aTale Aje jene 'sAhitya' ovI saMjJAo oLakhIo chIo te amAM jeno samAveza ApaNe kavitAmAM nathI karatA ano paNa samAveza che ane mImAMsA ke Poetics, AryamULanI ja kalAonuM A pUrva ane pazcimamA pravartatuM svarUpa che. aTale ke pazcimanuM Poetics hoya ke bhAratanI mImAMsA, bannenI prAcInatama mULa vibhAvanA samAna che. grIsanA ane bhAratanA bannenAM kalAzAstro, onAM dhoraNo, AdhAro, vargIkaraNo, aucityAdinA niyamo samakAlIna ane samAntare cAlyA che. grIkanA homarAdi kavionI lokavyApta kRtionA AdhAre aeNrisToTale je kaMI kalAmImAMsA carcI, siddhAnto ApyA anA paNa pahelA bhAratamA matangAdi RSionI kalAmImAMsA AraMbhAI cUkelI. aeNrisToTala to homara pachI traNaso varSe thayo ane Poetics bAMdhyu ane o anya dvArA AgaLa vadhyu, o pahelAM ja bhAratamAM anI tattvavicAraNA thaI cUkelI. koi aka nizcita Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2018 utkaTatA UMcAI dharAvato nAda anI bamaNI UMcAio pahoMce tyAre kyAM kyAM a zravya rUpe parakhAya se bharatamunio prayogathI batAvyuM a ja kALe grIsamAM pAyathAgorase paNa a prayoga-mathAmaNe siddha kareluM. bharata ane anA nATyazAstra pahelAM ja bhAratamAM AvI nRtya-nATya-saMgItAdinI mImAMsAnI paramparA baMdhAI cUkI hata ane nRtya nATya tathA rasAdinI spaSTatA thaI cUkI hatI. risToTale je grIka TrejeDInI carcA karI, tattvavicAraNArUpe siddhAnto bAMdhyA se pahelAM ja rasa, aucityAdinA mUlyAGkananA siddhAnto bhAratamAM zAstrabaddha thaI cUkelA jenA AdhAre ja bharata, bhAmahAdi tattvacarcA AgaLa vadhArI. 85 'rAsa' vize paNa ApaNe mImAMsAdRSTi tricAryaM temAM dharmatattvane jUduM na rAkhI zakyA se che. khare ja samajavAnI AvazyakatA anivAryatA se che ke prAcIna bhAratIya Aryo ane prAcIna grIkoo jyAre paNa kalA-mImAMsAnuM zAstra bAMdhyaM tyAre amane paNa saMgIta, nRtya, nATaka sAhityAdi kalAonI paramparAonAM rUpo ane prastutIkaraNo lokomAMthI maLelAM ane AvI. kalAono sIdho sambandha dharmaparamparA sAthe ja hato, chatAM kalApadArthane A banne Arya paramparAoo Secular Art nA sandarbhe ja tapAsI che. Aja 'sekyulara' no je artha-vibhAvanA che te nathI paraMtu dharmAdi paramparA, siddhAnta, mAnyatA, pravartanahetu AdithI mukta ovI kalA-vibhAvanA. grIka paramparA ke bhAratIya Arya paramparA hoya, banneo mImAMsAmAM Secular ArtnuM ja dhoraNa rAkhyuM. ano artha dharmavihIna ke rahita ovo nathI, athI sampUrNa mukta ane svatantra kalA ovo che. navA arthamAM Pure Art. A lakSaNa cheka hemacandrAcAryamAM paNa jovA maLaze. kyAMya koI sandarbhe emaNe kalAcarcAmAM dharmaparamparA ane saMlagnatAne dRSTimAM rAkhyAM nathI. AvuM ja vaidika srotanA temanA pUrvenA mImAMsakomAM jovA maLaze. mane lAge che ke AmAM kyAMka koI sUkSma viveka ApaNe cUkyA chIo ane zuddha kalAdhoraNane dRSTimAM rAkhI zakyA nathI. jo ke ono artha se nathI ke kalApravAha ane dharma banne alaga ja rAkhavAnA che. ApaNuM je kaMI prAcInamadhyakAlIna sAhitya bacyuM, maLyuM se dharmapanthanA ja pravAhamAMthI. AthI ja jyAre AvI tattvacarcA mAMDIo tyAre sekTeriyana ane nona-sekTeriyana, arthAt dharmapanthasaMlagna ane dharmapantha - mukta avo pravAha anI sAmagrIne AdhAre jyAre zAstra Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 anusandhAna-75(1) baMdhAya tyAre A bannenAM kalAsvarUpone to kevaLa sekyulara ArTanA dhoraNe ja tapAsavAM joIo. Aq thayuM hota to 'rAsa' svarUpadRSTile aeka jainasrotanA ja prakAra-svarUpa rUpe jUdo ja paMgatamAM besADavo na paData. jo ke Ama thayuM anAM mukhya be tattvaniSTha kAraNo cha : oka to ApaNA prAcIna mImAMsako paNa mULa saMskRta paramparAne vaLagI rahyA, mukhya AdhArarUpa mAnatA rahyA. pariNAma o Avyu ke pAlI-ardhamAgadhI ane anya prAkRta prakAronuM naQ Poetics na racAyu. saMskRtanI pUrvamImAMsAne ja mukhya ane AdhArabhUta mAnI, praziSTa mAnI. prAkRtoparAMta apabhraMzanA bhASA aMgane tapAsyuM ne enAM vyAkaraNa racAyAM paraMtu prAkRta-apabhraMzamAM paNa jevAjeTalA navAM navAM svarUpo vikasyAM ane mImAMsAmAM na samAvyA. oka ja moTuM dRSTAnta carita-kAvyo anI kRtio ane svarUpa, che. AkhyAyikA ane mahAkAvyanI mImAMsAmA carcA che, caritanI aka vikasita sakSama navA prakAra-svarUpa tarIke nathI. hoya kyAMka, to mArI jANamAM AvI nathI. hakIkata che ke prAcInatama bhAratIya kathAsAhityamAM, anI Narrative Genre mAM prAcIna vIracaritagAthAmAMthI ante mahAkAvya svarUpa dAkhala saMsiddha thayuM ane amAM paNa zuddha sAhityika svarUpAGga dharAvatA mahAkAvyanA svarUpathI mahAbhArata jevI kRtimAM je 'epika Av grovtha'nuM saMkula svarUpa che te saMskRta-prAkRtanA pazcimanA vidvAnoo darzAvyuM che. paraMtu sAmAnya avI vIragAthAmAMthI mahAkAvya kevI rIte vikAsa pAmyuM, anI utpattinI prakriyA - evolution spaSTa nathI thayu. kharekhara to sthaLe sthaLanI vIragAthAonA vAstavika manAtA vIronI gAthAo, vedamAM indrasUktanA rUpamA rUpAntaraNa thayu, sthAnika aneka vIronA pAtro, indramA pratIkIkaraNa thayuM, amanA 'sAkA' (parAkramagAthA)nuM vedasAhityanAM indrasUktamA rUpAntara thayuM ane amAMthI ja kALakrame mahAyuddho, vaMzaveranAM vinAzaka pariNAmo paranI gAthAomAMthI ja me aeNpika ov grotha ane aeNpika saMsiddha thayAM. vIragAthA, 'sAkA' aTale ke oka parAkramagAthA anA gAna ane vikAsa ane mahAkAvyarUpa sarjano thayAM. AmAM mahAkAvyanAM ja mukhya tattvo, vyAvartaka lakSaNo, anI vyAkhyA vagerenuM mImAMsAmAM vizada spaSTIkaraNa - carcA thayAM, je bhojanA 'zRGgAra-prakAza' ane hemacandrAcAryanA 'kAvyAnuzAsana'mAM svarUpagata lakSaNo sAthe carcAyAM. hemacandrAcArya sandhibandha, zabdavaicitrya, arthavaicitrya jevAM mULa tattvonI Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 87 vizada chaNAvaTa kare che temAM ja sAmAnya avI khyAta vIragAthAnA hetumAM ane anI zailImAM, nirUpaNarItimAM je sAhityika kalAkRti tarIkenI pariNati spaSTa kare che. parantu mahAkAvya pachI je 'carita' AvyAM anuM zuM ? anAM kayAM vyAvartaka lakSaNo? mahAkAvyathI te kyAM judu paDe che ? zAthI juduM paDe che ? - A badhuM mImAMsAmAM nathI. 'carita'ne mahAkAvyakuLamAM ja mUkI devAyuM. saMskRta mahAkAvyo sandarbhe vicArIo to 'raghuvaMza'mAM nAyakavaMza kendramAM Avyo che ane te nimitte kathAzraye ja zabdavaicitrye sAhityika saMsiddhi joDAI che, mAtra kathA ja nahIM. zuM banyuM oTaluM ja nahIM, kevI rIte banyuM anuM rasavAhI tattva ane o rIte ja sAhityika chaTAo, kalpano, citraNo ane alaGkAra-rasano AviSkAra amAM thayo je 'mAtra' vIragAthAne kathAgata rasa autsukyane navA AyAma sAthe siddha karyo. zizupAlavadhamAM o rIte mahattvanI ghaTanA kendramA AvI. parantu AnI paDache 'harSacarita' kyAM juduM paDe ? jo ke pUrNa vAcana-abhyAsanA AdhAre ApaNe tAravI zakIo chIo ke caritamAM nAyaka ja kendramAM Ave che, anI ja vAta mukhya che. buddhacarita vagere paNa o rIte samajI zakAze. pachInA gALAmAM to prAkRtamAM caritakuLamAM pUra AvyuM ane omAMthI ja mAtra vIragAthA ke mAtra mahAkAvyathI judAM pADatAM lakSaNo pragaTa thayAM. mArA abhyAsane AdhAre huM mAnU chu ke A caritakuLamAM ja jainasrotanA rAsanI aneka racanAo AvI. bharatacakravartInuM samagra jIvana oka juduM ja rUpa che ane anA ja jIvananI mukhya ghaTanAne kendramA lAvIne zAlibhadrasUri 'bharatezvara bAhubalI' navI racanA Ape te caritanA ja nATyAtmaka marmaspardhI kendrIbhUta arbu prasphuraNa che. caritakALe prAkRtamAM ja geya dezIono, rAsaka chandamAM gAnaDhALamAM vastunirvahaNano Arambha thaI cUkyo hato. anuM ja anusandhAna 'bharatezvara-bAhubali' che. carita cha, vizeSa preraka, bodhaka, mULa tattvane ja kendramA lAvatuM laghucarita che. zAlibhadra paNa spaSTa lakhe ja che ke bharata narendranA caritane huM rAsakamAM bAMdhuM chu. o oke gAIne anya samudAya mATe rajU karavAnI athavA to nityapAThanI laghucarita racanA che. ane ante phalazrutimAM paNa spaSTa jaNAvyuM che ke je AnuM paThana karaze te navanidhi prApta karaze. parantu ApaNe ApaNAM madhyakAlIna sAhityanA itihAsamAM svarUpa dAkhala ovI 'rAsa' racanA tarIke samAvI lIdhI ane samUhageyarUpamAM gavAtI kathAzrayI jainasrotanI racanAo mAnI beThA ane zAlibhadrasUrinI kRtine ArambhanI rAsasvarUpanI kRti mAnIne cAlyA. Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 anusandhAna-75(1 'rAsa' oka paMkti ke bahudhA maNDalAkAra ovo naranArInA samUhamAM gavAto prAcInatama prakAra che, anI pUrI spaSTatA bhoja ane hemacandra bannemAM maLe che. AvI racanA laghu hoya, gopIkRSNane lagatI hoya a paNa spaSTa che. omAM koI AvI AkhyAnaka rAsarUpa kRtino nirdeza nathI. jaina paramparAmAM A rItanI racanAo sarUpe gavAtI thaI se pAchaLanI ghaTanA che. 'rAsa ramevau' ovA spaSTa nirdeza che. keTalIka dIrgha kathAkRtio A rIte gavAtI hoya, dA.ta. zrIpAla rAsa, ovo sambhava paNa nakArI na zakIo. parantu AnA kAraNe strIpuruSanA maNDalAkAra nRtyarUpe prastuta thatI rAsasAhityAntargata racanAo : Avo artha karavo ativyApti che. cheka madhyakAlamAM paNa rAmakathAdi viSayaka hajAro paMktinI racanAo che te A prakAranI samUhageya racanAo nathI. a ja rIte ja seMkaDo manoraMjaka kathAo che, vikramakathAcakra antargata aneka kathAo che zIrSake - prakAre rAsa svarUpanI mAnI lIdhI se geyaDhALa dharAvatI padyakathAo che. dharmapanthasaMlagna sevA prabandhajAtinA A rAsaka chandanI kathAracanAone jainasrotanI racanAo tarIke 'rAsasAhitya'mAM ja mUkavI o oka kAmacalAu svarUpalakSI dhoraNa che. kharekhara sekyulara ArTanA dhoraNane ja dRSTimAM rAkhIne jainasrotanI rAsasAhityamAM, oka prakIrNa jevA svarUpamAM mUkavAne badale A kRtione zuddha sAhityika dhoraNe to sarvasAmAnya ovA sAhityika svarUpanI dRSTi 1. AkhyAna, 2. padyavArtA, 3. autihAsika prabandha ovA svarUpomAM ja tapAsavI joIo. jUnA itihAso lakhAyelA tyAre haju jainasrotanI kRtionuM bahu ochAnA dhyAnamAM AveluM. mo.da. dezAInA grantho tathA anyatra prasiddha thayelI A dharmapanthasrotanI kRtio bahu ochAnA dhyAnamAM AvI. DaoN. ha. cU. bhAyANI, DaoN. ke. kA. zAstrI vagerenA dhyAnamAM, DaoN. sAMDesarA ane anya keTalAka vidvAnonA dhyAna - abhyAsa - parizIlanamAM A samartha kathAzrayI srota hato. AthI ja 'rAsasAhitya' ovI oka janarala keTegarI UbhI thaI tyAre DaoN. ke. kA. zAstrIne rAsakRtione 1. paurANika, 2. manoraMjakakathAzrayI, 3. upadezAtmaka ane 4. prakIrNAdi prakAramAM vaheMcavI paDI. parantu have jyAre A badhuM spaSTa thayuM che tyAre rAsasAhityanI kRtione madhyakAlIna gujarAtI sAhityamAM jAtiprakAra ane svarUpanI dRSTi A te mUkavI joIo : Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 1. jaina srotanA mukhya dharmagranthanI je kathAone rAsaka geya chandamAM mUkI che tene prabandhakAvyanA prakAronI dRSTio koI prabandha madhye AvelI peTA kathAne jyAre koI sampUrNa kRtinA prabandharUpamAM bAMdhe tyAre ane svarUpadAkhala AkhyAna kRti gaNavI joI. ___AkhyAnanA je prakAra-pravAhabheda paDaze temAM vaidikasrotanI AkhyAnakRtio ane jainastrotanI AkhyAnakRtio ama be paDaze. prabandha tarIke- rUpa banne srotamAM samAna che. bannemAM AkhyAnakakRtio che je koI mukhya prabandhamAM peTArUpamAM, dRSTAnta vagere rUpe AvI che. laMbANa thatuM aTakAvavA mAtra nirdeza ja karuM ke mArA 'prAcIna bhAratIya kathAsAhitya' (hasu yAjJika, pArzva prakAzana (2016) pR. 93 thI 112)mAM prAkRtamAMthI AvelI madhyakAlIna gujarAtInI rAsa / copAI / prabandha Adi zIrSaka nAme racanAonI kAmacalAu yAdI ApelI che. amAM Agama ane Agamottara kRtiomAMthI AvelI kathAono nirdeza karyo che te AkhyAnaka kRtio kaI te spaSTa kare che. 2. manoraMjaka lokakathAvarganI aneka kRtio che je zuddhatama svarUpanI dRSTile padyavArtA / padyakathA che. madhyakAlamA sAmAnya rIte AvI manoraMjaka laukika kathAone amukanI copAI, dUhA vagere nAme oLakhAvI che. kyAMka o mATe prabandha ovI jAtigata saMjJA che. jainasrotamAM paNa rAsasAhityamAM mUkelI kRtio ApaNA vivecane jenA mATe 'padyavArtA' ovo svarUpavAcaka prayoga ko che ovI ja che. hakIkate, AkhyAna, padyavArtA ane tihAsika prabandha A traNe pracalita banelI svarUpasaMjJAnI carcAmAM ja 1. vaidika srotanI 2. jainasrotanI ovA be bhAga paDaze. Aja rIte 1. khaNDamAM lakhAyelI 2. saLaMgabandhanI tevA paNa prakArabheda tathA 1. mukhya kathArUpa ane 2. kathAmALA ke kathAzRMkhalA ovA tathA 1. lokabhogya ane rajUAtanI 2. vidvadbhogya ane parizIlana mATenI avA bheda paDaze. madhyakAlIna sAhityanI rUpasundara-kathA, mAdhavAnala kAmakandalA (gaNapati) ane jaina srotanI jayavaMtasUrinI 'zRGgAramaMjarI' A vargamAM Avaze. padyavArtA mukhyatve duhA-copAimAM hoya che parantu jainasrotamAM dharmasandarbha umerAya che te, tathA o gAnaDhALamAM hoya che o bheda che. parantu svarUpadAkhala A jainasrotanI kathAo paNa kuLamULanI dRSTile laukika kathAo che. dharmatattvanI Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-75(1) asara mAtra bAhya che, kathA- mULa kathAnaka badalAtuM nathI. A rIte ja dhammila, agaDadatta, aJjanAsundarI paNa ApyAnaka chatAM kathAtattve manoraMjaka lokakathAnA varganI che. 3. vyakti / ghaTanA hakIkatamUlaka rAsaka kRtio jenA kendrastha nAyaka vastupAla, tejapAla vagere che tathA yAtrAsaMgha, caityavihArAdi hakIkatamUlaka sAmagrI che te A prakAranI padyavArtAnA vargamAM Avaze. hakIkate, jaitihAsika prabandha, paNa ApaNA vivecane, kAnhaDade prabandhanA sandarbha ja prayojI che, jenA paNa svarUpadAkhala keTalAka prazno che. AnI vigata meM pArzva prakAzita mArA madhyakAlIna sAhityanA pustakamAM madhyakAlIna jAtio ane svarUpomA carcelI che tethI anI vigatamAM ahIM jato nathI. ___4. keTalIka kRtio avI che ke anI kathyasAmagrInA AdhAre ane uparanA koI oka vargamAM mkI na zakIo. keTalIka kRtio zuddha rAsa svarUpanI paNa jaNAya. oTale ke pramANamA laghu hoya, rAsarUpamAM gavAtI hoya. ahIM A carcAnA anuSaMge bIjA paNa keTalAka muddAo che. temA mukhya muddo, je madhyakAlIna kRtimAM ja kartAo pote ja onA jAtisvarUpano nirdeza ko hoya teno tathA puSpikAmAM hastapratanA rUpamAM maLatI kRtimAM lahiyAo kRti aMge je koI jAtisvarUpano ullekha ko hoya, ane gambhIratApUrvaka dhyAnamA levAno, samajavAno che. kyAreka AvA koI paryAyasUcanamAM kartAnI zithilatA-ajJAna dhArI levAyA te bhUlabharyA che. dA.ta. gaNapatio potAnI kRtine 'duhAmAM bAMdhelo prabandha' jaNAvyo te bhUla / kSati mAnavAmAM AvI. A pAyAnI bhUla che. anAM kAraNamULamAM UMDA na UtaravAnuM A pariNAma che. koI kRtimAM kartAno hetu adhikArika rUpamA mAtra rocaka manoraMjaka kathA ApavAno nathI, parantu AvI kathAnA mAdhyame rocaka-manoraMjakatA uparAnta sAhityakRti tarIke tattvavicAra, rasa, alaGkAra vagere ja mukhya dRSTi kendramAM rAkhIne sAhityika kRti sarjavAno che. tyAM mAtra AvI utpAdyakathA mATe chandAdhArita amukanI copAI, amukanA duhA ke mAtra vAratA jevI saMjJA prayojavAnA badale 'prabandha' ovI saMjJA prayojI che. AnA sacoTa suspaSTa udAharaNo 14mI sadInI racanA 'caturviMzati prabandha' ane 15mI sadInA gaNapati kAyasthakRta 'mAdhavAnala kAmakandalA prabandha' che. ahIM banne kRtiomAM kathAtattva sAdhana che, sAdhya nathI. rAjazekharasUri AtmAnI Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 mAyAvimukta nirlepatA, ane anA haMsarUpa svarUpanuM tattvajJAna janasAmAnyane samajAvavAno hetu dharAve che. A mATe haMsa rAjA, mana pradhAna ane mAyA-moha-vivekarUpI patnIputranI utpAdya ovI kathA Ape che. AtmA tattvadarzana, vedAnta to amaNe saMskRtamAM samajAvyuM che parantu te mAtra vidagdhane ja samajamAM Ave evaM che AthI ja sAmAnya janane dRSTimA rAkhI amaNe A rUpakAzrayI kathA mAMDI ane A jJAnane, anI pratItine traNe bhuvanane ajavALatA dIpakanurUpaka Apyu. A rIte ja gaNapatine oka sundara kalAvida navayuvAna ane sundara nRtyAGganA vArAGganAputrInI premakathA nathI kahevAnI, parantu anA AdhAre rasa, alaGkArasamRddha praziSTa racanA ApavAnI che. ahIM dRSTimAM 'prabaMdha' oTale 'prakRSTa kathAbandha' o paNa artha che, oTale ke kathAnA AdhAre baMdhAtuM sAhityika kRtinuM rUpa. bIjI oka paristhiti o pravartI ke je kathA mAtra manoraMjaka utpAdya prakAranI na hatI, parantu onA kathAsaMlagna pAtra ane ghaTanA hakIkata mUlaka aTale ke koI kALe banI cUkelA hatA. amanA jIvanakAryacaritAdinI kRti mATe paNa 'prabandha' ovo jAtisUcaka paryAya prayojAyo. vimala prabandha, kumArapALa prabandha ane vizeSataH kAnhaDade prabandhamAM se prayojAyo. AthI itimUlaka vyaktighaTanAne mAtra kathA, padyakathA ke vAratAmAM na mUkatA ApaNA vidvAnole 'atihAsika prabandha' ovI 'padyavArtA' jevI navI ja saMjJA ApIne pracalita karI. DaoN. ke. bI. vyAse karelA kAnhaDadeprabandhanA sampAdana ane abhyAsamAM A paryAya ane sodAharaNa carcA karI, o pachI AvI itimUlaka kathA dharAvatI racanA mATe jaitihAsika prabandha ovI saMjJA prayojAvA lAgI. parantu kALakrame aitihAsika prabandhamA 'aitihAsika mAtra vadhArAnaM vizeSaNa mAnI mAtra 'prabandha' kahevAyaM ane rAsa, AkhyAna, padyavArtA ane prabandha o madhyakAlIna kathAzrayI svarUpo che, oma bolAtuM-lakhAtuM thayu. AvI zithilatAne kAraNe hakIkate to rAsa, AkhyAna, padyavArtA paNa prabandhajAtinA peTA prakAra che, tevI spaSTatA dhuMdhaLI banI. __ ahIM bIjI paNa oka spaSTatA karavAnI jarUra che ke vIragAthA, vIrakavitA Heroic Poetry, vagere mATenA svarUpa-vAcaka paryAyo to vedakAlIna sAkAthI ArambhIne te madhyakAlIna chanda, pavADo, sAkA, ovI judI judI saMjJAo prayojAI che, je abhyAsIonA dhyAnamAM na rahI. 'sAkA'no artha parAkramanA prasaMgonI zRGkhalA avo che. lokamahAkAvya 'nihAlade-sulatAna'mAM nAyakanA AvA bAvana Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 anusandhAna-75(1) parAkramone bAvana sAkA kahevAya che. bAroTI paramparAmAM A mATe 'chanda' avo paryAya che. ano artha jenI parAkramagAthA viziSTa laya-Avega sAthe gavAya che avI vIrarasa poSaka racanA. bAroTI srotamAM A mATe 'rAsA' ovo paryAya che. 'pRthvIcaMda rAsA'mAM, caMdabAroTanI racanAmAM se che. devInI vIragAthA paNa 'chanda' tarIke oLakhAya che. A 'caryAgIti' aTale ke Heroic deedsnu, parAkrama, gAna karato prakAra che. mArkaNDeya devIpurANano cotho adhyAya 'zakrAdaya' anuM dRSTAnta che. madhu ane kaiTabha rAkSasono devIo vadha karyo anI prazaMsA indra (zakra) Adi devoo karI. caNDIpAThano A adhyAya paNa ojasa-AvezapUrvaka gavAya che. Ama, mukhya tAtparya ahIM o che ke jainasrotanI rAsakarUpa geya kathAracanAone 'rAsasAhitya' avA vargamAM ja mUkI devAne badale anI kRtiono paNa AkhyAna, padyavArtA vagerenA prakAra-svarUpamA ja mUkIne carcavA joIo. kalAsAhityanA zAstra sekyulara ArTsanA dhoraNe ja thAya, arthAt koI dharmapantha Sect mAM ja one na mUkI zakAya. dharmapantha pramANe, hetu pramANe kRtinA bAhya aGgomAM ja keTalIka bhinnatA hoya. dA.ta. kRtikartAnuM Izvarastavana, onAM guruvandana, kRtihetu, phalazruti vagere pantha-dharmanI paramparAo judA hoya aTaluM ja. bhAratIya dhoraNe vaidika ane jaina bannemAM sarasvatI vidyAnI devI che te samAna hoya, parantu vaidikamAM gaNeza hoya te jainasrotamAM na hoya, ziva-viSNu vagerenA sthAne tIrthaGkaravandanA hoya, lakhanAra sAdhu hoya to svAbhAvika che ke anA jJAti, avaTaMka, gAma, mAtApitA vagerenI vigata na hoya parantu onA sthAne guru hoya, gaccha hoya. phalazrutimAM paNa aq keTaluka bhinnatva hoya. parantu svarUpa-dAkhala A granthabandhanA bahiraGga che. anuM antaraGga to samAna che ane te ja svarUpanirNayamA levu jarUrI che. jo ke DaoN. bhAyANI, DaoN. sAMDesarA, DaoN. ke. kA. zAstrI, pro. anantarAya rAvalanA manamAM to A spaSTa che ane temanAM abhyAsamAM paNa o jovA maLe che. jainasrotanI aneka racanAone amaNe madhyakAlIna laukikakathAmAM ja mUkIne carcI che. anantarAya rAvala paNa 'padyavArtA'nA pravAhamAM rAsarUpa kRtio mUkIne carce che. parantu havenA ApaNA madhyakAlanA abhyAsamAM A kAmacalAu avA bRhat kauMsane kauMsa bahAra kADhI yathAsthAne mUkavA para dhyAna apArbu anivArya gaNAya. kharekhara to sAhityasAmagrInI je mukhya 1. kathAzrayI Narrative ane 2. bhAvAzrayI Lyrical jAtio che tenI mULa vibhAvanA spaSTa karavI joIo ane Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 oka abhyAsa spaSTatA ane vizadatA mATe trIjI jAti paNa umeravI joIo - jJAna, mAhitI, itihAsa vagere kendramA che te. kathAzrayI jAtinA mukhya pravartaka cAreka prakAro uparAnta paNa keTalAka vizeSa bheda dharAvatA peTA prakAro che te lakSamA levA joio. UmimUlaka / bhAvAzrayI jAtinA paNa pada, RtumUlaka / Adi prakAro mAMhenA tathA amAM samAtA nathI ovA prakAronA svarUpanI spaSTatA paNa thaI nathI. A bIjI jAtimAM 'pada' aTale ke nizcita caraNasaMkhyAmAM koI oka viSayasaMlagna bhAvomine vyakta karatI madhyamakadI racanA. AnI ApaNI vivecanAcarcA adhUrI che. mArA madhyakAlIna itihAsanA sambandhita prakaraNamAM pada vize, onA hetu, prayojana, sAmagrI, paMtha vagerenA kAraNe je je peTAprakAro che anI carcA karI kAmacalAu tAlikA ApI che, ono nirdeza karUM chu. jJAnAzraya-bhAvAzrayI pado-bhaktiracanAono vicAra karIo tyAre amAM jainasrotanA sajjhAya, snAtrapUjAdi anya prakArono samAveza karavo joIo. aSTaka, covIsI, batrIsI, bAvanI vagere caraNasaMkhyAdhArita prakAro, kaLazAdi bhAgye ja carcAyelA prakAro, mAtra bhAvapUrNa bhakti nirUpaNa ane nAma smaraNa carita-mahimA sAthenAM padonA mAtra smaraNarUpa ane prayojita (aTale ke arcana-pUjanAdi vidhimAM Applied che te) carcarI, mAtRkA-kakkA, vivAhalu, dhavala ane onA be prakAra (je hemacandrAcArya 'chandonuzAsana'mAM cA che), RtukAvyanI jAti antargata vasantapada, hiMDoLA, bAramAsI arcana-pUjana saMlagna snAna, zaNagAra, pUjana, AratI, thALa vagere tathA jIvanacakra Life Cycle ane Rtucakra Season Cycle saMlagna mohaka-manoraMjaka gIto, pada ane gIta vacceno bheda, saMdezakAvya ane anuM paNa vaividhya, kathAvalambita ane mAtra bhAvomisaMlagna ovI racanAo : Ama, haju paNa AvI aneka dizAo, anAM vividha pAsAMo, parimANo, saMgIta-nRtyAdi sAtheno anubandha : A badhuM ja dhyAnamAM laIne madhyakAlIna gujarAtI jAtio ane aMtargata svarUpo para vicAravAnI, abhyAsa karavAnI jarUra che. navI peDhImAM madhyakAlIna sAhityanA abhyAsa paratve je kaMIka udAsInatA jAmavA lAgI che o dUra thAya ane A dizAnA abhyAsa thAya ! C/o. 1, padmAvatI baMgaloja, thalateja, amadAvAda-59 * * * Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 anusandhAna-75(1) kavi lAvaNyasamaya - rAjeza paMDyA umAzaGkara jozInuM eka kAvya cha : 'gurjarI girA'. anI zaruAta A rIte thAya che : 'je janmatAM AziSa hemacandranI / pAmI, virAgI jina sAdhuoo / jenAM hIMcoLyAM mamatAthI pAraNAM'. Ama, gujarAtI bhASAnA ArambhakALe, hemacandrAcAryathI laIne i. 1850 sudhI aneka jaina kavio thayA. gujarAtI bhASA-sAhityanA ghaDataramAM amanuM bahumUlya pradAna che. AvA ja oka mahattvanA jaina kavi che, lAvaNyasamaya. lAvaNyasamaya paMdaramI sadInA eka samartha gujarAtI kavi che. kavi pote ja potAno paricaya ApatAM jaNAve che: navamai varasi dikha vara lIdha, samayaratna guri vidyA dIdha sarasati mAtA mayA tava lahI, varasa solama vANI hui raciyA rAsa suMdara-saMbaMdha, chaMda kavita cupai prabaMdha vividha gIta, bahu kariyA vivAda, racIA dIpa sUri saMvAda sarasa kathA harIAlI kavai, moTA maMtrI rAya raMjavai. A kaDIomAM kavio sAdhudIkSA, gurunAma, sarjanano Arambha ane rAsa, prabandha, copAI, saMvAda, gIta jevAM svarUpomAM karelA kAvyalekhanano nirdeza ko che. lAvaNyasamaye lagabhaga cAlIsa jeTalI kRtionI racanA karI che. amAM 'vimalaprabandha' ane 'nemiraGgaratnAkara chanda' jevI kRtio to madhyakAlIna gujarAtI sAhityamAM khUba jANItI che. sau pahelA 'vimalaprabandha' vize thoDIka vAta : ___ 'vimalaprabandha' o autihAsika kathAnaka para AdhArita dIrgha caritrakAvya che. solaMkI yuganA rAjA bhImadeva pahelAnA samaya (I. 1024 thI I. 1066)mAM thaI gayelA gujarAtanA suprasiddha rAjyamantrI-daNDanAyaka vimaladevatuM jIvanacaritra amAM AlekhAyuM che. jo ke 'vimalaprabandha'ne zuddha autihAsika kAvya kahI na zakAya. kema ke amAM dantakathAono paNa ghaNo AdhAra levAmAM Avyo che. Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 'vimalaprabandha'mAM, vimalamantrInI caritrakathAne kavile 9 khaNDa ane 1356 kaDImAM rajU karI che. kRtino Arambha, madhyakAlIna jaina praNAlikA mujaba vandanAthI thAya che, te maMgalAcaraNanI kaDIo sAMbhaLo : Adi jiNavara Adi jiNavara-paya praNamevi aMbAI dhuri arbudA, sakala devi zrImAta dhyAuM pumAvai cakkesarI, vAgavANi-guNa raMgi gAuM sahiguru Ayasa siri dhari, Alasa alaga karyosa kahai kavIyaNa huM vimalamati, vimalaprabaMdha racyosa 'vimalaprabandha'nA pahelA pAMca khaNDamAM, amanA janma, abhyAsa, lagna ane pATaNanivAsanuM Alekhana che. je vimalacaritrakathAnI bhUmikArUpa banI rahe che. vimalamantrInA caritranI dRSTile prabandhakAvyano chaThTho khaNDa khUba agatyano che. amAM, potAnA buddhicAturya ane zauryaparAkramathI vimala kaI rIte gurjaranareza bhImadevane prasanna karI daNDanAyakanuM pada prApta kare che tenuM varNana che. vimalanA rAjakIya abhyudayathI nirAza thayelA IrSALu kArabhArIonI rAjakhaTapaTa ane peMtarAkAvatarAMonuM varNana paNa A khaNDamAM rasaprada rIte thayuM che. sAtamA ane AThamA khaNDamAM vimalanA yuddhasAhasanuM AkarSaka varNana che, jene lIdhe onA rAjakIya sammAnamAM vadhAro thAya che. ___'vimalaprabandha'no 9mo khaNDa tihAsika dRSTio ghaNo agatyano che. A khaNDamAM vimalamantrIo, yuddhahiMsAnA prAyazcittarUpa arbudaparvata para karelA jinamaMdiranA nirmANanI jaitihAsika vigato ApavAmAM AvI che. dezanA kuzaLa kArIgaro dvArA ArasapahANamAMthI baMdhAvelA A nakazIdAra mandiromAM, jaina AcAryazrI dharmaghoSasUrinI nizrAmAM, I. 1032mAM jinapratimAno sthApanA mahotsava thayo. AbunA A jainamandiro Aje "vimalavasahInAM derAM' tarIke prakhyAta che. ___ vimalaprabandha'nuM mukhya pAtra vimalamantrI che. kRtinA ArambhathI te anta sudhI amanuM vyaktitva prabhAvaka banI rahe che. keTalAka prasaMgoo omanA udAracarita vyaktitvanI ApaNA mana para UMDI chApa paDe che. jema ke, jinamandironA nirmANa mATe o daNDanAyaka tarIkenA prabhAvano ke sattA-baLano jarAya upayoga karyA Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 anusandhAna-75(1) vinA, samajAvaTa dvArA, yogya vaLatara ApI, bhUmisampAdana kare che. mandiranA bAMdhakAma vakhate paNa o veThiyA majUrI karAvatA nathI, paNa zramiko prasanna thAya tevI majUrI cUkave che. kuzaLa kArIgaro ne zilpIone to o sonAmahora ApI puraskRta paNa kare che. A badhAmAM oka samartha sattAdhIzanA mAnavIya abhigamano ApaNane paricaya thAya che. vimalamantrI jainadharmanA anuyAyI hovA chatAM, badhA dharmanA loko mATe vizrAmasthAno ane zikSaNa mATe pAThazALAo baMdhAvI Ape che temAM paNa oka sahiSNu ane samadarzI adhikArIno paricaya maLe che.. AvA yuddhavIra, dharmavIra ane dAnavIra vimalamantrIne, kavi lAvaNyasamaya prabandhakAvyanA caritranAyaka tarIke pasaMda kare che te kharekhara yogya jaNAya che. vimala mantrInA A caritrakAvyamAM, vimalapatnI zrI ane mAtA vIramatInI caritrarekhAo paNa hRdayasparzI che. gujarAtanA rAjA bhImadeva, sindhudezanA rAjavI, romanagaranA sulatAno ane amanI begamabIbIo, gurudeva dharmaghoSasUri jevAM anya caritro kathApoSaka rIte rajU thayAM che. __ 'vimalaprabandha'nI aka vadhu vizeSatA te anI varNanAtmakatA che. kavinI varNanazailI Ama to paramparAgata che, chatAM prasaMgopAtta o AkarSaka paNa bane che. kaliyuganuM varNana, sulatAnanI bIbIo- hAsyamaya varNana, baMbhaNiyAnA rAjA sAthenuM tAdRza yuddhavarNana, vijayI vimalanA satkAranuM varNana, candrAvatInagarInuM varNana jevA keTalAya varNanakhaNDo kRtine rasAtmaka banAve che. kRtinI geyatA paNa AsvAdya che. judI judI mAtrAmeLa dezIo ane geyaDhALothI ano padyabandha baMdhAyo che. _ 'vimalaprabandha'nI kAvyabhASA tatkAlIna gujarAtInA abhyAsanI dRSTile ghaNI mahattvanI che. amAM kavile ghaNI kahevato paNa kuzaLatAthI vaNI lIdhI che. 'magaNa maraNa samANuu joi' ane 'gAjavIja ghaNa thoDA meha' jevI uktio Aje paNa ApaNI bhASAmAM thoDA pheraphAra sAthe TakI rahI che. A prabandhakAvyanI vacce vacce subhASita jevI keTalIka kAvyapaMktio camaka camaka cAMdaraNAM jema camakatI dIpI UThe che, anAM be'ka udAharaNa joio : 1. eka vayari, viSavelaDI me bihu, trIjI vyAdhi jAu ugatI chedIi, tu siri hui samAdhi Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 97 2. kaDUAM phala navi lAgai aMbi, sonai kimhai na lAgai saMkhi mANiki mala na baisai sAra, sIla na cUkai vimala kuMAra. 'vimalaprabandha'nI racanA vimalamantrInA jIvanakALa pachI lagabhaga pAMcaso varase thaI che. samayadRSTio A antara ghaNuM moTuM che. aTale amAM lokazruti ane anuzrutijanya ghaNI kiMvadantIo bhaLI gaI hoya te svAbhAvika che. tema chatAM 'vimalaprabandha' e 'kAnhaDadeprabandha' pachI- bIjuM mahattva- tihAsika prabandhakAvya che. amAM tatkAlIna gujarAtanA itihAsanI ghaNI mUlyavAna sAmagrI rahelI che. have, lAvaNyasamayanI bIjI mahattvanI dIrghakRti 'nemiraGgaratnAkarachanda' vize thoDaMka : 'vimalaprabandha' jo autihAsika caritrAtmaka kAvya che to, 'nemiraGgaratnAkarachanda' sAmpradAyika caritrAtmaka kAvya che. A kAvyamAM, jainadharmanA bAvIsamAM tIrthaGkara zrI neminAthaprabhunuM jIvanacaritra rajU thayuM che. kRti neminAthanA janmavarNanathI zaru thAya che. te pachI, temanAM kizoravayanAM parAkrama, lagnano asvIkAra, rAjimatI sAthe neminAthanA lagna karAvavA kRSNano prayatna, o mATe kRSNanI vasantakhelanI yukti, neminAthanI lagnasaMmati, parantu lagnaprasaMge bhojana Adi mATe thanArI jIvahiMsAthI neminAthamAM jAgelo viraktibhAva, amano saMsAratyAga, AzAbhaGga rAjimatInI virahavyathA, giranAra parvata para neminAthanI tapasyA, dIkSA ane kevalajJAnanI prApti, rAjimatI ane saMsArIone dezanA-jevA aneka prasaMgonuM 'nemiraGgaratnAkarachanda'mAM rasAtmaka Alekhana thayuM che. neminAtha prabhu vize ghaNA jaina kavioo vidhavidha prakAranI padyaracanA karI che, amAM lAvaNyasamayanI A kRti ghaNI viziSTa che. be-cAra prasaMgo to neminAtha vizenI koIpaNa kRtimAM na hoya tevA che. ovo aeka prasaMga che nemikumAranA lagna karAvavAno kRSNa prayatna ane o mATe vasantakhelanu Ayojana. A prasaMgamAM gopIo ane nemikumAra vacceno saMvAda ghaNo AkarSaka che. A samagra prasaMgayojanA kavinI AgavI kalpanA che. amAM kRSNa-gopInI rAsalIlA- sAdRzya joI zakAya. neminAtha ane kRSNa banne yAdavakuLanA rAjakumAra hatA ane pitarAI sambandhathI joDAyela hatA ovI kathA jainaparamparAmAM pracalita che. kavio ono lAbha lIdho che. Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-75(1) 'nemiraGgaratnAkarachanda' bhAvanirUpaNanI dRSTile khUba hRdayasparzI kRti che. neminAtha lagnanA varaghoDAmAMthI sIdhA giranAra para tapa karavA jatA rahe che tyAre rAjimatIno AzAbhaGga thAya che. jIvananA sarva sukhapadArtha one nIrasa lAge che. onI sakhIo A jANatI nathI aTale zaNagAra, AbhUSaNa, khAnapAna, phUlazaiyA jevI bhogasAmagrI darzAve che. o vakhate bhagnahRdayI rAjimatI 'ahaM ahaM' kahI teno asvIkAra kare che. A 'ahaM ahaM' udgArane kavi kuzaLatAthI kAvyapaMktimAM vaNI lIdho che, A rIte : sahIya bhaNii : suNi devi, ama kahi karUM ki? 'ahaM ahaM' ugaTi aMgi karevi, paMka pariharu ki ? 'ahaM ahaM' navau ti navasara hAra, gali dharUM kiM ? 'ahaM ahaM' kusuma-seja sukumAla soI pattharuM kiM ? 'ahaM ahaM' A pachI. rAjimatInI saghana virahavyathA- varNana kavi kare che; je A kRtino sauthI vadhu AsvAdya aMza che. amAMnI keTalIka paMktio sAMbhaLIo : khiNa khATaI khiNi vATai loTai, khiNi uMbari khiNi UbhI oTai khiNi bhItari khiNi valI AMgaNaio, priya viNa sUnI valIAM gaNaio. sUNi sUNi sahiyara Aja rAja muja na gamai dIThauM bhojani kUra kapUra pUra navi lAgai mIThauM komala kamala mRNAla virahadava-jhAla na jhallai priya dIThau paratakhi soi mana mAMhai sallai. A racanAnuM zIrSaka 'nemiraGgaratnAkarachanda' ghaNuM sUcaka che. madhyakAlIna sAhityamAM jhaDajhamaka prAsAnuprAsavALI zailI ane vividha mAtrAmeLa chandomAM lakhAyelI kRtine 'chanda' tarIke oLakhAvavAnI rUDha paramparA hatI. A kRtimA chandavaividhya ghaNuM che. duhA, roLA, chappA, harigIta, caraNAkuLa, tribhaGgI, dumiLa, padhdhaDI jevA aneka chandone lIdhe A padyaracanA prabhAvaka banI che. ___kavinA chandaprabhutvanI jema bhASAprabhutva paNa prazaMsanIya che. chandaracanA kRtrima na bane o rIte kAvyabhASA prayojAI che. prAsa-anuprAsa ne AntarayamakanI Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 yojanA paNa ghaNI sAhajika che. A racanAnuM jo paramparAgata rIte layAtmaka geyapaThana karavAmAM Ave to ja anI kharI khUbI jANI zakAya. samagra rIte joI to 'nemiraGgaratnAkarachanda'nA saundaryanirmANamAM AvI cAraNI zailI moTo bhAga bhajave che. 'nemiraGgaratnAkarachanda' ane 'vimalaprabandha' bane padyakRtiomAM lAvaNyasamayanI kavipratibhAno pUro paricaya maLe che; tema chatAM lAvaNyasamayanI bIjI kRtiomAMthI have 'sUryadIpavAda' ane 'karasaMvAda' jevI kRtio vize keTaluka jANIo : ___ 'sUryadIpavAda'mAM kavi sUraja ane dIvA vaccenA vAdavivAdanuM trIsa kaDImAM sundara varNana karyu che. AkhI kRti chappayachandamAM che. dareka chappAno nAdalaya asarakAraka che. dIpakanA lAkSaNika artha darzAvato A chappo sAMbhaLo : ramaNI-dIpaka caMdra, divasa-dIpaka jo diNayara kAmaNI-dIpaka kaMta, deza-dIpaka rAjezvara tribhuvana-dIpaka dAna, jJAna-dIpaka guru bhaNai vaMza-dIpaka suputta, vinaya-dIpaka (mana) suNIi dIpaka dinakara dekhi karI, aNaprIchai kAM taDaphaDUM? lAvaNyasamaya kahai sUrathI jo, dIpakaguNa dIpe vaDuM. kavi lAvaNyasamayanI saMvAdazailImAM racAyelI bIjI kRti che 'karasaMvAda'. A laghukAvyano kathAsandarbha avo che ke, jainadharmanA prathama tIrthaMkara RSabhadeva, varasItapanA pAraNAM nimitte, zreyAMsakumArane tyAM padhAre che. zrIbhagavAnane bhikSA vahorAvavA bAbate zreyAMsakumAranA DAbA-jamaNA hAtha vacce vivAda thAya che. banne hAtha potapotAnI vizeSa mahattA batAve che. chevaTe bhagavAna RSabhadeva beya hAtha vacce saMpa karAve che. AvI ramaNIya kalpanA A kAvyamAM che. A kavikalpita saMvAdakAvya duhA-copAImAM racAyeluM che. dayArAmarnu kAvya 'locanamanano jhaghaDo' jema A kAvya paNa rasaprada saMvAdakAvya che. madhyakAlIna gujarAtI sAhityamAM 'rAvaNa-mandodarI saMvAda', 'hanumAna-garuDasaMvAda' jevA paurANika saMvAdakAvyanI samAntare AvA kalpita saMvAdakAvyanI racanA paNa kavipriya rahI che.. Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 anusandhAna-75 (1) madhyakAlIna gujarAtI jainasAhityamAM dhArmika pUjApaThana mATe stutikAvya ane stavanakAvyanI racanA paramparA paNa ghaNI samRddha che. omAM lAvaNyasamayaracita 'caturviMzatijinastavana' kAvya khUba jANItuM che. A kAvyamAM kavio jainadharmanA covIse tIrthaGkaranI, mAlinIchandanA oka- oka zlokamAM vandanA karI che. anA oka vandana zlokathI samApana karIo : kanaka tilaka bhAle, hAra hII nihAle RSabha paya pakhAle, pApanA paMka TAle araci nava rasAle, phUTaDI phUlamAle nara bhava ajuAle, rAga naI roga TAle. * * * Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 mathurAnA deva nirmita stUpanI pratimAo ane zilponI vizeSatA 101 BEDRE * DaoN. reNukA poravAla viSayapraveza : mathurAnagara sthita jaina stUpanI sAiTa- sthaLa kaMkALI TIlAmAMthI utkhananamAM prApta thayelA brAhmI lipinA 125 ane devanAgarI lipinA 20 jeTalA zilAlekhovALI pratimAo ane anya zilpo jainadharmanI AgavI oLakha ane dharohara che. patthara para aGkita A vidyAdhana "na corahAryaM, na bhrAtRbhAjyaM na ca bhArakAri, vyaye kRte vardhate " jevuM aNamola dhana, sarva dhanomAM pradhAna hovAthI anI kiMmata kevaLa vidyAvyAsaMgI jauharI ja kalpI zake che. jainadharmanA pavitra yAtrAdhAmono vikAsa prathama stUpamAM, tyArabAda guphAo ane pachI vartamAnanA derAsaronA rUpamA thayo. mathurAno stUpa paMdaramI sadI sudhI sArI sthitimAM hato. jaina zAstro pahelAM maukhikarUpe ja hatAM parantu koIka agamya kAraNasara a zAstrajJAna visarAtuM jAya to AgamavAcanA ano prathama upAya hato, parantu mahAmArI ke bIjI koI kudaratI Aphata ke samasyA udbhave to one kaMika aMze smaraNamAM rAkhavAno upAya paNa ApaNA mahAna gurujanoo vicAryo hato. temaNe jainadharmanA AcAro, siddhAnto, prabhupUjanavidhi, guruparamparA, gocarI vahoravAnA niyamo, caturvidhasaMghano paheraveza, jinakalpI ane sthavirakalpI baMne sAdhuonA pAtra ane pratilekhanA sAthenA paridhAna, samyak darzana, jJAna, ane cAritranI ratnatrayI, vagerene zilpomAM maDhI lIdhI jethI bhaviSyamAM koI bAbate carcAo UbhI thAya to anuM samAdhAna zakya bane. Ama A zilpo svata: authentic reliable sources of knowledge kahI zakAya. A zilpo vividha sampradAyonI bhrAmaka mAnyatAono cheda uDADe che. dA.ta. khaDgAsanavALI jinapratimA saliMgI che to sAthe netro khullAM che. be hajAra varSa pahelAnA mandironA avazeSomAM mUrtio, uttama kArigarIyukta stambha, toraNa, bArazAkha, chatra, putaLI, vagereno vipula jaththo jainomAM pratimApUjananI mahattA ane mandironA astitvane siddha kare che. A sthaLanA utkhananamAM aka Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 anusandhAna- 75 ( 1 ) stUpa ane bederAsaro- aka zvetAmbara ane oka digambara uparAnta ghaNI imAratonA pAyAo maLI AvyA je baso I. pUrvethI laI bAraso I. nA che. jaina dharmane svatantradharma tarIkenI mAnyatA ane 'devanirmita stUpa' zabda : mathurApurImAM taiyAra karAtI mathurA zailInI pratimAo ane zilpo para preraNAdAyI gurujanonI vaMzAvalI - kuLa - gaNa - zAkhA, ane bharAvanAranuM nAma, sthApanAvarSa tathA rAjya karatAM rAjAnuM nAma, zilpano prakAra ane kyAM sthApita karAya che te bhavananuM nAma ApavAnI prathA hatI. aka samaye itihAsakAro jaina dharmane svatantradharma tarIke svIkAratA na hatA. parantu aka pratimA para saMvata 79mAM 'devanirmita stUpa' mAM sthApita thaI hovAno ullekha ane anya traNa bAramI sadInI mUrtio para temane 'devatetI' mAM sthApita karAI hovAnA ullekho jotAM temane potAnI mAnyatA 'jaina dharma bauddha dharmanI zAkhA che' se bhUlabharelI jaNAtAM jainadharmane svatantra dharma tarIke mAnyatA ApI. ahIMthI vadhu pratimAo meLavavAnI lAlace temaNe utAvaLe stUpanuM khodakAma karAvyaM, jethI stUpanuM sthApatya kevuM hatuM ke keTalA mandiro, upAzrayo, dharmazALA, vagerenA pAyAo hatA tenA para dhyAna na apAyuM ante o Site ne pUrI daIne vizALa pratimAo, stambho, zilpo ityAdi vividha myujhiyamomAM mokalavAmAM AvyA. sauthI vadhu avazeSo lakhanaunA myujhiyamamAM che. mathurAnagaranuM zAstromAM mahattva : mathurAnagarInA ullekho jJAtAsUtra, prajJApanAsUtra, mahApurANa vagere granthomAM maLe che. jainonA pavitra yAtrAdhAmanA rUpamAM A nagara sadIothI jANItuM hatuM mahurI - mahurAurI - mathurApurIne 'jagaciMtAmaNI caityavaMdana' mAM duHkha ane pApano nAza karanAra supArzvanAthanA tIrtha tarIke vandana karAya che - " mahuri supAsa duhaduria - khaNDaNa'. -- mathurAnA devanirmita stUpanA 'ullekha Avazyakaniryukti, AvazyakacUrNi ane TIkA, nizIthacUrNi, vyavahAracUrNi TIkA vagere ghaNA jaina zAstromAM jovA maLe che. nizIthacUrNi vageremAM stUpane devIo nirmANa karyo hovAnI kathA uparAnta onA sthApatyano prakAra varNavyo che. AcArya saMgamasUri racita 'tIrthamALA', somadevasUrinA 'yazastilakacampU' Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 103 kAvya, tathA anya racanAo - sarvadevacaityaparipATi, prabhAvakacaritra ityAdimAM mathurAnagarIne jambUsvAmInA kalyANaka ane devInirmita stUpanA yAtrAdhAma tarIke oLakhAvI che. AcArya jinaprabhasUrinA 'vividhatIrthakalpa'mAM navamA 'mathurApurIkalpa'mAM mULanAyaka supArzvasvAmI ane pArzvanAthanI vigata uparAMta gurumahArAjAonI mathurAnI yAtrA vagereno itihAsa paNa darzAvyo che. stUpane thayela nukasAna, jIrNoddhAra ane pharI vinAza : gajhanIthI AvelA humalAkhoroo AkhI mathurA nagarIno 1018mAM nAza karyo. gajhanIo anuM varNana karatA lakhyuM che ke "stUpanA jevU sundara bAMdhakAma koI manuSya dhAre to kuzaLa be hajAra kArIgarone laI khUba dhana vApare to paNa baso varSe AvaM sundara bhavana nirmANa na karI zake... loko kahe che ke ane devIo banAvela che". aNe stUpane naSTa karyo anA pAMca ja varSamAM mathurA saMghe ano jIrNoddhAra karI lIdho hato arbu I.sa. 1023nI sAlamAM ane tyArabAda 63 varSa sudhI paNa o sthaLe bharAvela pratimAonA AdhAre kahI zakAya ke o yAtrA, moTuM dhAma hatuM. tyArabAda traNaso varSa pachI jinaprabhasUri yAtrAo AvyA tyAre paNa stUpa sArI sthitimA hato. sthaLay nAma kaMkALI TIlA zA mATe : bhAratadeza para dazamI sadInA paradezI AkramaNomAM somanAtha, bharuca, kAzI ane mathurA vizeSapaNe kSatigrasta thayA hatA. amAM mathurAno devanirmita stUpa paNa hato. AkramaNakAroo noMdhelA varNana anusAra teo pAMca vAra UMcAIvALI pAMca sonAnI pratimAo tathA anA netromAM jaDelA rubI vagere aDhaLaka saMpatti lUMTI gayA. khedAnamedAna thayelA stUpano jIrNoddhAra mathurAnA jaina saMghe pAMca ja varSamAM karAvyo. akabaranA rAjyamAM paNa A sthaLe ToDaramale navA stUpo banAvyAnA ullekho che. parantu tyArabAda nAdIrazAha ane ahamadazAha abdAlInA AkramaNomAM sampUrNa mathurA nagara nAza pAmyuM ane aMte tyAMnA khyAtanAma mandiro agaNita TekarAonA rUpamA peravAyA jemA mukhyatve cobArATIlA, kaTarA kezavadeva TIlA, lakSmaNagaDhI, coryAzITIlA, kaMkALITIlA vagere hatA. A sarvamAM kaMkALI TIlo khUba vizALa ane UMco hato. loko potAnA ghara bAMdhavA mATe ahiMthI iMTo lai jatA hatA. uparAnta A sthaLethI loko devInI AkRtivALA stambho kheMcI kADhI Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 anusandhAna-75(1) tene sthApIne devamandira banAvatA hatA. koI aka vyaktile AvA ja stambhanI sthApanA ahiM karI ane aNe mandiranuM nAma kaMkALIdevI- ApyuM jenA kAraNe A Tekaro kaMkALITIlA tarIke jANIto thayo. stUpa ane jaina mandirone zrAvako dhIredhIre visarI gayA. parantu sthAnIya loko o TekarAne jainI TolA tarIke oLakhatA hatA oma grovaseje "mathurA - a DIsTrIkTa memora"mAM noMdhyuM che. mathurAmAM je sthaLe jambUsvAmI, nirvANa 84 varSe thayuM hatuM ane jyAM temanAM pagalAM zrI hIravijayasUrijInA ziSye sthApita karAvyAM hatAM te mandira paNa nAza pAmyuM hatuM. tyAMthI paNa ghaNI pratimAjIo, stambho vagere maLI AvyA. A sthaLa Aje paNa coryAzInA nAme jANItuM che jyAM amanI yAdamAM sundara digambara mandira taiyAra thayuM che. stUpanI pratimAonuM vaividhya ane zilpo : __ahiMthI maLela AdIzvarajInI sarva pratimAo kezasahita che. to pArzvanAthanI dharaNendradevanA chatra sAthenI che. uparAnta ariSTaneminI mUrti kRSNa-balarAma sAthe jovA maLe che. AvI pratimA mathurAnagaranI viziSTa kalAkRti gaNAya. sarvatobhadra pratimAo khaDgAsanamA stambha upara sthApita karAtI hatI. ___ prAcIna zilpomAM aka agatya zilpa prabhu mahAvIranA garbhaharaNa- che, jemAM Asana para hariNaigameSI deva birAjyA che. uparAnta anA para 'bhagavAna nemezo' zabda aMkita che. bIjA oka zilpamAM RSabhadevajIne apsarA nIlAMjanAnuM nRtya jotAM jIvananI kSaNabhaGgaratA samajAI ane dIkSA mATe prayANa karyu o prasaGganuM aGkana che. A jaina zilpa bhAratIya nRtyakaLAmAM ati prAcIna gaNAya che. vizvanI sauthI prAcIna devI sarasvatInI pratimAmAM tenI sthApanAnI tArIkha, sarasvatIno nAmollekha, hastaprata, jainasAdhu vagere che. ahiMnA stUpa ane mandironA utkhananamAM cakrezvarI, lakSmI, aMbikA, kRSNa, balarAma, sUrya, kubera vagerenI svatantra mUrtio maLI che. jainonuM A aq sthaLa che jyAMthI dareka kALanI jinapratimAo prApta thaI che. ahiMnA zilAlekhomAM gurumahArAjonAM nAmo ane vaMzAvalI kalpasUtra ane nandIsUtranI paTTAvalIone anurUpa hovAthI jainadharmanI prAcIna sthiti jANavA maLe che. mohe-jo-DeronI sabhyatA pachInI jaina stUpanI imArata : I.sa. 1888-1892 sudhImAM briTizaroo mathurAnagaranA ghaNA TekarAonuM Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 105 khodakAma karAvyuM temAM A stUpano Tekaro paNa hato. A ati vizALa stupamAMthI ghaNAM zilpo ane pratimAo prApta thayA. anI iMTo tathA stUpanA sthApatyanuM bArIkAIthI avalokana karIne vinsanTa smithe jaNAvyu ke - "moheM-jo-DeronI prAcIna sabhyatA pachI anya koI prAcIna imArata bhAratamAM maLI Avela hoya to o jainonA A stUpanI che." moTAbhAganA vidvAno ane 1000-1200 I.sa. pUrvethI pahelAnI gaNe che. Ara. sI. zarmA paNa stUpanA bAMdhakAmonA avazeSomAM pANInA niSkAsananI vyavasthA joIne uparokta vidhAnane Teko Ape che. oka pratimA lekhamAM zaka-kuSANa saMvata 79 ApI che. anA lekha mujaba "saMvata 79, varSARtunA cothA mahinAnA vIsamA divase koTikagaNanI vairI zAkhAnA AcArya vRddhahastio munisuvratasvAmInI A pratimAnuM devanirmita stUpamA sthApana karAvyu". A pratimAmAM prAcIna samayamAM ahiMnA stUpane devanirmita kahevAmAM Avato hato ovo agatyano dastAvejI purAvo che. ahiM sAdhunA hAthamAM mukhavastrikA dekhAya che. aka anya pratimAnA pabAsanamAM aka strI gocarI vahorAvavA mATe pAtra laIne birAjI che jyAre sAdhunA aka hAthamAM jhoLI ane bIjA hAthamAM pratilekhanA che. oka khaNDita mUrti, phakta pabAsana ja rahuM che. amAM sacelaka ane acelaka baMne munio sAthe ubhA che. zilAlekhavALI sarasvatInI pratimAnA hAthamA hastaprata che. oka tarapha jaina sAdhu hAthamAM kumbha laine batAvyA che. ahiMthI prApta thayela oka sAdhunI pratimA mastakavihIna che parantu anA hAthamA hastaprata che ane bIjo hAtha AzIrvAdamudrAmAM che. pratimAonA pabAsano para aMkita caturvidha saMgha : purAtanakALathI taiyAra thatI jaina pratimAo beja mudrAmAM hoya che - padmAsana ane khaDgAsana. mathurAkaLAnI padmAsanavALI pratimAonA pabAsana para zIlAlekhanI nIce madhyamAM dharmacakra, tenI jamaNI bAju sAdhuo ane zrAvako tathA DAbI tarapha sAdhvIo ane zrAvikAo kaMDArelA hoya che. prabhunA darzana sAthe caturvidha saMghane tIrthaGkara mAnI namaskAra karavAno kadAca Azaya hoI zake. dareka pratimAlekhano prArambha 'siddham' zabdathI thAya che je dareka AtmAne tenA siddhatva pAmavAnI kSamatA darzAvatuM hoya aq banI zake. padmAsanavALI pratimAnI pAdapITha Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 anusandhAna-75(1) para prabhunu siMhAsana darzAvavA mATe siMhanI pUrNa AkRti bane taraphanA khUNAo para hoya che je A kALanI vizeSatA gaNAya. AyAgapaTo, toraNo ane alakRta bArazAkha : prAcIna samayanI uttamamAM uttama kalAkRtionI yAdImAM viziSTa nAma AyAgapaTa ke zilApaTanuM che. A sthaLethI 27 jeTalA zilAlekhayukta AyAgapaTo maLyA che. zilAlekhomAM aGkita prAcIna brAhmI lipinA zabdonA AdhAre (On the basis of palaeographic and aesthetic ground) vidvAno e sarvane I.pUrve sthApita thayelA jaNAve che. A prakAranA zilponI vizeSatA nIce mujaba che - navakAramantranA prathamapadathI zilAlekhano Arambha thAya che. be phUTanA corasa pattharanA paTa para utkIrNa kalAmAM svastika, nandyAvarta, dharmacakra, sampUrNa stUpa, AryAvatI devI uparAnta maMgaLa pratIko dRSTigocara thAya che. ahiM kendramAM jinezvaranI mUrti ane anI cAre bAju samyakjJAna, darzana ane cAritranI ratnatrayInI madhyamAM birAjamAna arihaMtanI mUrti para chatra ane caityavRkSa hoya che. traNa lokanA jIvo ratnatrayInA siddhAntanA AdhAre siddhatva pAmI zake che aq pratipAdana ahiM jaNAya che. keTalAka agatyanA AyAgapaTo, nIce mujaba che - 1. loNazobhikA nAmanI gaNikAnA AyAgapaTa tarIke jANItA zilpamAM sampUrNa stUpa dRSTigocara thAya che - ahIM stUpanA toraNadvAra para pahoMcavA mATe aSTa sopAna najare paDe che anI banne tarapha gavAkSamA kSetrapAla-kuberAdevI jovA maLe che. uparAnta, sundara alaGkRta toraNa, relIMga, traNa vedikAo, sauthI upara caityavRkSanI velIo ane anI nIce ardhagoLAkAra Doma - stUparnu mULa mALakhuM, banne bAjuo stambhanI upara dharmacakra ane siMha athavA hAthI kaMDArelo joI zakAya che. rAyapasenIyasUtranA AdhAre dvAranI ubhaya bAjuo soLa-soLa zAlabhaJjikAo sthApita karI che. ahiM paNa pratIka tarIke banne tarapha AkarSaka bhAvabhaGgimA dharAvatI oka-oka pUtaLI sthApita karelI dekhAya che. sauthI uparanA bhAge banne tarapha jaina sAdhu AkAzamArge stUpanA darzane AvatA batAvyA che. teo jamaNA hAthe vandana kare che tathA temanA DAbA hAthamAM pAtra ane kaMbala dhAraNa karelA jovAya che. 2. zivayazAno AyAgapaTa jene aka nartake sthApita karyo hato. anA Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 107 para ardhagoLAkAra vRtta cha, banne tarapha zAlabhaJjikAo, vizALa stambha, pradakSiNApatha ane anI cAre tarapha sAdI relIMga najare paDe che. ahiM paNa alaGkRta toraNa pravezadvArane anerI zobhA Ape che. parantu sopAna pAMca che tathA anI AsapAsa gavAkSano abhAva che. __ aka ghaNA ja vizALa toraNadvAra para stUpanI pUjA mATe AvatA ardhamAnavI ane ardhaghoDAvALA grIka devI-devatA kaMDArelA che. stUpano AkAra samavasaraNane maLato che. A toraNamAM pAchaLa tarapha hAthI ane ghoDAgADImAM birAjelA bhakto prAcIna samayamAM vAhanomAM kevI rIte loko yAtrAo jatAM tenuM dRzya che. A zilpa vizvamA prasarela jaina dharmanA mahattvane AbehUba rajU kare che. maGgaLa pratiko : lagabhaga 14 jeTalA maGgaLa pratIko vividha zilpomAM jovA maLe che amAM moTAbhAganA AyAgapaTomAM pratIko hArabaMdha kaMDArelA jovAya che. A sthaLethI triratna, zrIvatsa, bhadrAsana, kumbha ane svastika vagerenAM alaga zilpo paNa maLyAM che. zAlabhaJjikAo : stUpanA utkhananamAM maLI Avela zAlabhaJjikAo be prakAranI cha : okamAM svatantra rIte aGkita thayela che, to anyamA stambha upara kaMDArelI che. A zilpaprakAra mathurAkaLAno hovAthI o cAre tarapha kotaraNIvALI taiyAra karAya che. stambha uparanI pUtaLIo rAyapaseNIyasUtranA AdhAre che oma vI. sI. agravAle varNavyaM che. A pRtaLIo jevAM zilpo have derAsaranA ghummaTa, stambha ane raGgamaNDapamAM kaMDArelA jovAM maLe che. teo strIone rojiMdA svarUpamA rajU kare che, dA.ta. mandiramA pUjAnI thALI laIne jatI strI, daDo ramatI strI, hArpa nAmanuM vAjiMtra vagADatI strI, arIsAmAM potAne jotI strI vagere. thoDAM viziSTa zilpo : oka zilpane oLakhavAmAM itihAsakArone muzkelI AvI. kAraNa ke teo jaina derAsaronI aeka sAmAnya paramparAthI ajANa hatA. tIrthaGkaronA jIvananA agatyanA prasaMgone maMdironI divAlo para darzana mATe kaMDAravAnI prathA Aje paNa che. emAM moTAbhAI nandIvardhana pAse mahAvIrasvAmI dIkSAnI anumati mAMge che ane Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 anusandhAna-75(1) candanabALA prabhu mahAvIrane bAkuLAM vahorAve che o be prasaGgono samAveza paNa hoya che. A banne prasaGgane varNavatAM zilpo anya zilponI sAthe stUpanA sthaLethI prApta thayAM che. jene temaNe ajANatAM bhagavAna buddhanA jIvana sAthe joDyAM che. candanabALAnuM zilpa AgaLa ane pAchaLa banne tarapha aGkana kareluM che. teNe traNa divasathI anna vAparyu nathI o batAvavA mATe te oka hAtha peTa para batAvI hAthamAM bAkuLAnI thALI pakaDIne UbhI che. A ja zilpanI pAchaLanI bAju te daravAjA pAse thALI laine pagamAM beDI sAthe UbhI che ovaM darzAvyuM che. viziSTa zilAlekho: traNa zilAlekho devanAgarI lipinA che, jemAM zvetAmbara, mULasaMgha, mAthurasaMgha vagere zabdo zvetAMbaranI pratimAo para Alekhana karelA che ane 'zrIdevatetI' zabdo mukhyatve jovA maLe che. A traNa pratimAo vikrama saMvata 1038 ane 1134 vaccenI che. 1. naMbara je 143, lakhanaU myujhiyama. "saMvata 1036 (athavA 1038) kArtika zuklA akAdazyam zrI zvetAmbara mUlasaMghena pazcima catusthi kyamaM zrI devanirmitA pratimA pratisthApitA." 2. naMbara je 144, lakhanaU myujhiyama. "zvetAMbara...mAthura...devanimmItA pratisthApitA." 3. naMbara je 145, lakhanaU myujhiyama. "saMvata 1134 zrI zvetAMbara zrImAthurasaMgha zrIdevatetI vinirmitA pratimA karItA" jaina samAjane potAnA kimatI itihAsamAM rasa paDe ovI asaMkhya navI navI mAhitIo ahiMthI jANavA maLe che. ___C/o. A-1105, jhenItha TAvara, pI. ke. roDa, muluNDa (ve), muMbaI-80 mo. 09821877327 * * * Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2018 sandarbhasUci jinaprabhasUri, vividhatIrthakalpa, sampAdana - jinavijayajI, 1934 Devavimal, Hir Saubhagyam Rasa, 14th Sargah, 729 Do. reNukA poravAla - 1. dha jaina stUpa eTa mathurA : ArTa ainDa Aikonsa, 2016 2. jaina stUpanI kaLA sampadA, lekha, arihanta prakAzana, bhAvanagara, 2014 3. sarvatobhadra imejIsa phoma kaMkALI TIlA, mathurA : zodha nibaMdha, orienTala konpha. zrInagara, 2012 4. dha kansepTa oNpha zAlabhaJjikA ina jaina skrIpcarsa enDa skalpacarsa, zodha nibaMdha, orienTala konpha., tirupati, 2010 5. jinaprabhasUri' sa akAunTa ona mathurA... lekha - saMbodhi - ela. DI. insTi, 2011 6. jinaprabhasUri' sa ekAunTa ona mathurA ina vividhatIrthakalpa - zodhanibaMdha, orienTala konpha., kurukSetra, 2008 hamArI dharohara, lekha - jaina jagata, bhArata jaina mahAmaMDaLanuM 7. mokSadAyI mathurA megejhIna, 2008 - vI. esa. agravAla 8. mathurA myujhiyama keTaloga, bhAga-trIjo, 1952 3 mathurA AyAgapaTa jarnala, yu. pI., bhAga-soLa. 9. 10. bhAratIya kaLA, vArANasI, 1966 11. pI.ke. agravAla - mathurA reliMga pIlara, vArANasI, 1966 12. grovase apha. esa. mathurA a DIsTrIkTa memora - 1883 13. Doris Meth Shrinivasan - kalcarala herITejha, nyU dilhI, 1989 14. o. ghoSa - jaina ArTa enDa ArkiTekcara, 1974 109 16. lyuDarsa - mathurA inskrIpsansa, eDITeDa, 1961 17. zarmA Ara. sI. dha jaina tIrtha kaMkALI. 1874, 1880, 15. jaina sAgaramalajI - zvetAMbara mUlasaMgha evama mAthurasaMgha oka vimarza - lekha, jaina vidyA ke AyAma, 1998 * * * Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 anusandhAna-75(1) saMta-samAgama kIje... sAdho... mArI helI . - Do. nAthAlAla gohila bhAratIya AdhyAtmika jagatamAM 'santa' aka avI saMjJA che ke jeNe paramasatne, paramAtmAne, astitvane AtmasAt karela che te santa che. AvA santonuM sAMnidhya tyAre ja maLe jyAre jo hoya pUrvanI oLakha-kamAI. jaina avadhU AnandaghanajI kahe che: 'sAdhu saMgati binu kaise peye, parama mahArasa dhAmarI' sAdhunI saMgata, sAdhu- sAnidhya, paramasatnI anubhUti sAdhu santanI kRpA vinA zakya nathI, A parama mahArasano svAda mANI zakAto nathI. mArI sadnasIbI me rahI che ke parivAramAthI bhajana ane santonuM sAMnidhya maLyuM che, A saMskAranA baLe mane nandIgrAma maLyu. nandIgrAmamAM santa sAMI makarandabhAInuM sAMnidhya maLyuM, temanA pratApe mArI sUtelI cetanA jAgI UThI. temanA mArgadarzanathI bhajana-saMzodhananA mArge vaLyo, lakhato thayo ne bhajanano parama mahArasa AsvAdI zakyo. sAdhu santanA samAgamathI anya sAdhu, santa, sAdhakanA darzana thAya che ne temano paNa kRSNaprasAda pAmI zakAya che. AvA pUjya santa, sAdhu, sAdhaka vijayazIlasUri mahArAja che. temanA sAMnidhyathI bhajana ne sAdhanAnI avAvara keDIo cAlavAnI temaja saMzodhana karavAnI rIti maLI. sau prathama to tema nirmaLa ne bAlyasahaja hAsya sparzI gapuM. temanI vimala vANI sAMbhaLatA anekavidha AdhyAtmika darzananI mAhitI maLI. teo jANe ke mAtra aMtyavAsI ja nahIM paNa parivAranA vaDIla bandhu hoya tema ApaNA khabara antara pUchI dilAso Ape tyAre ApaNe parama zAtA anubhavIo. mahArAja sAheba jaina sAdhu hovA chatAM dharmanirapekSa rahI sarvadharmasamabhAva pragaTAvI rahyA che. temane A sRSTi, jIvamAtrane brahmarUpa mAnatA hoya tevo mAro anubhava che. teo godharA mukAme cAturmAsa gALI rahyA hatA tyAre vividha pantha paramparAnA santo vize saMgoSThi to rAkheja parantu tenI sAthe aravallInI parvatamALAmAM rahetA AdivAsIone bolAvI, temanI prAcIna paramparAno 'dhULAno pATa' - jyotapATa upAsarAnA ArAsarAmAM yojI temanA nRtya sAthe 'pajana'- bhajana sAMbhaLe tyAre ama Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 sapTembara - 2018 thaDe ke saMtasAdhune koI mAruM ke tAruM nathI, koI nAnuM ke moTuM nathI, judA judA paMthanA vAda-vivAda sAthe koI levA devA nathI. santa lAotse kahe cha : "There fore the sage is square but does not cut others, He is angled but does not chip others, He is Straight but does not stretch others, He is bright but does not dazzle others.' arthAt : 'aTale saMta catuSkoNa che paraMtu anyane kApatA nathI; tene khUNA che parantu anyanAM choDiyAM pADatA nathI; te sIdhA che parantu anyane tANatA nathI; te tejasvI che parantu anyane AMjatA nathI.' jaina sAdhunA cAturmAsa oTale temanA mATe svAdhyAya ane sAdhanAnA divaso. A svAdhyAya ane lekhananA pratApe jainasAhityanA bhaNDAro abhare bharyA che. A bhaNDAromAM prAcIna ne durlabha hastaprato, AdhyAtmika darzana, cintananA grantho ane keTalIka uttama kRtio ke je hastapratamAM paDI che ne prakAzita thaI nathI tevI kRtionI zodha, tenI samIkSA, tene prakAzita karavI temaja sAhityanI dRSTile, itihAsakramanI dRSTime, bhASAnI dRSTile je uttama che tene Aje 'anusandhAna' sAmayikanA mAdhyame pUjya vijayazIlasUri mahArAja karI rahyA che te oka jaina sAhityanuM yazasvI pRSTha banI jaze. A sAmAyika nitya maLavAthI mAre paNa anAyAsa abhyAsa thato rahyo che. Aje 'anusandhAna'75mA aGkamAM praveze che teno rAjIpo anubhavU chu. ___mahArAja sAheba godharA, amadAvAda, tagaDI ke mahuvAmAM cAturmAsa gALatA hoya tyAre javAnI Adata paDI gaI che, zuM karuM ? neDo baMdhAI gayo che ne e manabhAvana rahyo che. teonI nizrAmAM mAre 'svAmI AnaMdaghanajI ane kabIrasAhebanA padonI tulanA' viSaye svAdhyAya pragaTa karavAnI taka maLI hatI temAM jaina sAdhunuM anubhUti darzana AnandaghanajInA padamAM gavAyuM che yAda Ave che : 'nisAnI kahA batAvU re, tere agama agocara rUpa rUpI kahuM to kabu nahIM re, baMdhe kese arUpa rUpArUpI jo kahuM pyAre, jaise na siddha anupa.' Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 anusandhAna-75(1) A agama agocara rUpanI koI nizAnI kahI zakAya nema nathI, kAraNa o zabdAtIta che. jo rUpa kahevA jaio to te arUpa che tenuM zuM? chatAM A divya anubhUtine santoo vANInA mAdhyame pratIkAtmaka ke maramI vANImAM abhivyakta karela che. santavANI-bhajanamAM A prakAranI anubhUtinI abhivyaktine 'helI' prakAranI bhajana racanAo kahe che. bhajananuM A rUpa svAdhyAya, prakAzanathI vaMcita che tene 'anusandhAna' sAmayikanA mAdhyame pragaTa karavA icchu chu. _ 'helI' bhajana prakAramA je 'helI' zabda prayojAyo che teno 'bhagavata gomaNDala'nA zabdakoza pramANeno artha thAya che : 'helI' - lahera, 'helI' - sAhelI, 'helI' - vagara aTakye paDato varasAda. aTale santa-bhaktane jyAre anubhUtimAMthI AnandanI lahera, AnandanI helI ubharAya ne je bhajana racAI jAya te 'helI' che. A akhaNDa nUranI varasatI helI meghanI helI maMDAya tevI che. A anubhUtinA meghanI helI kevI che ? teno javAba santa bhavAnIdAsa Ape che ke - 'aMbara varase ne agAdha gAje, dAdura kare re kiloLa; kaMTha vinAnI oka koyala bole, madharA madharA bole mora.' have A ambara varase ne agAdha gAje aTale sahasrAramAthI thatI amRtanI varSA. A varSA thatAM santa-sAdhu sAdhakane anAhata nAda saMbhaLAya che, jANe ke dAdUra kare re kilola. bIjo saMketa mUke che kaMTha vinAnI koyala bole ne madharA bole jhINA mora. ahIM koI bahAranA sUra ke zabdanI vAta ja nathI. kacchanA santa mekaraNa kApaDIo paNa gAyuM che ke - 'varase dharatI bhIMje AsamAna'. ahIM dharatI varase che ne AkAza bhIjAya che eTale mUlAdhAra (dharatI)thI AraMbhI kuNDalinI zakti sahasrAra (AsamAna) sudhI pahoMce tenI A akhaNDa nUranI, AnandanI helInI zabdAbhivyakti che. have A anubhUti, A AnandanI lahera kahevI kone ? game tene kahevA jaio to mUrakhamAM khapIo ne vaLI je samajI zake tevA mAyalA-bhAyalAne aTale ke keTalIka vAto to je najIkanI bahenapaNI hoya, sAhelI hoya tene ja piyu maLyAnI vAta karI zakAya. oTale ahIM santo 'sAhelI'ne uddezIne kahe che temAM 'sA' gaLAI gayo ne rahe che mAtra 'helI' he mArI helI - sAhelI ! zabdakozamAM noMdhelaM che : 'he ali' - 'helli' - 'helI'. ApaNe lokabolImAM sAhelIne Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 113 'alI' kahI bolAvIo chIo te 'helI' zabda banI jAya che ('a'no 'ha' bolImAM che.) - 2018 santavANInA maramane samajavA mATe A sAhelIno artha paNa badalavo paDaze. ahIM sAhelI oTale dRzyamAna sakhI, sahiyara nathI. santo 'suratA'ne 'sAhelI'- 'helI' tarIke udbodhe che. santa potAnI anubhUti je ghaTabhItaranI suratA chetene saMbhaLAve che. A ramata ja kaMIka adbhuta che je agama agocaranI zodha che, te ghaTamAM ramI rahela che. 'brahmANDe so piNDe' A darzana paNa suratAne kahevAya che. saMtavANImAM samayanI dRSTi prathama 'helI' prakAranI bhajanaracanA kabIranI maLe che : 'tIhAM poMcata vIralA saMta mArI helI kaThaNapaMtha vairAgakA' A anubhUtinuM darzana ke te sthAne pahoMcavuM saheluM nathI. je koI vIralA santa haze a ja tyAM pahoMcI zakaze. A vairAgano pantha kaThina che. mAyalA duzmana (kAma, krodha, lobha, moha, oSaNA) ne mArIne mana, vacana ne karmathI vairAgI thavAnuM che. haMsAtmAnI A mAnasarovara sudhInI yAtrA che. haMsa banIne jazo to mAnasarovaranA sAcA motI caNavA maLaze. mATe prathama to tamAre tamArI 'kagavAvRtti' - kAgavRtti choDavI paDaze, mana sthira rAkhI, mAyAthI mukta thaI suratAne TherAvo. tyAre kabIranuM darzana kahe che : 'he mArI helI rena samANI oka bhANamAM, bhANa samAyA AkAza, AkAza samANA oka vacanamAM vacana koI vIralA pAsa mArI helI. ' A 'vacana'nI vigate vAta thaI zake, parantu te ahIM asthAne che. 'helI' prakAranI bhajanaracanAo sauthI vizeSa bhANaziSya haMsadAsanI maLe che. A 'bhANa' ravibhANa sampradAyanA bhANasAheba nathI. mULe sindha - pAkistAnathI AvelA, kacchamAM vaselA, 'haMsanirvANa sAhebapantha 'nA sthApaka, pracAraka. haMsanirvANa sAhebanI bhajanaracanAo helI prakAranI che je ati lokapriya che. jemAM anubhUtinuM darzana ane maramI praznottarI 'helI' mAM sAMbhaLavA maLe che temAMnI sauthI noMdhanIya helI che : Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 'he mArI helI caDI zikhara para anusandhAna- 75 (1 ) joI lyo behadakA pramANa. doI kamalakI bIcameM bhamarA karata guMjAra; sugaMdha baheM phUlanI, phUla khIlyA apAra. mArI helI una bhramarAne pAMkha nahIM, bInA pAMkhe uDa jAi, amI sarovara jyAM bharyA unameM jai samAya. mArI helI una sarovarane pALa nahIM, nahIM sarovara kA rUpa, vinA pALe tyAM nIra bharyA, asA khela anUpa. mArI helI bhamarA nIra pI zake, pItAM trupata hoi, bhANa kahe haMsadAsane anA khela he soI. mArI helI caDI zUnya zikhara para. arthAt mArI suratA zikhara para caDI. A zikhara oTale cidAkAzamAM Avela zUnya zikhara. tyAM koI hada nathI. tyAM joi lyo behadakA pramANa. kabIra te sthAnane zUnyazikhara kahe che. 'sunna maMDalameM ghara kiyA, bAje zabda rasAla' A santa sAdhunI sahaja yogasAdhanAnuM darzana che. A sunna gharamAM anAhatanAda bAjI rahyo che. 'tyAM doI kamala kI bIcameM-' trinetramAM ' bhamarA karata guMjAra' parantu A bhamarAne pAMkha nathI chatAM te uDI zake che. ravisAheba kahe che : 'cAMca bina cUganA, pA~va bina calanA, vinA paMkhase UDa jAya'. bhavAnIdAse 'kaNTha vinAnI koyala bole' tema kahyuM che. oTale santone samAna darzana thayuM che. santa raidAsa kahe che : 'jahAMka upajA tahAM bilAI, sahaja sunnameM raho lukAi.' santa dAdUdayAla tene 'sunna sahaja mahi bunata hamArI' kahe che. A zikhara upara amRtanuM sarovara che parantu tene koI pALa nathI chatAM nIra bharyuM che eTale A anupama khela che. he mArI suratA ! A nIra pItAM trupata - tRpta thavAya che. A prakAre je anubhUti pragaTa thaI tene 'helI' svarUpanuM bhajana kahe che. 'helI'nI oka bIjI viziSTatA se che ke temAM santonA savAla javAba Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 115 Ape che. A savAla pUchanAra ja teno javAba Ape che. namUnA rUpe jaNAeM to - haMsadAsa kahe che : prazna : 'kona jagADe nAmane, kona jagADe prema; kona jagADe puruSane, kona jagADe brahma.' javAba : 'mArI helI suratA jagADe nAmane, nAma jagADe prema; prema jagADe puruSane, puruSa jagADe brahma.' A samagra prakriyA nAmasAdhanAnI che. A nAmasAdhanAthI bhItaranI cetanAo jAge che. prazna : 'mArI helI kona brahmakA rUpa hai, kauna brahmakA sthAna; kona brahmakA besaNA, kauna brahmakA melANa'. javAba : 'mArI helI AnaMda brahmako rUpa he, gagana brahmakA sthAna; nirAMta brahmakA besaNA, aprokSa brahmakA melANa'. arthAt Ananda brahmanuM rUpa che, gagana-cidAkAza-zUnya zikhara brahmanuM sthAna che. nirAMta aTale dareka prakAranA saMkalpa-vikalpathI mukta thAya te sthitine kahe che. pachI tene sukha-duHkha, janma-maraNa, mAruM-tAru, UMca-nIca AvA koI vikAra rahetA nathI. A sthitine brahmanu besaNuM kahevAmAM Ave che. ne A brahmanuM melANa-pathAro sacarAcaramAM ne aparokSa vilasI rahela che. AvA brahmanI anubhUti darzananI abhivyakti 'helI' pragaTa thayelI anubhavAya che. Aq darzana thayA pachI zuM ? bhAdudAsa kahe che : 'AnaMda helI ubharANI saMto __ AnaMda helI ubharANI re jI.' mAtra Ananda mANI zakAya che. A Ananda kevo ? alaukika, mAtra harakhane helI caDe che. tema chatAM ApaNe temane pUchIo ke tyAM zuM che e to kaho : 'caMdra suraja to vAM ghara nAhIM, nahi pavana nahi pANI; aSTa kULa parvata usa ghara nAhI, nahi veda nahi vANI.' santoo dRzyamAna jagatathI, veda ane vANIthI para thaIne UDavAno mArga Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 anusandhAna-75 ( 1 ) darzAve che. ApaNane bIjo savAla thAya ke to pachI A sthAne, A darzane pahoMcavAno mArga zuM ? bhAdudAsa kahe che: : 'soham vacanane sAdhIne jotAM, nirguNa jAta jaNANI; adhara takhata para Apa birAjai, pote puruSa purANI.' A soham vacananI sAdhanA che, nirguNa darzana che. adhara takhata para nAma, rUpa, guNa rahita mAtra narano prakAza che jenuM santoo pratIkAtmaka rUpa 'jyota'prakAzanuM darzAvela che. saMto bolavAnuM baMdha karI mAtra AnandahelI ubharANI aTaluM kahe che. bhajananA A 'helI' svarUpane prathama vakhata mUkI rahyo dhuM tyAre temAM samIkSAne avakAza che. navo dRSTikoNa umerAze to gamaze. AjanI take to 'helI'nAM lakSaNo nIce pramANenA jaNAyAM che. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 'helI' santa-bhaktane thayelI anubhUtinuM darzana karAve che. 'helI' sAhelI, suratAne uddezIne kahevAmAM Avela che. 'helI'nI dhruvapaMkti (prathamapaMkti) mAM 'helI' zabdaprayoga Ave che. 'helI' nirguNa santa-bhakta - sAdhuno sAdhanAmArga darzAve che. 'helI 'nuM darzana mAyalA, bhAyalA, A mArganA jANatalane kahevAya che. 'helI' sacarAcaramAM aparokSa vilasI rahelA paramAtmAnuM darzana karAve che. 'helI' bhajana prakAra brahmamukhI vANI ( vANInA cAra prakAra pADyA che. prathama praharamAM jIvamukhI, bIjA praharamAM gurumukhI, trIjA praharamAM zivamukhI ane cothA praharamAM brahmamukhI vANI gAvAmAM Ave che) rAtrInA cothA praharamAM gAvAmAM Ave che. A helI gavAyA pachI ajavALaM thAya ne te pachI rAmagarI ne te pachI prabhAtI gavAya che. ante AnandanI helI UbharAya che. * * * Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 117 prabhAsa-pATaNamAM jaina dharma - hasamukha vyAsa purANa prasiddha 'somanAtha' sAmAnya rIte bhagavAna ziva-somanuM dhAma-tIrtha manAya che. parantu 'soma' rudrano paryAya che to 'candra'no paNa vAcaka che. zatarudrIya (zukla yajurveda 16-79)mAM 'namaH somAya ca rudrAya ca' o rIte 'rudra'no paNa vAcaka che. A sAmAsika zabdano vigraha-umayA saha vartamAnaH somaH. umA(pArvatI)nI sAthe rahela' bhagavAna somanAtha jyAM birAje che o 'prabhAsa' kSetra ati prAcIna che. mahAbhAratamAM surASTranAM mukhya be nagaronA ullekha maLe cha : dvArakA ane prabhAsa. ma.bhA.mAM tene 'tIrthasthAna' gaNyu che. arjunanA vanavAsa daramyAna te dvArakA tarapha jato hato tyAre prabhAsanA pradezamAM paNa gayela ane zrIkRSNa tene prabhAsa AvI maLela. purANa prabhAsane AnartasAra (AnartadezanA sArarUpa) kahe che. prabhAsa-somanAthanI viziSTatA prAgaitihAsikakALa jeTalI prAcIna che. ___bhAratanI traNa prAcInatama dhArmika paramparAmAMnI eka te jaina. traNe maLIne hindustAnanA prAcIna dharmarnu pUrNa svarUpa baMdhAya che.2 vaidika AryasaMskRtinA nirmANa ane ghaDataramA vaidika ane bauddha saMskRtionI jema ane jeTalo ja jaina dharmasaMskRtino paNa phALo che. prabhAsa jainonuM paNa prAcIna-pavitra tIrtha manAya che. jaina anuzruti paramparA pramANe jainonA prathama tIrthaGkara zrI AdinAthanA putra kumAra bharatanA samayamA sthApita thayela, A aMgenI visatRta mAhitI kathA 'zrI zatruJjayamAhAtmya' (sarga 5-8-1314)mAM varNita cha.3 prastuta grantha prabhAsane 'candraprabhAsa' tarIke ullekhe che. A uparAMta prAcIna-madhyakAlIna jaina granthomAM prabhAsanA devapattana, surapattana, zivapattana, somanAtha pattana, somapura, devakA pATaNa, devakaI pATaNi ane prabhAsapattana-pATaNa va. ullekha maLe che. skandapurANa sarakhA brAhmaNIya granthomAM jaina mandironA ullekhanI apekSA rAkhI na zakavAno vasavaso zrI madhusUdana DhAMkI kare che. ano ullekha asthAne nahi gaNAya, paraMtu jaina sAhitya-granthomAM prabhAsamAM jaina dharmanA puSkaLa pramANamA ullekha sandarbha maLe che. AmAMno sauthI agatyano sandarbha che, valabhIthI Avela ne ahIM prabhAsamAM prasthApita thayela pratimAono. Ane jarA vigate joIo : Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 anusandhAna-75(1) oka samayanI gujarAtanI samRddha zaktizALI maitraka rAjadhAnI valabhI vidyAtIrtha paNa hatI te jaina dharmanI mahAna pravRttionuM prAcIna mahAkendra hatuM. ahIM ja nAgArjuna sUrinA netRtvamAM AgamanI vAcanA karAyela je 'valabhIvAcanA' tarIke prasiddha che. (I.sa. 300-313). A pachI I.sa. 543-46mAM valabhImAM ja AcArya devardhigaNi kSamAzramaNanA netRtvamA antima vAcanA taiyAra thaI. hAla samasta bhAratamAM zvetAmbara jaino A samIkSita vAcanAne anusare che. Ama kSatrapa-maitraka samaya daramyAna valabhImAM jainadharmarnu bAhulya hovAnuM siddha thAya che. ahIM candraprabhunu caitya ane bhagavAna mahAvIranuM prasiddha mandira hatuM. A pachI videzI AkramaNakhoro dvArA valabhIbhaGga (AThamA saikAno lagabhaga anta bhAga) thatAM : oka mata mujaba jainone tenI pUrva mAhitI-aNasAra AvI jatAM jaino valabhImAMthI anyatra sthaLAntara karI gayAnuM manAya che. sAthosAtha teoo tyAMnI mahattvanI jaina pratimAone anyatra khaseDI lIdhela; temAMnI pramukha candraprabhanI mUrti, ambA ne kSetrapAlanI pratimAo devapattana-zivapattanamAM, arthAt prabhAsamAM pratiSThita karAyela;5 'prabandha-cintAmaNi'ane 'vividhatIrthakalpa' jevAM jaina granthomAM candraprabhanI pratimA AkAzamArge zivapattana-devapattana gayA maLe che. Ane gALI nAkhIo to, o pratimAo salAmata-surakSita sthaLa prabhAsamAM pratiSThita karavA sthalAntara karAyela tAraNa nIkaLe. valabhIthI cheka prabhAsamA pratimAo pratiSThita karAI te o samaye prabhAsa a yuganuM prasiddha jaina kendra haze tema mAnI zakAya. gujarAtI bhASAnA sAhityano prArambha jainonA hAthe arthAt jaina mani kavi vidvAnonA hAthe thayelo manAya che. racanA varSa dharAvatI sauthI pahelI jaina kRti zAlibhadrasUrino 'bharatezvarabAhubalirAsa' (vi.saM. 1241-I.sa. 1185) che; jyAre racanA varSa dharAvatI sauthI pahelI jainetara kRti asAItanI 'haMsAulI' (vi.saM. 1429-I.sa. 1371) che. racanA varSa vagaranI ajJAta kavi kRta 'vasantavilAsa' jevI jainetara jaNAtI kRti thoDI vahelI racAyelI hoya ama mAnI to paNa ugatI gujarAtI bhASAmAM racanA karavAnuM paheluM sAhasa jaina kavioo karyu che a hakIkata che." ___AgaLa karvA o arthAt 'gujarAtI' pahelAM apabhraMza yuganA kaviomAM paNa jainonuM vizeSa pradAna che. A apabhraMzayuganA dhanapAla nAmanA kavinI 'pAiyalacchImAlA' (racAyA saM. 1029, I.sa. 974) prasiddha racanA che. mULe o Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 brAhmaNa hato ne pachIthI jainadharma svIkAryo hato. mAlavapati muMja sindhurAja ane bhojanI sabhAno te agraNI hato. temaNe 15 gAthAo- 'satyapuramaNDana mahAvIrotsAha' nAmarnu apabhraMza kAvya lakhyuM che. AmAM aka tihAsika vigata sacavAI rahI che. mAravADanA satyapura-sAcora nAmanA nagaramAM Avela mahAvIranA mandirano mleccho bhaMga karI zakyA nahotA, ama kahetAM dhanapAla lakhe che : bhaMjeviNu sirimAladesu anu aNahilavADauM, caDDAvalli soraThTha bhaggu puNu delavADauM; somesaru so tehi bhaggu jaNamaNaANaMdaNu, bhaggu na siri saccauri vIru siddhatthaha naMdaNu. pUNihi lahuya turukka kAMi saccauri jiNaMdaha. sAra : turka lokoo zrImAladeza, aNahilavADa pATaNa, candrAvatI, soraTha delavADA ane lokonA manane Ananda ApanArA somezvara (mahAdeva)ne bhAMgyA, parantu satyapura-(vartamAna sAcora)mAM AvelA siddhArthaputra mahAvIrane arthAt tenA mandira-mUrtine bhAMgI zakyA nahi.. mahamUde I.sa. 1026 (vi.saM. 1082)mAM somanAtha para AkramaNa karyu hoI A kavi tyAM sudhI jIvita hovo ja joio, to ja ukta varNana saMbhavI zake. Ama, somanAtha paranA prathama muslima AkramaNano prathama ullekha paNa jaina kavinI racanAmAM maLato hoI tene mahattvano mAnavo rahyo. to madhyakALa daramyAna prabhAsamAM aneka jaina kRtionI nakala (hAthaprata) thayAnAM pramANa maLe che. jemake, 1. pethaDarAsa - vikramanA 13mAM zatakamAM thayelAM poravADa vaMzanA pethaDazAhanA satkRtyornu AmAM varNana che. rAsa 15mA zatakanA prArambhe racAyAno mata che. A rAsanA ante sUrapattanano ullekha che. 2. sAmba-pradyumna prabandha athavA rAsanI oka prata saM. 1659mAM devapattanamAM lakhANI.10 3. saM. 1509mAM ratnasiMha nAmanA kavi racita 'ratnacUDa' nAmanA granthanI saM. Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 anusandhAna-75(1) 1663mAM 'prabhAse' nakala thaI.11 4. aMjanAsatI rAsa (racyA saM. 1667)nI 603mI kaDImAM 'devakipATaNi avatariu re' ullekha.12 hIravijayasUrio saM. 1685mAM 'devapattane' lAbha pravahaNa sajjhAya kRti pUrNa karI. A kRtinI prArambhanI 72 kaDI khambhAtamAM racAyela.13 6. mULa saM. 1669mAM racAyela madanakumAra rAsa athavA copAInI muni puNyasAgarazrIo devakApattane saMvata 1700mAM nakala utArI.14 7. tribhuvanakumAra rAsa (racyA saM. 1712)nI oka prata saM. 1736mAM devapattana nagare utArAI.15 8. zrIpAla (siddhacakra rAsa) racyA saM. 1726nI saM. 1740mAM 'surapattana'no ullekha.16 caityaparipATI (racanA saM. 1487)mAM gujarAta-saurASTranA vibhinna sthaLonA ullekhamAM saurASTranA sthaLomAM-ajAhari, dIva, Una, koDiyanAri, devakIpATaNa, velAula va.no ullekha.17 AThamA zatakanA antabhAgamAM ke navamAnA prArambhamAM prabhAsamAM boTikakSapaNaka ke digambara sampradAyanA astitvanA purAvArUpa koI mandira hovAno purAvo maLe che : hAla jUnAgaDha (sakkarabAga) saMgrahAlayamA saMrakSita AdinAthanI mastakavihIna pratimA prabhAsathI lAvavAmAM AvelI kahevAya che. to, zvetAmbara sampradAyanA sauthI prAcIna mandira paramparA anusAra valabhI candraprabhunuM manAya che. alabatta AnI sAthe saMlagna 8 thI 11 zataka sudhInA zilpa ke sthApatyanA koI purAvA-pramANa durbhAgye maLyA nathI. kadAca mahamUdanA AkramaNa samaye candraprabha mandirano nAza thayo hoya ne pAchaLathI jIrNoddhAra samaye jUnA khaNDita tamAma avazeSo dUra karyA hoya. hAlanA candraprabha mandirano jUno bhAga spaSTa rIte 17mI sadIno jaNAya che. I.sa. 1264mAM mAMDavagaDha (maNDapadurga)nA pethaDa zAhe mahAtIrtha18 yAtrA karela o daramyAna tene devapattanamAM somanAtha ane candraprabhunI vandanA karatAM darzAvyA che, paNa noMdhanIya che. 'prabandhacintAmaNi' (I.sa. 1305 racanAkALa)mAM AcArya hemacandra devapattana-candraprabhano ullekha karatAM maLe che te 12mI sadImAM Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara candraprabha jinAlayanuM astitva darzAve che. sambhavataH I.sa. 1610mAM A mandirano jIrNoddhAra thayo hovo joIo, tyArathI adyApi tenuM astitva abAdhitapaNe cAlu rahela che. chelle prasiddha sthapati sva. zrI prabhAzaGkara somapurAnA nidarzana taLe teno moTA pAyA para jIrNoddhAra thayo. to, kumArapALe ( solaMkI) paNa devapattanamAM pArzvanAthacaitya baMdhAvyAnuM zrIhemacandrAcArya tenA dvayAzrayamAM kahe che. pra. ci. mAM zrI somezvarapattananA kumAravihArano je ullekha che, te ukta jinAlaya mAnI zakAya prastuta jinAlaya 12 mI sadInA anta bhAge baMdhAyuM hovAnuM anumAna karI zakAya . - 2018 solaMkIyuga daramyAna ahIM (prabhAsamAM) jaina mandironI jAhojalAlI haze je hAlanA candraprabha jinAlayanA bhUmigRhamAM saMgRhIta jina pratimAonAM parikaro ityAdi parathI jANI zakAya che. ahIM hAla judA judA daza pabAsaNa ane aTalA ja parikaranAM khaNDo che. ahIM oka vAta noMdhIo prabhAsa hindu - jaina dharmanuM samayAMtare tIrtha rahyA kartuM hoI ahIM jaina devAlayo baMdhAyAM hoya se sahaja che. to, vidharmI AkramaNo daramyAna te tUTyAM khaNDita paNa thayAM hoya e sahaja che. prabhAsa pATaNa ane verAvala vaccenA raste dakSiNe Avela mAIpurI masjida prabhAsanAM prAcIna sthApatyonA avazeSomAMthI banAvAI hovAno tadvidono mata che. mAIpurInA vitAnanI tamAma lAkSaNikatAo 13 mI sadInA prArambhakALanI che. omAM jaina cihnaGkano paNa che. Aja rIte jumA masjidamAM paNa banela che. I.sa. 1927mAM DaoN. zArloTe omanI prabhAsanI mulAkAta vakhate A masjidanI nirIkSA karyA bAda se jaina mandira hovAno abhiprAya Apela. 20 121 ulUghakhAnanA prabhAsa paranA AkramaNa pUrve (I.sa. 1298) prabhAsamAM nIce darzAvela jaina devAlayo vidyamAna hatAM - - candraprabha jinAlaya (digambara sampradAya) candraprabha jinAlaya (zvetAmbara sampradAya) rAjA kumArapAla nirmita kumAra vihAra prAsAda (pArzvanAtha caitya) vastupAla nirmita aSTApada prAsAda tejapAla nirmita AdinAtha jinAlaya pethaDa zAha nirmita (?) neminAtha caitya. 21 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 anusandhAna-75(1) saurASTramAM jaina dharmanA mULa prAcIna samayathI hovA chatAM teno vizeSa pracAra-prasAra kSatrapa-maitraka samaya daramyAna thayo che. to, solaMkI samaya teno suvarNa samaya che. A samaya daramyAna AcArya hemacandrasUrinA kAraNe te vizeSa phUlyophAlyo. A badhA samaya daramyAna prabhAsa pATaNa paNa jaina dharmanuM oka viziSTa tIrthasthAna rahyAnuM prAcIna-madhyakAlIna jaina sAhityika-dhArmika-purAtattvIya purAvAonA AdhAre kahI zakAya. alabatta uttara madhyakALathI tenuM mahattva kramazaH orcha thatuM gayuM ke sImita thatuM gayuM oma kahIo to ana-upayukta nahi lAge. sandarbha 1. zAstrI ke.kA., 'zrI somanAtha : somezvara' pR. 30, amadAvAda, I.sa. 2000 2. dhruva AnandazaMkara bA., 'dharmavarNana', pR. 103, vaDodarA I.sa. 1978, trIjI AvRttinuM dvitIya punarmudraNa. 3. desAI zaMbhuprasAda, 'prabhAsa ane somanAtha', pR. 508-9, prabhAsapATaNa, I.sa. 1965, prathama AvRtti. 4. DhAMkI madhusUdana, 'nirgrantha autihAsika lekha samuccaya', bhAga-2, pR. 202, amadAvAda, I.sa. 2002 5. Do. zAstrI hariprasAda gaM., 'maitrakakAlIna gujarAta', bhAga-2, pR. 422; amadAvAda, I.sa. 1955 6. krama-3, pR. 511 7. (1) koThArI, jayanta (saM.), madhyakAlIna gujarAtI jaina sAhitya', pR. 6, kAntibhAI zAha, muMbaI, I.sa. 1993. (2) zAstrI ke.kA., 'ApaNA kavio', pR. 299, amadAvAda, I.sa. 1978, bIjI AvRtti. (3) koThArI, jayanta, 'madhyakAlIna gujarAtI sAhityamAM jainonuM pradAna', pR. 6, amadAvAda, I.sa. 1985 8. zAstrI ke.kA., 'ApaNA kavio', pR. 45-46, amadAvAda, khaNDa-1, rAsayuga, I.sa. 1978, bIjI AvRtti. 9. mULa (saM.) mohanalAla da. desAI; saMvardhita bIjI AvRttinA sampAdaka - koThArI, jayanta, 'jaina gurjara kavio', bhAga-1, pR. 72, muMbaI, I.sa. 1986 10. ajana, bhAga-2, pR. 313, muMbaI, I.sa. 1987 11. ajana, bhAga-1, pR. 98 12. ajana, bhAga-3, pR. 135, muMbaI, I.sa. 1987 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 13. ajana, bhAga-2, pR. 277-78 14. ajana, bhAga-3, pR. 100 15. ajana, bhAga-4, pR. 249, muMbaI, I.sa. 1988 16. ajana, bhAga-4, pR. 58 17. ojana, bhAga-1, pR. 60 18. DhAMkI madhusUdana, 'nirgrantha autihAsika lekha samuccaya', bhAga-2, pR. 209, ___ amadAvAda, I.sa. 2012. 19. ajana, pR. 216 20. ajana, pR. 224 21. ajana, pR. 206-7 * * * Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 anusandhAna-75(1) mahAkAvyo jevI racanAomAM prakSepono prazna - zirISa paMcAla vidvAno prakSepono prazna gambhIratAthI ghaNA samayathI carcatA AvyA che, kyAreka pUrvapakSa-uttarapakSa vacce bhAre vAdavivAda thatA hoya che. vaDodarAnA prAcya vidyAmandire 'rAmAyaNa'nI ane pUNenI bhANDArakara risarca insTiTyUTe 'mahAbhArata'nI samIkSita vAcanAo dAyakAo pahelAM pragaTa karI. A vAcanAonA itihAsamAM na jaIo, jevI rIte sArtha joDaNIkozanA prakAzana pachI gAMdhIjIo vaTahukama bahAra pADatA hoya tema kahyaM hatuM ke have pachI svecchAo joDaNI karavAno koIne adhikAra nathI tevI rIte keTalAka vidvAnoe samIkSita vAcanAone ja pramANabhUta mAnIne bIjI badhI vAcanAone bAju para mUkavAnI sUcanA ApI hatI. vidvattApUrNa abhyAsa mATe samIkSita vAcanAo para AdhAra rAkhavo jarUrI che onI to koI nA nahIM pADe paNa prakSepovALI racanAone bAju para sadaMtara mUkavI o sAMskRtika, tihAsika dRSTile keTaluM vAjabI? A banne mahAkAvyonA sarjaka vAlmIki, vyAsa koNa hatA? vizvanI dareka prajAne kiMvadantiono zokha hoya che. vyAsa vize nahIM paNa vAlmIki vize prajAo kiMvadantio joDI ja kADhI che - eka pracalita kathA anusAra vAliyo lUTAru hato, marA-marAthI rAma-rAma sudhI pahoMcyo. kAlidAsa pote je DALa para beTho hato tene ja kApavA taiyAra thayo hato - avo mUrkha hato. kadAca manovijJAnIo AvI kathAone gappAM ja mAne. keTalAka vidvAno to oma ja kahe che ke vyAse to kaurava-pANDava vacce thayelA yuddhanI ja kathAne 'jaya' tarIke AlekhI hatI, pachI bIjAoo amAM umeraNo kA~, o rIte to moTA bhAganuM mahAbhArata prakSepa puravAra thAya. rAmAyaNa-mahAbhArata jevI kRtio jema jema lokapriya thatI gaI tema tema temAM umeraNo thatAM ja gayAM, kyAreka mULa kRtithI sAva juduM ja Alekhana jovA maLe. dA.ta. 'paumacariya' nAmanI jaina kRtimAM to hanumAna lagna kare che, rAvaNanA pakSe rahIne yuddha paNa kare che. Aje moTA bhAganI prajA AvAM umeraNothI ajANa che, nahIMtara bhAre vivAda UbhA thAya. dareka sarjaka sthaLa-kALane kendramA rAkhIne racanAo kare che, vaLI potAnI vaiyaktika pratibhA to kharI ja. dA.ta. kAlidAsa mahAbhAratane AdhAre Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 125 'abhijJAnazAkuntala'nI racanA kare che, paNa mahAbhAratamAM jovA maLatA kathAvastune kAlidAsa vaphAdAra rahetA nathI, mahAbhAratamA je na hoya te umerIne potAnI sarjakapratibhA anusAra je racanA kare che te vadhu ramya, ramaNIya puravAra thAya to! ane bhavabhUti 'uttararAmacarita'mAM anta sukhada ANe che tene zuM? kaMba rAmAyaNa, kRttivAsa rAmAyaNa, tulasI rAmAyaNa, giradhara rAmAyaNa - A badhArnu zuM ? ghaNIvAra prajAmAM aka athavA bIjA kAraNe keTalAMka kathAvastuo temanA lohImAM vaNAI jAya che. athI viruddhanuM kazuM paNa svIkAravA prajA taiyAra thatI nathI. ApaNe harizcandranI kathA laIo. sauthI pahelAM A kathA 'jaitareya brAhmaNa'mAM jovA maLe che. A kathA anusAra harizcandra vacanabhaMgI che, amAnavIya che, satyadrohI che. have ApaNI paramparA harizcandranI A chabine svIkAravAne badale judA prakAranI chabi sarne che, e chabi cheka vIsamI sadI sudhI TakI rahI. Aje 'jaitareya brAhmaNa'nA harizcandrane koI yAda karatuM nathI. A AkhI chabi palaTAtA samayane kendramAM rAkhIne sarjavAmAM AvI o vAta bhUlavI na joIo. have ApaNe 'rAmAyaNa'nI vAta karIo. sauthI pahelAM lakSmaNarekhAnI vAta karIo. bAraso varasa pUrve racAyelA kaMba rAmAyaNamAM ke tulasI rAmAyaNamAM lakSmaNarekhA nathI, hA - soLamI sadInA kRttivAsa ramAyaNamAM lakSmaNarekhA che, kadAca tyArathI bhAratabharamAM lakSmaNarekhAno mahimA vizeSa thavA mAMDyo hato. samIkSita vAcanAmAM rAma mAyAvI mRga pAchaLa jAya che ane lakSmaNane sItAnI rakSAno bhAra soMpe che. mAyAvI mRgano avAja sAMbhaLIne sItA lakSmaNane rAmanI sahAya mATe mokalavA icche che, paNa lakSmaNane rAmanI vIratAmAM aDaga vizvAsa eTale te jatA nathI. A ghaTanAthI sItA akaLAIne lakSmaNane ghaNAM kaThora vAkyo saMbhaLAve che. sItAnI vyaktitAne na chAje evAM vAkyo samIkSita vAcanAmAM jovA maLaze. A vAkyono TUkasAra ovo ke lakSmaNa sItAne pAmavA mATe rAma bhale mRtyu pAme to paNa temanI vahAre nahIM jaq evaM nakkI karIne beThA che. have A sthitimAM lakSmaNa zuM kare? have samIkSita vAcanA juo - lakSmaNe sItAne be hAtha joDyA, maithilI sAme akAdhika vAra joIne rAma pAse javA nIkaLyA (araNyakANDa, 43-37) AvI kaThora vANI sAMbhalIne krodhe bharAyelA lakSmaNa vilamba karyA vinA rAma pAse javA nIkaLyA. ovAmAM ja tyAM dazAnana-rAvaNa parivrAjakano veza laIne sItA pAse AvI caDhyo. (araNyakANDa, 44-1,2) Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 anusandhAna-75(1) have ApaNe sItA ane lakSmaNanAM be vyaktitva vacceno virodha paNa joI zakIzuM. sItA ATaluM badhuM saMbhaLAve che to paNa lakSmaNa cupacApa sAMbhaLI le che. vanavAsa javAnA prasaMge lakSmaNa to AkhI ayodhyAne nirjana karavA mAgatA hatA; sItAnI bhALa kADhavAmAM vilamba karatA sugrIvane paNa zikSA karavA tatpara hatA - paNa ahIM sItAnI sAme kazuM bolatA nathI. A sthitimAM mukAyelA lakSmaNa bIjuM kare zaM? samIkSita vAcanAmAM lakSmaNa cupacApa rAma pAse jatA rahe che. vAlmIkio AlekhelAM sItA svatantra prakRtinAM, kadAca potAnI rakSA pote karavAne samartha haze. prazna to thAya - rAmAyaNa ane mahAbhAratamAM Aq bane tyAre je te vyakti pAse zApavANI uccArAvI che. mahAbhAratamAM to devonI kUtarI saramA paNa janamejayane zApa ApI zake che. paNa sItA Avo koI zApa ApatAM nathI. vAlmIki ane madhyakALa vacce ghaNuM badhuM antara che. paradezIonAM ghoDAM bhAratamA pravezyAM, vidharmIonAM rAja thayAM. A paristhitimA strInI rakSA koNa kare? tene gharanI cAra dIvAlomAM ja purAI raheQ paDe, gharanI bahAra paga mUkavAmAM Dagale-pagale jokhama, tene lakSmaNarekhAnI jarura paDe. pachI to jANItI hindI philmomAM paNa lakSmaNarekhA pravezI. mULamAM vAta che strInI surakSAnI. vijJAna ane TeknolojInA A jamAnAmAM strI keTalI badhI arakSita banI gaI che! kyA kyA ane keTalI keTalI lakSmaNarekhAo UbhI karIzaM? have aka bIjA jANItA prakSepanI vAta karIo. vizvAmitra RSi rAmalakSmaNane laIne aka pachI aka sthaLe vihAra kare che, ane oma teo oka sundara paNa nirjana AzramamAM jaI caDhe che. RSimunio vinAnA Azramane joIne rAmane jijJAsA thAya che, eTale vizvAmitra RSine ane lagatI vigato pUche che. vizvAmitra o badhI vAta vigate kare che. tulasI rAmAyaNamAM vigate kazaM AvatuM nathI, tyAM to mAtra aTalaM ja kahevAmAM Ave che ke RSinA zApathI paththara banI gayelI RSipatnIno uddhAra karo. kaMba rAmAyaNa paNa kaheze ke gautama RSino veza laIne AvelA indre ahalyAne bhraSTa karI, oTale indrane zApa maLyo ane ahalyAne zilA thaI javAno zApa maLyo. kRttivAsa rAmAyaNa paNa Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 127 AvA ja zApanI vAta karaze. anya purANa paNa ahalyAnuM zilAmA rUpAntara thavAnI vAta karaze. samIkSita vAcanAmAM be sthaLe ahalyAnA zApanI vAta Ave che. __sauthI pahelAM uttarakANDa joio. rAvaNaputra meghanAde indrane parAjita karyo (tyAra pachI meghanAdanuM nAma indrajita paDyu), pachI indra brahmA pAse udAsa thaIne jAya che, tyAre brahmA tene Thapako Ape che - pachI umere che, pahelAM meM sarakhA rUpavALI, akasarakhI bhASAvALI, akasarakhA varNavALI prajAnuM sarjana karyu hatuM, pachI mane vicAra Avyo eTale oka viziSTa strInirmANa karyu; rUpaguNasampanna strI. tenuM nAma ahalyA (hala aTale virUpatA, virUpatAhIna te ahalyA) lokamAM je viziSTa hatuM te laIne A nArInuM nirmANa karyu. o konI patnI thaze tenI mane cintA thaI, tane oma ke ahalyA mArI patnI thaze paNa meM gautama RSine ApI. tArA hAthe na AvI aTale kAmavaza thaIne tuM AzramamAM gayo, ahalyA para baLAtkAra karyo. RSio tane zApa Apyo - yuddhamAM tAro parAjaya thaze. pachI ahalyAne zApa Apyo - mArA AzramathI dUra thA, tAruM rUpa bIjI strIomAM vaheMcAI jaze. tuM ja okalI rUpavAna nahIM rahe. A prakAranA zApanI vAta moTA bhAganA vAcako kadAca nahIM jANatA hoya. teo to ahalyA zilA thaI o ja vAta jANe che. have bAlakANDa A ghaTanA vize zuM kahe che te joio. rAme koI nirjana Azrama joIne e vize vizvAmitra RSine pUchyu. devatAo paNa A Azramane oka jamAnAmAM pUjatA hatA. ahIM gautama RSio patnI ahalyA sAthe varSo gALyAM hatAM. ahalyAthI moha pAmelA indra gautamano veza laIne akavAra ahalyA pAse AvI caDhyA. ahalyA indrane oLakhI to gaI, paNa aho - mane indra paNa cAhe che oma abhimAna karI indrano sahavAsa ko ane pachI tyAMthI veLAsara jatA rahevA kahyu. indra Azrama bahAra javAnuM karatA hatA ane tyAM gautama AvI caDhyA, gautamanA zApathI indranA vRSaNa kharI paDyA ane potAnI patnIne paNa temaNe zApa Apyo - hajAra hajAra varSa sudhI tuM vAyu bhakSaNa karatI raheje, bhasmamAM sUI raheje. koI prANI tane joI nahIM zake, arthAt tuM adRzya rahIza.' (samIkSita vAcanA, bAlakANDa, 45) ahIM spaSTa che ke ahalyAno vAMka hato, ane gautama RSinA zApathI te Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 anusandhAna-75(1) sampUrNa adRzya thaI. pAchaLathI rAma jyAre te AzramamA pravezyA tyAre te dRzya banI. ___ have prazna a thAya ke zApane kAraNe koI strI zilAmA rUpAntarita thaI jAya o kathAghaTaka AvyuM kyAMthI? vizvAmitra brahmarpipada meLavavA AkaruM tapa kare che, indra temano tapobhaMga karavA apsarA rambhAne mokale che, rambhA DaratI DaratI vizvAmitra pAse jAya che, Arambhe RSi moha pAme che, pachI samajI jAya che ane rambhAne zApa Ape che - "huM kAmakrodha para vijaya meLavavA mAguM chu ane tuM mane lobhAve che. jA - tuM dasa hajAra varSa sudhI zilA thaIne rahIza. koI tapobaLavALo brAhmaNa tane A zApamAMthI choDAvaze.' (samIkSita vAcanA, bAlakANDa, 63) A oka jANItuM kathAghaTaka che, mAtra bhAratIya kathAoma ja nahIM paNa arebiyana nAiTsa sudhdhAmAM jovA maLe che. (juo - arebiyana nAiTsa - anuvAda icchArAma desAI, bhAga-1, pR. 47, 124) rAmAyaNanA haju oka lokapriya kathAghaTakanI vAta karIo. sugrIva rAmalakSmaNane maLe che tyAre teo banne bhAIone AzvAsana Ape che, teo to aTalI hade kahe che ke rasAtalamAM sItA haze to paNa huM temane zodhI ApIza, te vakhate sugrIvane yAda Ave che. rAvaNa jyAre sItArnu apaharaNa karI jatA hatA tyAre sItA rAma, lakSmaNanA nAmano pokAra pADatAM hatAM ane temaNe potAnAM uttarIya tathA AbharaNo pheMkyAM hatAM. rAmane sugrIva o badhuM batAve che. tyAre rAma lakSmaNane kahe che ke lakSmaNa, jo A vastra ane AbharaNa. (samIkSita vAcanA, kiSkindhAkANDa, 6) have ahIM AgaLa bhAratamAM bahu jANIto thayelo zloka prakSipta thayo che - nAhaM jAnAmi keyUraM... huM to mAtra temanA jhAMjharane ja oLakhaM. ___ Ane koI Adarza ke bhAvanAnA pratibimba tarIke oLakhAve. paNa e avAstavika paNa aTalo ja lAge. jo ke samIkSita vAcanAmAM spaSTa kartuM che, 'lakSmaNe sItAne be hAtha joDyA, maithilI sAme akAdhika vAra joIne rAma pAse javA nIkaLyA.' ovI ja rIte 'zabarInAM aMThA bora' vALo prakSepa paNa jANIto che. vAlmIki rAmAyaNamAM to mAtra oTalI ja vAta Ave che ke RSimunioo zabarIne Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 129 kaDaM hatuM ke rAma Avaze. rAmanA svAgata mATe zabarIo vividha phaLa okaThAM karyAM hatAM. (samIkSita vAcana, araNyakANDa, 70) pAchaLathI koIo umerI dIdhuM ke zabarIo akeoka bora cAkhI cAkhIne bhagavAnane ApyAM. mULamAM to vividha phaLanI vAta che. ane bhAratIya prajA bhaktinA puramAM A vAta paNa svIkArI beThI. ___ mahAbhArata to oka moThe kathAvana che. vedavyAsanA ziSyothI mAMDIne arvAcIna yuganA kathAkAro, nATyakArone te AkarSatuM ja rahyaM che. svAbhAvika rIte samayanA judA judA tabakke amAM navAM navAM umeraNo thatAM ja rahyAM. AvAM eka-be umeraNonI-prakSeponI vAta karIo. pANDavo lAkSAgRhamAMthI hemakhema bahAra AvIne AgaLa prayANa kare che. baka nAmanA rAkSasano vadha bhImasena kare che ane pachI brAhmaNavezI te pANDavone keTalAka brAhmaNo maLe che, te badhA draupadIsvayamvaramAM bhAga levA jaI rahyA hatA. amanA kahevAthI pANDavo paNa svayamvaramAM jAya che. drupade upara AkAzamAM aka yantra banAvyuM ane temAM suvarNalakSya goThavyuM. draupadIno bhAI vadhu vyavasthita rIte jAherAta kare che - yantra upara je lakSya che (zAno AkAra che tenI spaSTatA karavAmAM AvI nathI, pAchaLathI o lakSyavedha oTale matsyavedha ovI vAta pracalita thaI) tene pAMca bANa vaDe vIMdhavAnu. duryodhana, karNa sameta ghaNA rAjAo tyAM AvyA hatA. rAjAonI oka lAMbIlacaka yAdI ApavAmAM AvI. kSatriya rAjAo uparAnta rudragaNa, AdityagaNa, azvinIkumAro, yamarAja, kubera, devagaNa, daityagaNa, nArada, gandharvo, kRSNa-balarAma paNa AvyA hatA. kRSNe pANDavone oLakhI lIdhA, bIjAonI dRSTi paNa pANDavo para na paDI. koI paNa rAjA dhanuSyanI paNacha caDAvI na zakyA. brAhmaNavezI arjuna lakSyavedha karavA UbhA thayA. tyAM brAhmaNo bole che - 'je dhanuSa karNa, zalya jevA paNa sajja na karI zakyA tyAM A brAhmaNa kevI rIte saphaLa thaze?' bIjA zabdomAM karNa paNa lakSyavedha karI zakyA na hatA. ane arjuna lakSyavedha karI zakyA. brAhmaNa draupadIne laI jAya o vAta kSatriyo veThe kevI rIte? badhA kSatriya rAjAo drupada ane arjuna sAme UbhA rahI gayA. karNa arjuna sAme, zalya bhIma sAme. paNa gItApresa (gorakhapura)nI mahAbhArata vAcanA A svayamvara, judaM citra Ape che. Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 anusandhAna- 75 ( 1 ) rAjAonI niSphaLatA joIne karNa AgaLa Ave che ane paNacha caDAvI pAMca bANa taiyAra kare che. pANDavone pratIti thAya che ke A lakSyavedha karaze paNa tarata ja draupadI bole che - e sUtaputrane huM nahIM paraNuM . gItApresanI vAcanA aTaluM to kahe che ke karNe dhanuSa sajja kartuM, paNa a vAta bhANDArakara vAcanAmAM nathI. bIjA zabdamAM samIkSita vAcanAmAM draupadInI ukti nathI. gItApresa tathA anya vAcanAomAM draupadInI ukti che, ane pachI to ghaNI badhI vAcanAomAM draupadIvALI ukti pravezI gaI. Ano artha a thayo ke jAtigata sabhAnatA je samaye vadhavA mAMDI thaze te vakhate draupadInA moDhAmAM A ukti pravezI gaI. umAzaMkara jozIo jyAre 'karNakRSNa' kRti racI tyAre temanI sAme samIkSita vAcanA na hatI, oTale ja teo karNanA moDhe kahevaDAve che ke svayamvaromAM pauruSa jovAnuM hoya, vyaktinI jAti jovAnI na hoya. oka bIjo prakSepa draupadI vastraharaNanA sandarbhe che, moTA bhAganI bhAratIya prajA mAne che ke draupadI vastraharaNa prasaMge zrIkRSNane draupadI yAda kare che bheTale zrIkRSNa draupadIne 999 cIra Ape che. have mahAbhAratanI samIkSita vAcanA joIo. yudhiSThira jugAramAM bhAIone ane potAne hoDamAM mUke che ane bAjI hArI jAya che, chevaTe draupadIne hoDamAM mUke che. badhA vRddho 'dhikkAra che' bole che, paNa dhRtarASTra Ananda pAme che, karNa Ananda pAme che. pachI draupadIne kevI rIte sabhAmAM lAvavAmAM Ave che se vAtane bAju para rAkhIo. - duHzAsana akavastrA, rajasvalA draupadInuM vastra kheMcI rahyo che tyAre karNa potAnA vyaktitvane na chAje ovI rIte vastraharaNanI ghaTanAne vAjabI TharAve che ane narI abhadra bhASAmAM bole che ke pAMca pativALI draupadI to vArAMganA kahevAya, o okavastrA hoya, nagna hoya to paNa sabhAmAM lAvI zakAya ! ane karNa duHzAsanane kahe che, 'tuM draupadInAM vastra utAra!' duHzAsana bharasabhAmAM draupadInuM vastra dUra karavA jAya che tyAre zuM banyuM ? 'jyAre draupadInuM vastra kheMcAyuM tyAre te vastramAMthI bIjuM vastra, ane omAMthI aneka anupama vastra nIkaLavA lAgyAM... sabhAmAM draupadInAM vastrono Dhagalo thaI gayo ane duHzAsana thAkIne besI gayo.' (sabhAparva, 61, 40 - 41 ) Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2018 - 131 have gItApresanI mahAbhArata vAcanA zuM kahe che ? duHzAsane jyAre draupadInA keza pakaDIne tene kheMcavA lAgyo tyAre draupadIo kRSNa bhagavAnane yAda karyA, draupadI manomana bole che ke Apatti Ave tyAre bhagavAnane yAda karavA joio, avaM vasiSTha RSi paNa kahI gayA che. oTale draupadI vAre vAre govinda - kRSNane pokAravAlAgI. 'he govinda - he dvArakAvAsI, gopIjanapriya, A kauravo mAruM apamAna karI rahyA che, zuM tame nathI jANatA ? he nAtha, he ramAnAtha, he vrajanAtha, huM kauravarUpI samudramAM DUbI rahI chaM, mAro uddhAra karo. he saccidAnanda, he mahAyogI, govinda, kauravonI vacce huM duHkhI thaI rahI chu, mArI rakSA karo. ' Ama draupadI tribhuvananA Izvarane vAre vAre yAda karIne moM DhAMkIne rudana karavA lAgI. yAjJasenIno A karuNa vilApa sAMbhaLIne zrIkRSNe gaLAgaLA thaIne tyAMthI doDavA mAMDyaM. zrIkRSNa avyakta rUpe tenA vastramAM pravezI sundara sundara vastrothI draupadIne AcchAdita karI dIdhI. draupadInuM vastra kheMcAtuM rahyuM ane navAM vastra purAtAM rahyAM. aneka vastra, vividharaMgI vastra pragaTavA lAgyAM.' gItApresanI AvRtti paNa navaso navvANuM vastranI vAta karatI nathI, A AMkaDo paNa pAchaLathI umerAyo che. lokamahAbhAratamAM oka bIjo prasaMga noMdhAyo che. oka veLA pANDavo, draupadI ane kRSNa vAto karI rahyA hatA. kRSNa charI vaDe zeraDI cholI rahyA hatA, acAnaka kRSNane charI vAgI ane lohI vahevA lAgyaM. tyAre draupadIo potAnI sADI cIrIne pATo bAMdhI Apyo. pAchaLathI kRSNe a pATAmAMnA sUtaranA tAra gaNyA to navaso navvANu tAra nIkaLyA. kRSNe manomana nirdhAra karyo ke A navaso navvANu tAranuM RNa mAre cUkavavuM paDaze.' nhAnAlAla kavia A viSayane lagatI oka kRti racI che- 'bharatagotranAM lajjAcIra'. A AkhAya prasaMgamAM sauthI vadhu tiraskArapAtra koI banyuM hoya to te karNa. have buddhijIvI vAcakane prazna thAya ke draupadInI eka sADImAMthI ATalAM badhAM vastra nIkaLe kevI rIte? paNa koIne koI rIte draupadI UgarI to javI joIo, tenI lajjA DhAMkavA kazoka upAya to karavo ja paDe, a samaya camatkArono Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 anusandhAna-75(1) hato oTale adRSTa sattA dvArA vastra purAyAM. pachI kRSNabhaktino mahimA vistaravA lAgyo tyAre koI anugAmI kavine kRSNanA pAtrane ANavAnI oka sarasa taka maLI. aka bIjo noMdhapAtra prakSepa sahadevanA atijJAnano che. gujarAtanA vikhyAta kavi kAnte 'atijJAna' kAvya dvArA A kathAghaTakane khUba ja jANItuM karyu che. mahAbhAratanI samIkSita AvRttimAM ke gItApresanI AvRttimAM sahadevanA atijJAnanI vAta AvatI nathI. tAttvika rIte joIo to atijJAna varadAna nahIM, abhizApa che. jANItA cintaka kiyarkegArde paNa saMvedananI atimAtrAne abhizApa tarIke ja oLakhAvI hatI. A atijJAna- kathAghaTaka kyAthI, kevI rIte AvyaM tenI tapAsa karavA jevI che. madhyakALamAM mahAbhArata AdhArita je kRtio racAI temAM A atijJAnano praveza thayo che. pUNethI pragaTa thayelA 'prAcIna caritrakoza'mAM paNa sahadevanA A atijJAnano nirdeza nathI. gujarAtamAM kavi vallabhanuM mahAbhArata khUba jANItuM che. temAM A atijJAnanI vAta Ave che. oka vakhata pANDu vanamAM pakSIonI vAta sAMbhaLe che. 'je koI A puruSa- kALajuM khAze tene trikALajJAna thaze.' pANDu vicAre che ke mArA mRtyu vakhate putrone A jANa karIza. ane avI jANa pANDu putrone kare che paNa kharA. pANDunA agnidAha vakhate zabamAMthI kALaju kADhI laI oka hAMllImAM ukALavA mukAya che, paNa A ghaTanAnI jANa bhagavAna zrIkRSNane thAya che, teo brAhmaNaveze AvIne cIlajhaDapa karI pelI hAllI kabaje karavA jAya che tyAre sahadeva amanA hAthamAMthI hAMllI paDAvI doTa mUke che. garama garama kALajuM uchALatAM uchALatAM anI varALa sahadevanA nAka dvArA praveze che ane tene trikALajJAna thAya che, te zrIkRSNane page paDe che. baMne vacce karAra thAya che. zrIkRSNa sahadevane kahe che - 'koI pUche nahIM tyAM sudhI tAre kazuM kahevU nahIM. kUvAmAM badhA paDatA hoya to tAre paNa amanI sAthe kUvAmAM paDavU.' sahadeva sAmI zarata kare che, 'amArAmAMthI akenuM maraNa thAya to tamAre paNa marI javU.' ___ svAbhAvika rIte ja A AlU~ kathAghaTaka lokasAhityamAMthI Avyu hovAnuM anumAna karI zakAya. hindInA prakhyAta vidvAna vAsudeva zaraNa agravAle mahAbhArata para oka grantha 'bhAratasAvitrI' lakhyo che, temAM paNa sahadevanA atijJAnanI Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 133 kathA nathI. atijJAnanu kathAghaTaka oka rIte romAMcaka che ane kAnte ane kendramAM rAkhyu o paNa oka moTI vAta gaNAya. ___ AvA prakSeponI carcA itihAsa, samAjavidyAnA sandarbha vadhu vyavasthita rIte thavI joIo. vedakALanA samAjathI mAMDIne madhyakAlIna samAjamAM thayelAM parivartanonAM sandarbha ja prakSeponI carcA thaI zake. vaLI je te prakSepo samayanA kayA binduo thayA tenI mAhitI itihAsakAra vadhu sArI rIte ApI zake. dharmasattA, rAjasattA ane jana-sattAnA saMvAda-visaMvAda paNa prakSepo jevI ghaTanAone sAkAra karavAmAM mahattvano bhAga bhajave che. Ano pUrepUro khyAla meLavavA mATe ApaNAM purANone dhyAnamA rAkhavAM paDe. keTalIka vakhata sUtrAtmaka paMktio paNa mULa vAcanAmAM na hoya ane pAchaLathI pravezI jatI hoya che. dA.ta. duryodhananA moDhAmAM mUkelI jANItI ukti 'jAnAmi dharma na ca me pravRttiH, jAnAmyadharmaM na ca me nivRttiH.' (dharma jANato hovA chatAM tenuM AcaraNa karI zakato nathI ane adharma jANato hovA chatAM omAMthI nivRtta thaI zakato nathI.) A mAtra duryodhananI ukti banI rahevAne badale mAnavamAtranI ukti nathI banI rahetI? oka grIka nATakamAM paNa AvA ja bhAvArthavALI ukti jovA maLe che. jANItA kavivivecaka TI. esa. aliyaTa kahe che te pramANe dharmapravRtti ke dharmanivRtti - A bemAMthI oka pravRtti thatI hoya tyAM sudhI te mAnavInI pravRtti lekhAya; bIjA zabdomAM mAnavyanI pahelI zarata sad ke asanu AcaraNa karavAnI che. have mahAbhAratanI samIkSita vAcanAmAM kyAMya duryodhananA moDhAmAM AvI ukti mUkavAmAM AvI ja nathI. __mahAbhAratamAM yudhiSThira satyavAdI tarIke jANItA hatA, Ama to te dharmaputra hatA. A mahAyuddhamAM oka tabakke droNanA hAthe pANDavasenAno saMhAra thAya avI paristhiti ubhI thaI. zrIkRSNane A saMhAra svIkArya na hato, oTale teo bhImasena pAse azvatthAmA nAmano hAthI marAvI nAkhe che ane bhImasena droNa pAse jaIne bUma mAre che - azvatthAmA marAyo, azvatthAmA marAyo. droNane potAno putra azvatthAmA bahu vahAlo hato, tenA mRtyu pachI yuddha karavAno artha zo? paNa droNane bhImasena para vizvAsa nahIM, yudhiSThira kahe to ja vAta sAcI manAya. kRSNa yudhiSThirane samajAve che, prANa bacAvavA asatyano Azraya levo paDe to te asatya na gaNAya. chevaTe Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 anusandhAna-75(1) yudhiSThira bole che, 'hA, azvatthAmA marAyo.' pachI droNa na sAMbhaLe tema bole che, 'hAthI azvatthAmA marAyo.' Aq bolyA aTale dharatIthI cAra AgaLa adhdhara raheto temano ratha nIce besI gayo. bhAratamAM yudhiSThiranI oka ukti jANItI thaI - naro vA kuMjaro vA. samIkSita vAcanAmAM A ukti nathI. alabatta pAchaLathI pravezelI A ukti vadhu prabhAvazALI lAge che. zrIkRSNanA moDhAmAM aka bIjI kathA anyatra yojI che. tyAM paNa bhAvArtha o che ke ApaNA satyavacanane kAraNe koI nirdoSano jIva jato hoya to o satya satya na kahevAya. Aje dhAro ke A mahAkAvyonAM punarlekhana thAya to amAM zuM zuM navaM umerAze? o badhuM ja prakSipta ane aTale zuM o badhuM phagAvI devAceM? C/o. 233, rAjalakSmI sosAyaTI, jUnA pAdarA roDa, vaDodarA-7 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2018 2. tiryasa strI se devoM ke alpabahutva kI taTastha samIkSA - sArAMza : tiryaJca strI se deva 'saMkhyeyaguNa' hai, lekina kahIM-kahIM 'asaMkhejja' pATha Ane se 'asaMkhyeyaguNa' mAnA jAne lagA / 135 isa viSaya meM ubhaya pakSa se prApta pATha Adi kI taTastha vicAraNA se yaha niSkarSa prApta hotA hai ki tiryaJca strI se deva saMkhyeyaguNa hI hai asaMkhyeyaguNa nahIM / etatsambandhI saMkSipta vivaraNa isa prakAra hai - 1. 5. A. zrIrAmalAlajI ma. 6. saMkhyAtaguNA ke kaI bola milAkara asaMkhyAtaguNA ho sakate haiN| yahA~ isa parikalpanA se saMgati kI jAne lagI; jo ki yahA~ kataI upayukta nahIM hai / (dekheM 'bhrAnta parikalpanA' upazIrSaka) 3. zrImad jIvAjIvAbhigama sUtra kI malayagiri TIkA meM prAya: sarvatra ' saMkhyeyaguNA' hai| (dekheM-bindu kramAGka-2) zrImad jIvAjIvAbhigama sUtra meM aneka sthaloM para ' saMkhyeyaguNA' batAyA hai| (dekheM - bindu kramAGka -1) 4. asaMkhyeyaguNA mAnane para tiryaJca strI se garbhaja tiryaJca napuMsaka ko 'asaMkhyeya guNA' mAnanA hogA, jo ki asaMgata hai, kyoMki zrImad bhagavatIsUtra meM batAyA hai ki eka jIva eka bhava meM utkRSTa pRthaktva lAkha (saMkhyeya) putra hI utpanna kara sakatA hai / (dekheM-bindu kramAGka-3) mahAdaNDaka (98 bola) ke 38veM bola se 45 veM bola kI tulanA se saMkhyeyaguNA spaSTa hai tathA 37veM bola se 38veM bola ko bahuta bar3A saMkhyAtaguNA mAnane kI kliSTa kalpanA anaucitya pUrNa hai / (dekheM-bindu kramAGka-4) jIvasamAsa (savRttika) tathA SaTkhaNDAgama ('dhavalA' TIkA sahita) se bhI ' saMkhyeyaguNA' spaSTa hai / (dekheM - bindu kramAGka - 5 va 6) Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 anusandhAna-75(1) viSayapraveza : prajJApanAsUtra ke tRtIya pada meM mahAdaNDaka sambandhI varNana ityAdi pAThoM se devoM kI saMkhyA tiryaJca strI kI apekSA saMkhyeyaguNI prApta hotI hai, tathApi isI tRtIya pada meM varNita gatisambandhI alpabahutva Adi meM 'tiryaJca strI se deva asaMkhyeyaguNa' aisA pATha kahIM-kahIM A jAne se mahAdaNDaka meM Agata saMkhyeyaguNa ko bar3e saMkhyeya ke rUpa meM mAnakara tiryaJca strI se devoM ko asaMkhyeyaguNa mAnane kI dhAraNA calane lgii| isa viSaya meM ubhayapakSoM meM prApta pAThAdi kI taTastha vicAraNA se yaha niSkarSa prApta hotA hai ki tiryaJca strI se deva saMkhyeyaguNa hI haiM, asaMkhyeyaguNa nhiiN| etatsambandhI savistara samIkSA isa prakAra hai - - bhrAnta-parikalpanA zrImat prajJApanAsUtra ke tRtIya pada meM Agata mahAdaNDaka (98 bola kI alpabahutva) meM 37. jalacara tiryaJca strI se 38. vANavyantara deva saMkhyAtaguNA 39. usase vANavyaMtara devI saMkhyAtaguNI 40. usase jyotiSI deva saMkhyAtaguNA 41. usase jyotiSI devI saMkhyAtaguNI batAI gaI hai| tadanusAra tiryaJca __strI se devI saMkhyAtaguNA prApta hotI hai| __ prajJApanAsUtra ke isI tIsare pada meM 'gati' nAmaka dvitIya dvAra meM tiryaJca strI se deva 'asaMkhyAtaguNA' evaM usase devI saMkhyAtaguNI batAI gaI / isa pATha kI saMgati hetu mahAdaNDaka meM Ae 38veM, 39veM evaM 40veM bola ke saMkhyAta ko bahuta bar3A mAnakara tInoM saMkhyAta ke milane se asaMkhyAta ho jAegA, isa prakAra kI parikalpanA bhI vartamAna meM kahIM-kahIM pracalita hai| AgamoM ke AdhAra para taTastha vicAraNA karane se yaha samajhA jA sakatA hai ki vastutaH tiryaJca strI se jyotiSI deva saMkhyeyaguNa hI hote haiM, asaMkhyeyaguNa nhiiN| isake aneka hetu haiM jo binduzaH isa prakAra haiM - Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 137 - bindu kramAGka-1 1. prajJApanAsUtra ke pUrvokta eka sthala ke AdhAra para tiryaJca striyoM se devoM ko asaMkhyAtaguNA batAyA jA rahA hai jabaki jIvAjIvAbhigamasUtra meM vibhinna sthaloM para tiryaJca striyoM se deva-deviyoM ko saMkhyeyaguNA batAyA hai| ve isa prakAra haiM - (1) jaisalamera ke AcArya jinabhadrasUri jJAnabhaMDAra meM vidyamAna jIvAjIvAbhigamasUtra kI eka tAr3apatrIya prati meM jIvAjIvAbhigama sUtra kI tRtIya pratipatti meM tiryaJca puruSoM se deva puruSoM ko saMkhyeyaguNA batAyA hai| isa prati meM pAThoM ko apekSAkRta vistAra se likhA gayA hai| anya kucha pratiyoM meM isI sthAna para puruSoM kI alpabahuttva ke viSaya meM 'jahevitthINaM' kahakara striyoM kI alpabahutva kI bholAvaNa dI hai| yadyapi TIkAkAra AcArya malayagiri ne striyoM ke alpabahutva kA varNana karate hue tiryaJca striyoM se deva striyoM ko asaMkhyeyaguNa kaha diyA hai| kintu ve hI AcArya malayagiri yahAM puruSoM ke alpabahutva kA varNana karate hue tiryaJca puruSoM se deva puruSoM ko saMkhyeyaguNA kaha rahe haiM / (vizeSa spaSTIkaraNa bindu kramAGka 2 meM dekheM) (2) jIvAjIvAbhigamasUtra kI sarvajIvapratipatti ke antargata aSTavidha pratipatti meM 'tiryaJca strI se deva ko saMkhyeyaguNA' batAyA hai|' ___ (3) jIvAjIvAbhigamasUtra kI SaSTha 'saptavidha' pratipatti meM 'tiryaJca strI se deva ko saMkhyeyaguNA' batAyA hai / 10 (4) jIvAjIvAbhigamasUtra kI dvitIya 'trividha' pratipatti meM 'tiryaJca strI se deva puruSoM ko saMkhyeyaguNA' batAyA hai / 11 (5) jIvAjIvAbhigamasUtra kI dvitIya 'trividha' pratipatti meM 'tiryaJca strI se deva striyoM ko saMkhyeyaguNI' batAyA hai / 12 uparyukta ina sthaloM para kinhIM-kinhIM mudrita athavA hastalikhita pratiyoM meM kadAcit lipipramAdAdivaza saMkhyeya kI jagaha asaMkhyeya bhI aGkita ho gayA hai, tathApi malayagiri TIkA meM prAyaH sarvatra 'saMkhyeyaguNa' kA spaSTollekha prApta hai| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 anusandhAna- 75 (1 ) bindu kramAGka - 2 jIvAjIvAbhigamasUtra kI malayagiri TIkA ke etadviSayaka varNana ke prasaMgoM meM se eka sthala (dekheM TippaNa kramAGka 7) ko chor3akara zeSa sabhI sthaloM (dekheM isa lekha kI TippaNI kramAGka - 9, 10, 11, 12) se yaha spaSTa hai ki tiryaJca strI se deva yA deva strI, saMkhyAtaguNI adhika hotI hai / jisa eka sthala para TIkAkAra ne tiryaJca strI se deva strI ko asaMkhyAtaguNI adhika batAyA hai, isakI azuddhatA svayaM TIkAkAra dvArA Age prastuta kie gae pATha se prakaTa hotI hai / Age jahA~ Agama meM puruSoM kI alpabahutva kI bAta dI gaI hai, vahA~ 'appAbahuyANi jahevitthINaM' (jIvAjIvAbhigamasUtra, dvitIya pratipatti, sUtra 56- Agamodaya samiti) kahakara puruSoM ke alpabahutva ko striyoM ke alpabahutva ke samAna batAyA hai / isI prakaraNa ko spaSTa karate hue TIkAkAra ne tiryaJca puruSoM se devapuruSoM ko saMkhyeyaguNA batAyA hai / vaha TIkA pATha isa prakAra hai. "sarvastokA manuSyapuruSAH saGkhyeyakoTIkoTIpramANatvAt, tebhyastiryagyonikapuruSA asaGkhyeyaguNAH, pratarAsaGkhyeyabhAgavartyasaGkhyeyazreNigatAkAzapradezarAzipramANatvAtteSAM, tebhyo devapuruSAH saGkhyeyaguNAH, bRhattarapratarAsaGkhyeyabhAgavartyasaGkhyeyazreNigatAkAzapradezarAzipramANatvAt / " cU~ki jIvAjIvAbhigamasUtra kI kucha pratiyA~ puruSoM ke alpabahutva ke prasaMga para striyoM ke alpabahutva kI bholAvaNa dekara (atideza karake) use striyoM ke alpabahutva ke samAna kaha rahI hai, isI sUtra kI eka anya prati khulA pATha dekara puruSoM ke alpabahutva ke prasaMga para spaSTataH tiryaJca puruSoM se deva puruSoM ko saMkhyeyaguNa kaha rahI hai tathA isI sUtra kI TIkA karate hue TIkAkAra, puruSoM ke alpabahutva meM tiryaJca puruSoM se deva puruSoM ke saMkhyeyaguNA mAna rahe haiM,15 ata: yaha spaSTa hai ki striyoM ke alpabahutva meM bhI tiryaJca striyoM se deva striyA~ saMkhyeyaguNa adhika hI mAnya hai 1 jIvAjIvAbhigamasUtra ke etadviSayaka itane varNana mila jAne para prajJApanAsUtra ke tRtIya pada ke gati dvAra meM Agata 'asaMkhyeyaguNa' pATha kI zuddhatA saMdigdha ho jAtI hai / ata: mAtra prajJApanAsUtra ke eka pATha ke AdhAra para Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 139 sapTembara - 2018 mahAdaNDaka (98 bola ke alpabahutva) meM 37veM bola se 41veM bola meM arthAt tiryaJca strI se jyotiSI devI ko, kramazaH saMkhyeya guNA-saMkhyeya guNA varNana hone para bhI sabako milAkara kliSTa kalpanA se asaMkhyAta mAnanA ucita nahIM hai| 2 bindu kramAGka-3 bhagavatIsUtra zataka 2 uddezaka 5 meM kahA hai ki "eka jIva eka bhava meM utkRSTa pRthaktva lAkha putra utpanna kara sakatA hai / 16 prajJApanAsUtra ke tRtIya pada meM prApyamANa mahAdaNDaka (98 bola ke alpabahutva) meM 41veM bola jyotiSI devI se 42veM bola (garbhaja) khecara napuMsaka ko saMkhyeyaguNa mAnA hai / 17 ___ yadi tiryaJca strI se devoM ko asaMkhyeyaguNA mAnA jAe to tiryaJca strI se garbhaja tiryaJca napuMsakoM ko bhI asaMkhyeyaguNA mAnanA hogA arthAt aisA mAnanA hogA ki eka strI asaMkhya putroM ko janma degI jo ki bhagavatIsUtra ke uparyukta kathana se viruddha hogA kyoMki vahA~ spaSTa batAyA hai ki eka jIva eka bhava meM pRthaktva lAkha arthAt saMkhyeya putroM ko janma de sakatA hai isase yaha siddha hotA hai ki 26veM bola meM tiryaJca strI se 41vA~ bola jyotiSI devI saMkhyeyaguNI hI hai, asaMkhyeya guNI nhiiN| - bindu kramAMka-4 mahAdaNDaka meM 37veM bola se 45veM bola taka kA alpabahutva isa prakAra batAyA hai : 37. jalacara tiryaJca strI saMkhyeyaguNI 38. vANavyantara deva saMkhyeyaguNA 39. vANavyantara devI saMkhyeyaguNI 40. jyotiSka deva saMkhyeyaguNA 41. jyotiSka devI saMkhyeyaguNI 42. khecara tiryaJca napuMsaka saMkhyeyaguNA 43. sthalacara tiryaJca napuMsaka saMkhyeyaguNA 44. jalacara tiryaJca napuMsaka saMkhyeyaguNA 45. caturindriya paryApta saMkhyeyaguNA8 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 anusandhAna- 75 ( 1 ) 38veM bola se 45 veM bola kI tulanA : prajJApanAsUtra ke bArahaveM pada meM vANavyantaroM kI saMkhyA saMkhyeya sau yojana varga se vibhAjita pratara ke parimANa vAlI kahI hai / 19 prajJApanAsUtra kI malayagiri TIkA, jIvAjIvAbhigamasUtra kI malayagiri TIkA meM paryApta caturindriyoM kI saMkhyA aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga (varga) se vibhAjita pratara ke parimANa vAlI kahI hai / 20 tadanusAra 38veM bola vANavyantara devoM kI apekSA 45vA~ bola paryApta caturindriya saMkhyeyaguNA hI prApta hotA hai / yathA "saMkhyAta sau yojana varga : aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga varga = saMkhyAta" 37veM bola se 38veM bola ko saMkhyAtaguNA adhika batAyA hai / Age 38veM bola se 45veM bola taka ke pratyeka bola ko bhI saMkhyeyaguNA adhika mAnA hai tathA 38veM bola se 45 vA~ bola bhI saMkhyeyaguNA hI kahA hai arthAt 39veM, 40 veM, 41veM, 42veM, 43veM, 44veM tathA 45 veM - ina sAre saMkhyAtaguNA adhika ke boloM ko milAne para bhI 38veM bola se 45vA~ bola asaMkhyeyaguNA nahIM hokara saMkhyeyaguNA hI rahatA hai / ina sAta boloM (39 naM. se 45 naM.) ke 'saMkhyeyaguNa' ko milAne para bhI saMkhyeyaguNA hI rahatA hai to 37veM se 40veM bola meM mAtra 38veM, 39veM evaM 40veM - ina tIna 'saMkhyAtaguNA' ko milAne para 'asaMkhyAtaguNA' kaise mAnA jAe? ina tIna meM bhI 38veM se 39 veM ke saMkhyAtaguNa kA pramANa 'battIsa guNA battIsa adhika' mAnA hai tathA 39 veM se 40 veM bola ke saMkhyAtaguNa kA pramANa bhI lagabhaga "saMkhyAta sau yojana varga : 256 aMgula varga 22 arthAt ina donoM saMkhyAtaguNoM meM saMkhyAta kA parimANa bahuta hI choTA saMkhyAta hai / aisI sthiti meM 37veM bola se 38veM bola ke saMkhyAtaguNa adhika meM 'saMkhyAta' ko atyadhika bar3A mAnane kI atikliSTa kalpanA karane para hI 37veM bola se 40vA~ bola asaMkhyAtaguNA ho sakatA hai / isa prakAra kI kalpanA tabhI aucityapUrNa kahI jA sakatI thI jaba Agama spaSTataH sarvatra tiryaJca strI se devoM ko asaMkhyeyaguNa adhika kahate, kintu cU~ki Agama pAThoM meM saMkhyeya evaM asaMkhyeya ye donoM pATha prApta ho rahe haiM, TIkAkAra pradhAnatA se saMkhyeyaguNa hI kaha rahe haiM, jIvasamAsa Adi meM bhI saMkhyAtaguNA Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 141 kA ullekha hai,23 ataH 37veM bola se 38veM bola ko bahuta bar3A saMkhyAtaguNA mAnane kI kliSTa kalpanA kathamapi aucityapUrNa nahIM kahI jA sakatI / tadanusAra 37veM bola se 38veM bola ko sAmAnya saMkhyeyaguNa adhika mAnanA cAhie / 38veM bola se 40vA~ bola choTA saMkhyeyaguNA adhika hai, yaha Upara kahA jA cukA hai| vaisI sthiti meM yaha svataH siddha hai ki 37veM bola se 40vAM bola saMkhyeyaguNa adhika hai arthAt tiryaJca strI se deva saMkhyeyaguNa hI hai| - bindu kramAMka-5 'jIvasamAsa' gAthA 272 evaM usakI maladhArI hemacandrasUrijI kRta vRtti meM bhI tiryaJca strI se devoM ko saMkhyeyaguNA hI batAyA hai / 24 jIvasamAsa gAthA 152 evaM usakI maladhArI hemacandrasUrijI kRta vRtti se bhI yahI artha nikalatA hai ki tiryaJca strI se deva saMkhyeyaguNA hai / 25 2 bindu kramAMka-6 isake atirikta digambara grantha 'SaTakhaNDAgama' tathA usakI dhavalA TIkA meM bhI aisA spaSTa ullekha hai ki tiryaJca strI se deva saMkhyeyaguNA hai / 26 - upasaMhAra : uparyukta pramANoM se susiddha hai ki tiryaJca strI se deva strI saMkhyeyaguNa hI hai| kinhIM-kinhIM sUtrapAThoM meM tiryaJca strI se deva yA devapuruSa yA devastrI ke asaMkhyeyaguNa hone kA jo kathana huA hai, vaha lipi-pramAdAdi se samajhanA caahie| sandarbha sthala 1. 37. jalacarapaMceMdiyatirikkhajoNiNIo saMkhejjaguNAo 38. vANamaMtarA devA saMkhejjaguNA 39. vANamaMtarIo devIo saMkhejjaguNAo 40. joisiyA devA saMkhejjaguNA 41. joisiNIo devIo saMkhejjaguNAo - prajJApanAsUtra (pada 3) sUtra 334, sampAdaka - muni zrIpuNyavijayajI 2. "etesiM NaM bhaMte ! neraiyANaM tirikkhajoNiyANaM tirikkhajoNitthINaM maNussANaM maNussINaM Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 anusandhAna-75 ( 1 ) devANaM devINaM siddhANa ya aTThagatisamAseNaM katare katarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA! savvatthovAo maNussIo, maNussA asaMkhejjaguNA, neraiyA asaMkhejjaguNA, tirikkhajoNiNIo asaMkhejjaguNAo, devA asaMkhejjaguNA, devIo saMkhejjaguNAo, siddhA anaMtaguNA, tirikkhajoNiyA aNaMtaguNA / " prajJApanAsUtra (pada - 3) sUtra 226, sampAdaka - muni zrIpuNyavijayajI 3. "saMkhyAtaguNa ke kaI bola milakara asaMkhyAtaguNa ho sakate haiM / 98 boloM meM antima 40 vA~ bola devoM kA AyA hai, vaha 37 bola se tIna bola Age hai| una tIna boloM ko milAne se tathA pichale devoM ke boloM ko milAne se asaMkhyaguNa ho jAte haiM / " - samartha samAdhAna, bhAga-2, praznottara kramAMka 1229, pR. 275, tRtIya AvRtti, jUna 1999 (bahuzruta paM. samarthamalajI ma.sA. dvArA diye gaye uttaroM kA saMgraha) sampAdakaratanalAla DosI 4-5. "etesi NaM bhaMte! tirikkhajoNiyapurisANaM maNu. deva pu. katare ka(4) savvatthovA maNussapu. tara asaM devapuri. saMkhe. ' * jIvAjIvAbhigama sUtra, tRtIya pratipatti, jetAji 25-1, patra 10b "appAbahuyANi jahevitthINaM" - jIvAjIvAbhigamasUtra, tRtIya pratipatti, sUtra 56 ( Agamodaya samiti, patra 71a ) "sarvastokA manuSyastriyaH.... tAbhyastiryagyonikastriyo'saGkhyeyaguNAH... tattAbhyo'pi devastriyo'saGkhyeyaguNAH" 6. 7. - jIvAjIvAbhigamasUtra, tRtIya pratipatti, sUtra 50 para malayagiri TIkA, patra 63a 8. "sarvastokAH manuSyapuruSAH saGkhyeyakoTIkoTIpramANatvAt, tebhyastiryagyonikapuruSA asaGkhyeyaguNAH, pratarAsaGkhyeyabhAgavarttyasaGkhyeyazreNigatAkAzapradezarAzipramANatvAtteSAM tebhyo devapuruSAH saGkhyeyaguNAH bRhattarapratarAsaGkhyeyazreNigatAkAzapradezarAzipramANatvAt / " - jIvAjIvAbhigamasUtra, tRtIya pratipatti, sUtra 56 para malayagiri TIkA, patra 717 (a) "tirikkhajoNiNIo asaMkhejjaguNAo, devA saMkhejjaguNA" - 9. - jIvAjIvAbhigamasUtra, sarvajIvapratipatti (aSTavidha), Agamodaya samiti, sUtra 262, patra 460 ba; Agama prakAzana samiti, pR. 205; ghAsIlAlajI bhAga 3, pR. 1491; suttAgame, pRSTha 260 y (b) "tebhyastiryagyonyo'saGkhyeyaguNAH tAbhyo devAH saGkhyeyaguNAH" - jIvAjIvAbhigamasUtra ke uparyukta pATha para malayagiri TIkA, patra 461a 10. '"tirikkhajoNiNIo asaMkhejjaguNAo, devA saMkhejjaguNA " - jIvAjIvAbhigamasUtra, SaSTha pratipatti, abhidhAna rAjendra koSa, bhAga 1, pRSTha 636; guruprANa phAunDezana TrasTa, pR. 684 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 143 'tAbhyo devAH saGkhyeyaguNAH, vAnamantarajyotiSkANAmapi jalacaratiryagyonikIbhyaH sakhyeyaguNatayA mahAdaNDake paThitatvAt' -- jIvAjIvAbhigamasUtra ke uparyukta sUtra para malayagiri TIkA, patra 428ba 11. "tirikkhajoNitthiyAo asaMkhejjaguNAo, devapurisA saMkhejjaguNA' - jIvAjIvAbhigamasUtra, dvitIya pratipatti - dravyAnuyoga, bhAga 3, pRSTha 1447 (gujarAtI saMskaraNa); jaina vizva bhAratI, lADanUM, sUtra 2/145 ___pRSTha 253; guruprANa phAuNDezana TrasTa, pRSTha 167, sUtra 119 12. "tirikkhajoNitthiyAo asaMkhejjaguNAo, devitthiyAo saMkhejjaguNAo" ___ - jIvAjIvAbhigamasUtra, dvitIya pratipatti- abhidhAna rAjendra koSa, bhAga 1 pRSTha 663; amolaka RSijI, patra 84; rAya dhanapatasiMha bahAdura dvArA prakAzita 13. dekhe TippaNa kramAMka-5 14. dekhiye TippaNa kramAMka-4 15. dekhiye TippaNa kramAMka-7 16. "egajIvassa NaM bhaMte! egabhavaggahaNeNaM kevaiyA jIvA puttattAe havvamAgacchaMti? goyamA! jahanneNaM ikko vA do vA tiNNi vA, ukkoseNaM sayasahassapuhattaM jIvA NaM puttattAe. hvvmaagcchNti|" - viyAhapaNNattisuttaM, zataka 2, uddezaka 5, sUtra 8(1) (mahAvIra jaina vidyAlaya) 17. (41) joisiNIo devIo saMkhejjaguNAo (42) khahayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyA NapuMsayA saMkhejjaguNA (43) thalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyA NapuMsayA saMkhejjaguNA (44) jalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyA NapuMsayA saMkhejjaguNA - prajJApanAsUtra, pada-3, sUtra 334, sampAdaka - muni zrIpuNyavijayajI 18. (37) jalayarapaMcediyatirikkhajoNiNIo saMkhejjaguNAo (38) vANamaMtarA devA saMkhejjaguNA (39) vANamaMtarIo devIo saMkhejjaguNAo (40) joisiyA devA saMkhejjaguNA (41) joisiNIo devIo saMkhejjaguNAo (42) khahayarapaMcediyatirikkhajoNiyA NapuMsayA saMkhejjaguNA (43) thalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyA NapuMsayA saMkhejjaguNA (44) jalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyA NapuMsayA saMkhejjaguNA (45) cariMdiyA pajjattayA saMkhejjaguNA - prajJApanAsUtra, (pada 3), sUtra 334, sampAdaka - munizrI puNyavijayajI Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 anusandhAna-75(1) 19. "vANamaMtarANaM jahA NeraiyANaM orAliyA AhAragA ya / veuvviyasarIragA jahA NeraiyANaM, NavaraM tAsi NaM seDhINaM vikkhaMbhasUI saMkhejjajoyaNasayavaggapalibhAgo payarassa" - prajJApanAsUtra, (pada 12) sUtra 922, sampAdaka - muni zrIpuNyavijayajI 20. (i) "sarvastokAzcaturindriyA: paryAptAH yato'lpAyuSazcaturindriyAstataH prabhUtakAlama vasthAnAbhAvAt pRcchAsamaye stokA avApyante, te ca stokA api pratare yAvantyaGgulasaGkhyeyabhAgamAtrANi khaNDAni tAvatpramANA veditavyAH" - - prajJApanAsUtra (pada 3) sUtra-58 para malayagiri vRtti, patrAMka-121ba (Agamodaya samiti) - jIvAjIvAbhigamasUtra, sUtra 225 para malayagiri vRtti, patrAMka 410ba (Agamodaya samiti) (ii) "khetteNa bIiMdiya-tIiMdiya-cauriMdiya-paMciMdiya tasseva pajjattaapajjattehi padaraM avahiradi agulassa asaMkhejjadibhAgavaggapaDibhAeNa, aMgulassa saMkhejjadibhAgavaggapaDibhAeNa aMgulassa asaMkhejjadibhAgavaggapaDibhAeNa" - SaTakhaNDAgama, dvitIyakSudrakabandha, dravyapramANAnugama nAmaka pA~cavAM anuyogadvAra, sUtra 64 (SaTkhaNDAgama 2/5/64) pustaka 7, pRSTha 270 ___(sampAdaka - paM. phUlacandrajI siddhAnta zAstrI) (iii) "sUciaMgulassa saMkhejjadibhAge vaggide edesi pajjattANamavahArakAlo hodi" - SaTkhaNDAgama 2/5/64 para 'dhavalA' TIkA, pustakaM 7, pRSTha 270 (sampAdaka - paM. phUlacandrajI siddhAnta zAstrI) 21. "devitthiyAo devapurisehito battIsaiguNAo battIsarUvAhiyAo" -- jIvAjIvAbhigamasUtra, dvitIya pratipatti, antima sUtra (sUtra 64) 22. "jotisiyANaM evaM ceva / NavaraM tAsi NaM seDhINaM vikkhaMbhasUI bechappaNNaMgulasayavaggapalibhAgo payarassa" - prajJApanAsUtra (pada 12) sUtra 622, sampAdaka - muni zrIpuNyavijayajI 23. dekheM bindu 4 evaM 5 24. (a) "thovA ya maNussIo nara narayatirikkhao asNkhgunnaa| suradevI saMkhaguNA siddhA tiriyA aNaMtaguNA // 272 // " -- jIvasamAsa (ajJAtakartRka), gAthA 272, sampAdaka - A. zIlacandrasUrijI (b) "tebhyo'pi tirazcyo'saGkhyeyaguNA: mahAdaNDake hi nArakebhyo(5)saGkhyeyaguNA stiryaka(ka)puruSAH paThyante tadyoSitastu tebhyastriguNAstrirUpAdhikA iti yuktaM tAsAM naarkaapekssyaa'sngkhyeygunntvm| - jIvasamAsa gAthA 272 para maladhArI hemacandrasUrijI kRta vRtti pRSTha 231 sampAdaka - A. zIlacandrasUrijI Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 145 25. (a) saMkhejjahINakAleNa hoi pjjtttiriyavhaaro| saMkhejjaguNeNa tao kAleNa tirikkhaavahAro / / 52 / / - jIvasamAsa (ajJAtakartRka), gAthA 152 sampAdaka- A. zIlacandrasUrijI (b) athottarArddhanaiteSAmapi madhyAnnirdhArya tiryagyoSitAM pramANamAha - 'saMkhejjaguNeNa tao' ityAdi / tato devasambandhinaH pratarApahArakAlAt saGkhyAtaguNena kAlena tirazcInAM pratarasyA'pahAro mantavyaH / saMvadati cedaM mahAdaNDakena / yatastatra vyantarAdidevebhyo'dhastAt saGkhyAtabhAgavRttitvena tirazcyo'dhItAH vyantarAdidevAstu tAbhyaH saGkhyAtaguNAH paThitA iti / ato bahutvAdamI tirazcIpratarApahArakAlAt saGkhyAtaguNahInenApi kAlena prAgabhihitanItyA prataramapaharanti / tirazcyastu devebhyaH saGkhyAtaguNahInatvAt svalpA iti tadapahArakAlAt saGkhyAtaguNena kAlena prataramapaharantIti yuktiyuktameveti / / -- jIvasamAsa gAthA 152 para maladhArI hemacandrasUrijI kRta vRtti pRSTha 130 ___ sampAdaka - A. zIlacandrasUrijI 26. (a) aTTha gadIo samAseNa ||7|| savvatthovA maNussiNIo // 8 // maNussA asaMkhejjaguNA // 9 // NeraiyA asaMkhejjaguNA // 10 // paciMdiyatirikkhajoNiNIo asaMkhejjaguNA // 11 // devA saMkhejjaguNA // 12 // devIo saMkhejjaguNAo // 13 // siddhA aMNataguNA // 14 // tirikkhA aNaMtaguNA // 15 // - SaTkhaNDAgama, dvitIya kSudrakabandha, gyArahavA alpabahutvAnugama sUtra 7 se 15 (SaTakhaNDAgama 2/11/7-15) pustaka 7, pRSTha 522-523 sampAdaka - paM. phUlacandrajI siddhAnta zAstrI (b) "ettha guNAgAro tappAoggasaMkhejjarUvANi / kudo? deva-avahAra-kAleNa tettIsarUvaguNideva paMcidiyatirikkhajoNiNINamavahArakAle bhAge hide saMkhejjarUvovalaMbhAdo' - SaTkhaNDAgama 2/11/12 para dhavalA TIkA, pustaka 7, pRSTha 523 sampAdaka - paM. phUlacandrajI siddhAnta zAstrI Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 anusandhAna- 75 (1 ) namaH zrI zrutadevatAyai // bRhatkalpacUrNi - bRhatkalpabRhadbhASya ke pIThikAkhaNDa kI prastAvanA * Agama aura chedasUtra bhagavAn zrIvIra vardhamAna jinake dharmazAsana kI mUla paramparA ke anusAra paJcAGgI Agama pramANa mAne jAte haiM / sUtra, artha, grantha, niryukti, saGgrahaNI ye pAMca aGga, athavA sUtra, niryukti, bhASya, cUrNi, vRtti ye pAMca aGga, inase yukta Agama pramANarUpa meM svIkArA jAtA hai / 'Agama' yAnI mUla sUtragrantha, unameM se amuka grantha para niryukti, bhASya evaM cUrNi kI racanA huI hai| ye sabhI mUla grantha ke tAtparya ko vizada karanevAle grantha hI haiM / vartamAna meM upalabdha Agama kI saMkhyA 45 hai / 11- aGgasUtra, 12upAGgasUtra, 10-prakIrNakasUtra, 6- chedasUtra, 4- mUlasUtra, 2- nandIsUtra va anuyogadvArasUtra aise ve 45 hote haiM / ina 45 meM se 'chedasUtra' granthoM kA pradhAna viSaya, jaina munioM ke AcArapAlana kA, evaM AcArapAlana meM kSati ho to usake lie kyA daNDa yA prAyazcitta ho yaha hai| yadyapi ina bAtoM ke pratipAdana ke sAtha AnuSaGgika aneka tAttvika, dArzanika evaM vyAvahArika viSayoM kA nirUpaNa bhI yahA~ hotA rahatA hI hai, tathApi pradhAna viSaya to prAyazcitta-vidhAna hI rahA hai / isa viSaya kA pratipAdana karanevAle mukhya tIna grantha haiM : kalpa, vyavahAra aura nishiith| ina tInoM kA mUla svarUpa sUtrAtmaka hai / tInoM ke upara bhASya evaM cUrNi upalabdha hai / nizItha ke alAvA do chedagranthoM ke upara vRtti kI racanA bhI huI hai| ina tIna meM se nizIthasUtra kI cUrNi evaM itara do sUtroM kI vRtti mudrita rUpaM meM upalabdha hai, paraMtu kalpasUtra va vyavahArasUtra kI cUrNi adyAvadhi mudrita nahIM huI hai| yadyapi kucha samaya pUrva kalpasUtra kI vizeSacUrNi mudrita ho gaI hai, paraMtu cUrNi kA mudraNa abhI bAkI hai / * pra. - zrIhemacandrAcArya zikSaNanidhi - ahamadAbAda, I. 2018 24 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 147 kalpacUrNi kA sampAdana hamArA prayatna, kucha samaya se, cUrNigrantha ke sampAdana kA evaM prakAzana kA cala rahA hai| parantu jaise jaise isa kArya meM Age bar3hate haiM vaise vaise yaha kArya kitanA gambhIra aura durUha hai usakI pratIti hotI jA rahI hai| yadyapi hamAre dvArA bRhatkalpacUrNi kA yaha prathama pIThikAtmaka khaNDa pahale sampAdita va prakAzita ho cukA hai, parantu tadanantara bRhadbhASya kA kArya jaba prArambha kiyA, taba usake pariprekSya meM cUNi evaM vRtti kA punaH avalokana karanA huA / aura taba lagA ki ina tInoM ko sAtha meM rakhakara hI punaH sampAdana evaM saMzodhana kiyA jAnA cAhiye / aura hamane punaH Arambha kara diyA, mAnoM pahale hamane kArya kiyA hI nahIM hai ! / isa sudIrgha punaH parizrama kA pariNAma hai yaha prathama khnndd| pUrva saMskaraNa ke bAre meM hamArA khayAla thA ki jaise anya saMskRta Adi granthoM kA kArya karane meM pahale pratilipi kI jAya, aura tadanusAra eka zuddha laganevAlI vAcanA taiyAra kara denA hotA hai aisA isa cUrNigrantha meM bhI kareMge to grantha taiyAra ho jAyegA / hamane jo isa cUrNi kA pIThikAtmaka prathama-khaNDa prakAzita kiyA hai vaha isI khayAla meM kiyA gayA kArya hai, yaha svIkAranA cAhie / baDhate samaya, vAMcana va anubhava ke sAtha spaSTa huA ki vaha kArya yogya evaM yathArtha, jaisA honA cAhie vaisA, nahIM huaa| kisI ko doSa dene se hamArI jimmedArI kama nahi hotI hai| ataH yahA~ hama nivedana kareMge ki isa grantha ke ukta prakAzana ko aba anupayukta samajhA jAya / usake AdhAra para koI apanA zodhakArya evaM svAdhyAyakArya na kare / astu / naye sampAdana kI vizeSatA isa naye saMskaraNa meM hameM koI naI yA dUsarI prati prApta huI hai aisA nhiiN| jo pratiyA~ pahale thI, unhIM kA AdhAra isa saMskaraNa meM bhI liyA gayA hai| hama isa cUNigrantha ko, kalpavRtti evaM kalpabRhadbhASya - donoM ke pIThikA-khaNDa ke sAtha rakhakara bAra bAra paDhate rhe| tInoM ke pAThoM ko arthasaMgati kI dRSTi se satata dekhate rahe aura vAcanA kA zuddhIkaraNa karate gaye / phalasvarUpa - Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 anusandhAna-75(1) 1. cUrNi kI vAcanA yathAsaMbhava adhikAMza meM zuddha huii| 2. gAthAoM kA krama punaH prasthApita huaa| 3. chuTa jAnevAlI gAthAoM kA yathAsthAna niveza-samAveza kiyA, to anAvazyaka gAthAoM ko nikAla bhI dii| cUrNigrantha kA vivaraNAtmaka aMza va avataraNAtmaka aMza - donoM kaI jagaha para eka-dUsare meM ghulamila gaye the, una aMzoM kA ucita vibhAjana va vyavasthApana huaa| prathama saMskaraNa meM jo pAThAntara TippaNIrUpa meM liye the, unameM se kaI pATha mUla vAcanA ke anurUpa the, ataH aise pAThoM ko vAcanA meM samAkara, vAcanAvAle pAThoM ko pAThAntara bnaaye| 6. tADapatrapothI meM bhI punarvAcana ke samaya para kitaneka acche va susaMgata pATha prApta hue, to unako bhI yathAsthAna le liye| cUrNikAra ko mAnya jo bhASyavAcanA rahI hogI, athavA jisa vAcanA ke zabda evaM pATha para cUrNikAra ne cUrNi banAI hai, usa vAcanA kA cUrNigrantha ke anusAra punaH saMyojana kiyaa| pahale saMskaraNa meM kalpabhASya-gAthAoM kI vAcanA lagabhaga vRttigrantha meM mudrita gAthAoM kA andha anusaraNamAtra thA / jaba gaura se cUNi kA vAcana huA, taba patA calA ki gAthA meM jo pada haiM usakI yA unakI vyAkhyA cUNi meM nahi hai, aura cUrNi meM jisa yA jina pada kA vivaraNa hai, vaha gAthAoM meM nahi hai / to hamane bharapUra prayAsa karake cUrNisammata bhASyavAcanA kA saMyojana kiyA hai| adhyetAoM ko vRttigrantha kI gAthAoM meM aura cUrNigrantha kI gAthAoM meM agara bhinnatA mAlUma paDe, to usakA kAraNa yahI hai| virAmacihnoM ko harasambhava yathAsthAna lagAye / pUrva saMskaraNa meM virAmacihna Age-pIche yAnI jahA~ hone cAhiye evaM jaise hone cAhiye vahA~ aura vaise na hone se arthasaMgati evaM pAThasaMgati meM bahuta kaThinAI va kSati hotI thii| yahA~ yathAzakya usakA nivAraNa kiyA gayA hai| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 149 bRhadbhASya kI bAta bRhatkalpa-bRhadbhASya ke viSaya meM bhI kucha kahanA hai / bRhadbhASya kI pratilipi paM. rUpendrakumora pagAriyA ne kAgaja-pratiyoM ke AdhAra se likhI thii| vahI hamAre sAmane thii| hamane bRhadbhASya kI 2 tADapatrapothI prApta kI / unako sAmane rakhakara hamane bRhadbhASya kI punaH pratilipi likhI / bAda meM tADapatrIya vAcanA ko kAgajapratiyoM ke sAtha akSarazaH milAI / tADapatrasameta sabhI pratiyA~ azuddha va bhraSTa pAThoM se bharI thii| phira bhI bhraSTa pAThoM ko kaI jagaha pahacAna pAye, pakaDa sake, aura thoDA thoDA zuddha kara ske| tadanantara bRhadbhASya ke sAtha cUrNi evaM vRtti ko rakhakara punaH paThana kiyaa| phalataH tInoM granthoM kI kaI kSatiyA~ sudhAra sake aura unakI vAcanA adhika svaccha ho sakI / pazcAt bRhadbhASya ko punaH likhaa| likhane se pUrva, likhate vakta evaM likhane ke bAda bhI satata anyAnya granthoM ke upayukta sandarbho ke sAtha bRhadbhASya ke evaM cUrNi ke pAThoM kA milAna aura tulanA karate gaye aura jahA~ jo bhI ucita va upayukta prApta huA usakA viniyoga ina donoM meM karate gye| aura kaI sthAna aise bhI haiM jahA, hamAre nirantaratApUrNa evaM sAtatyapUrNa isa viSaya ke adhyavasAya va vyavasAya bane rahane ke kAraNa, hameM yogya va zuddha pATha kI sahaja sphuraNA huI, aura bAda meM granthasandarbho ke sAtha use milAte to use unakA samarthana milatA rahA, to isa taraha bhI vAcanAzuddhi hamane kI hai| yahA~ punaH spaSTatA kareMge ki sahaja sphuraNA ho yA anya sandarbho kA AdhAra ho, hamane jo bhI zuddhIkaraNa evaM sudhArA kiye haiM unameM hamArI matikalpanA kA eka aMza bhI nahi hai / haraeka sudhArA anyAnya zAstra ko AdhAra banAkara, athavA zAstrAdhIna hI kiyA gayA hai| jahA~ zAstrAdhAra va zAstrAdhInatA na ho vaisI kalpanA to svacchandatA hI hogI, jo hameM utsUtrakathana kI ora le jA sakatI hai| ataH matikalpanA aura sphuraNA ko lekara koI galataphahamI na kareM yA bagaira dekhesoce galata AkSepabAjI na kareM / hA, kSati ho to avazya dikhAe, kyoMki hama bhI chadmastha va ajJa jIva haiM, kSati na ho aisA hama dAvA nahi kara sakate, ataH jahA~, jo bhI kSati dikhAI de usakI ora hamArA dhyAna avazya dilAveM, itanI vijJapti / jaisA ki upara kahA, bRhadbhASya kI tADapatrapratiyA~ evaM kAgaja kI Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 anusandhAna- 75 ( 1 ) pratiyA~ atyanta azuddha evaM bhraSTa vAcanA detI haiM / ataH usa vAcanA ko spaSTa evaM zuddha karane kA kArya baDA hI zramasAdhya aura anubhavasAdhya thA / hamArI maryAdA yaha thI ki hamAre pAsa zrama to thA, magara anubhava nahi thA / aura jisa kI sahAya kI AzA kI jAya aisA koI anubhavI vyakti bhI na thA / pravAha se ulaTI dizA meM tairane jaisA vikaTa thA yaha kArya ! | 1. 2. 3. 4. 5. bRhadbhASya kI gAthA 1 se 22 likhane ke bAda, 22 vIM gAthA ke uttarArdha se hI gA. 479 kA Arambha haraeka prati meM ho gayA hai / yaha krama gA. 513 paryanta calatA hai, aura vahA~ 513 ke bAda yakAyaka 23 vIM gAthA milatI hai / aura aisI uthalaputhala grantha meM kaI bAra AtI hai| aba koI bhI paDhanevAlA pUre grantha kA saMghaTana kaise kara pAegA ? / hamane bhI agara apane hAthoM se bRhadbhASya na likhA hotA, aura thaka gaye hote, to yaha kArya nahIM hI kara pAte / pAThoM kI bhraSTatA ke udAharaNa - 'payattha' ke badale 'pasatta' (gA. 511), 'vannaMti' ke badale 'yattaMti' (501), 'nivvattI' ke badale 'nijjuttI' (508), 'hoMtime tu' ke badale 'hotimotu' (528), aise sahasrAdhika bhraSTa pATha the, jahA~ hameM sahI pATha kI kalpanA karane kI thI / kaI gAthAe~ truTita thI / yA to AdhI-adhUrI thI, yA to gAthA ke thoDe zabda ho, zeSa na ho aisA bhI thA / una truTita aMzoM kI saMghaTanA, pUrvApara sandarbha evaM prakaraNa Adi ke anusAra kalpanA se karanI hotI thI, aura jahA~ mile vahA~ cUrNi evaM vRtti kA AdhAra bhI lete the / gAthAoM ke aGka yA to aneka jagaha the nahi / the to kahIM kahIM gAthA ke prathama caraNa para hI yA tIsare caraNa para hI aGka likha diyA hotA thA / kahIM pUrvArdha meM eka gAthAGka aura uttarArdha meM dUsarA gAthAGka hotA thaa| pUrI prati meM aisA thA / vahA~ hara jagaha chanda ke baMdhAraNa ko evaM viSayanirUpaNa ko dhyAna meM rakhakara gAthAoM kA va unake krama kA gaThana hamane kiyA hai / artha kI dRSTi se bhI aspaSTa ho, ucita yA saMgata na ho, aise pATha aneka jagaha para the| eka-do udAharaNa leM - gA. 629 meM 'rukkhApuvvetakavA' pATha thA / yahA~ granthakAra kyA kahanA Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2018 cAhate the yaha kaI dinoM taka hamArI samaja meM nahi AyA / panne pherate rahe, sandarbha khojate rahe / eka dina acAnaka sphuraNA huI : 'rukkhApu' ko 'rukkhAyu' paDhA jAya to ?, aura prakAza ho gayA- 'rukkhAyuvvetakatA' yAnI yahA~ 'vRkSAyurveda' se kisI kriyA karane kA sandarbha thaa| aba yaha bAta khula jAne ke bAda baDI AsAna lagegI, lekina jaba taka nahi khulI thI, taba kI manaHsthiti va parizrama kI to hameM hI khabara hai / 151 gA. 707 meM 'sAmayaNAte' pATha thA / bahuta socane va khojane para bhI spaSTatA nahi hotI thI / sahasA eka dina cUrNigata 'appaggaMtha mahatthaM' gAthA kI cUrNi para dhyAna gayA, aura spaSTa ho gayA ki yahA~ 'sAmAtiyaM - 'jaNAti' pATha honA cAhie / gA. 739 meM 'sadhagaMti sattaMte' pATha AyA / bahuta parezAnI huI / usako yathAvat rakhakara Age bhI baDhe / aura eka bAra sahasA sphurA ki yahA~ 'yati' kI bAta hai aura vaha chanda se juDI huI cIja hai, to yahA~ koI chanda kA nAma to nahi hai ?, jarA jamakara socA to lagA ki yahA~ 'saddharammi sattaMte' pATha honA cAhie, kyoMki 'sragdharA' chanda meM sAtaveM akSara para 'yati' AtI hai / aura yaha kaI dinoM kI mAthApaccI ke bAda spaSTa huA thA / ina sabhI kaThinAIyoM ke bAvajUda, jaba bhI aise sthAna para artha se aura viSayanirUpaNa se susaMgata pATha kI kalpanA sphurita ho jAya, aura usa kalpanA yA sphuraNA ko anyAnya zAstrasandarbhoM ke sAtha milAne para vaha ucita hone kI pratIti ho jAya, taba to hamane Anandotsava kI anubhUti pAI hai, aura etadartha kiye gaye sAre zrama kA javAba yA phala prApta ho jAne kA paritoSa pAyA hai / parantu itane parizrama ke bAda bhI, hama, bRhadbhASya ke eka aMza ko yAnI ki pIThikA-aMza ko, usake spaSTa, zuddha evaM mahattama ucita rUpa meM, prastuta kara pAeM hai usakA hameM tIvra Ananda hai / kartRtva para vimarza jaise pUrvasUrioM ko, vaise hameM bhI kucha savAla uThe haiM, uThate haiM, aura una savAloM kA samAdhAna khojane kA prayatna hamane bhI kiyA hai / yadyapi pUrvasUrioM ne ina Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 anusandhAna-75(1) saba savAloM para gaharAI se cintana kiyA hai, aura upalabdha pramANoM ke va apane tarkoM ke bala se una savAloM kA hala bhI diyA hai yA to dene kA udyama kiyA hai, ataH hama yahA~ koI nayI bAta yA dalIla kaheMge aisA to prAyaH nahi hai / tathApi thoDA UhApoha avazya karanA cAheMge / ve savAla aise haiM - kalpalaghubhASyakAra kauna ? 1. kalpa-laghubhASya ke praNetA kauna haiM - saMghadAsagaNi kSamAzramaNa yA siddhsengnni?| 2. saMghadAsa vAcaka aura saMghadAsa kSamAzramaNa - do bhinna bhinna haiM yA donoM eka hI hai? / 3. bhASyakAra saMghadAsagaNi, zrIjinabhadragaNi kSamAzramaNa ke pUrvavartI yA paravartI 4. kalpa evaM vyavahAra - ina donoM ke bhASyoM ke praNetA eka hai yA pRthak pRthak ? / yahA~ aura bhI prazna ho sakate haiM, aura prAya: ye sabhI prazna eka-dUsare ke sAtha jur3e hue haiM, isalie eka ke bAda eka kI, kramazaH, carcA karanA jarA muzkila hai| hama ina savAloM para ekasAtha hI soceNge| AgamaprabhAkara zrutazIlavAridhi munirAja zrIpuNyavijayajI ke anusAra 'saMghadAsa' nAma ke AcArya do hue haiN| eka vasudevahiNDI prathama-khaNDa ke kartA 'vAcaka saMghadAsa, aura do kalpabhASya ke kartA saMghadAsa 'kSamAzramaNa' / cUMki donoM ke sAtha juDI padavI bhinna bhinna hai', ataH donoM alaga vyakti haiM / vAcaka saMghadAsagaNi, jinabhadragaNi se pUrvavartI haiM, nizcita rUpa se / magara kSamAzramaNa saMghadAsagaNi kaba hue yaha eka ulajhana hI rahI hai / puNyavijayajI ne pahale aisA kahA ki bhASyakAra saMghadAsagaNi mahAbhASyakAra se pUrvavartI haiM yaha bAta sandigdha hai, aura bAda meM unhoMne hI kaha diyA ki ve pAMcavIM zatI meM hue haiM, mahAbhASyakAra se pUrvavartI, magara vAcaka saMghadAsa se paravartI haiM / ___unake anusAra, kalpa, vyavahAra evaM nizItha - tInoM chedagranthoM ke bhASyoM ke kartA saMghadAsagaNi hI hone cAhie / kalpa evaM nizItha - donoM ke bhASyoM meM Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 153 dekhe jAte gAthAoM ke atisAmya ke kAraNa donoM ke kartA eka ho yaha asaMbhava nahIM / yadyapi kalpabhASya kI gAthA 3289 meM Ate 'siddhaseNo' pada ko dekhakara unhoneM kalpabhASya ke kartA 'siddhasena' ho aisI kalpanA kI hai, parantu vahA bhI 'siddhasena', 'saMghadAsa' kA dUsarA nAma ho aisI kalpanA bhI likha dI hai | ___eka aura bAta yaha hai ki ve vyavahArabhASya ke kartA ko mahAbhASyakAra ke pUrvavartI mAnate haiM, aura ve 'ajJAta' hone kA bhI kahate haiM / lekina bAda meM ve tInoM bhASya ke kartA eka hI hai aisA jaba tarka karate haiM taba vyavahArabhASya ke kartA ajJAta bhI nahi raha pAte, aura kalpabhASya ke kartA kA pUrvavatitva bhI svayaM siddha hotA hai| samagratA se unake ukta vicAroM kA Akalana kareM to unake pratipAdana meM do vibhAga spaSTa pratIta hoMge / pahale vibhAga meM kalpabhASya kA mahAbhASya se pUrvavatitva sandigdha hai aura vyavahArabhASya ke kartA ajJAta haiN| dUsare vibhAga meM kalpabhASya kA pUrvavartitva spaSTa ho gayA hai aura kalpa evaM vyavahAra - donoM ke bhASyoM ke kartA eka hone kA bhI svIkAra ho cukA hai| unake ina donoM vicAroM ke bIca kAphI samaya kA phAsalA hai hii| inake ye saba vicAra 'jJAnAMjali'-saMjJaka unhIM ke abhivAdana-grantha meM upalabdha haiM, vahA~ unake do vistRta Alekha aneka dRSTi se paThitavya haiM, aura unakI bahuzruta prajJA ke paricAyaka bhii| __ zrImohanalAla mahetA apane grantha 'jaina sAhitya kA bRhad itihAsa - bhAga - 3' meM isa viSaya para kucha upayukta UhApoha karate haiM vaha isa prakAra hai - 'vAdI, kSamAzramaNa, divAkara, vAcaka' ye saba zabda ekArthaka haiM, eka hI padavI ke lie prayukta hote haiM, ata: kahIM para 'vAcaka' zabda ho aura kahIM para 'kSamAzramaNa' zabda prayukta ho, to usase una vyaktioM meM bhinnatA kI kalpanA anAvazyaka hai / eka hI vyakti ke sAtha padavIsUcaka vividha zabda jur3a sakate haiN| jaise ki mahAbhASyakAra ko hama 'jinabhadragaNi kSamAzramaNa' ke nAma se jAnate haiM, magara 'akoTA' se prApta dhAtupratimA ke upara, jinabhadragaNi kA nAmollekha dekhane milatA hai vahA~ 'kSamAzramaNa' nahi, apitu 'vAcanAcArya' zabda likhA dekhA jAtA hai| aba ve haiM to ve hI jinabhadragaNi - mahAbhASyakAra / ataH padavAcaka zabda ke bheda se 'saMghadAsa' nAmaka AcArya do haiM aisA mAnanA ucita nahi hogaa| Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 anusandhAna- 75 (1 ) yahA~ aisA eka anya udAharaNa bhI joDa sakate haiM : tattvArtha- kArikA kI prazasti dekheM to vAcaka umAsvAti kI vahA~ vaMzAvalI hai, aura ve to 'vAcakavaMza' ke haiM, unake sAtha, unakI paramparA ke sabhI ke sAtha 'vAcaka' zabda hI juDegA, juDa sakatA hai| magara ukta prazasti meM 'ghoSanandI' ke sAtha 'kSamaNa' pada bhI joDa diyA hai / agara ye donoM pada samAnArthaka na hote to vahA~ aisA kyoM karate ? (kSamaNa kA tAtparya kSamAzramaNa se hogA, yaha svayaMspaSTa hai / ) sArAMza yaha ki 'saMghadAsagaNi' ke sAtha do alaga padavAcaka zabda juDane se vyakti bhinna nahi hotA / lekina zrImehatA ne saMghadAsagaNi ke pUrvavartitva kI samasyA ko sulajhAne kI koI kozIza nahIM kI hai, aura ulajhana ko ulajhana hI rahane dI hai / bahudhA bhASyaviSayaka bAtoM meM zrImehatA ne zrIpuNyavijayajI ke tarkoM evaM vidhAnoM kA hI anuvAda kiyA hai| pharka itanA hai ki tInoM bhASyoM ke ekakartRka hone kI bAta unhoMne nahi kahI hai 13 / paM. dalasukha mAlavaNiyA ne apanI nizItha - cUrNi kI prastAvanA meM isa viSaya para vistAra se carcA kI hai, va kucha svatantra niSkarSa bhI diye haiM / unake kathanAnusAra - 1. 2. 1) aura 'kappa kalpa aura vyavahAra - donoM ke bhASya ke kartA eka haiM / isakA spaSTa pramANa 'kappa - vvavahArANaM vakkhANavihiM pavakkhAmi' (kalpabhASya vvavahArANaM bhAsaM ' ( vyavahArabhASya 10/141) ina pAThoM se milatA hai 4 / nizIthabhASya kI adhikAMza gAthAe~ kalpabhASya va vyavahArabhASya se lI gaI haiM / bahuta alpa aMza naI gAthAoM kA hai / ataH una donoM ke jo kartA ho vahI nizIthabhASya ke bhI kartA ho, aisI saMbhAvanA unake kathana se phalita hotI hai5 / - 4. kalpabhASya 3. pahale kalpa-vyavahAra ke bhASya kI racanA huI hai, pazcAt nizIthabhASya kI 16 / gA. 3289 meM Ate 'siddhaseNo' pada kA zleSa pakaDakara zrI puNyavijayajI ne kalpabhASya ke kartA 'siddhasena' hone kA aura 'siddhasena' 'saMghadAsa' kA nAmAntara hone kI saMbhAvanA kA jo nirdeza diyA hai, usakA mAlavaNiyA inkAra karate haiM " / cUMki nAmanirdeza kA aisA prakAra yadi grantha Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2018 prAraMbha meM yA anta meM hotA to kadAcit aisI kalpanA ko bala mila sktaa| magara vaisA to hai nahi / dUsarA, AcArya kSemakIrti ne spaSTa rUpa se saMghadAsagaNa kA nAmollekha bhASyakAra ke rUpa meM kara diyA hai, "zrIsaMghadAsagaNipUjyai:... bhASyaM viracayAMcakre " ina zabdoM se" / aura isa saMbhAvanA ko dikhAne ke alAvA svayaM puNyavijayajI ne bhI tInoM bhASyoM ke kartA saMghadAsagaNi hone kI mAnyatA kalpabhASya- prastAvanA meM prakaTa kI hI hai" / nizIthacUrNi meM aneka bAra 'siddhasenAcArya' kA nAma bhASyakAra yA niryukti ke vyAkhyAkAra ke rUpa meM AtA hai isalie nizIthabhASya ke kartA to ve hI haiM, parantu nizIthabhASya kI saMkalanA unhoMne kalpa evaM vyavahAra ke bhASyoM kI gAthAoM ko lekara kI hai isalie una donoM ke kartA bhI ve hI ho sakate haiN| arthAt tInoM bhASya ke praNetA, mAlavaNiyA ke mata anusAra, siddhasenAcArya haiM 20 / .4 6. 8. kSemakIrtisUri ne 'siddhasena' na likhakara 'saMghadAsa' nAma kyoM likhA ? isa prazna ko unhoMne anuttara rakhA hai, aura bhaviSya meM usakA samAdhAna pAne kI AzA vyakta kI hai 1 21 7. Age ve paurvAparya kA vimarza karate haiM / zrIpuNyavijayajI ne jinabhadragaNi ko paravartI va vyavahAra-bhASyakAra ko pUrvavartI mAne haiN| kyoMki jinabhadragaNikRta 'vizeSa - Navati' meM (gA. 34) 'vyavahAra' kA ullekha huA hai / yaha 192/6 kI ora saMketa detA hai / isase siddha hotA hai ki vyavahArabhASya evaM vyavahArabhASyakAra jinabhadragaNi ke purogAmI haiN| ullekha vyavahArabhASya gAthA 155 - - isa mantavya se viparIta, mAlavaNiyA kA mantavya aisA hai ki kalpabhASya evaM nizIthabhASya meM vizeSAvazyakabhASya kI gAthAe~ uddhRta haiM, ataH vizeSAvazyakabhASya hI pUrvavartI hai aisA mAnanA hogaa| phira, nizIthabhASya Adi ke kartA siddhasenagaNi ko cAhe jinabhadragaNi ke ziSya mAno yA unake samakAlIna AcArya, dono sthiti meM ve pUrvavartI to nahIM hI hoMge22 / phira bhI, isa vimarza ke anta meM ve kaha dete haiM ki yaha koI antima niSkarSa nahIM, apitu saMbhAvanA - mAtra hai| sAtha hI ve eka nayA prazna uThAte haiM Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 anusandhAna-75 ( 1 ) ki nizIthabhASya, vyavahArabhASya evaM jItakalpabhASya tInoM meM amuka gAthAe~ samAna dikhAI detI haiM, to inameM se pUrvavatIM kauna ? aura kisane kisa grantha se ye gAthAe~ lI hogI ?23 / aba ina muddoM para hama kucha vimarza kareMge - zrI puNyavijayajI ke samagra mantavyoM kA Akalana kiyA jAya to unake tIna mantavya dhyAna meM Ate haiM : 1. kalpabhASya ke praNetA saMghadAsagaNi kSamAzramaNa haiM / 2. vyavahArabhASya ke praNetA jJAta nahi hai / 3. kalpa, vyavahAra evaM nizItha tInoM para bhASya ke praNetA eka hI ho yaha adhika saMbhavita hai / ina muddoM para soceM to unakA pahalA mantavya bilakula yogya hai, tathyapUrNa hai| saMghadAsagaNi hI kalpabhASya ke praNetA haiM, yaha nirvivAda satya hai / vyavahArabhASya kI bAta soceM to hamAre vinamra mata anusAra prAyaH, zrIpuNyavijayajI mahArAja, vyavahArasUtra ke bhASya, cUrNi, vRtti Adi kA isa dRSTi se avagAhana nahi kara pAye haiN| agara unhoMne vaha kiyA hotA to unakA mantavya aisA na hotA / prAyaH unake isa viSaya ko lekara likhe gaye lekhoM meM bhI vyavahArabhASyAdi ke sandarbhoM kA uddharaNa yA havAlA bahuta alpa dekhane milatA hai / dUsarI bAta, kalpabhASya kI prathama gAthA kA yaha aMza 'kappa - vvavahArANaM vakkhANavihiM pavakkhAmi' unake lakSya meM kyoM nahi AyA, yaha bhI eka samasyA hai| isa pATha kA tAtparya svayaM spaSTa hai ki 'maiM (bhASyakAra ) kalpa aura vyavahAra - ina donoM sUtroM ke vyAkhyAna (vivaraNa) kI vidhi kahUMgA' / matalaba ki donoM bhASya eka kartA kA praNayana hai / tathA, vyavahArabhASya kI yaha antima upasaMhAra bhAga kI gAthA - kappa-vvavahArANaM, bhAsaM mottUNa vittharaM savvaM / puvvAyariehiM kayaM, sIsANa hitovadesatthaM / 4693 / / arthAt, pUrvAcAryoM ke kiye hue sarva vistAra ko choDakara, ziSyoM ko hitopadeza dene ke vAste, kalpa evaM vyavahAra kA (yaha) bhASya banAyA hai| yaha bAta bhI yadi unake dhyAna meM AI hotI to donoM ke ekakartRtva ke bAre meM ve sandehagrasta na rahate / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 157 tIsarI bAta : kalpa-vyavahAra-bhASya do alaga alaga bhASyagrantha nahi, apitu eka akhaMDa bhASyagrantha hai / bhASyakAra ne prAyaH sarvatra 'kalpa-vyavahAra' kA saMyukta nirdeza hI kiyA hai / kalpabhASya kI samApti ke bAda, vyavahArabhASya ke prArambha ke avasara para unhoMne maMgalAcaraNa Adi kA koI ziSTAcAra nahi kiyA hai| vAstava meM kalpabhASya ke Arambha meM AyA 'kAUNa namokkAra' pada hI pUre bhASya kA arthAt ina donoM bhASyoM kA maMgalAcaraNa hai aisA mAnanA cAhie / anyathA, sADhe cAra sahasra gAthAoM vAle vyavahArabhASya ke prArambha meM, itane baDe zAstrakAra, maMgalAcaraNa na kare yaha bAta baiThatI nahIM hai| eka aura bAta : vyavahArabhASya meM aneka sthAnoM para bhASyakAra ne gAthAoM meM hI kalpabhASya kA havAlA diyA hai ki isa viSaya meM hamane pahale batA diyA hai, athavA yaha viSaya kalpAdhyayana meM nirUpita hai| udAharaNArtha, vyavahArabhASya meM - vAyaparAyaNa kuvito, ceiya, taddavva, saMjatIgahaNe / puvvuttANa cauNha vi, kajjANa havijja annayaraM // 1209/1226 // 24 yaha gAthA hai| isameM 'puvyuttANa' pada hai, usakA artha vRttikAra ne 'pUrvoktAnAM kalpAdhyayanoktAnAM' aisA spaSTa kiyA hai| arthAt, yadi rAjA ukta 4 kAraNoM se kupita ho to, pUrvokta - kalpabhASya meM batAye gaye 4 meM se koI bhI kArya ho sakatA aba dekheM kalpabhASya / vahA~ yahI gAthA 5042 ke krama se hai25 / usakI vRtti meM 'pUrvoktAnAM- ihaiva prathamoddezake pratipAditAnAM' yAnI 'kalpabhASya meM hI prathama uddeza meM pratipAdita 4 kArya ho sakate haiM' aisA kathana hai| ve cAra kArya kauna se? to vRttikAra likhate haiM "nirviSayatvAjJApana-bhaktapAnaniSedha-upakaraNaharaNajIvita-cAritrabhedalakSaNAnAM caturNA kAryANAmanyatamat kAryam' / yAnI kupita rAjA ke pAsa jAe to ina cAra meM se koI kArya honA sambhava hai| aba prathama uddeza meM yaha bAta kahA~ hai ? vaha bhI dekheM - pIThikAkhaNDa (vaha bhI prathama uddeza meM hI jo hai) meM gAthA - 389 meM - taM puNa ceiyaNAse taddavaviNAsaNe duvihbhede| bhattovahivocchede, abhivAyaNa baMdha ghAyAdI // 389 / / 26 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 anusandhAna-75(1) isameM vaha bAta hai| to spaSTa hai ki vyavahArabhASyakAra svayaM kalpabhASyakAra ho to hI 'puvvuttANa' prayoga kara sakate haiN| aise aura bhI kaI sthAna haiN| jaise - 1) 'puvvabhaNiyA ya jayaNA' (gA. 2260) / (pUrvamoghaniryuktau kalpAdhyayane vA) / 2) 'parihariyA puvvavaNNiyA dosA' (gA. 2380) / (pUrvavarNitAH kalpAdhyayane SaSThoddeze)28 / 3) 'puvvuttAe kareMti jayaNAe' (gA. 2489) / (pUrvoktayA yatanayA, yA pUrva kalpAdhyayane glAne sUtre)29 / 4) 'puvvuttA satta bhaMgA u' (gA. 2503) / (pUrvoktAH kalpAdhyayanoktAH) / 5) 'mUlAdI puvvuttA' (gA. 2786) / (mUlAdikA pUrvaM kalpAdhyayane uktA)31 / 6) 'jaM sAsu tihA0' (gA. 2790) / (saMgItaM vyAkhyAtaM, yathA kalpAdhyayane tathA'trApi vyAkhyeyam) 22 / / 'taM ceva puvvabhaNiyaM' (gA. 3234) / (yat pUrvaM kalpAdhyayane caturthe uddezake viSvagbhavanavidhAnaM bhaNitaM tadevA'trA'pi drssttvym)33| 'je u dosA udAhiyA' (gA. 3293) / (ye doSAH pUrvaM kalpAdhyayane... abhihitAH)34 // 'addhANa puvvabhaNiya' (gA. 3330) / (adhvani yad vaktavyaM tat sarvaM pUrva kalpAdhyayane bhaNitam)35 / 10) 'jayaNA tU jA jahiM bhaNiyA' (gA. 3361) / (yA... pUrvaM kalpAdhyayane bhaNitA)36 / 11) 'chattaM daMDassa kAraNaM vuttaM' (gA. 3458) / (daNDAdInAM grahaNe kAraNaM pUrva nizIthe kalpe ca bhaNitam)37 / 12) 'ArovaNa vaNiyA tattha' (gA. 3992) / (tadapi ca prAk kalpAdhyayane'bhihitamiti na bhUyo bhaNyate)8 / 13) 'jo kappe vaNNito u sattaviho' (gA. 4211)39 / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 159 14) 'paDhama-biiesu kappe' (gA. 4294) / (kalpe - kalpAdhyayane dvitIya tRtIyayoruddezayoH) / ye sabhI ullekha yA nirdeza itanA hI sUcita karate haiM ki vyavahArabhASyakAra, apanI hI pUrvaracanA svarUpa kalpabhASya kA havAlA, ina ina gAthAgata viSayoM ke bAre meM, dete haiN| jAhira hai ki svayaM eka hI bhASyakAra donoM kA praNetA na hote to, aisA evaM aise havAlA denA azakya thA / hama hairAna haiM ki ye saba ullekha pUjya zrIpuNyavijayajI kI dRSTi meM kyoM nahi Aye?, agara unhoMne vyavahArabhASya kA avagAhana isa dRSTi se kiyA hotA to ve bhI isI niSkarSa para Ate, isameM zaMkA ko avakAza nahIM / astu / eka aura bAta : vikrama kI 16 vIM zatI meM hae vAcaka saMghamANikyagaNi nAmaka vidvAn muni ne 'Agama-vAcanAnukrama' nAmaka eka racanA kI hai| usameM pratyeka Agama ke Adi, anta ityAdi kI noMdha unhoMne kI hai| isa noMdha meM kalpa aura vyavahAra ke bAre meM unhoMne likhA hai ki - 1. 'no kappai Ame tAlapalaMbe paDigAhittae' / iti zrIkalpa-vyavahAra-sUtra vAcanA / granthAgraM 470 // 2. kAUNa namukkAraM0 (gAthA pUrI hai)| iti zrIkalpa-vyavahAra-laghubhASya // 3. maMgalAdINi satthANi... samatthA bhavaMti / iti zrIkalpa-vyavahAra-cUrNiH / graM. 14000 / zrIkalpa-vyavahAra-bRhaccUNi namaH / graM. 12000 / / upara ke sabhI ullekhoM meM unhoneM 'kalpa-vyavahAra' donoM ko akhaNDa yA saMyukta eka grantha dikhAye haiN| sUtra-aikya, bhASya-aikya aura cUrNi kA bhI aikya / arthAt donoM sUtroM ke kartA ke jyoM donoM ke bhASya ke kartA bhI eka, evaM donoM kI cUrNi ke kartA bhI ek| ___ cUrNi se bRhaccUrNi ke granthAna kama isaliye hoMge ki bRhaccUNi yAnI vizeSacUNi meM pIThikAMza kI vyAkhyA nahi kI gaI hai / ataH utanA aMza kama hogA, aisA lagatA hai| __ hamAre dRSTikoNa se, uparyukta rItyA, jaba kalpa-vyavahAra - donoM ke bhASyoM kI ekakartRkatA siddha hotI hai taba, savAla yaha AegA ki kartA kA nAma Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 anusandhAna- 75 ( 1 ) kyA hogA - saMghadAsagaNa kSamAzramaNa yA siddhasenagaNi kSamAzramaNa ? | hamArA namra evaM spaSTa mantavya hai ki kalpa evaM vyavahAra ke bhASyakAra saMghadAsagaNi kSamAzramaNa hI haiM / AcArya kSemakIrti bhagavanta ne, TIkA ke anusandhAna kA jahA~ prArambha kiyA hai, vahA~ spaSTa zabdoM meM likhA hai ki 1. kalpe'nalpamanarghaM, pratipadamarpayati yo'rthanikurumbam / zrIsaGghadAsagaNaye, cintAmaNaye namastasmai // 3 // 2. - ...asya ca svalpagranthamahArthatayA ... duravabodhatayA ca sakalatrilokIsubhagaGkaraNakSamAzramaNa-nAmadheyA-bhidheyaiH zrIsaGghadAsagaNipUjyai:... dUSaNakaraNenA'pyadUSyaM bhASyaM viracayAJcakre / yahA~ unakA spaSTa vidhAna hai ki bhASya saGghadAsagaNi-kRta hai / yadi unake samakSa sandeha upasthita hotA ki 'saMghadAsa yA siddhasena ?' to zAyada ve aisA spaSTa vidhAna nahi karate / unake pAsa 'yaha saMghadAsa - gaNi kI racanA hai' aisI spaSTa jAnakArI na hotI to bhI ve aisA nAmanirdeza karane se ruka gaye hote / jaise ki cUrNikAra ke bAre meM jAnakArI nahi thI, to unhoMne cUrNikAra kA nAma nahi likhA 42 1 kSemakIrti-kRta ukta nAmanirdeza ke pazcAt sadiyA~ bIta gaI, Aja kisI ne isa vidhAna ke viSaya meM prazna nahi uThAyA hai, sandeha bhI nahi kiyA hai, balki isa vidhAna kA niHsaMzaya svIkAra karake hI saba cale haiM / 'siddhaseNo' vAlI (3289) bhASyagAthA bhI zrIkSemakIrtisUri ke sAmane thI, aura unhoMne usakA vivaraNa bhI kiyA hI hai / parantu unake mana meM yaha 'nAmaparaka zliSTa nirdeza ho sakatA hai' aisA gandha bhI ho aisA mAlUma nahi paDatA hai / kyoMki isa prakAra se zleSa Adi ke dvArA vicitra bhaMgI se nAmollekha karane kI prathA to bahuta purAnI va vyApaka thI / to isa gAthA meM yadi isa prakAra se nAmAMkana hotA to vaha vRttikAra se va anyoM se achUtA yA ajJAta nahi raha sakatA thA / isalie bhASyakAra saMghadAsagaNi kSamAzramaNa hI haiM aisA mAnanA cAhie / zrIdalasukhabhAI mAlavaNiyA kA abhimata siddhasenagaNi ko bhASyakAra mAnane kA hai yaha hama Age dekha cuke haiM / unake kathana meM pramANoM kI apekSA Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2018 kalpanAvihAra adhika lagatA hai| saMkSepa se unake kathana kA sAra aisA hai ki 44 1. jItakalpabhASya kI cUrNi ke kartA siddhasenagaNi haiM / 2. nizIthabhASya ke saMkalayitA bhI vahI siddhasena kSamAzramaNa haiM 4 / 3. cUMki nizIthabhASya meM kalpa evaM vyavahAra ke bhASyoM kI aneka gAthAe~ lI gaI haiM va vyAkhyAyita bhI haiM ata: ina tInoM ke praNetA siddhasena hI ho sakate haiM 45 / 4. yaha siddhasenagaNi, jinabhadragaNi ke ziSya athavA samakAlIna haiM, ata: ina tInoM bhASya mahAbhASya ke paravartI ho aisA mAnA jA sakatA hai 46 1 ina vidhAnoM ke samarthana meM yadi unhoMne koI Thosa pramANa diye hote, to unakI ina kalpanAoM ko vajUda miltaa| lekina durbhAgya se aisA nahIM hai / unake pAsa eka pramANa yaha hai ki nizItha evaM kalpa ke bhASyoM meM vizeSAvazyakabhASya kI gAthAe~ uddhRta huI haiM, ata: bhASyakAra paravartI haiN| aura paravartI hone se ve siddhasena hI haiM, kyoM ki saMghadAsagaNi to bahuta pUrvavartI the, aura siddhasena kA nAma nizIthabhASyakAra ke rUpa meM spaSTa hai / paM. mAlavaNiyA ne mahAbhASya kI jina gAthAoM ko kalpabhASya uddhRta hone kA batAyA hai, vahA~ daraasala meM kalpabhASya se ve gAthAe~ mahAbhASyakAra ne uddhRta kI haiN| dekheM 161 - ityAha kalpabhASya meM gA. 964 ' paNNavaNijjA bhAvA0' hai va gA. 965 'jaM caudasapuvvadharA0' haiM" / ina donoM ko vizeSAvazyakabhASyakAra isa taraha uddhRta karate haiM -- "vineya: pRcchati katto ettiyamettA, bhAvasuya - maINa pajjayA jesiM / bhAsai aNaMta bhAgaM ?, bhaNNai, jamhA sue'bhihiyaM // 140 // 'yasmAt sUtre - Agame vakSyamANamabhihitam ... kiM tat sUtre'bhihitam ? paNNavaNijjA bhAvA anaMtabhAgo u aNabhilappANaM / paNNavaNijjANaM puNa anaMtabhAgo suyanibaddho // 141 // Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 anusandhAna-75 (1 ) jaM coddasapuvvadharA, chaTThANagayA paropparaM hoMti / teNa u anaMtabhAgo, paNNavaNijjANa, jaM suttaM // 142 // isa sandarbha meM gA. 140 meM 'jamhA sue'bhihiyaM' yaha aMza spaSTa nirdeza detA hai ki mahAbhASyakAra sUtra kA havAlA de rahe haiN| vaha sUtra 'kalpabhASya' hai yaha kahane kI AvazyakatA nahIM / arthAt mahAbhASya meM AtI gA. 141-42 kalpabhASya se uddhRta haiM, nahIM ki mahAbhASya se kalpabhASya meM uddhRta / zrImAlavaNiyA ne isa viSaya meM bhI kahA hai ki 'jamhA sue'bhihiyaM' kA tAtparya 'zruta' yAnI 'sUtra' se hai, bhASya se nahi 1 49 yahA~ yadi unhoMne 'paNNavaNijjA bhAvA' isa gAthAgata artha kA pratipAdaka koI Agama- sUtra - pa -pATha nirdiSTa kiyA hotA, to unakI isa kalpanA kA svIkAra hotA / lekina unhoMne aisA koI sUtra nahi batAyA hai ! / vastuta: yahA~ eka bAta kI kamI mahasUsa hotI hai, vaha hai paramparA kI abhijJatA / jahA~ taka hama, koI bhI saMzodhaka evaM samIkSaka, paramparA se abhijJa nahi hote haiM aura paramparAprApta sabhI bAtoM ko galata mAnakara hI calate haiM vahA~ taka hameM yathArtha tathya prApta nahi hotA hai, aura agara prApta ho to vaha pUrvagrahabhAvita hI hotA hai / I yadyapi paramparA paJcAGgI ko 'sUtra' rUpa meM prAmANya detI hai / arthAt 'sUtra' zabda, AvazyakatA ke anusAra, sUtra, niryukti, bhASya, cUrNi, vRtti - ina saba meM lAgU hotA hai / lekina yahA~ to 'sUtra' nahIM, apitu 'zruta' zabda prayukta hai, aura bhASya bhI zruta hI hai, vahA~ jo kahA hai vaha aisA hai - aisA mahAbhASyakAra kA kathana hai / sAra yaha ki mahAbhASya meM ye do gAthAe~ kalpabhASya se lI gaI haiM, aura isase kalpabhASya evaM bhASyakAra jinabhadragaNi ke pUrvavartI haiM yaha svayaM siddha ho jAtA hai / eka aura bAta : kalpabhASya gA. 965 kI vRtti meM mahAbhASya kI gA. 143 'akkharalaMbheNa samA0' uddhRta kI gaI hai 5deg / yadi gA. 141 - 42 bhI isa prakAra kahIM se uddhRta honevAlI gAthAe~ hotI to eka to una donoM ko bhASyagAthA kA krama nahi milatA, athavA vRttikAra spaSTIkaraNa avazya dete / to, jaise ki paM. mAlavaNiyA kahate haiM vaise, kalpabhASyakAra jinabhadragaNi ke paravartI yA samakAlIna siddha nahi hote haiM, ataH yadi kalpabhASya ke praNetA Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara jItacUrNivAle siddhasena nahi hoMge to, cUrNikAra siddhasena ko aura nizIthabhASyakAra siddhasena ko eka mAnane kI, evaM usa AdhAra para tInoM bhASyoM ke kartA ke rUpa meM siddhasenagaNi ko hI svIkArane kI kalpanA kitanI atArkika evaM kliSTa bana jAtI hai ? / kadAcit nizIthabhASya ke kartA yA saMkalayitA siddhasenagaNi, jItacUrNikAra siddhasena hI ho, to bhI kalpa - vyavahAra - bhASya kA kartRtva unake sAtha joDanA ucita nahi hogaa| kyoMki una do bhASyoM ke kartA jinabhadragaNi se bahuta pUrvabhAvI haiM aisA pratIta hotA hai / 2018 163 eka bAta yaha bhI hai ki yadi siddhasenagaNi hI saba ke praNetA haiM aisA mAna leM, to phira yaha bhI svIkAranA hogA ki saMghadAsa kSamAzramaNa nAma ke vyakti kAlpanika haiM, yA unhoMne kisI grantha kI racanA nahi kI hai / kyoMki unakI mAnI jAtI racanA to, inake mata se, anyakartRka ho jAegI / taba unako sadiyoM se bhASyakAra ke rUpa meM jo prasiddhi milI hai vaha galata hI ho jAegI ! / 151 kalpabhASya se mahAbhASya paravartI hai isakA eka anya bhI pramANa hai 1 vizeSAvazyakabhASya meM gA. 469 meM "liMgamaNumANamaNNe sArikkhAI pabhAsaMti""" aisA pATha hai, usameM unhoMne 'aNNe' kahate hue anya mata prastuta kiyA hai / Age kI gAthAoM meM isa anya mata kI bAta evaM usakA khaNDana kiyA gayA hai| ye 'aNNe' anya mata kauna hai ?, kahA~ kA hai ? zAyada Aja taka isakI ora kisI kA dhyAna nahi gayA hai| svayaM maladhArIjI mahArAja ne bhI apanI vRtti meM 'anye, kaizcit' kahakara chor3a dI hai isa bAta ko, ve kauna haiM aura yaha bAta kauna se zAstra meM hai ? isakI spaSTatA unhoMne bhI nahIM dI / yaha mata kalpabhASya kA mata hai, aura ve 'anye' kalpabhASyakAra haiM / kalpabhASya meM hI sarvaprathama bAra dvividha upalabdhi evaM trividha anupalabdhi kI bAta unakA vivaraNa AtA hai / kalpabhASya gA. 45 se gA. 54 meM isa viSaya kA nirUpaNa hai, aura isI kA khaNDana 'aNNe' kahate hue mahAbhASyakAra ne kiyA hai / aba agara kalpabhASyakAra pUrvavartI na hote to unakI bAta kA nirdeza va nirasana mahAbhASyakAra zrIjinabhadragaNi kaise karate ? / -- aba rahI bAta 'siddhasena' kI, yA usa nAma kI / to bhASya kI gAthA 3289 meM Ate 'siddhaseNo' pada se 'bhASyakAra siddhasena ho aura donoM nAma eka Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 anusandhAna-75(1) vyakti ke hI ho' aisI jo kalpanA puNyavijayajI ne kI hai, usakA pratividhAna mAlavaNiyAjI ne kara hI diyA hai, ataH kucha kahane kI jarUra nhiiN| aura paM. mAlavaNiyA kI kalpanAoM kA uttara yahA~ upara diyA gayA hai, ataH kalpa va vyavahAra ke bhASyoM ke kartA siddhasena nahi, apitu saMghadAsagaNi hI haiM aura ve mahAbhASyakAra ke pUrvavartI haiM yaha uparokta pramANoM se siddha ho jAtA hai| aba savAla yaha AtA hai ki saMghadAsagaNi nAmaka AcArya kitane hue - eka yA do? aura donoM kA samaya aura paurvAparya kyA ho sakatA hai? / muni zrIpuNyavijayajI ne likhA hai ki "prastuta kalpabhASyanA praNetA zrIsaMghadAsagaNi kSamAzramaNa che. saMghadAsagaNi nAmanA be AcAryo thayA che. eka vasudevahiDi - prathama khaNDanA praNetA ane bIjA prastuta kalpalaghubhASya ane paMcakalpabhASyanA praNetA. A banneya AcAryo eka nathI paNa judA judA che, kAraNa ke vasudevahiDi - madhyama khaNDanA kartA AcArya zrIdharmasenagaNi mahattaranA kathanAnusAra, vasudevahiMDi - prathama khaNDanA praNetA zrIsaMghadAsagaNi 'vAcaka' padAlaMkRta hatA, jyAre kalpabhASyanA praNetA saMghadAsagaNi 'kSamAzramaNa' padavibhUSita che. uparokta banneya saMghadAsagaNine lagatI khAsa vizeSa hakIkata svataMtra rIte kyAMya jovAmAM AvatI nathI. eTale temanA aMgeno paricaya ApavAnI vAtane ApaNe gauNa karIe to paNa banneya judA che ke nahi tema ja bhASyakAra athavA mahAbhASyakAra tarIke oLakhAtA bhagavAn jinabhadragaNi kSamAzramaNa karatAM pUrvavartI che ke temanI pachI thayelA che e prazno to sahaja rIte utpanna thAya che. bhagavAn zrIjinabhadragaNie temanA vizeSaNavatI granthamAM vasudevahiMDi granthanA nAmano ullekha anekavAra ko che. eTaluM ja nahi, kintu vasudevahiMDi - prathama khaNDamAM AvatA RSabhadevacaritranI saMgrahaNI-gAthAo banAvIne paNa temA dAkhala karI che. eTale vasudevahiDi - prathama khaNDanA praNetA zrIsaMghadAsagaNi vAcaka to nirvivAda rIte temanA pUrvabhAvI AcArya che. paraMtu kalpabhASyakAra zrIsaMghadAsagaNi kSamAzramaNa temanA pUrvabhAvI che ke nahi e koyaDo to aNaukalyo ja rahI jAya che.''53 isa lekha meM munijI kA tAtparya aisA hai ki 1) saMghadAsagaNi do hue / 2) vasudevahiDivAle saMghadAsagaNi jinabhadragaNi ke pUrvabhAvI haiM / 3) bhASya ke praNetA saMghadAsagaNi kaba hue yaha anizcita hai| Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 165 kintu inakA yaha lekha I. 1942 kA hai| bAda meM san 1964 meM unake vicAroM meM jo parivartana AyA, vaha isa prakAra hai : 'saMghadAsagaNi kSamAzramaNa (vi. 5 vIM zatAbdI) - ye AcArya vasudevahiDi - prathama khaNDa ke praNetA saMghadAsagaNi vAcaka se bhinna haiM evaM inake bAda ke bhI haiM / ve mahAbhASyakAra jinabhadragaNi kSamAzramaNa ke pUrvavartI haiM"54 / / arthAt 1) yahA~ unhoMne bhASyakAra kA nizcita samaya dikhAyA hai, aura 2) ve mahAbhASyakAra ke pUrvavartI haiM aisA bhI spaSTa kiyA hai| yadyapi ina muddoM ke lie pramANa kyA ? yaha ve spaSTa nahi karate haiN| aura saMghadAsagaNi do hue the, aura vasudevahinDIkAra se bhASyakAra saMghadAsagaNi paravartI the aisA bhI ve kahate haiN| pramANa to isa viSaya meM bhI unhoMne nahi dikhaaye| hamArI rAya meM, jaise upara siddha kiyA gayA ki kalpa evaM vyavahAra - donoM ke bhASya ke praNetA eka hI haiM, to ve jinabhadragaNi ke pUrvabhAvI haiM aisA mAnane meM aba koI dvidhA yA saMzaya nahi rahatA hai| aura upara amuka Antara pramANa bhI to diye gae haiN| donoM saMghadAsagaNi bhinna haiM aisI mAnyatA ke pIche, do bhinna padavI ke sivA, koI pramANa prastuta nahIM huA hai| ataH sirpha do samAnArthaka padavIvAcaka zabdoM ke bhedamAtra se do bhinna vyaktiyoM kI kalpanA karane meM kahA taka aucitya hai, yaha bhI socanA hogA / do bAta ho sakatI hai : 1) yA to 'vAcaka' aura 'kSamAzramaNa' donoM ko paryAyavAcaka samajha leM / kahA bhI hai hI ki - 'vAI ya khamAsamaNe, divAyare vAyage ti egtttthaa| puvvagayammI sutte ee saddA pauMjaMti // 55 athavA, 2) eka hI vyakti ko prathamataH 'vAcaka' pada ho, bAda meM 'kSamAzramaNa' pada milA ho, aisA bhI saMbhavita hai| jaise nizIthacUrNikAra ne apane viSaya meM likhA ki - 'gurudiNNaM ca gaNittaM, mahattarattaM ca tassa tuDhehiM / teNa kayesA cuNNI, visesanAmA nisIhassa // 56 inheM prathama 'gaNi' pada milA, pazcAt 'mahattara' pada / kyA saMghadAsagaNi ke Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 anusandhAna-75(1) sAtha bhI aisA huA ho yaha saMbhAvanA adhika ucita nahIM ? | itihAsa meM evaM pramANoM se do saMghadAsagaNi kI siddhi nahi huI hai| isalie eka hI AcArya ho, aura inhoMne hI vasudevahiMDI - prathama khaNDa kI tathA bAda meM ina bhASyoM kI racanA kI ho, aisA mAnane meM koI Apatti nahi lagatI hai| yadi aisA mAnane meM koI spaSTa pramANa nahi hai aisA koI kahe, to 'do saMghadAsagaNi' ko mAnane meM aura donoM kA upari-kathita paurvAparya mAnane meM bhI kauna-sA pramANa hai? yaha bhI pUchA jA sakatA hai| kalpacUrNikAra ke viSaya meM vimarza __ aba kalpacUrNi ke kartA ke viSaya meM thoDA uhApoha kareM / munirAja zrIpuNyavijayajI se lekara sabhI vidvajjanoM ne isa cUrNi ke kartA ko ajJAta hI mAnA hai| Aja taka yaha cUNi 'ajJAtakartRka' kahI jAtI hai| __ hamAre vicAra se isa kalpacUNi ke praNetA vahI hai jo nandIcUNi ke praNetA haiM, yAnI ki jinadAsagaNi mahattara / isa bAta ke samarthana meM hama kucha pramANa peza kreNge| jaise ki - nandIcUrNi meM eka pratipAdana AtA hai jisa meM sthAvara - ekendriya jIvoM ke caitanya kI vRddhi kA krama nirdiSTa hai| yaha pratipAdana prAyaH anyatra kahIM bhI ho aisA dekhane - jAnane meM nahIM AyA / vaha pratipAdana isa prakAra hai - "ahavA savvajahaNNo aNaMtabhAgo niccugghADo puDhavikkAie, caitanyamAtramAtmanaH / taM ca ukkosathINiddhi-sahitanANa-dasaNAvaraNodae vi No Avarijjati / ... tato puDhavikAitehito AukkAtiyANa aNaMta-bhAgeNa visuddhataraM nANamakkharaM / evaMkameNaM teu-vAuvaNassati-beiMdiya-teiMdiya-caturiMdiya-assaNNipaMceMdiya-saNNipaMceMdiyANa ya visuddhataraM bhavatItyarthaH''57 / ___yaha eka mahattvapUrNa aura vilakSaNa nirUpaNa hai, jo zAyada hI anyatra kahIM mile / magara kalpacUrNi meM yahI bAta nirUpita hai - "atastena thINagiddhisahieNaM NANAvaraNodaeNaM / taM ca savvatthovaM puDhavikAiyANaM / kasmAt ? nizceSTatvAt / tataH kramAd yAvad vanaspatikAyikAnAM visuddhataraM / tato paraM beMdiyamAdI kamavisohI jAva aNuttarovavAtiyANaM, tato vi coddasapuvvINaM visuddhataraM"58 | Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2018 to zabdabheda se ekasamAna nirUpaNa donoM cUrNiyoM meM milatA hai, aura anyatra kahIM bhI nahIM mila rahA hai, to yaha nirUpaNa - sAmya hameM aisA mAnane meM bAdhya karatA hai ki donoM cUrNiyoM ke kartA eka hI hoNge| jarA spaSTatA se isa viSaya ko dekheM - Jin kalpabhASya kI gA. 76 ke anusAra, 'paMcaNha vi' aura 'beMdiyamAdI kamavisohI' pATha kA, 'ekendriyoM meM sarva- alpa akSara, usase adhika adhika dvIndriya Adi meM' aisA vivaraNa to zAstroM meM sarvatra milatA hai / isI bAta ko mana meM rakhakara kalpa- vRttikAra ne isa gAthA kI vRtti meM likhA ki " paJcAnAmapi pRthivIkAyikAdInAM vanaspatikAyaparyantAnAM styAnagRddhinidrAsahitena jJAnAvaraNodayena 'akSaraM' jJAnaM 'avyaktaM' supta-matta - mUcchitAderivA'sphuTam, ato na tatrApi sarvathA jJAnamAvRtam " / vRttikAra kA yahA~ taka kA nirUpaNa paramparAgata rUpa kA hai / Age calakara ve cUrNikAra ke abhiprAya ko bhI batA dete haiM "tathApi pRthivIkAyikAnAmatyasphuTam, tato'pkAyika- tejaskAyika- vAyukAyikavanaspatikAyikAnAM krameNa vizuddhataram" / itanA likhakara ve spaSTatA dete haiM ki "idaM cUrNikAravacanAllikhitam "59 / " 167 -- aisA likhane kA matalaba itanA hI ki svayaM vRttikAra ke pAsa, cUrNikAra ke ukta vacana ke alAvA, isa bAta ke lie, yAnI pAMca sthAvarakAyoM meM caitanyavizuddhi kI kramika vRddhi ke bAre meM, koI AdhAra nahi hogA / to unhoMne kaha diyA ki yaha bAta hamane 'cUrNikAra ke vacana ke AdhAra para likhI hai / aura apanA ArUDha mantavya to unhoMne pahalevAlI paMktiyoM meM likha diyA hai| matalaba ki 'pAMcoM sthAvaroM meM sarvAlpa caitanya hai, magara paraspara meM alpa - bahutva kI bAta nahi' / aba hamArI mUla bAta : yaha nirUpaNa kalpacUrNi meM aura nandIcUrNi meM - do meM hI prApta hai, ataH ina donoM kA kartA eka hI vyakti honA cAhie, aisA hameM lagatA hai| dUsarI bAta : nandIcUrNi meM 'akSarapaTala' (akkharapaDalaM) nAma kA khAsa adhikAra cUrNikAra ne rakhA hai / usameM unhoMne kalpabhASya kI 4 saMpUrNa gAthAe~ evaM eka gAthA kA pratIkAMza uddhRta kara una sabhI para vivaraNAtmaka cUrNi bhI likhI Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 anusandhAna-75(1) hai 60 / yaha eka vilakSaNa bAta hai / AvazyakatA ke anusAra gAthAe~ uddhRta kI jAya yaha to Ama sthiti hai, magara una para alaga se cUrNi bhI likha de, kalpacUrNi kA sandarbha uddhata na kara de, yaha bhI jarA vilakSaNa mahasUsa hotA hai| hamArA abhiprAya hotA hai ki kalpacUrNikAra svayaM hI nandIcUrNikAra ho to hI ve aisI chUTa le sakate haiN| tIsarI bAta : kalpacUNi meM gA. 270 'pajjava puvvuddiTThA'61 ke vivaraNa meM cUrNikAra ne likhA ki - 'eyaM naMdIe puvvuttaM' / isakA artha : 'yaha bAta (hamane) nandIsUtra (kI cUrNi / vivaraNa) meM pahale kaha dI hai' aisA hogaa| agara unheM yahA~ 'naMdI' se 'nandisUtra' (mUla grantha) abhipreta hotA to 'naMdIe uttaM' athavA 'jahA naMdIe' aisA kucha likhate, 'puvvuttaM' na likhate / isase siddha hotA hai ki nandIcUrNikAra hI kalpacUrNi ke praNetA hai| kalpabhASya gA. 80 kI cUrNi meM bhI 'jahA NaMdIe Avassae maNavaggaNAsu' aisA ullekha hai| uparokta vivaraNa ke bAda lagatA hai ki yaha pATha bhI nandIcUrNiparaka hI hai aura donoM cUrNiyA~ ekakartRka ho aisA saMketa de rahA hai| eka aura bAta : 16vIM - 17vIM zatAbdI meM hue tapAgacchIya upAdhyAya zrIdharmasAgara gaNi ne svaracita 'tapAgacchIya paTTAvalI' grantha meM nizItha, bRhatkalpa, Avazyaka Adi kI cUNi ke kartA ke rUpa meM jinadAsagaNi mahattara kA nAma batAyA hai 63 / isakA artha hai ki 17vIM zatI taka to kalpacUrNikAra ke rUpa meM jinadAsagaNi kA nAma prakhyAta evaM spaSTa yA nizcita hogA hI / yadyapi puNyavijayajI ne, AvazyakacUNi ke sandarbha meM, dharmasAgarajI kI bAta ko nakAra diyA hai 6, lekina vaisA karanA ThIka nahi lagatA hai| dharmasAgarajI kI bAta para bhI jarA gaura to karanA hI cAhie, jo yahA~ Age hama kareMge / yahA~ to itanA hI kahanA hai ki dharmasAgarajI ke anusAra bhI kalpacUrNi ke kartA jinadAsagaNi hI haiN| eka aisI vicitra bhrAnti bhI cala rahI hai ki tadanusAra koI kahate haiM ki 'bRhatkalpacUrNikAra kA nAma pralambasUri hai'65 / aisA vidhAna karane kA AdhAra hai, 'jaina granthAvalI' nAmaka prAcIna sUci kA pustaka / usameM, pUNe sthita Dekkana koleja ke saMgraha kI tADapatra-prati ke prAnta bhAga meM aisA nAmollekha hone kA sUcana Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 169 huA hai| usake anusAra vaha prati saM. 1334 meM likhI gaI bRhatkalpacUrNi kI hai 66 / spaSTatayA yaha vAcanadoSa ke kAraNa paidA huA bhrama hai| 'pralamba' nAmaka AcArya koI hue nahIM, aura aisA nAma ho bhI nahi sakatA / hA~, bRhatkalpa meM 'pralambaprakRta' nAmaka prakaraNa jarUra hai, aura prata ke vAcaka ne usake 'pralamba' zabda ke sAtha 'sUri' ko joDa diyA ho to azakya nahIM / vastutaH binA jAMcapaDatAla kiye itihAsa ke grantha meM aisI bhramita karanevAlI bAteM joDa denA - yaha eka aparAdha hai| kyA itihAsa naI dantakathAeM paidA karane kA sAdhana hai ? astu / jinadAsagaNi-racita cUrNigrantha kitane ? aba prasaMgavaza eka naye mudde para vimarza karanA hai| hamAre dimAga meM eka prazna uTha rahA hai ki jinadAsagaNi mahattara ne kitanI cUNiyoM kI racanA kI thI? / zrIpuNyavijayajI ke anusAra unhoMne tIna cUrNiyA~ banAI haiM yaha nizcita hai : 1. nandIsUtracUrNi, 2. anuyogadvAracUrNi, 3. nizIthacUrNi67 / zrImohanalAla mehatA ke kathanAnusAra, ina 3 ke atirikta Avazyaka, dazavaikAlika, uttarAdhyayana aura sUtrakRtAMga kI cUrNiyA~ bhI inhIM kI racanA haiM aisI paramparAgata mAnyatA hai 68 / to AgamoddhAraka AcAryazrI AnandasAgarasUrijI ke mata se jinadAsagaNi ne 9 cUrNiyA~ banAI thI, aura unakA racanAkrama isa prakAra hai - nandI, anuyogadvAra, Avazyaka, dazavaikAlika, uttarAdhyayana, AcArAMga, sUtrakRtAMga, vyAkhyAprajJapti (yahA nAma 8 hI die hai|) ullekhanIya hai ki eka bhI mantavya meM kalpa-vyavahAra kI cUrNi kA ullekha nahi huA hai| ___ yahA~ para jinadAsagaNi ke dvArA kitanI va kauna kauna grantha para cUrNi likhI gaI thI, isa viSaya meM upalabdha hote kucha pramANoM kA vimarza karanA cAhie1. vyavahAracUrNi meM ullekha hai ki 'puvvabhaNiyA oghaniryuktau kalpe vA'70 / isase pratIta hotA hai ki vyavahAracUrNikAra ne oghaniyukti para evaM kalpa para cUrNi likhI hai| vyavahAracUNi kA prArambha binA maMgalAcaraNa ke, isa prakAra kiyA gayA hai - 'uktaH kalpaH, adhunA vyavahArasya avasaraH prAptaH / tatra kalpa-vyavahArasyA'yaM 2. Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 anusandhAna-75(1) sambandhaH - kappe AbhavaMtapacchittaM vuttaM, vavahAre dANapacchittaM vanavvaM / jaM ca kappe Na bhaNitaM, taM vavahAre bhaNNati / AloyaNavihI vavahAre bhaNNati / anena sambandhenA''yAtasya vyavahArAdhyayanasya...' / yahA~ prathama vAkya se donoM kA ekakartRkatva siddha ho sakatA hai / agara alaga cUrNikAra hote to ve maGgalopacAra avazya karate / parantu vaisA nahIM kiyA gayA hai| jaise 'kappa-vavahAra' eka suyakhaMdha ke do adhyayana mAne gaye haiM, vaise hI eka cUrNikAra ke dvArA racI gaI cUrNi ke do vibhAga ho kalpacUNi evaM vyavahAracUNi ke nAma se jAne jAte haiN| saMghamANikyagaNikRta 'AgamavAcanAnukrama' nAmaka kRti (hastalikhita grantha : vi. saM. 1598) meM aisA ullekha hai ki 'iti zrIkalpa-vyavahAracUrNiH' / yaha ullekha pramANita karatA hai ki kalpa kI evaM vyavahAra kI - donoM cUNi ekagrantharUpa thI, aura isase donoM ke kartA eka hoge yaha bhI anumAna kiyA jA sakatA hai| vyavahAracUrNi meM aisA ullekha hai ki "pUrvaM paMcakalpe vyAkhyAtA''72 / arthAt inhoMne paJcakalpabhASya para bhI cUNi banAI hai aisA spaSTa hotA hai| 4. paJcakalpacUrNi meM aisA ullekha pAyA jAtA hai ki "etad upariSTAt tasminneva kalpe prathamoddezake mAsakalpadvitIyasUtre vyAkhyAsyAmaH" / "dazame uddeze vyavahArasya vakSyAmaH''73 / ina donoM ullekhoM kA tAtparya eka hI hai : tInoM kI cUrNi ke praNetA eka haiN| 5. vyavahAracarNi meM kahA : "jahA NisIhe vyAkhyAtaM 174 / isakA tAtparya nizIthacUrNikAra hI vyavahAracUrNikAra haiM - aisA spaSTa hai| aura vyavahAracUrNi se pahale nizIthacUNi kI racanA huI hai yaha bhI pratIta hotA hai| 6. vyavahAracUrNi meM hI "eyaM piMDanijjuttIe vyAkhyAtaM''75 aisA bhI pATha prApta hai| isase 'piMDa-nijjuttI' arthAt 'dazavaikAlika' para bhI inakI cUNi hai aisA spaSTa pratIta hotA hai| 7. aba AvazyakacUrNi ke bAre meM - 1) vyavahAracUNi meM "jahA Avassae bhaNiyA''76 aisA nirdeza huA hai| aura kalpacUrNi ke to prArambha meM hI likhA hai ki "etANi Avassae Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 171 puvvabhaNitANi''77 / ye nirdeza inake dvArA racita AvazyakacUrNi kI ora hI saMketa karate haiM, aisA mAnanA caahie| aura aise ullekha aneka sthala para dekhe jAte haiM / inakA kyA matalaba hogA? / yahI ki inhoMne AvazyakacUrNi kI racanA kI hai| 2) yahA~ savAla yaha uThatA hai ki yadi vartamAna meM upalabdha AvazyakacUrNi jinadAsagaNi kI ho, to usameM kahIM bhI vizeSAvazyakamahAbhASya kA ullekha kyoM nahIM?, apane sabhI grantha meM unhoMne mahAbhASya kA AdhAra yA saMketa diyA hai, to isameM kyoM nahi ? / isakA artha yahI hogA ki yaha cUNi unakI racanA nahi ho sktii| 3) eka aura bhI vicAra upasthita huA hai ki mahAbhASya meM kaI mata aise batAye gaye haiM ki jinakA mahAbhASyakAra ne khaNDana kiyA hai yA to asvIkAra kiyA hai / aba vicitratA yaha hai ki ye sabhI mata AvazyakacUrNi meM pratipAdita mila rahe haiM !78 / jinadAsagaNi kA samaya to jinabhadragaNi ke bAda kA nizcita hai| ve svayaM mahAbhASya ko jagaha jagaha para AdhAra banAkara cale haiN| aba AvazyakacUrNi meM ve hI mahAbhASyakAra jisase saMmata na ho una bAtoM yA matoM ko sthAna de, yaha to kitanA vicitra-sA pratIta hotA hai ? / ye do tarka AvazyakacUrNi ko jinadAsagaNi kI racanA mAnane meM bAdhaka haiN| aura hamArI rAya meM yaha satya bhI hai| upalabdha AvazyakacUNi jinadAsagaNi kI nahi hai - aisA hI mAnanA caahie| __ aba punaH prazna uThegA ki, to vartamAna meM, vastutaH paramparA se, AvazyakacUrNi jinadAsagaNi kI hai aisI jo mAnyatA hai vaha galata hI huI na?, aura, to, upara jo vyavahAracUrNi ke ullekhoM kA havAlA diyA hai, usakA kyA kareMge?, isa savAla ke javAba meM hamArI soca aisI hai - __ AvazyakasUtra para do cUrNiyA~ likhI gaI haiN| eka purAtana, jo Aja upalabdha hai, aura jinadAsagaNi ke nAma se pracalita hai vaha, aura dUsarI jo alabdha-aprApta hai magara vAstava meM jinadAsagaNi ne racI hogI vh| Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 anusandhAna-75(1) upalabdha cUrNi purAtana hai, zAyada kalpabhASyakAra saMghadAsagaNi se bhI pahale kI hai / bhASyakAra ne apane paJcakalpabhASya meM eka gAthA likhI hai, usameM 'Avassae' aisA zabda hai / usa gAthA meM jisa udAharaNa kA nirdeza hai use 'Avazyaka' meM dekha lene kI sUcanA vahA~ dI gaI hai| aba ukta udAharaNa Avazyakaniyukti meM yA bhASya meM to hai nahIM; hA~, cUrNi meM avazya milatA hai 79 | ata: 'Avassae' pada se 'AvazyakacUrNi' kA hI atideza hotA hai aisA mAnanA hogaa| aura to yaha cUNi paJcakalpa-bhASyakAra ke samakSa thI aisA mAnanA hI hogaa| aura agara yaha kalpanA yathArtha hai, to spaSTa hai ki isa cUrNikAra ke sAmane jinabhadragaNi kRta mahAbhASya nahIM hI hogA, aura to usameM mahAbhASya kA koI ullekha yA sandarbha kaise milegA?, mahAbhASya to bahuta paravartI hai| aura aba yaha bhI kahanA AsAna banegA ki isa purAtana cUrNi meM jina matoM kA ullekha hai, una matoM para, samaya ke bahete, vimarza evaM UhApoha baDhate gaye hoge, aura antatogatvA mahAbhASyakAra ne una matoM kA khaNDana kiyA hogaa| isake bAda bhI, yadi yaha cUNi jinadAsagaNi kI nahi hai, to unakA nAma isa cUrNi ke sAtha kaise juDa gayA? aura vyavahAra va paJcakalpa Adi kI cUrNi meM ve Avazyaka(cUrNi) kA havAlA dete haiM usakA hala kyA hogA?, ye prazna to khaDe hI haiN| isakA eka hI khulAsA ho sakatA hai : unhoMne bhI Avazyaka para cUrNi (yA vizeSacUrNi) banAI hogI, magara kisI bhI kAraNa se vaha Aja upalabdha nahi hai| jaise anuyogadvAra, dazavaikAlika, jItakalpa ityAdi granthoM para do do cUrNiyA haiM hii| bRhatkalpa para bhI cUrNi evaM vizeSacUrNi do cUrNi haiM hI; nizItha para jinadAsagaNi ne 'vizeSacUrNi' hI likhI hai, usakA matalaba ki usakI bhI anya cUrNi honI cAhie / ThIka isI prakAra, AvazyakasUtra kI eka prAcIna cUrNi ke uparAMta, inhoMne nayI cUNi yA to vizeSacUNi banAI ho aisA hama mAna sakate haiM; aura to hI 'puvvaM Avassae bhaNiya' jaise ullekha sArthaka ho sakate haiN| isa taraha nandI, anuyogadvAra evaM nizItha ke uparAMta, upara ullikhita pramANoM ke AdhIna, paMcakalpa, kalpa-vyavahAra, oghaniyukti, piNDaniyukti yA to dazavaikAlika, Avazyaka - ina saba kI cUrNiyoM ke praNetA bhI jinadAsagaNi Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 173 mahattara haiM aisA siddha hotA hai / aura yaha to prathamadarzI pramANoM para AdhArita bAta hai| adhika evaM bArIkI se ina cUrNiyoM kA adhyayana hogA, taba hamAre dvArA kI gaI ukta kalpanAe~ to yathArtha sAbita ho sakatI haiM, kintu anya cUrNiyoM ke tathya bhI prakAza meM A jAeMge / - 2018 bRhatkalpabRhadbhASya ke viSaya meM vimarza aba kucha vicAra bRhadbhASya ke sandarbha meM - / sAmAnyata: paramparA ke anusAra bhASyayuga kI pUrvasImA vikramasaMvat se pUrva tIsarI sadI, evaM uttarasImA vikrama kI 7vIM zatAbdI hai, aisA mAnA jAtA hai parantu isa viSaya meM kisI saMzodhaka ne vicAra kiyA ho aisA dekhane meM nahi AtA / bhASyakAra ke taura para, abhI taka tIna hI nAma hameM upalabdha hue haiM : zrIsaMghadAsagaNi, zrIsiddhasenagaNi evaM zrIjinabhadragaNi / inameM zrIsaMghadAsagaNi pA~cavI zatAbdI ke haiM aisA zrIpuNyavijayajI kA mata hai / parantu isake liye unhoMne koI pramANa nahi diyaa| hameM vaha DhU~DhanA cAhie / 'pAkSikasUtra' hamAre saMgha meM, 'Agama' na hone para bhI, Agama jaisA darjA pAyA huA sUtra hai / AvazyakasUtra ke bAda turanta usakA sthAna rahA hai; yA to aisA kahe ki vaha AvazyakasUtra ke sAtha kA sUtra hai to bhI galata nahi hogA / 'AgamavAcanAnukrama'81 meM saMghamANikyagaNi ne likhA hai ki 'AvazyakAnantaraM pAkSikasUtravAcanAnukramo jJeya:' / isase ukta dhAraNA ko puSTi milatI hai| vaise to yaha sUtra prAcIna hai / lekina zAyada isameM pazcAtkAla meM kucha aMza prakSipta ho, athavA isakA punarghaTana yA saMkalana huA ho, aisA lagatA hai| isameM jina AgamoM ke nAma Ate haiM unameM 'nandI' kA bhI nAma hai / ataH zrIdevardhigaNi kSamAzramaNa kI valabhIvAcanA ke daurAna isakA saMkalana va lekhana kiyA gayA hai aisA mAnanA caahie| to hI isameM 'nandI' kA nAma A sakatA hai, kyoMki 'nandI' kI racanA (yA saMkalanA) to devavAcaka ne kI hai| aura devavAcaka hI devardhigaNi haiM aisA kaI vidvajjanoM kA mata hai / aba isa sUtra meM 'sasutte saatthe sagaMthe sanijjuttIe sasaMgahaNIe' aisA pATha AtA hai / yahA~ 'bhASya' kA ullekha nahIM hai / isase aisA lagatA hai ki isa Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 anusandhAna-75(1) sUtra ke lekhana ke samaya taka 'bhASya' kI racanA nahi huI hogii| yadi huI hotI to yahA~ 'bhASya' kA bhI ullekha avazya karate / yahA~ 'saMgrahaNI' kA ullekha huA hai| saMgrahaNI ke praNetA Arya kAlaka hai, jinakA samaya vIrAt 605 yAnI vi.saM. 235 lagabhaga kA aMdAjA gayA hai| cUMki Arya kAlaka se pahale 'saMgrahaNI' nahi thI, athavA usake hone kA koI pramANa prApta nahi hai, aura 'pAkSikasUtra' to thA hI; vaha to niyukti-kAla se bhI pUrva kA, sUtra-kAla kA hai; isalie hama nizcita rUpa se kaha sakate haiM ki 'saMgrahaNI'-nirmANa-kAla ke bAda meM hI kabhI isa sUtra kA punaH saMkalana huA hai, aura vaha arasA vIrAt 980 kA arthAt valabhI vAcanA kA hI ho sakatA hai| muni puNyavijayajI ne bhI likhA hai ki "AjanA jaina AgamomAM evA ghaNA ghaNA aMzo che, je jaina Agamone pustakArUDha karavAmAM AvyA tyAre ke te AsapAsamAM umerAelA ke pUti karAelA che'85 / ataH bhASya kA samaya vIrAt 980 yAnI vi.saM. 510 ke pahale kA ho, pA~cavI zatAbdI ho, aisA mAnanA jaldabAjI hI hogii| isI taraha, svayaM nandIsUtra meM bhI, jahA~ AgamoM kA vivaraNa kiyA gayA hai vahA~, 'saMkhejjAo NijjuttIo, saMkhejjAo saMgahaNIo, saMkhejjAo paDivattIo' aisA pATha AtA hai| yahA~ bhI bhASya ke bAre meM eka zabda bhI nahIM hai| agara bhASya hote to ve kyoM na likhate ?, pazcAtkAlIna 'saMgrahaNI' kA yadi samAveza kiyA jA sakatA hai to pazcAdvartI 'bhASya' kA samAveza bhI kyoM na hotA ?, isalie yahI mAnanA adhika ucita hogA ki bhASya kI racanA 510 ke bAda kI hai, aura isalie saMghadAsagaNi kA samaya athavA unakA bhASyaracanA-samaya 510 ke bAda kA hI ho sakatA hai| unako 5 vIM zatAbdI ke mAnanA ThIka nahi hogaa| itane vimarza se spaSTa hotA hai ki bhASyayuga kI pUrvasImA 980 yA 510 hai, aura uttarasImA sAtavIM zatAbdI (637) hai| isa bAta ke pariprekSya meM aba bRhadbhASya ke samaya ke viSaya meM vicAraNA kare : muni zrIpuNyavijayajI ke matAnusAra, bRhadbhASya kI racanA, cUrNi evaM vizeSacUrNi ke bhI bAda kI hai| kyoMki kalpalaghubhASya kI gAthA 1661 meM pratilekhanA ke kAla kA nirUpaNa kiyA gayA hai / isa gAthA ke vivaraNa meM Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 175 cUrNikAra ne evaM vizeSacUrNikAra ne jitane AdezAntaroM kA ullekha kiyA hai, usakI apekSA bRhadbhASya meM naI naI aneka adhika mAnyatAoM kI bAta kI gaI hai| ye sabhI mAnyatAe~ haribhadrasUri-kRta 'paJcavastuka' kI svopajJa vRtti meM upalabdha hotI haiM / isakA tAtparya hama nizcita rUpa se aisA nikAla sakate haiM ki bRhadbhASya ke praNetA AcArya, cUrNikAra evaM vizeSacUrNikAra ke bAda meM hI hue haiM'5 / munijI ke isa mata ke upara jaba socA taba kucha samasyAeM khaDI hone lagI - cUrNikAra (jinadAsa-gaNi) kA samaya AThavIM zatAbdI kA pUrvArdha hai / vizeSacUrNikAra to cUrNikAra ke bAda ke haiM / unako AThavIM zatI ke uttarArdha meM rakhane cAhie, aura cUrNi aura vizeSacUrNi - donoM ke bIca meM 40-50 sAla kA antara to avazya hone kA mAnanA cAhie / bRhadbhASya usake bAda kA hai aisA agara mAnoM to use jaldI se jaldI bhI navIM zatAbdI se pahale hama nahi rakha paaeNge| phalataH hamane upara jo bhASyayuga kI uttara-sImA AMkI, usase pIche do yA DhAI sau sAla taka bhASyayuga ko le jAnA paDegA / yaha kisI bhI sthiti meM saMbhavita nahi lgtaa| kyoMki 1) cUrNiyuga meM bhASya - Agamika bhASya likhe gaye ho aisA koI nirdeza prApya nahi hai| 2) ekabAra gadya vyAkhyA zurU ho gaI, to phira padya vyAkhyA likhI jAya aisA prAya: kahIM para bhI dekhane nahi milatA / yahA~ to laghubhASya ke upara cUNi va vizeSacUNi jaise do do gadya vivaraNa likhe jAne ke bAda bRhadbhASya kI racanA huI ho aisA pratipAdana hai ! / kyA aisA saMbhavita hai ? / 3) yadi cUrNi yA vizeSacUrNi pUrvakAlIna aura bRhadbhASya uttarakAlIna - aisA mAna bhI leM, to bhI ina donoM ke bIca kA antara, adhika se adhika, sau sAla kA ho sakatA hai / aura sirpha itane kAla meM itane sAre AdezAntara yA matAntara paidA ho gaye, aisA mAnanA jarA muzkila sA lagatA hai| ___ hamAre abhiprAya se ye 'matAntara' pahale se hI cale Ate hoNge| unameM se kucha kA saMgraha cUrNi meM huA, bRhadbhASyakAra ne adhika matAntaroM kA saMgraha kiyaa| bAkI kama yA jyAdA saMgraha karane se, eka pUrvakAlIna aura dUsarA pazcAtkAlIna - aisA mAnanA tarkasaMgata nahi lagatA / balki isase UlaTA tarka bhI kiyA jA sakatA hai ki bRhadbhASya meM sabhI pracalita matoM kA samAveza huA thA, aura bAda meM Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 anusandhAna- 75 (1) cUrNikAra ne usI ke AdhAra para thoDe kama matoM ko saMgRhIta kiye / matAntaroM ke kama-jyAdA saMgraha ko AdhAra banAkara hI yadi 'yaha pahalA, yaha bAda kA' aisA nizcaya kiyA jAya to, bRhadbhASya meM 'heTThillA uvarillAhiM086 gAthAvAle prakaraNa meM bahuta matoM yA matAntaroM kA ullekha milatA hai, aura kalpavRttikAra unameM se eka mata kA bhI ullekha nahi kiyA hai - to kyA isa bAta ko AdhAra banAkara bRhadbhASya ko vRttikAra se bhI pazcAdvartI mAna leMge ? | koI aisA bhI tarka uThA sakatA hai ki cUrNi meM bRhadbhASya kA koI ullekha nahi hai, ata: vaha pazcAtkAlIna hai / isake sAmane aisA bhI tarka ho sakatA hai ki bRhadbhASya meM cUrNi ke bAre meM koI nirdeza nahIM, isalie cUrNi pazcAt hai aura bhASya pUrva / vastutaH aise avAstavika tarkoM kA koI mUlya nahIM hotA / vikrama kI 12vIM - 13vIM zatAbdI meM hue candrakIrtigaNi nAmaka zramaNa ne 'ni:zeSasiddhAnta-vicAraparyAya' nAmaka grantha racA hai / usameM kalpalaghubhASya ke evaM kalpacUrNi ke paryAya likhe haiM / vahA~ aisA pATha hai : " bhASye 'bhaya sevaNAe dhAu' tti, bhaj zrig sevAyAm dhAtuH ' 187 I aba vRttisaMmata evaM cUrNisaMmata bhASya - vAcanA meM, yahA~, aisA pATha gAthA meM hi hai / jaba ki bRhadbhASya meM isa pATha kA vivaraNa hai| isakA matalaba yaha huA ki candrakIrtigaNi ke samakSa evaM bRhadbhASyakAra ke samakSa bhASya kI jo vAcanA thI, usameM yaha pATha thA / kintu cUrNikAra ke sAmanevAlI vAcanA meM yaha pATha nahi hogA, aisA haThAt mAnanA paDegA / kyoMki aisA pATha hotA to ve vyAkhyA bhI karate / aura isa gAthA meM 'bhaj' ke do artha haiM : 'vicArehiM' evaM 'sevAyAm' | kyA cUrNikAra ke samakSa ina do arthavAlI paramparA bhI nahi rahI hogI ? | bRhadbhASya ke kartA ke pAsa do artha kI paramparA hai, ata eva unhoMne vaisI vyAkhyA bhI kI hai, jo ki cUrNikAra ne aura vRttikAra ne bhI nahi kI hai / aura ina do arthoM ke binA gAthArtha pUrNa nahi hotA hai / isakA matalaba itanA hI hogA ki cUrNikAra ko jahA~ jitanA ucita va Avazyaka lagA utanA hI unhoMne liyA va utane aMza ko hI vyAkhyAyita kiyA / jaba ki bRhadbhASya bRhad - vyAkhyArUpa hai, ata: unhoMne jahA~ viSaya aura prakaraNa ke Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 177 anurUpa jo bhI jitanA bhI thA usakA saMgraha kiyA, vyAkhyA kI, aura khuda kI bRhattA sArthaka tthhraaii| pratilekhanA-kAla ke AdezAntaroM ke bAre meM evaM 'heTThillA' gAthA ke vividha arthaghaTana va matAntaroM ke bAre meM bhI yahI bAta lAgU ho sakatI hai| cUrNikAra ko saMkSepa apekSita thA isalie unhoMne jyAdA matAntara Adi kA grahaNa evaM vyAkhyAna nahi kiyA / bRhadbhASyakAra kA lakSya vistRta vivaraNa thA, to unhoMne sabhI AdezAntara evaM matAntaroM kA saMgraha evaM vivaraNa kara diyaa| lekina isa kAraNa se cUNi pUrva kI aura bRhadbhASya pIche kA - aisA niSkarSa nikAlanA aucitya nahi rkhtaa| hamArI spaSTa aura dRDha dhAraNA hai ki bRhadbhASya kI racanA cUrNi se pahale huI hai| yadyapi upalabdha pUre bRhadbhASya kA avalokana karanA abhI bAkI hai| parantu jaise jaise avagAhana hotA jAegA, vaise koI pramANa mila jA sakatA hai, aura taba yaha dhAraNA yathArtha siddha bhI ho sakatI hai| bRhadbhASya eka bhASya hai, usakA sthAna evaM nirmANa 'bhASyayugIna' hI honA cAhie / 'cUrNiyuga' meM usakA nirmANa huA mAnanA, hamArI dRSTi meM ucita nahi lgtaa| Age saMghamANikyagaNi ke 'AgamavAcanAnukrama' kI bAta huI hai| usameM bRhadbhASya ke lie aisI noMdha hai - * kAUNa namukkAraM0 (pUrI gaathaa)| * kRgi karaNattho dhAtU0 (pUrI gAthA, bRhadbhASya kI) / iti zrIkalpavyavahArabRhadbhASyaM / granthAgaM 12000 // isa noMdha ke phalitArtha - 1. kalpa-vyavahAra kA bRhadbhASya eka va akhaNDa honA cAhie / 2. usakA kartA eka hI hogaa| 3. Aja bRhadbhASya apUrNa upalabdha hai, aura jitanA aMza prApya hai vaha prAyaH 7000 gAthA pramANa hai, aura prApta aMza bRhatkalpa ke bhASya kA hI hai, to Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 anusandhAna-75(1) kalpamahAbhASya kA thoDA aMza alabdha hai aura vyavahAramahAbhASya pUrNatayA alabdha - aisA mAnanA hogaa| 4. donoM mahAbhASya milakara 12000 gAthAe~ hogii| 5. saMghamANikyagaNi ke sAmane yaha pUrA bRhadbhASya grantha upasthita hogaa| bRhatkalpasUtra aura usake vivaraNoM kA varNana aba thoDI bAteM isa grantha ke bAre meM - isa grantha kA nAma 'bRhatkalpasUtra' hai| jaina saMgha ke mAnya, vidyamAna Agama--grantha 45 haiN| unameM cha Agama 'chedasUtra' ke nAma se jAne jAte haiN| sAdhvAcAroM ke viSaya meM utsarga aura apavAda - mArga kA evaM prAyazcittavidhi kA pratipAdana, mukhyatayA, ina granthoM meM huA hai| ina cha granthoM meM eka baDA evaM mukhya grantha hai bRhatkalpasUtra / pAkSikasUtra meM tIna kalpasUtra ke nAma Ate haiM - 'kappo', 'cullakappasuyaM', 'mahAkappasuyaM' / inameM se 'kappo' nAma isI grantha ke lie prayukta hai| yaha 'kalpa' grantha sUtrAtmaka hai| isakA prathama sUtra - 'no kappai niggaMthANa vA niggaMthINa vA Ame tAlapalaMbe abhinne paDigAhittae'90 // aura antima sUtra - 'chavvihA kappaTThitI paNNattA ... therakappaTThiti tti bemi'91 / isa sUtra ke praNetA caturdaza pUrvadhara sthavira Arya bhadrabAhusvAmI haiN| unhoMne hI isa sUtra para niyukti bhI banAI hai| 'niyukti' gAthAbaddha hotI hai / vaha bahuta saMkSepa meM vivaraNa detI hai, ataH usa para 'bhASya' banAyA jAtA hai| ___ 'kalpa' ke upara do bhASya race gaye haiM : laghubhASya aura bRhadbhASya / laghubhASya kA mudrita gAthA-pramANa 6490 hai| isake praNetA zrIsaMghadAsagaNi kSamAzramaNa vaise bhASya, niyukti kA vistRta vivaraNa hI hotA hai / parantu Age calakara, niyukti kA kada atyanta laghu hone ke kAraNa, aisI sthiti banI ki Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 179 niyukti ko bhASya bahudhA nigala gayA yAnI donoM ekameka meM aise ghulamila gaye ki bAda meM yaha niyukti kI gAthA hai aura yaha bhASya kI - aisA pRthakkaraNa kara pAnA azakya ho gyaa| ___ parantu choTe choTe thoDe sUtroM ke upara sADhe cha hajAra gAthAe~ vivaraNa ke rUpa meM likhI jAya, yaha apane Apa meM eka camatkRti to hai hI, sAtha hI sAtha isase 'sUtra' kI gaMbhIratA kA aura gaMbhIra sUtrArthoM ko samajhane kI - pakaDa lene kI bhASyakAra maharSi kI pracaNDa prajJA kA bhI paricaya hotA hai| vaise to bhASya sUtra ke upara vivaraNa ke rUpa meM banA hai| parantu sUtrAMza kA vivaraNa karane se pahale bhASyakAra ne eka pUrvabhUmikA kA nirmANa kiyA hai jise 'pIThikA' kahA jAtA hai| kisI sUtra ke vivaraNarUpa nahi hone se, yaha aMza, bhASyakAra ke dvArA race gaye eka svataMtra grantha jaisA hai| 'pIThikA' rUpa isa aMza meM, 800 se bhI adhika gAthAoM meM, bhASyakAra ne, sUtra ko paDhane-samajhane se pahale kyA kyA jAnanA va sIkhanA cAhie, yaha bAta pratipAdita kI hai| cUMki yahA unheM 'sUtra' ke bandhana meM nahi calanA thA, ata: unhoMne yahA~ aneka aneka jJeya viSaya likha diye haiN| ina viSayoM meM dArzanika bAteM bhI haiM, aura dravyAnuyoga ke padArtha bhI haiN| aneka naI bAteM bhI haiM, jina bAtoM ke viSayoM ko lekara hamane pariziSTa kra. 1 banAyA hai| jijJAsu vahA~ se ye bAteM jAna sakate haiN| dUsarA 'bRhadbhASya' hai, jo ki laghubhASya ke vivaraNa-svarUpa hai| usakA bhI yahA~ pIThikAMza hI sampAdita kiyA gayA hai| vaha aMza 1662 gAthApramANa hai| usakI carcA Age kI jaaegii| pahale kalpacUrNi kI carcA kreNge| cUrNi cUrNi kA sthUla zabdArtha soceM to 'cUrNanaM cUrNiH' aisI vyutpatti kI jA sakatI hai| arthAt 'cUrNa karanA - cUrA karanA' / jisa grantha ke upara vyAkhyA kI jAtI ho usa ke padoM kA, vAkyoM kA, gAthAoM kA cUrNa kara denA, yAnI unake arthoM ko - rahasya ko kholanA, yaha hai cUrNi / ___ yadyapi cUrNi hamezA saMkSipta hI hotI hai; thoDe zabdoM meM bahuta sArA tAtparya batA denA usakA pramukha lakSaNa hotA hai; kaI jagaha to vivaraNa yA vyAkhyA karanA hI Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 anusandhAna-75(1) cUrNikAra TAla dete haiM aura 'kaMThA/kaMThaM' kahakara bAta nipaTA dete haiN| to bhI itanA nizcita hai ki cUrNikAra yadi bhASya ke padArthoM ko kholakara na dikhAte to kaI bAteM yA rahasya hamAre lie achUte hI - ajJAta hI raha jAte / jaise ki - bhASyagAthA meM vividha kathAoM ke saMketa eka-do padoM se likha diye haiN| magara itane se vaha kisakI va kaunasI kathA hai isakA patA hama nahi lagA sakate the| lekina cUrNikAra ne una saMketita kathAoM ko vistAra meM likha dI haiM / udA. 'vacchaga goNI khujjA0' (172)93- isa gAthA meM sUcita kathAoM ko cUNi meM spaSTa evaM vistRta rUpa se samajhA dI gaI haiN| upamA aura dRSTAnta bhI isI prakAra samajhAye haiN| jaise ki ukta gAthA meM hI 'vacchaga-goNI' kA dRSTAnta / athavA gA. 19294 meM 'peDA' kA dRSTAnta, jise cUrNi meM kholakara samajhAyA gayA hai| gA. 190 meM bhI aneka dRSTAntoM ke saMketa 5 diye haiM, jinheM binA cUrNi kI madada ke samajha pAnA kaThina thaa| kaunasI gAthA kisa pada kI vyAkhyArUpa hai yaha bhI cUrNi ke jariye hI samajha meM AtA hai| jaise ki 'aNu bAyare ya uMDiya0'96 (190) meM aneka pada haiM, una padoM kI bhASya meM vyAkhyA to hai, magara kaunasI gAthA kisa pada ko vyAkhyAyita karatI hai, vaha to cUrNi se hI mAlUma paDatA hai / yahA~ 'uMDiya' kI vyAkhyA 'adhito joga Niyogo0'97 (196-97) meM hai, usakA bodha cUNi ke avataraNa se hI hotA hai| vaise hI anya padoM ke viSaya meM bhI, aura anyatra bhI samajhanA hai| cUrNi gAthAoM kA sambandha bhI joDa detI hai| jaise ki gA. 109 kI cUNi meM likhA ki "ettha vakkaM paDitaM - koddavA ceva"98, cUNikAra ne yaha saMketa gA. 97 meM Ate pada 'koddavA ceva' kI ora kiyA hai aura sUcita kiyA ki aba una padoM kI vyAkhyA ho rahI hai| cUNi na hotI to yaha sambandha joDanA jarA vikaTa hotaa| prAyazcitta ke viSaya meM bhI cUrNi meM paryApta spaSTatA kI gaI hai| anyathA kahA~ - kisa viSaya meM kitanA va kyA prAyazcitta isakA spaSTIkaraNa nahi ho pAtA / jaise ki 'chakkAya causu lahugA0'99 (gA.462) meM jo prAyazcitta ke saMketa haiM, ve cUrNi se hI spaSTa ho sakate haiN| binA cUrNi ke una saMketoM ko samajha pAnA muzkila Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 181 bhASyakAra ke abhiprAya ko bhI cUrNi hI kholatI hai / jaise ki ' paDhamAsati vAghAe0'100 (gA. 464) meM bhASyakAra ne to 'paDhamAsati vAghAe' kahakara bAta pUrI kara dI hai| usakA tAtparya kahA~ taka pahuMcatA hai yaha to jaba cUrNi paDhate haiM taba hI samajha meM AtA hai| yahA 'jataNAe' pada hai, aura usakA sambandha gA. 419 gata 'jayaNA'101 pada ke sAtha joDane kA hai, isakA patA to, cUrNigata 'ettha jayaNa tti vAkyaM paDitaM'102 isa vAkya se hI calatA hai| ___bhASya meM munijIvana kI anekavidha sAmAcArI kA nirdeza diyA gayA hai| una sAmAcArI kI bAteM samajhane ke lie cUrNi kI sahAyatA anivArya hai / yadi kevala bhASya ke zabdoM se sAmAcArI ko samajhane kA prayatna kiyA jAya, to vaha viphala hI rahegA, isameM koI zaMkA nhiiN| yaha cUrNi bhI yahA~ pIThikAMza kI hI sampAdita kI gaI hai| yaha cUrNigrantha, jaisA ki isa lekha ke prArambha meM kahA hai vaise, punaH sampAdita huA hai, aura punaH prakAzita ho rahA hai| bRhadbhASya cUrNi ke bAda hama bRhadbhASya ke bAre meM kucha likhanA cAheMge / sarvaprathama eka bAta spaSTa honI Avazyaka hai ki 'kalpa-bRhadbhASya' svataMtra grantha nahIM, api tu kalpa-laghubhASya kA vivaraNa-grantha hai| jaise laghubhASya para cUrNi evaM vRtti likhI gaI haiM, usI prakAra usa para yaha bRhadbhASya bhI likhA gayA hai| bRhadbhASya kI vivaraNa-paddhati jarA vilakSaNa hai / usakA paricaya isa prakAra hai - bRhadbhASyakAra ko jahA~ Avazyaka lagA vahA~ - 1. laghubhASya kI gAthA ke upara eka yA ekAdhika gAthAtmaka vivaraNa likhA hai| 2. jahA~ jarUrI nahi lagA vahA~ laghubhASya kI gAthA para kucha nahi likhaa| 3. kaI sthAna para laghubhASya kI gAthA ke aMzoM ko pakaDakara eka gAthA para naI 4-6 gAthAe~ banAI haiN| dekhate hI khayAla A jAtA hai ki ye gAthAe amuka gAthA ke vivaraNa meM banI haiN| aise sthAna para laghubhASyavAlI mUla gAthA ko ve grahaNa nahi karate, sirpha usake aMzoM ko lekara banI naI gAthAe~ hI rakhate haiN| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 anusandhAna-75 (1) laghubhASya kI upalabdha mudrita vAcanA ke sAtha bRhadbhASya meM svIkRta vAcanA kA milAna karate vakta aneka pAThabheda prApta hue / unakA saMgraha hamane pariziSTa kra. 4 meM kiyA hai / hamAre yahA~ laghubhASya aura bRhadbhASya - aise do bhASyoM kI paramparA rahI | jaise ki kalpa aura vyavahAra kA laghubhASya upalabdha hai hI, aura aba una donoM kA yaha bRhadbhASya bhI, bhale apUrNa hI ho, mila rahA hai / vaise hI anya granthoM para bhI aise do bhASya bane haiM, cAhe unameM se koI Aja upalabdha na bhI ho / vizeSAvazyakabhASya 'mahAbhASya' ke nAma se prakhyAta hai / vaise 'bRhad' va 'mahA' donoM zabda samAnArthaka hI haiM, phira bhI use 'bRhadbhASya' nahi kahA jAtA / donoM baDe bhASyoM kI vivaraNa-paddhati meM kAphI bhinnatA bhI hai / mahAbhASyakAra ne Avazyakaniryukti kI evaM mUla bhASya kI gAthA ko lekara usa para vivaraNa kiyA hai aisA nahIM / unhoMne, una gAthAoM ko AdhAra banAkara, apane citta meM jina viSayoM evaM padArthoM kA pratipAdana va vivecana karane kA ThAnA hai, vaha pUrI svatantratA se aura baDe vistAra ke sAtha kiyA hai / kalpa ke bRhadbhASya meM yaha paddhati nahi dikhAI detI / yahA~ to spaSTatayA laghubhASya kI gAthAoM para, cUrNi evaM vRtti ke jyUM hI, bRhadbhASya vivaraNa hI karatA hai / donoM baDe bhASyoM kA yaha taphAvata hai / to bhI isa bRhadbhASya meM vizeSatAe~ kama nahi haiM / cUrNi evaM vRtti kI tulanA meM yaha aneka rIti se viziSTa vivaraNa hai, itanA to isake thoDe adhyayana ke bAda bhI mAnanA paDegA / una vizeSatAoM para eka dRSTipAta kareM 1) aneka mahattvapUrNa viSayoM para cUrNi evaM vRtti meM jahA~ spaSTatA nahi milatI, vahA~ bRhadbhASya spaSTatA detA hai / udAharaNArtha - -- 1. 'heTThillA' (gA. 600) gAthA para bRhadbhASya meM 43 gAthA pramANa (1278 - 1321) vistRta vivecana huA hai, aura usameM jo spaSTatA hotI hai vaha vRtti yA cUrNi se nahi hotI / 2. isI prakAra, 'piNDa' ke doSoM ke adhikAra meM, cUrNi va vRtti, bhedoM kA bahuta saMkSipta varNana kara prAyazcitta batAkara ruka gaye haiM / jaba ki bRhadbhASya meM sabhI doSa-bhedoM kA vistRta varNana kiyA gayA hai - gA. Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 183 1153 - 1198 / 3. 'maMgala' ke adhikAra meM 'loNuNhapadIvamAdivva' (laghubhASya gA. 23) meM tIna dRSTAnta kI ghaTanA cUrNi evaM vRtti meM jisa tarIke se kI gaI hai, usakI tulanA meM bRhadbhASya (gA. 146 - 48) meM, vaha adhika pratItikara va tarkasaMgata tarIke se kI gaI hai| 4. gA. 190 'aNu bAdare ya uMDiya0' meM ullikhita dRSTAntoM kI ghaTanA cUrNi aura vRtti meM huI jarUra hai, lekina una dRSTAntoM kA vizada va vyavasthita nirUpaNa to bRhadbhASya (gA. 502 se) meM hI mila rahA hai| usameM bhI 'maMkhasuta' ke dRSTAnta kI atyanta samucita ghaTanA (gA. 532 - 33) yahA~ hai vaisI cUrNi-vRtti meM nahi hai| 5. kabhI to eka hI dRSTAnta ko vibhinna rIti se yahA~ samajhAyA gayA hai (gA. 1141 - 43) / 2) kabhI aisA bhI huA hai ki laghubhASya kI gAthA kA pATha adhUrA yA aparyApta ho, aura usakA sahI pATha bRhadbhASya detA ho / jaise ki - 1. laghubhASya gA. 336 'sela-ghaNa-kuDaga-cAliNi' meM 'bhomma' aura 'kaDhiNa' ye do dRSTAnta chUTa gaye haiN| jaba ki gA. 340 meM 'bhomma' kI evaM 347 meM 'kaDhiNa' kI bAta to AtI hI hai| bRhadbhASya meM ye donoM dRSTAnta ukta gAthA meM hI samAviSTa dekhe jAte haiM (gA. 849) / 2. 'harite bIesa tahA0' (laghubhASya gA. 501) ke pATha se bRhadbhASyagata isI gAthA kA (gA. 1106) pATha jarA judA hai| parantu yahA laghubhASya ke cUrNi evaM vRtti ke svIkRta pATha meM 1-1 caturbhaGgI chUTa gaI hai, jaba ki bRhadbhASyavAle pATha meM sabhI caturbhaGgiyA samA gaI haiN| 3. laghubhASya gA. 505 meM 'vittasacalaNe ya AyAe' pATha hai, aura bRhadbhASya meM yahA~ 'vittasaNe saMjamAtAe' pATha hai| jAhira hai ki laghubhASya ke cUrNi aura vRtti dvArA svIkRta pATha meM saMyama kI virAdhanA kI bAta raha gaI hai, jo bRhadbhASyavAle pATha meM nahi chUTatI hai| aise to kaI udAharaNa yA sthAna haiM jahA~ laghubhASya ke mudrita yA cUrNi Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 anusandhAna- 7 -75 ( 1 ) mAnya pATha kI tulanA meM bRhadbhASya ke pAsa adhika acche va upayukta pATha haiM / isakA eka artha hama aisA nikAla sakate haiM ki bRhadbhASyakAra ke pAsa kalpalaghubhASya kI jo vAcanA hogI vaha adhika zuddha, arthasaMgata va pramANabhUta rahI hogI / 3) koI prazna AtA hai to usakA samAdhAna sarvatra milatA to hai, lekina koI koI sthAna meM cUrNi-vRtti ke samAdhAna kI apekSA bRhadbhASya kA samAdhAna adhika vAstavika evaM buddhigamya hotA hai| jaise ki laghubhASya kI gA. 406 (bRhadbhASya gA. 929) meM prazna AtA hai ki 'kamhA u bahussuo paDhamaM' / isakA cUrNi-vRtti-pradatta samAdhAna aspaSTa evaM adhUrA pratIta hotA hai / bRhadbhASya meM diyA gayA samAdhAna suspaSTa, sampUrNa evaM buddhigamya lagatA hai (gA. 930) / 4) gAthA meM nirUpaNIya viSaya kI avataraNikA yA utthAnikA dene kI prathA zAstroM meM hotI hai| yahA~ bhI hai| lekina cUrNikAra kI utthAnikA kaIbAra apUrNa lagatI hai, yA to ve saMketa dekara chor3a dete lagate haiM / aise sthAnoM meM bRhadbhASya kI utthAnikA padArtha ko itanA acchA khola detI hai ki tanika bhI garabaDI to na raha pAe, api tu cUrNi meM nahi milA ho aisA artha bhI mila jAya / udA. laghubhASya gA. 409 'suttaM kuNati parijitaM' kI utthAnikA meM cUrNikAra likhate haiM ki - 'Aha, tisu varisesu apuNNesu AyAre paDhie kiM kareu' / aba bRhadbhASya kI utthAnikA dekheM - " kiM puNa tivarisamAtI pakappasuttAtikappito hoti / AreNa Na bhavati ttI - bhaNNati tiNamo NisAmehi // 934 // donoM kA antara svayaMspaSTa hai / 5) kabhI kabhI aisA bhI dikhAI diyA ki laghubhASya kI koI gAthA ke zuddha pATha taka aura usake artha-tAtparya taka cUrNi evaM vRtti nahi pahoMca pAI haiN| yathA - laghubhASya gA. 726 meM 'paccaMtussAraNe avocchittI0' pATha | yahA~ 'a vocchittI' aisA pATha samajhA gayA hotA, padaccheda karake liyA gayA hotA, to arthaghaTana samucita ho pAtA, aura 'pacvaMta' kA tAtparya 'pratyanta - grAma' taka na jAtA / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 185 yahA~ sahI pATha evaM artha ke lie bRhadbhASya kA AdhAra lenA anivArya hai| yadi bRhadbhASya na milA hotA, aura adyayAvat nahi hI thA, to hama kitane vicitra arthaghaTana para aDa jAte ?, bRhadbhASya gA. 1514-16 kA sUkSmatA se paThana kareM to pATha evaM artha - donoM zuddha ho jAeMge / gA. 1516 meM jo vAkya hai - 'paccaMtussAraNammi vocchittI', isI meM samAdhAna nihita hai / 'paccaMta' yAnI antima utsArakalpika ziSya, usako 'utsAra' karAne se 'sUtra' kA viccheda (vocchittI) ho jAegA - aisA yahA~ tAtparya hai| yahA~ koI aisA tarka kare ki yadi cUNi bRhadbhASya ke bAda kI hotI to cUrNikAra ke sAmane bRhadbhASya avazya hotA, aura to ve bhI aisA hI likhate / parantu unake sAmane vaha nahi hogA, kyoMki vaha bAda meM racA gayA hogA; to vaha tarka anucita hai| cUNi se pUrva meM bRhadbhASya kI racanA ho hI gaI ho, lekina cUNikAra ke sAmane vaha upasthita na ho, aisA bhI ho sakatA hai| aura to aura, magara vRttikAra ke sAmane to bRhadbhASya thA / to bhI unhoMne isa pATha ko najaraaMdAja kara cUNikAra-svIkRta pATha ko hI kyoM apanAyA ? / 'avvocchittI' hI kyoM rakhA ? / paccaMta kA 'pratyanta-grAma' artha hI kyoM kiyA? / tAtparya ka jaisa yAtakAra ke sAmane bRhadbhASya ke hone para bhI unhoMne usakA anusaraNa nahi kima se hI cUrNikAra ne bhI bRhadbhASya kI bAta na svIkAra kI ho aisA mA saMbhAvata hai| ataH aisI bAta ko lekara cUNi kI pUrvatA va bRhadbhASya kI paravatitA giddha karanA ucita nhiiN| 6) kitanIka gAthAe~ laghubhASya meM thI, aura abhI bhI haiM, parantu bRhadbhASyakAra ko ve anAvazyaka lagane para unhoMne una gAthAoM ko nikAla diyA haiM, yA nahi liyA haiM / udA. laghubhASya gA. 128 (vRtti gA. 114) 'micchattA saMkaMtI0' yaha gAthA / isa gAthA kA artha anya gAthAoM meM kaha diyA gayA hai, ataH usakI grantha meM anivAryatA nahIM hai, to bhI laghubhASya meM use sthAna milA hai, aura cUrNi-vRttikAra ne bhI use mAnya kI hai| bRhadbhASya meM aisA nahIM / vahA~ yaha gAthA TAla dI gaI hai| 7) laghubhASya meM gAthAoM ke krama meM kahIM kahIM utkrama bhI mAlUma paDatA hai| jaise ki gA. 193/194 / yahA~ vAstava meM 194 vAlI gAthA pahalI aura Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 anusandhAna- 75 ( 1 ) 1 193 vAlI gAthA usake pazcAt ho to kramaucitya hotA / parantu vyAkhyAkAroM ne isI krama se vivaraNa likhA hai, ataH parivartana ko avakAza nahIM / bRhadbhASya meM yaha krama suAyojita hai / yahA~ pahale 'atthaM bhAsati arahA0' (507) AtI hai, aura usake anusandhAna kI bAta kahate kahate bhASyakAra 'ukkhittaNAte0' (511) gAthA likha dete haiM / yadyapi laghubhASya kI gA. 193 se bRhadbhASya kI gA. 511 kA pATha aMzata: bhinna hai, to bhI donoM kA nirUpaNa to eka hI hai / aisI to aneka vizeSatAe~ isa bRhadbhASya meM dekhane mila sakatI haiM / aura abhI to bRhadbhASya kA 'pIThikA - aMza' hI hamane paDhA hai / AgevAlA hissA paDheMge taba aisI aneka viziSTa bAteM sAmane AegI, aisA vizvAsa ke sAtha kaha sakate hai / bRhadbhASya ke pIThikAMza meM kahIM kahIM para amuka aMza truTita bhI hai / jaise ki laghubhASya 336 meM 'sela-ghaNa' Adi dRSTAnta diye haiM / unameM se 'kuTa' dRSTAnta se lekara 'mazaka' dRSTAnta taka kA varNana karanevAlI gAthAe~ yahA~ nahi milI haiM, yAnI vaha pATha truTita hai / aisA anyatra bhI hai / parantu aisI jagaha meM kabhI mudrita laghubhASya meM se truTita aMza ko lekara [ ] meM liyA hai aura vahA~ nIce prAyaH TippaNI bhI dI hai| to amuka jagaha para truTita pATha ke sthAna para kyA pATha honA cAhie, etadviSayaka sandigdhatA raha jAne ke kAraNa, kucha bhI na likhakara, vaha sthAna khAlI hI rakhA gayA 1 pIThikA ke prAnta bhAga meM likhI puSpikA meM gAthAsaMkhyA " SoDaza zatAni dvinavatIni' aisA vAkya hai| isase spaSTa hai ki bRhadbhASya-pIThikAMza kA gAthAsamUha 1692 kA thA / lekina Aja to 1662 hI upalabdha haiN| yadi uddharaNa kI huI gAthAoM (saMskRta) ko bhI yahA~ krama diyA jAya to koI 5 yA 7 gAthAe~ baDha sakatI haiN| jaise - bRhadbhASya gA. 217 - 18 ke madhya meM AtI uddharaNAtmaka gAthA - 'vAg - dig-bhU-razmi-vajreSu 0 ' ityAdi / I 8) bRhadbhASya meM prAkRta kA purAtana svarUpa mahattama mAtrA meM surakSita rahA hai mahArASTrI kA prabhAva yahA~ bahuta hI kama mAtrA meM dikhAI detA hai / yahA~ jo Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 187 zabda-prayoga milate haiM una meM ta,da,dha,pa,va ityAdi varNazruti atyadhika pramANa meM hai| udAharaNArtha - bAtara - bAdara, pAtutA - prAvRtA, patItaMta - pratitaMtra, tiNamo - iNamo, vetANi - vedAnIM - vA idAnIm / yahA~ sarvatra 'ta' zruti hai| kadhamedha - kathametat, bhaNadha - bhaNatha, kadhA - kathA, kadhaga - kataka, dhU - hU / yahA~ 'dha' zruti / tathA todhI - odhI - ohI / toga'Nutogo - yogaNuyogo / tobhAvaNa - obhAvaNa / aise Adya 'o - yo' kA 'to' / peti - beti, vAdhaNNaM - pAdhaNNaM, saMkesa - saMkleza, purekhaDe - puraskRte ityaadi| sAmete - sAmI - svAmI ete / sAga - sAvaga - zrAvaka / sAka - zrAvaka / sAkete - sAvake (zrAvake) ete / aNNaM dhuvayAraM - annaM hu uvayAraM / aise aneka prayoga bRhadbhASya meM milate haiN| ina prayogoM ko dekhakara spaSTa hotA hai ki isa grantha meM bhASA kA purAtana svarUpa surakSita rahA hai aura ata eva vaha bhASAsvarUpa isa grantha kI prAcInatA kA sAdhaka pramANa bana sakatA hai| kisI bhASAzAstrI ke lie adhyayana karane lAyaka yaha grantha hai| __cUrNi kI pratiyA~ dekheM to patA calegA ki una pratiyoM meM jo bhASAsvarUpa hai usa para mahArASTrI prAkRta kA gaharA prabhAva spaSTa rUpa se pratIta hotA hai| vaisA prabhAva bRhadbhASya kI bhASA ke upara nahi huA lagatA / cUNi kI eka bhI prati meM, prAyaH, aisI purAtana prAkRta bhASA prayukta huI ho aisI jAnakArI nahi miltii| usakA eka tAtparya aisA bhI ho sakatA hai svayaM cUrNikAra ne hI grantha meM paravartIbhASA-svarUpa prayojA hai| agara yaha kalpanA ucita ho, to cUrNi kA bRhadbhASya se paravartitva svayameva siddha ho jaaegaa| upayukta pratiyA~ evaM sampAdanapaddhati isa cUrNigrantha ke sampAdanahetu hamane pA~ca pratiyoM kA upayoga kiyA hai : 4 tADapatrapratiyA~, 1 kAgajapatraprati / kAgajapothI kA upayoga atyanta alpa hI huA hai, jahA~ huA vahA~ pA.2 saMjJA se usakA jikra kiyA gayA hai, kyoMki vaha bhI pATaNa ke bhaNDAra kI thii| tADapatrapratiyoM kA sAmAnya paricaya isa prakAra hai - 1. pA. saMjJaka prati / pATaNa-sthita zrIhemacandrAcArya jJAnabhaNDAra kI yaha Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 anusandhAna-75 (1) - prati hai / mUlataH saMgha ke bhaNDAra kI yaha prati hai / isakA kra. vahA~ 'pAtAhesaM9' hai / pRSTha 1 393 haiM / muni zrIjambUvijayajI ke dvArA kI gaI jeroksa- nakala hameM prApta huI hai| isa prati ke do vibhAga haiN| prathama vibhAga meM 383 patra taka cUrNi hai, aura zeSa 10 patroM meM mUla sUtra - grantha hai / prAraMbha : namaH siddhaM // maMgalAdINi stthaanni...|| anta (pIThikA kA) : iti kalpacUrNya peThikA samattA | patra 91 / 2 | anta (grantha kA) : (hamAre sAmane grantha kA antima patra isa vakta maujUda nahi / ata: pUrva kI granthAvRtti meM se ) lekhana saMvat 1291 varSe posa sudi 4 some / / pR. 393 / 2. bhAM. saMjJaka prati / pUNe - sthita bhANDArakara insTiTyUTa kI yaha prati hai / use 'bhAMtA 39' aisI saMjJA dI gaI hai| pRSTha saMkhyA 1 466 hai / isakI bhI zrImbUvijayajI ke dvArA kI gaI jeroksa - prati hameM prApta huI hai / - prAraMbha : namaH pravacanAya / maMgalAdINi satthANi... / / je. patra 135 / anta (pIThikA kA) : iti kalpacUrNya pIThikA parisamAptA // pR. 190 / yaha prati azuddha hai I anta (grantha kA) : kalpacUrNI samAptA / saMvat 1334 varSe mArgazudi 13 gurau / kalpacUrNI samAptA / zubhaM bhavatu sarvajagataH // pR. 466 / isa prati meM pahale mUlasUtra, phira laghubhASya aura usake bAda meM cUrNigrantha 1 3. pU.2 saMjJaka prati / yaha bhI pUNe - sthita bhANDArakara insTiTyUTa ke saMgraha kI prati hai / patra 281 haiM / use 'bhAMtA 42' aisI pahecAna dI gaI hai| isakI bhI zrIjambUvijayajI ke dvArA kI gaI jeroksa - prati hameM prApta huI hai / prAraMbha : OM namo vItarAgAya / maMgalAdINi satthANi... 11 anta (pIThikA kA) : kalpacUrNya pIThikA parisamAptA // jeroksa patra 53 / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 189 anta (grantha kA) : kalpacUrNI samAptA // grantha 16000 aMkato'pi / saMvat 1218 varSe dvi. ASADha zudi 5 gurAvadyeha zrImadaNahilapATake samastarAjAvalIvirAjitasamalaMkRta mahArAjAdhirAja paramezvara paramabhaTTAraka umApativaralabdhaprasAda mahAhavasaMgrAmanirvRDhapratijJAprauDhanijabhujaraNAGgaNavinirjitazAkaMbharIbhUpAla zrImatkumArapAladevakalyANavijayarAjye tatpAdapadmopajIvita mahAmAtya - zrIyazodhavale zrI zrIkaraNAdau samastamudrAvyApArAn paripanthayati satItyevaMkAle pravarddhamAne / gambhUtA-catuzcatvArizacchatapathake devazrI bhopalezvarazAsanArUDhabhujyamAnarAjazrIvaijaladevena paTTitacAharapalligrAme tadvAstavya zre0 sAukaDa vyava0 zobhanadevena kalpacUrNipustakaM pustakasavalakadravyaM vRddhiM nItvA tenaiva zrImajjinabhadrAcAryANAmarthe lekhaka sohaDapArzvAllikhApiteti / yAdRzaM pustake dRSTaM0 // surasari suragiri surataru suranAho jAva surAlayA saMti / viusehi paDhijjaMtaM tAva imaM putthayaM hou // maMgalaM mhaashriiH| zubhaM bhavatu lekhaka - pAThakayoH // patra 281 / 4. khaM. saMjJaka prati / yaha prati khaMbhAta - sthita zAntinAtha jaina tADapatrIya bhaNDAra kI kra. 25 vAlI prati hai / isameM 240 patra haiM, aura saMbhavata: 14vIM zatAbdI kI hai| isameM kalpacUrNi - prathama uddeza paryanta hai| isakI jeroksa nakala hamAre samakSa thI / AraMbha : namaH pravacanAya / maMgalAdINi satthANi... // anta : iti bhagavataH kalpacUrNya prathamoddezakaH parisamAptaH // bRhaccUrNi granthAgraM 8700 || 1 isa sampAdana meM hamane bhAM. saMjJaka prati para adhika AdhAra rakhA hai / kyoMki usameM zuddhi adhika lagI, aura pATha bhI susaMgata milate the / tathApi dUsarI sabhI pratiyoM meM bhI jahA~ arthasaMgati kI dRSTi se adhika yogya pATha prApta huA, vahA~ una pratiyoM kA bhI upayoga kiyA hI hai / aise sthAnoM para bhAM. prati kA pATha TippaNI meM pAThAntara - svarUpa rakhA hai| laghubhASya kI eka svaccha vAcanA kalpavRtti - grantha meM mudrita hai / sAmAnyatayA to yahA~ vaha vAcanA hI lI gaI hai| phira bhI jahA~ jahA~ cUrNisammata pATha aura Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 anusandhAna-75 (1 ) vRttimudrita pATha bhinna bhinna hote the, vahA~ vRtti- mudrita gAthApAThoM ko pAThAntara ke rUpa meM TippaNI meM likhe haiM, aura vahA~ mu. yA vR. saMjJA dI hai / gAthA ke krama meM jahA~ bhinnatA ho, athavA koI gAthA cUrNigrantha meM ho para vRttigrantha meM nahi ho, to ina viSayoM kI noMdha bhI TippaNI meM lI hai| vRttikAra ne kathAoM kI vAcanA kaI jagaha para cUrNi meM se zabdaza: le lI hai| ina kathAoM ko cUrNi gata vAcanA ke sAtha milAI haiM, aura jahA~ pAThabheda mile unheM TippaNI meM rakhe haiM / kahIM kahIM kaThina zabdoM ke artha bhI TippaNI meM diye haiM, aura vividha uddharaNoM ke mUla sthAna khojane kA va dene kA bhI prayatna kiyA hai / cUrNi meM pada pada para Age-pIche kI gAthAoM kA evaM dvAragAthA kA sambandha yA sandarbha AtA rahatA hai / pAThaka ke lie yaha sandarbha DhuMDhanA yA yAda rakhanA jarA kaThina hotA hai / hamane prAyaH aise sarva sthAnoM para, yathAsambhava, una sambandhita gAthAoM ke kramAGka likha diye haiM / isase pAThakoM kA kAma sukara ho jaaegaa| I cUrNikAra cUrNi meM kabhI pUrI gAthA likhate nahIM, aisI sAmAnya zista cUrNiyoM meM sarvatra dekhI jAtI hai / ve sarvatra gAthA ke pratIka hI lekara calate haiM / prastuta cUrNi meM cUrNikAra ne sirpha do gAthAe~ saMpUrNa likhI haiN| eka, gA. 276 'chavviha sattavihe yA0', yaha gAthA paJcakalpa - bhASya kI AdhArabhUta gAthA hai / dUsarI, gA. 257 58 ke bIca 'kappa - vvavahArANaM0' gAthA / isa gAthA kA kartRtva, amuka vyakti ke mata se, cUrNikAra kA hai / hamArI rAya meM aisA mAnanA ucita yA Avazyaka nahIM / isa bAta para anyatra hamAre vicAra hamane likhe haiN| to, cUrNikAra sirpha gAthA - pratIka dete haiM / una pratIkoM ke AdhAra para, mudrita vRttigata laghu-bhASya kI vAcanA yahA~ lI hai, aura una gAthAoM ke pATha meM, cUrNisammata pATha ke anusAra, yathAsthAna parivartana kara diyA hai / - yadyapi kaI gAthAoM para cUrNikAra ne vyAkhyA hI nahi kI hai, aura 'kaMThA' kahakara ve Age baDha gaye haiM / aise sthAna para cUrNi sammata pATha kI kalpanA karanA azakya hI thA, ata: vahA~ to mudrita gAthA - vAcanA kA hI yathAtatha svIkAra kiyA gayA hai| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 191 kalpa-bRhadbhASya kI hamAre pAsa 4 pratiyA~ thii| unameM do prati jaisalamera kI tADapatra-pratiyA~, aura do kAgaja kI pratiyA~ thI / unakA paricaya isa prakAra 1. tA.1 saMjJaka prati / pratiparicaya : jesalamera, jinabhadrasUri jJAnabhaNDAra, prati kra. 49, kalpa-bRhadbhASya, prathama khaNDa / patra 202 / AraMbha : namo vItarAgAya / kAUNa namokkAraM... / anta : 0jakkho cciya hoti taropali (?) // saMvat 1490 varSe mArgazIrSazudipaJcamyAM tithau guruvAsare zrImati staMbhatIrthe avicalatrikAlajJAjJApAlanapaTutare zrImat-kharataragacche zrIjinarAjasUripaTTe labdhilIlAnilayabandhurabahubuddhibodhitabhUvalayakRtapApapUrapralaya cArucAritracandanatarumalaya yugapravaropama mithyAtvatimirakaradinakaraprasarasama zrImadgaccheza bhaTTAraka zrIjinabhadrasUrIzvarANAM sUpadezAt parIkSa gUjarasutena rekhAprAptasuzrAvakena sA. dharaNAkena putrasAiyAsutasahita zrIsiddhAntakoze bRhatkalpabhASyapustakaM likhApitaM / patra 202 / 2. tA.2 saMjJaka prati / pratiparicaya : jesalamera, jinabhadrasUri jJAnabhaNDAra, prati kra. 48, patra 311, kalpa-bRhadbhASya - prathama khaNDa / patra 1 tathA antima patra nahi haiM / bIca ke amuka patra bhI nahIM haiM / antima patra kA eka khaNDa phoTokopI meM dekhA jAtA hai| isameM dRzyamAna akSara - anta : rAja.pa.jiNadAsAdiparivArayutena zrIkalpabRhadbhA0 / / anya eka khaNDa meM 'akkharamattAhINaM jaM...' 'lIlAnilayabandhurabahubuddhibodhita...' aisA paDhA jAtA hai| spaSTa hai ki donoM pratiyA~ saM. 1490 kI haiM, dharaNAka ne likhAye citkoza kI haiN| donoM ekameka kI nakala jaisI haiM aura atyanta azuddha evaM bhraSTa pATha se bharI haiN| phira bhI hamAre lie to ye pratiyA~ hI mukhya AdhAra rahI hai| 3. a. saMjJaka prati / yaha kAgaja kI prati hai| pATaNa ke modI bhaNDAra kI aura aba zrIhemacandrAcArya jJAnabhaNDAra kI prati hai| pAtAhema 10040 kra. kI hai| patra 207 / hamAre pAsa zrIjambUvijayajI ke dvArA kI huI jeroksa nakala hai| yaha prati to bRhadbhASya kI hai, lekina usake upara jambUvijayajI ne nAma aisA Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 likhA hai - 'kalpavizeSacUrNi, bRhatkalpasUtravizeSacUrNi' / AraMbha : namo jinAya / kAUNa namokkAraM... // anusandhAna - 75 (1) anta : jakkho cciya hoti pali... (?) / akkharamattAhINaM jaM ca mayA aggalaM ihaM lihiyaM / khamiyavvaM taM savvaM buhehiM mama maMdamaya (i) No vi / iti zrIbRhatkalpabhASyam // patra 207 / 4. ba. saMjJaka prati / yaha prati pUNe - sthita bhANDArakara insTiTyUTa kra. 150/1881/82 kI hai / hamAre pAsa usakI jeroksa nakala hai, jo bhANDArakara insTiTyUTa se prApta kI hai / patra 128 / nAma hai kalpabRhadbhASya / 1 AraMbha : namojinAya / kAUNa nmokkaarN...| anta : jakkho cciya hoti pali (?) // sAhazrIvacchA - suta sahasakiraNeNa pustakamidaM gRhItaM, suta - vardhamAna - zAntidAsa - paripAlanArtham / granthAgra 8600 / mAhajanai || patra 128 / ye donoM pratiyA~ bhI tADapatra jaisI hI azuddha haiM / phira bhI amuka sthAna para acche pATha dene ke kAraNa vaha bahuta upayukta rahI haiM / bRhadbhASya meM jahA~ bhI laghubhASya kI gAthA AtI hai, vahA~ una gAthAoM ko mudrita vRttigata vAcanA ke sAtha milAI haiM, aura jahA~ koI pAThabheda yA pAThAntara milA use mu. saMjJA se TippaNI meM likha diyA hai| kabhI kabhI aisA bhI huA hai ki kAgajaprati kI vAcanA mudrita vAcanA ke samAna ho, aura tADapatra - prati alaga pATha detI ho / kucha kaThina zabdArtha bhI TippaNI meM diye haiM / bRhadbhASya kI jo jo gAthAe~ kalpavRtti meM uddhRta kI gaI haiM una saba kI noMdha bRhadbhASya meM usa usa sthAna para TippaNIrUpa se kI gaI hai| pAThabhedoM kI evaM anya sUcanAtmaka TippaNI devanAgarI aGko meM kI gaI haiM / aura TippaNI meM jo iMgliza aGkoMvAlI TippaNI haiM, vahA~ jo gAthAGka haiM ve cUrNiga- sammata laghubhASya kI vAcanA ke aGka haiN| vahA~ do bAta kI gaI haiM : donoM kI gAthAoM meM zAbdika samAnatA ho to kevala gAthAGka diye haiM, aura zabdoM se gAthA bhinna hone para bhI artha se samAnatA hai vahA~ 'tulanA' zabda likhakara gAthAGka diye haiM / Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 193 pariziSToM kA paricaya isa sampAdana ke adhyayana meM adhyetAoM kI sugamatA ke lie hamane kitaneka pariziSTa parizramapUrvaka taiyAra kiye haiM unakA byaurA isa prakAra hai : pariziSTa 1 : bRhatkalpasUtra kA svAdhyAya / isameM cUrNi, vRtti evaM bRhadbhASya - ina tInoM meM yA to tIna meM se kisI eka yA do meM, jahA~ jahA~ pratipAdana meM, pATha meM, arthaghaTana meM, gAthAkrama Adi meM bhinnatA, samAnatA yA nyUnAdhikatA mAlUma huI, vahA~ vimarzapUrvaka vistRta noMdha yA TippaNI hamane likhI hai| anya granthoM ke Avazyaka yA viSayAnurUpa sandarbho kA bhI vahA~ yathAzakya upayoga kiyA hai| abhyAsI saMzodhakoM ke lie atyanta upayogI bana sake vaisA yaha pariziSTa hai| pariziSTa 2 : prAyazcittavidhAna / isameM cUrNi, vRtti evaM bRhadbhASya meM prarUpita prAyazcittoM ke aneka koSThaka banAkara rakhe haiN| tInoM meM varNita prAyazcittoM kI tulanA noMdharUpa se kI hai| isase tInoM ke prAyazcitta-nirUpaNa meM kahA~ - kyA - kitanA taphAvata hai yaha jJAta ho skegaa| pariziSTa 3 : zAstrAntarasandarbha / yahA~ 1. nizIthalaghubhASya, 2. vyavahAralaghubhASya, 3. jItakalpa-bhASya, 4. oghaniyukti evaM usakA bhASya, 5. yatijItakalpa - ina saba granthoM ke sAtha samAnatA rakhatI, kalpalaghubhASya kI cUrNi-mAnya gAthAoM kI tAlikA, tIna prakAra se dI hai - 1) ukta saba granthoM kI, kalpabhASya kI gAthA ke sAtha samAna ho aisI gAthAoM kI, gAthA ke kramAGka evaM pAThabhedoM ke sAtha kramazaH alaga alaga taalikaa| 2) gAthAoM kI saMyukta tAlikA, yAnI ki laghubhASya kI gAthA ke aGka ke sAtha ukta pAMcoM granthagata usa usa gAthA ke kramAMka ekasAtha meN| 3) pAThabhinnatA ke kAraNa jahA~ vizeSa arthabheda pratIta huA, vahA~ usa ___ usa cUrNi-vRtti ke pATha kI noMdha / pariziSTa 4 : pAThabhedasUci / cUrNi, vRtti, bRhadbhASya - ina tInoM meM Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 anusandhAna- 75 ( 1 ) AtI laghubhASya kI gAthAoM meM milate pAThabhedoM kI sUci isa pariziSTa meM dI gaI hai / pariziSTa 5 : laghubhASya kI pIThikA - khaNDa - gata sabhI gAthAoM ke Adi-pada kI akArAdi anukramaNikA / isameM cUrNi, vRtti evaM bRhadbhASya - ina tInoM ke gAthAGka diye gaye haiM / aura jahA~ para bRhadbhASya kI gAthA ke sAtha laghubhASya kI gAthA kI tulanA karane yogya hai vahA~ bRhadbhASya ke gAthAMka ke sAtha 'tu. ' zabda bhI likha diyA hai / pariziSTa 6 : laghubhASya kI gAthAoM kI tAlikA / cUrNi svIkRta laghubhASya-vAcanA ke gAthA - kramAMka ko mukhya banAkara, vaha gAthA vRtti meM evaM bRhadbhASya meM kahA~ - kauna se krama para hai usakI yaha tAlikA hai / yahA~ bhI 'tu.' likhakara tulanA kA saMketa yathAsthAna de hI diyA hai| isa pariziSTa kI madada se koI bhI gAthA, tInoM grantha meM kahA~ para hai, yaha AsAnI se pakar3A jAegA / pariziSTa 7 : bRhadbhASya ke pIThikAkhaNDa kI gAthAoM ke Adipada kI akArAdi krama se anukrarmANakA isa pariziSTa meM milegI / pariziSTa 8 : kalpavRtti ke pIThikAkhaNDa kA nayA zuddhipatraka / isa adhyayana ke daurAna vRtti meM amuka azuddhiyA~ hamAre dhyAna meM AI, usakA eka choTA-sa -sA patraka, adhyetAoM ke upayoga ke khAtira yahA~ rakhA hai I pariziSTa 9 : cUrNi meM uddhRta kiye gaye uddharaNa yA pAThasandarbhoM kI sUci / yathAsambhava unake mUla sthAnoM ke nirdeza ke sAtha / pariziSTa 10 : cUrNigata vizeSanAmoM kI avargIkRta sUci / pariziSTa 11 : ukta vizeSanAmoM kI vargIkRta sUci / pariziSTa 12 : laghubhASyagata evaM cUrNigata kathAoM ke saMketa, unake sthAna evaM viSaya kI noMdha / pariziSTa 13 : aise hI, laghubhASya va cUrNi meM Ate dRSTAntoM ke saMketa, sthAna evaM viSaya kI noMdha / Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara noMdha / - 2018 195 pariziSTa 14 : cUrNi meM nirdiSTa anya matoM ke ullekhoM kI noMdha / pariziSTa 15 : laghubhASya meM va cUrNi meM 'nikSepa' ke viSayabhUta zabdoM kI pariziSTa 16 : laghubhASya meM va cUrNi meM Ate nirukta zabda va niruktiyA~ / pariziSTa 17 : cUrNi meM Ate ekArthaka zabdoM kI sUci / pariziSTa 18 : vAcanAcArya candrakIrtigaNi ke grantha 'ni:zeSasiddhAntavicAraparyAya' meM kalpabhASya evaM cUrNi ke pIThikAMza ko sparza karate paryAyoM kI sthAnadarzaka saMketoM ke sAtha saTippaNa noMdha / pariziSTa 19 : sandarbhazabdasUci / isameM laghubhASya meM aura cUrNi meM AnevAle, vividha viSaya ke aura cAbhIrUpa mahattvapUrNa saiMkaDo zabdoM kI susaMkalita sUci dI hai| isakI madada se vAcaka AsAnI se usa usa viSaya ke granthasandarbha taka pahuMca pAegA / yaha hai isa grantha ke pariziSToM kA paricaya / kRtajJatA jJApana yaha grantha zrItIrthaGkaradeva vIra - vardhamAnasvAmI kI AjJAsvarUpa hai, aura hamAre zrIsaMgha ke AdipuruSa bhagavAn zrIsudharmAsvAmI gaNadhara kI paTTa - paramparA meM hue zrutakevalI zrIbhadrabAhusvAmI mahArAja, zrIsaMghadAsagaNi kSamAzramaNa bhagavanta, zrIjinadAsagaNi mahattara evaM bRhadbhASya ke adyayAvat hamase ajJAta rahanevAle zrutadhara maharSi - ina sabhI bhagavantoM kI vANIsvarUpa hai / yadi ina maharSioM ne aise bhavajala-tAraka grantha na race hote to prabhu kI maMgalakAriNI AjJA hama jaise abodha logoM taka kaise pahuMcatI ? / ata: una sabhI mahAn zrutapuruSoM ke caraNa-kamaloM meM hama vandana karate haiM aura unakA RNasvIkAra karate hue bhAvapUrvaka kRtajJatA - jJApana karate haiM / kalpavRttikAra maharSi bhagavAn zrImalayagirijI mahArAja evaM AcAryadeva zrIkSemakIrtisUri mahArAja ina do mahApuruSoM ke zrIsaMgha ke upara upakAra ananya asAmAnya hai / unhoMne yadi isa chedasUtra para vRtti na racI hotI aura vRtti meM = 1 - Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 anusandhAna-75(1) laghubhASya ke evaM cUrNi ke bhI bhAvoM ko evaM pratipAdanoM ko vizadatA ke sAtha samajhAyA na hotA, to ye grantha hamAre lie kevala pUjanIya va darzanIya hI bane rahate / vRtti ke Aloka meM hamane kitanA bhavya aura aparicita jJAna pAyA hai yaha kevala avarNya bAta hI hai| hama yAnI zrIsaMgha ina zrutadhara mahApuruSoM ke prati sadaiva kRtajJa rhegaa| ina bhagavaMtoM ke pada-kamaloM meM bhI hama hamArI vandanA rakhate haiN| ___ vartamAna yuga meM zrIjinAgamoM ke evaM anya zAstroM ke vaijJAnika evaM AdhArabhUta saMzodhana - sampAdana kA prazasta, mahAn upakAraka evaM zAsanasevA - zrutopAsanArUpa kArya, AgamaprabhAkara pUjyapAda munirAja zrIpuNyavijayajI mahArAja ne prAraMbha kiyA hai| hamArA lakSya, unhIM ke patha para calane kA rahA hai| hama kitanA cala pAe ? yA ThIka se cale yA nahIM? isakA nirIkSaNa va nirNaya to, isa mArga para calane meM niSNAta sujJa vidvajjana hI kara sakate haiN| lekina hamArA Adarza patha to vo hI rahA hai| isa kArya ko karate samaya hama saiMkaDo bAra unakA smaraNa karate rahe haiN| Aja jaba yaha pahalA khaNDa pUrNataH taiyAra hone jA rahA hai taba hama unake caraNoM meM hamArI vinamra vandanA arja karate haiN| anta meM, hamArI sajjatA evaM sUjha-bUjha ke anusAra isa sampAdana-kArya ko karane kA hamane prayatna va parizrama kiyA hai| phira bhI, isa kArya meM jAnate - na jAnate, kahIM bhI, zrIjinezvara prabhu kI AjJA se viparIta bAta huI ho, aura bhASyakAra, cUrNikAra, vRttikAra evaM bRhadbhASyakAra Adi sarva zAstrakAroM kI AzAtanA yA anAdara ho jAya aisA zabda / vAkyaprayoga anajAne meM ho gayA ho, athavA pUre grantha ke sampAdana meM koI kSati ho gaI ho, to una saba ke lie hama zrIsaMgha ke prati natamastaka hokara kSamAyAcanA karate haiN| hamArI kSati ke prati hamArA dhyAna khIMcane ke lie madhyastha sujJajanoM ko hamArI vinamra prArthanA hai / astu / nandanavana tIrtha - tagaDI dIpAvalI - zrIvIra-kalyANaka parva, saM. 2073 Aso kRSNa amAvasa vijayazIlacandrasUri evaM muni trailokyamaNDanavijaya Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. - 2018 197 prastAvanA kI TippaNiyA~ "saMghadAsagaNi nAmanA be AcAryo thayA che : eka vasudevahiMDi - prathama khaNDanA praNetA, ane bIjA prastuta kalpalaghubhASya ane paMcakalpabhASyanA praNetA / " 'bRhatkalpasUtra : prAstAvika', 'jJAnAMjali', (gujarAtI) pR. 84, sAgaragaccha upAzraya, vaDodarA, I. 1969 / 44 . vasudevahiMDi - prathama khaNDanA praNetA zrIsaMghadAsagaNi 'vAcaka' padAlaMkRta .. hatA, jyAre kalpabhASyapraNetA saMghadAsagaNi 'kSamAzramaNa' padavibhUSita che / " vahI, pR. 85 / ".. vasudevahiMDi - prathama khaNDanA praNetA zrIsaMghadAsagaNi vAcaka to nirvivAda rIte temanA (jinabhadragaNinA) pUrvabhAvI AcArya che|" - vahI, pR. 85 / " parantu bhASyakAra zrIsaMghadAsagaNi kSamAzramaNa temanA (jinabhadragaNinA) pUrvabhAvI che ke nahi e koyaDo aNaukalyo ja rahI jAya che|" - vahI, pR. 85 / "saMghadAsagaNi kSamAzramaNa (vi. 5 vIM zatAbdI) : ye AcArya vasudevahiMDi prathama khaNDa ke praNetA saMghadAsagaNi vAcaka se bhinna haiM evaM inake bAda ke bhI haiN| inhoMne kalpalaghubhASya aura paJcakalpabhASya kI racanA kI hai / ve mahAbhASyakAra jinabhadragaNi ke pUrvavartI haiN|" - vahI, 'jaina Agamadhara aura prAkRta vAGmaya', (hindI) pR. 37 | 1 "ema lAge che ke kalpa, vyavahAra ane nizItha laghubhASyanA praNetA zrIsaMghadAsagaNi kSamAzramaNa hoya tevo ja saMbhava vadhAre che / kalpalaghubhASya ane nizIthalaghubhASya e bemAMnI bhASyagAthAonuM atisAmyapaNuM ApaNane A banne bhASyakAro eka hovAnI mAnyatA tarapha ja dorI jAya che|" - vahI, (guja.) pR. 86 / 44 bRhatkalpalaghubhASyanA prathama uddezanI samAptimAM bhASyakAre 'udiNNajohAulasiddhaseNo, sa patthivo NijjiyasattuseNo' (gA. 3289) A gAthAmA, ke je AkhaM prakaraNa ane A gAthA nizIthalaghubhASyanA soLamA uddezAmAM che temAM, lakhelA 'siddhaseNo' nAma sAthe bhagavAna zrIsaMghadAsagaNi kSamAzramaNane koI nAmAntara tarIkeno saMbaMdha to nathI ? / ... 'siddhasena' zabda evo che ke sahajabhAve ApaNuM dhyAna kheMce che / " * vahI, pR. 86-87 / "vyavahArabhASyanA praNetA kayA AcArya che, te kyAMya maLatuM nathI; tema chatAM e AcArya eTale ke vyavahArabhASyakAra, zrIjinabhadragaNi kSamAzramaNathI pUrvabhAvI hovAnI mArI dRDha mAnyatA che / A uparathI zrIjinabhadragaNi karatAM Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna- 75 (1 ) vyavahArabhASyakAra pUrvavartI che emAM leza paNa zaMkAne sthAna nathI / " vahI, pR. 86 / T 44 'bRhatkalpasUtra : prAstAvika' A prastAvanA saM. 2008, I. 1942 mAM mudrita che| jyAre 'jaina Agamadhara aura prAkRta vADmaya' - e lekha sane 1964 no che kevala padavIbheda se vyaktibheda kI kalpanA nahIM kI jA sakatI / eka hI vyakti vividha samaya meM vividha padaviyA~ dhAraNa kara sakatA hai / kabhI kabhI to kucha padaviyA~ paraspara paryAyavAcI bhI bana jAtI haiN| aisI dazA meM kevala 'vAcaka' aura 'kSamAzramaNa' padaviyoM ke AdhAra para yaha nizcayapUrvaka nahIM kahA jA sakatA ki ina padaviyoM ke dhAraNa karanevAle saMghadAsagaNi bhinna bhinna vyakti the / " jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 3, pR. 135 - 136, mohanalAla mehatA, pArzvanAtha vidyAzrama, banArasa, I. 1967 / 11. "eka mUrti ke padmAsana ke pichale bhAga meM 'OM devadharmo'yaM nirvRtikule jinabhadravAcanAcAryasya' aisA lekha hai / " vahI, pR. 131 / 12. vAcakamukhyasya zivazriyaH prakAzayazasaH praziSyeNa / ziSyeNaghoSanandi-kSamaNasyaikAdazAGgavidaH || 198 9. 10. vAcanayA ca mahAvAcakakSamaNamuNDapAdaziSyasya / ziSyeNa vAcakA ( nA? )cArya - mUlanAmnaH prathitaMkIrteH // antimopadezakArikA - prazastiH / - 18. vahI, pR. 39 / 19. dekheM Ti. kra. 6 / ... 3, pR. 136 - 137 / 13. dekheM jaina sAhitya kA bRhad itihAsa 14. "kalpa aura vyavahArabhASya ke kartA eka hI haiM / " - nizIthasUtram pIThikAkhaNDa 1 meM prastAvanA, pR. 38 (Ti.), saM. upA. amaramuni muni kanhaiyAlAla, pra. amara pablikezana, vArANasI, I. 2005 - tattvArthasUtra 15. vahI, pR. 29-30 / 16. vahI, pR. 38-39 / 17. "hA~, to ukta gAthA meM AcArya ne apane nAma kI koI sUcanA nahIM dI hai, aisA mAnA jA sakatA hai / " vahI, pR. 40 / 20. " uparyukta sabhI ullekhoM ke AdhAra para yaha nizcaya kiyA jA sakatA hai ki nizIthabhASya to nirvivAda rUpa se siddhasena kSamAzramaNa kRta hai / aura kyoMki Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara - 2018 199 bRhatkalpa aura vyavahAra ke kartA ve hI haiM, jinhoMne nizIthabhASya kI saMkalanA kI hai, ata eva kalpa, vyavahAra aura nizItha ina tInoM ke bhASyakartA siddhasena haiM aisA mAnA jA sakatA hai|" - vahI, pR. 43 / 21 "... kSemakIrti ne bhASyakAra ke rUpa meM siddhasena kA nAma na dekara saMghadAsa kA nAma kyoM diyA - isakA ucita spaSTIkaraNa abhI to lakSya meM nahIM hai| saMbhava hai, bhaviSya meM kucha sUtra mila sakeM aura ukta prazna kA samAdhAna ho ske|" - vahI, pR. 43 / 22 "... svayaM bRhatkalpa aura nizIthabhASya meM vizeSAvazyaka kI aneka gAthAe~ uddhRta haiM / dekhie, nizItha gA. 4823-24-25 vizeSAvazyaka kI kramazaH gA. 141-42-43 haiM / vizeSAvazyaka kI gA. 141-42 bRhatkalpa meM bhI haiM gA. 964-65 / ... athavA kucha dera ke lie yahI mAna liyA jAe ki jinabhadra ko bhASya hI abhipreta hai, niyukti nahIM; taba bhI prastuta asaMgati kA nivAraNa yoM ho sakatA hai ki siddhasena ko jinabhadra kA sAkSAt ziSya na mAnakara unakA samakAlIna hI mAnA jAya / aisI sthiti meM siddhasena ke vyavahArabhASya ko jinabhadra dekha sakeM, to yaha asaMbhavita nahIM / " - vahI, pR. 45 / 23 "... aisI sthiti meM jinabhadra aura bhASyakAra siddhasena kA paurvAparya aMtima rUpa meM nizcita ho gayA hai, yaha nahIM kahA jA sktaa| ... jinabhadra ke jItakalpabhASya aura siddhasena ke nizIthabhASya tathA vyavahArabhASya kI saMlekhanAviSayaka gAthAe~ eka jaisI hI haiN| ... ye gAthAe~ kisI eka ne apane grantha meM dUsare se lI haiM yA donoM ne hI kisI tIsare se - yaha prazna vicAraNIya hai|" - vahI, pR. 45 / 24. vyavahArasUtram - 3, saM. A. municandrasUri, pra. A. OMkArasUri jJAnamandira - sUrata, I. 2010 / vyavahArabhASya, pra. jaina vizvabhAratI - lADanUM, I. 1996 (isameM gA. 1226) / bRhatkalpasUtram - 5, pR. 1345-46, saM. muni puNyavijayajI, pra. jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, I. 1938 / 26. bRhatkalpasUtram - 1, pR. 114, saM. muni puNyavijayajI, pra. jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, I. 1933 / 27. vyavahArasUtram - 4, pR. 998-99, saM. A. municandrasUri, pra. A. OMkArasUri jJAnamandira, sUrata, I. 2010 / 28. vahI, pR. 1033 / 29. vahI, pR. 1064-65 / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 anusandhAna-75(1) 30. vahI, pR. 1069 / 31. vahI, pR. 1158 / 32. vahI, pR. 1160 / 33. vyavahArasUtram - 5, pR. 1296, saM. A. municandrasUri, pra. A. OMkArasUri jJAnamandira -sUrata, I. 2010 / 34. vahI, pR. 1316 / / 35. vahI, pR. 1326-27 / 36. vahI, pR. 1336 / 37. vahI, pR. 1367 / 38. vyavahArasUtram - 6, pR. 1542, saM. A. municandrasUri, pra. A. OMkArasUri jJAnamandira -sUrata, I. 2010 / 39. vahI, pR. 1597 / 40. vahI, pR. 1623 / (yahA~ 'dvitIya-tRtIyayoruddezayoH' ke sthAna para 'prathama dvitIyayoruddezayoH' honA cAhie thA / ) 41. bRhatkalpasUtram - 1, pR. 177-78, saM. muni puNyavijayajI, pra. jaina AtmAnanda sabhA - bhAvanagara, I. 1933 / 42. vahI, pR. 178 / 43. udAharaNa ke taura para dekheM nizIthacUNi ke 20 veM uddeza ke anta meM cUrNikAra kI likhI yaha gAthA - ti-cau-paNa-aTThamavagge ti-paNaga-ti-tiga akkharA va tesiM / paDhama-tatiehi ti-du-sarajuehi NAmaM kayaM jassa // "jItakalpabhASya kI racanA jinabhadra kSamAzramaNa ne kI hai / aura usakI cUrNi ke kartA siddhasena haiM / mere vicAra se ye siddhasena hI prastuta (nizItha ke bhASyakAra) siddhasena kSamAzramaNa haiM / ... isase pratIta hotA hai ki siddhasena AcArya, jinabhadrakSamAzramaNa ke sAkSAt ziSya ho, to koI Azcarya kI bAta nhiiN|" - nizIthasUtram - pIThikAkhaNDa 1 meM prastAvanA, pR. 44, saM. upA. amaramuni, muni kanhaiyAlAla, pra. amara pablikezana, vArANasI, I. 2005 / 45. dekheM Ti. 20 / 46. "munirAja zrIpuNyavijayajI ne jinabhadra ko vyavahArabhASya ke bAda kA mAnA hai| aura pramANasvarUpa vizeSa-Navati kI gA. 34 gata 'vavahAra' zabda ko upasthita karate hue kahA hai ki svayaM jinabhadra, prastuta meM, 'vavahAra' zabda se vyavahArabhASya 44. Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2018 gata gA. 192 ( uddeza 6) kI ora saMketa karate haiM / (bRhatkalpasUtra : prAstAvika, pR. 22) / yadi siddhasena vyavahArabhASyakAra mAne jAya to isa pramANa ke AdhAra se unheM jinabhadra se pUrva mAnA jA sakatA hai, pazcAtkAlIna yA unake ziSyarUpa nahIM mAnA jA sakatA / astu / siddhasena jinabhadra ke ziSya kaise hue yaha prazna yahA~ sahaja hI upasthita ho sakatA hai / kintu isakA spaSTIkaraNa yaha kiyA jA sakatA hai ki svayaM bRhatkalpa aura nizIthabhASya meM vizeSAvazyakabhASya kI aneka gAthAe~ uddhRta haiM / dekhie, nizItha gA. 482324-25 vizeSAvazyaka kI kramazaH gA. 141-42-43 haiM / vizeSAvazyaka kI gA. 141-42 bRhatkalpa meM bhI haiM - gA. 964-65 / hA~, to jItakalpacUrNi kI prazasti ke AdhAra para yadi siddhasena ko AcArya jinabhadra kA ziSya mAnA jAe taba to jinabhadra ke ukta gAthAgata 'vavahAra' zabda kA artha 'vyavahArabhASya' na lekara 'vyavahAraniryukti' lenA hogaa| jinabhadra ne kevala 'vavahAra' zabda kA hI prayoga kiyA hai, 'bhASya' kA nahIM kiyA / aura bRhatkalpa Adi ke samAna vyavahAra - bhASya meM bhI vyavahAraniryukti aura bhASya donoM ekagrantharUpeNa saMmilita ho gae haiM, ata eva carcAspada gAthA ko ekAnta bhASya kI hI mAnane meM koI pramANa nahIM hai / athavA kucha dera ke lie yadi yahI mAna liyA jAe ki jinabhadra ko bhASya hI abhipreta hai, niryukti nahIM, taba bhI prastuta asaMgati kA nivAraNa yoM ho sakatA hai ki siddhasena ko jinabhadra kA sAkSAt ziSya na mAnakara unakA samakAlIna hI mAnA jAya / aisI sthiti meM siddhasena ke vyavahArabhASya ko jinabhadra dekha sakeM, to yaha asaMbhavita nahIM / " vahI, pR. 45 / - sabhA - 47. bRhatkalpasUtram 2, pR. 304, saM. muni puNyavijayajI, pra. jaina AtmAnanda bhAvanagara, I. 1936 / 48. vizeSAvazyakabhASya - 1, pR. 45, pra. divyadarzana TrasTa - muMbaI, saM. 2039 / 49. "jao sue'bhihiyaM ' isakA artha koI yaha kara sakatA hai ki gA. 141 ko vizeSAvazyaka ke kartA uddhRta kara rahe haiM / kintu gA. 141 kA vaktavyAMza zruta meM kahA gayA hai, na ki svayaM vaha gAthA - aisA mAnakara hI maiMne prastuta meM 14142-43 gAthAoM ko vizeSAvazyaka se nizItha meM uddhRta mAnA haiM / " nizIthasUtram - pIThikAkhaNDa 1 meM prastAvanA, pR. 45, saM. upA. amaramuni, muni kanhaiyAlAla, pra. amara pablikezana, vArANasI, I. 2005 / 50. bRhatkalpasUtram 2, pR. 304, saM. muni puNyavijayajI, pra. jaina AtmAnanda - 201 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 anusandhAna-75(1) sabhA - bhAvanagara, I. 1936 / / 51. vizeSAvazyakabhASya - 1, pR. 129-131, pra. divyadarzana TrasTa - muMbaI, saM. 2039 / 52. "aba munirAja puNyavijayajI ne saMghadAsa aura siddhasena kI ekatA yA una donoM ke sambandha kI jo saMbhAvanA kI hai, usa para bhI vicAra kiyA jAtA hai / jisa gAthA kA uddharaNa dekara saMbhAvanA kI gaI hai, vahA~ "siddhasena' zabda mAtra zleSa se hI nAma kI sUcanA de sakatA hai| kyoMki siddhasena zabda vastutaH vahA~ saMprati rAjA ke vizeSaNa ke rUpa meM AyA hai, nAma-rUpa se nahIM / bRhatkalpa meM ukta gAthA prathama uddezaka ke aMta meM (3289) AI hai, ataeva zleSa kI saMbhAvanA ke lie avasara ho sakatA hai| kintu nizItha meM yaha gAthA kisI uddeza ke anta meM nahIM, kintu 16 veM uddezaka ke 26 veM sUtra kI vyAkhyA kI aMtima bhASyagAthA ke rUpa meM (5758) hai / ataeva vahA zleSa kI saMbhAvanA kaThina hI hai / adhika saMbhava to yahI hai ki AcArya ko apane nAma kA zleSa karanA iSTa nahIM hai, anyathA ve bhASya ke aMta meM bhI isI prakAra kA koI zlepa avazya karate / hA~, to ukta gAthA meM AcArya ne apane nAma kI koI sUcanA nahIM dI hai, aisA mAnA jA sakatA hai|" - vahI pR. 40 / 53. bRhatkalpasUtram - 6, 'bRhatkalpasUtra : prAstAvika', pR. 20, saM. muni puNyavijayajI, pra. jaina AtmAnanda sabhA - bhAvanagara, I. 1942 / 54. jJAnAMjali, hindI vibhAga, pR. 37 / 55. gAthAsAhasrI / 56. nizIthacUrNi meM 20 ve uddeza meM antima gAthA / 57. nandIsUtra-cUrNiH, pR. 56, saM. muni puNyavijayajI, pra. ma. jai. vi. - muMbaI, I. 1966 / 58. mUlagrantha meM pR. 23 / 59. bRhatkalpasUtram - 1, pR. 27, saM. muni puNyavijayajI, pra. jaina AtmAnanda sabhA - bhAvanagara, I. 1933 / 60. nandIsUtra-cUrNiH, pR. 52-55, saM. muni puNyavijayajI, pra. ma. jai. vi. - muMbaI, I. 1966 / 61. mUla grantha meM pR. 73-74 / 62. mUla grantha meM pR. 24 / Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2018 63. nandIsUtra - cUrNi:, prastAvanA pR. 12 Ti. 1, saM. muni puNyavijayajI, pra. ma. jai. muMbaI, I. 1966 / vi. 64. vahI, pR. 12 / 65. 'jaina sAhitya kA bRhad itihAsa- 3', pR. 291, mohanalAla mehatA, pArzvanAtha vidyAzrama banArasa, I. 1967 / - - 66. jaina granthAvalI, pR. 12 / 67. nandIsUtra - cUrNi:, prastAvanA pR. 9, saM. muni puNyavijayajI, pra. ma. jai. vi. muMbaI, I. 1966 / 68. 'jaina sAhitya kA bRhad itihAsa- 3', pR. 291, mohanalAla mehatA, pArzvanAtha vidyAzrama - banArasa, I. 1967 / 73. vahI / 74. vahI / 75. vahI / 76. vahI / 203 69. vahI, pR. 289 / 70. dekheM Ti. 27 / 71. vyavahAracUrNi kI hastalikhita prati, patra 1 / 72. paMcakappabhAsaM, saM. lAbhasAgara gaNi, pra. AgamoddhAraka granthamAlA kapaDavaMja, saM. 2028, prastAvanA pR. 9 - 10, hastapratiyoM se lie uddharaNa / - - 77. mUla grantha meM pR. 1 / 78. AvazyakacUrNi, pR. 9/2 meM - ' ahavA aNakkharaM AbhiNibohitaM, suyaM akkharaM vA hojja aNakkharaM vA, esa viseso' yaha mata 'ahavA' kahate hue cUrNikAra ne pratipAdita kiyA hai / aba isI mata ko lekara mahAbhASyakAra ne likhA ki - "anne aNakkhara-'kkharavisesao mai - suyAiM bhidati / mANamaNakkhara - makkharamiyaraM ca suyanANaM // 162 // " spaSTa rUpa se isameM AvazyakacUrNivAlI hI bAta hai / Age isakA khaNDana karane meM aneka gAthAe~ haiM / vRttikAra ne 'atrA''cAryo dUSaNamAha' kahakara 163 vIM gAthA kI va khaNDana pakSa kI utthAnikA dI hai| gA. 170 taka yaha pratividhAna kiyA gayA hai| AvazyakacUrNi meM hI, uparokta pATha ke bAda meM turaMta ' athavA ' se zurU karake evaM bhaNibohiyaNANaM mUkasarisaM daTThavvaM, suyaNANaM puNa amUkasarisaM ti' aisA mata - nirUpaNa huA hai / isa mata kA bhI mahAbhASya kI gA. 171 se Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 anusandhAna-75(1) lekara 175 taka kaDI AlocanA ke sAtha nirasana kiyA gayA hai| aise to aneka sthAna haiM, jahA~ cUrNikAra ke pratipAdita mata kI jinabhadragaNi ne AlocanA yA khaNDana kiye ho / yadi isa cUrNi ke kartA bAda meM hue yA ve jinadAsagaNi haiM aisA svIkAra kareM to, mahAbhASyakAra nirdiSTa 'anne' kauna hai vaha khojanA hogA, aura mahAbhASya ko anukUla yA mAnya nahi the aise abhiprAyoM ko jinadAsagaNi ne mAnyatA dI, aisA mAnanA paDegA / yaha to bilkula galata hogaa| yahA~ cUrNi va cUrNikAra ko mahAbhASya se prAcIna mAnanA hI ucita hala hai| 79. "parijuNNesA bhaNitA suviNe devIe pupphacUlAe / naragANa daMsaNeNa pavvajjA''vassae vuttA // 609 // paMcakalpabhASye AmAM bhASyakAra puSpacUlAnA dRSTAnta mATe 'Avazyaka' no nirdeza kare che / A dRSTAnta Avazyakaniyukti ke bhASyamAM kyAMya nathI / AvazyakacUrNimA cha / jo cUrNi pahelAM AnI racanA hoya to A nirdeza na hoya / AthI siddha thAya che ke AnI (paMcakalpabhASyanI) racanA AvazyakacUrNi pachI thaI che / ' le. muni puNyodayasAgara, paMcakalpabhASya-prastAvanA, pR. 9, kapaDavaMja / 80. jJAnAMjali, hindI vibhAga, pR. 37 / 81. yaha kRti aprakAzita hai / hastaprati ke rUpa meM hai| 82. jJAnAMjali, hindI vibhAga, pR. 72-73 / 83. vahI, pR. 27 / 84. jJAnAMjali, gujarAtI vibhAga, pR. 85 / 85. bRhatkalpasUtram - 6, 'bRhatkalpasUtra : prAstAvika', pR. 65, saM. muni puNyavijayajI, pra. jaina AtmAnanda sabhA - bhAvanagara, I. 1942 / 86. bRhatkalpasUtram - 1, bhASyagAthA - 600, pR. 173, saM. muni puNyavijayajI, pra. jaina AtmAnanda sabhA - bhAvanagara, I. 1933 / 87. 'niHzeSasiddhAntavicAraparyAyaH', pR. 40, saM. paM. lAbhasAgara gaNi, pra. jainAnaMda pustakAlaya - sUrata, saM. 2029 / 88. dekheM gA. 1291 evaM 1313 / 89. bRhatkalpacUrNiH - gA. 601, pR. 155, 'bhayatti viyArehiM / ... esa vicAraNA' / bRhatkalpavRttiH - 1, pR. 173, gA. 600, 'bhaja - vikalpaya, jAnIhItyarthaH' / 90. bRhatkalpasUtram - 2, pR. 256, saM. muni puNyavijayajI, pra. jaina AtmAnanda sabhA - bhAvanagara, I. 1936 / Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2018 91. bRhatkalpasUtram - 6, pR. 1676, saM. muni puNyavijayajI, pra. jaina AtmAnanda bhAvanagara, I. 1942 / sabhA - 92. 'sUtrasparzikaniryuktirbhASyaM caiko grantho jAtaH // ' muni puNyavijayajI, pra. jaina AtmAnanda sabhA 93. mUla grantha, pR. 42 / 94. mUla grantha, pR. 42 / 95. mUla grantha, pR. 53 / 96. mUla grantha, pR. 53 / 97. mUla grantha, pR. 55 / 98. mUla grantha, pR. 30 / 99. mUla grantha, pR. 100. mUla grantha, pR. 101. mUla grantha, pR. 102. mUla grantha, pR. 123 / 124 / 114 / 124 / * * * bRhatkalpasUtram bhAvanagara, I. 1933 / 205 - 1, pR. 2, saM. Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 anusandhAna-75(1) mAhitI navAM prakAzano 1. rAgopaniSad vividha sAdhu-kavioo racela 'rAgamAlAo'no saMcaya : saM. A. tIrthabhadrasUrijI, prakA. zrIkanakasUri prAcIna graMthamAlA, dhrAMgadhrA, saM. 2074. ___ madhyakAlanA vividha jaina kavioo bhAratIya zAstrIya saMgItanA vividha rAgone kendramA rAkhIne jinabhaktiparaka geya gurjara ke mArugurjara racanAo karI che. tevI Azare 20 karatAM adhika rAgamAlAono sacitra saMgraha. asaMkhya citro tathA suzobhanothI vibhUSita ArTa peparamAM mudrita daLadAra - vajanadAra grantha. AmAM zAstrIya rAgonAM lakSaNo, varNananA duhA, gIta tathA zloko vagere paNa saMgRhIta che. rAgamAlAnAM prakhyAta citro tathA rAga-paricaya vagere paNa samAvela che. 2. bRhad nirgranthastutimaNimaJjUSA : prathama khaNDa saM. madhusUdana DhAMkI, jitendra zAha. pra. lA.da. vidyAmandira, amadAvAda, I. 2017. IsA pUrva 200 thI I. 900nA kAlakhaNDamAM racAyelAM jaina stotrono eka anupama ane aitihAsika saMcaya. bhASA prAkRta-saMskRta-apabhraMza. vistRta bhUmikAlekha tathA be sundara prastAvanA-lekho vaDe alaGkRta grantha. sadgata DhAMkIsAhebanA jIvananAM keTalAMka zreSTha sampAdano-sarjano paikI eka, mAtra DaoN. DhAMkI ja karI zake tevU sampAdana. AnuM prakAzana joIne javAnI DhAMkIjInI tIvra jhaMkhanA rahetI. parantu temanI te icchA saphala na thaI - eno vasavaso teo cheka sudhI karatA rahelA. A granthanA bIjA khaNDo keTalA hoya te samajAyuM nathI, kema ke prakAzake te viSe koI spaSTatA ApI nathI. parantu bAkInA je paNa khaNDa hoya te satvare pragaTa thAya tenI rAha vidvajjagatane rahevAnI. Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // 41 sAdhadivAkaghamAnava mAnavasa gAjA bAjAgAjata javAjAya nning X t JF F F anan SAM Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAmArAmaprasenavAjAaMganAstagatapyATavAnasabhA tayATavAsabhAbapurAnAvAprAhAmA 15kA pUrAlAppA XXNNpaNyAcyA ztI zrIrAyaprasalIspUnaravAartha samAnasabata43AApAsahiSNabuvAsarAlavata zrAvakapunyapanAvakanae sAlAnotresAhajAApasunakaraNadAsanataputrAkUladIpaka atharAhAseneliSAvitaMtrApAprAtnAtalAvataMsahAnAgaMgArAne zrIkalyA susAcujarAyaprasanIvAcaraha hai mugharAdAsa saparivAraptI lana zzzzzSSSSSSSSSSS TOURISORMS AMERMANACILICARICKAIAH jagAdAsa sahAranevA mAdhumAnarAnI manarAyapattA ANTI nIlA nivAlI bhUparadAsa kanaharayA