Tattvartha Sutra Part 01 Sthanakvasi

Book Title: Tattvartha Sutra Part 01 Sthanakvasi
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti

View full book textPrevious | Next

Page 731
________________

ગુજરાતી અનુવાદ સાકાર અને અનાકાર ઉપગનું નિરૂપણ સૂ. ૧૬
સાકારે પગ ઉપરોકત પ્રમાણે મતિજ્ઞાનપગ વગેરે આઠ પ્રકાર છે.
અનાકાર, દશનપગ ના ચાર ભેદ છે-ચક્ષુદર્શન, અચક્ષુદર્શન, આધિદશન કેવળદર્શન તેના ભેદથી ચક્ષુદશને પગ, અચક્ષુદશને પગ, અવધિદર્શને પગ અને કેવળદેશને પગ.
પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના ઓગણત્રીસમાં પદમાં કહ્યું છે :ભગવાન ! ઉપગ કેટલા પ્રકારના કહ્યા છે ? જવાબ:-ઉપયોગ બે પ્રકારના કહ્યા છે.-સાકારો પગ અને અનાકારોપયેગ. પ્રશ્ન-ભગવદ્ ! સાકારઉપગ કેટલા પ્રકારના છે ?
જવાબઃ—ગૌતમ ! સાકારે પગ આઠ પ્રકારના કહેવામાં આવ્યા છે. જેમકે મતિજ્ઞાને પગ, શ્રુતજ્ઞાનોપયેગ, અવધિજ્ઞાને પગ મન:પર્યવજ્ઞાનેપગ, કેવળજ્ઞાનોપયોગ, મતિઅજ્ઞાનેપગ, મૃતઅજ્ઞાનપગ તથા વિર્ભાગજ્ઞાને પગ.
પ્રશ્ન–હે ભગવન ! અનાકારોપયોગ કેટલા પ્રકારનાં છે ?
ઉ–ગૌતમ! તે ચાર પ્રકારનાં છે. જેવાકે–ચક્ષુદર્શને પગ, અચક્ષુદશને પગ, અવધિદર્શનપગ અને કેવલદને પગ. આ ૧૬
___ इदियं पंचविहं મૂલાર્થ ઈન્દ્રિય પાંચ પ્રકારની છે કે ૧૭ છે
તત્વાર્થદીપિકા –આની પહેલાં જીવનું લક્ષણ જ્ઞાન-દર્શન ઉપગ કહેલ છે. તે ઉપયોગ સંસારી જીને ઇન્દ્રિયો દ્વારા જ ઉત્પન્ન થાય છે. આથી તેને ભેદ બતાવતા ઇન્દ્રિયની પ્રરૂપણ કરીએ છીએ
ઈન્દ્રિય પાંચ છે. ઈન્દ્ર અર્થાત્ આત્મા દ્વારા જે અધિષ્ઠાયુકત હોય અથવા ઈન્દ્ર નામકર્મ દ્વારા જેની રચના કરવામાં આવી હોય અથવા ઈન્દ્ર કહેતા આત્માનું જે ચિત-લિંગ હોય તેને ઈન્દ્રિય કહે છે. તાત્પર્ય એ છે કે ઇન્દ્ર અર્થાત્ જીવ જે કે સ્વભાવથી જ જ્ઞાનમય છે પરંતુ આવરણના કારણે જાતે અર્થોને ગ્રહણ કરવા માટે સમર્થ નથી. આથી પદાર્થોને ગ્રહણ કરવામાં જે મદદરૂપ-નિમિત્ત હોય તે ઇન્દ્રિય છે. આ રીતે ઈન્દ્ર-જીવનું લિંગ હોવાથી ઇન્દ્રિય કહેવાય છે.
અથવા-છૂપાયેલા પદાર્થ (આત્મા) ને જે જ્ઞાન કરાવે છે તેને ઈન્દ્રિય કહે છે. આત્મા અતિ સૂક્ષ્મ છે તેનું અસ્તિત્વ ઇન્દ્રિયની દ્વારા જ જાણી શકાય છે. જેવી રીતે ધુમાડો અગ્નિ વગર ન હોવાથી જ અગ્નિને જાણવા માટે કારણ હોય છે તે જ રીતે સ્પર્શન વગેરે કરણ કર્તા અર્થાત્ આત્માના જ્ઞાપક હોય છે, કેમકે જે સ્પર્શન આદિ કરણ છે તે કર્તા જરૂર હોવો જોઈએ ! ર્તાના અભાવમાં કરણ હોતું નથી. આ રીતે સ્પર્શનાદિ કરણથી કર્તા-આત્માનું અસ્તિત્વ જાણી શકાય છે.
સ્પર્શન, રસના, ઘાણ, ચક્ષુ અને શ્રોત્રના ભેદથી ઇન્દ્રિયો પાંચ પ્રકારની છે. અત્રે ઉપયેગનું પ્રકરણ હોવાથી પરિકલ્પિત વાક (વચન), પાણિ (હાથ) પાદ (પગ) પાયુ (ગુદા) અને ઉપસ્થ (મૂત્રેન્દ્રિય) ને ઈન્દ્રિય માનવામાં આવતા નથી. અહીં જ્ઞાનના કારણે નેજ ઈન્દ્રિય કહેવામાં આવે છે. મન અનિન્દ્રિય છે કે ૧૭ છે
શ્રી તત્વાર્થ સૂત્ર: ૧


Page Navigation
1 ... 729 730 731 732 733 734 735 736 737 738 739 740 741 742 743 744 745 746 747 748 749 750 751 752 753 754 755 756 757 758 759 760 761 762 763 764 765 766 767 768 769 770 771 772 773 774 775 776 777 778 779 780 781 782 783 784 785 786 787 788 789 790 791 792 793 794 795 796 797 798 799 800 801 802 803 804 805 806 807 808 809 810 811 812 813 814 815 816 817 818 819 820 821 822 823 824 825 826 827 828 829 830 831 832 833 834 835 836 837 838 839 840 841 842 843 844 845 846 847 848 849 850 851 852 853 854 855 856 857 858 859 860 861 862 863 864 865 866 867 868 869 870 871 872 873 874 875 876 877 878 879 880 881 882 883 884 885 886 887 888 889 890 891 892 893 894 895 896 897 898 899 900 901 902 903 904 905 906 907 908 909 910 911 912 913 914 915 916 917 918 919 920 921 922 923 924 925 926 927 928 929 930 931 932 933 934 935 936 937 938 939 940 941 942 943 944 945 946 947 948 949 950 951 952 953 954 955 956 957 958 959 960 961 962 963 964 965 966 967 968 969 970 971 972 973 974 975 976 977 978 979 980 981 982 983 984 985 986 987 988 989 990 991 992 993 994 995 996 997 998 999 1000 1001 1002 1003 1004 1005 1006 1007 1008 1009 1010 1011 1012 1013 1014 1015 1016 1017 1018 1019 1020 1021 1022 1023 1024 1025 1026 1027 1028 1029 1030 1031 1032