Sushrut Samhita

Author(s): Sushrut Maharshi, Narayanram Acharya
Publisher: Chaukhambha Orientaliya

Page 692

निबन्धसंग्रहाख्यव्याख्यासमुल्लसिता सुश्रुतसंहिता। अथ उत्तरतन्त्रम् / प्रथमोऽध्यायः। स्तुतिं निर्दिशन्नाह-निखिलेनेत्यादि / निखिलेन सामस्त्येन / अथात औपद्रविकमध्यायं व्याख्यास्यामः // 1 // यत्र यस्मिन्नुत्तरतन्त्रे।पृथग्विधा नानाप्रकाराः। के ते नानाप्रकारा रोगा निखिलेनोत्तरेऽभिधास्यन्ते ! इत्याह-शालाक्यशास्त्रा. यथोवाच भगवान् धन्वन्तरिः॥२॥ भिहिता इत्यादि / विदेहाधिपकीर्तिता इति निमिप्रणीताः षट्कल्पस्थानानन्तरमुत्तरतन्त्रमारभ्यते, येन कल्पस्थाने विष सप्ततिर्नेत्ररोगाः, न करालभद्रशौनकादिप्रणीताः। ये च विस्तरतो जस्यागन्तुव्रणस्य विषमुपद्रवकारि निजवणस्यापि रिऍभिरवचा-1, दृष्टा इति पार्वतकजीवकैबन्धकप्रभृतिभिः; कुमाराबाधहेतवः रितविषमुपद्रवभूतमिति तचिकित्सितमभिहितम् , अत उपद्रव स्कन्दप्रहप्रभृतयः / षट्रसु कायचिकित्सासु अग्निवेशभेडजा. चिकित्साधिकारसामान्यात् सर्वोपद्रवचिकित्सार्थमुत्तरतत्रा तूकर्णपराशरहारीतक्षारपाणिप्रोक्तासु / उपसर्गादयो ज्वरादयः। रम्भः; अथवा सविंशमध्यायशतं परिसमाप्य परिशिष्टवादुसर आगन्तवः अत्र उन्मादादयः / ननु भूतनिमित्तलादुन्मादादीनां तत्रं प्रतिपायं भवति / तस्य च तन्त्रस्योपद्रवानधिकृत्य प्रवृत्त. कथमागन्तुकलं? यतः प्रहारादिकृता आगन्तवः; सत्यं, बाह्यखानिरुत्या औपद्रविकवं प्राप्तमम्यध्याये व्यवस्थितम् / ताक्तं निमित्तत्वादुन्मादादीनामागन्तुकत्वम् / गयी तु, उपसर्गादयः सूत्रे-'अधिकृत्य कृतं' इत्यादि / स च निरुक्तिसंपन्नोऽध्यायः अमानुषोपसर्गादयः, ते चापस्मारोन्मादा भूतविद्याभिहिताः, त प्राक् प्रतिपाद्यो भवतीत्यत आह-अथात इत्यादि / उपद्रवान् एवागन्तव इति व्याख्यानयति / उत्तरतन्त्र निखिलेन रोगा एव रोगानधिकृत्य कृतोऽध्याय औपद्रविकः // 1 // 2 // प्रोक्ता उतान्येऽपि प्रोक्ता ? इति पृष्ट आह-त्रिषष्टी रससंसर्गा अध्यायानां शते विशे यदुक्तमसकृन्मया // इत्यादि / युक्तार्थाः प्रमाणोपपन्नार्थाः / युक्तयः तत्रयुक्तयः / वक्ष्यामि बहुधा सम्यगुत्तरेऽर्थानिमानिति // 3 // अस्याप्रे केचित् 'विदेहाधिपतिः श्रीमान् जनको नाम विश्रुतः। इदानीं तत् प्रवक्ष्यामि तन्त्रमुत्तरमुत्तमम् // आलम्भयज्ञप्रवणः सोऽयजद्राह्मणैर्वृतः // तस्य यागप्रवृत्तस्य इदानीमारभ्यमाणस्योत्तरतन्त्रस्य संबन्धं दर्शयबाह- कुपितो भगवान् रविः // दृष्टिं प्रणाशयामास सोऽनुतेपे महअध्यायानामित्यादि / यद्यस्मात् कारणाद्विशत्यधिकेऽध्यायशते तपः // दीप्तांशुस्तपसा तेन तोषितः प्रददौ पुनः // चक्षुर्वेद पुनः पुनरुतं मया; किं तदित्याह-'इमानर्थान् बहुधोत्तरे | प्रसन्नात्मा सर्वभूतानुकम्पया // ' इति पाठं पठन्ति व्याख्यानवक्ष्यामि' इति; तत्तस्मात् कारणादधुनोत्तरतत्रं प्रवक्ष्यामीति यन्ति च / तं च बृहत्पत्रिकाकारोन पठति, तस्मान्मयाऽपि संबन्धः / केचित् 'यदिशत्यधिके प्रोक्तमध्यायानां शते मया' इति पठन्ति; अपरे तु 'शते सविंशेऽध्यायानां' इति महतस्तस्य तन्त्रस्य दुर्गावस्याम्पुरिव // 8 // पठन्ति // 3 // आदावेवोत्तमाङ्गस्थान् रोगानमिद्धाम्यहम् // निखिलेनोपदिश्यन्ते यत्र रोगाः पृथग्विधाः॥४॥ | सङ्ख्यया लक्षणैश्चापि साध्यासाध्यक्रमेण च // 9 // शालाक्यतन्त्राभिहिता विदेहाधिपकीर्तिताः॥ ये च विस्तरतो दृष्टाः कुमाराबाधहेतवः // 5 // इदानीं सर्वेन्द्रियाधिष्ठानत्वेन प्राणाधिष्ठानत्वेन च शिरः षट्सुकायचिकित्सासु ये चोक्ताः परमर्षिभिः॥ | प्रधानमतः प्रथमं शिरःस्थान् व्याधीन् कथयामीवि निर्दिश माह-महत इत्यादि / तस्य उत्तरतन्त्रस्यादी उत्तमाजस्थान् रोगात्रिषष्टी रससंसर्गाः स्वस्थवृत्तं तथैव च // नभिदधामीति संबन्धः / अम्बुधेरिव समुद्रस्येव, महतः अतिवियुक्तार्था युक्तयश्चैव दोषमेदास्तथैव च // 7 // | स्तीर्णस्य, दुर्गाधस्य अगाधस्य / संख्यया षट्सप्तत्या विदेहाधियत्रोक्ता विविधा अर्था रोगसाधनहेतवः॥ पप्रोक्तया, लक्षणैः व्यजनैः, चकारेण हेतुचिकित्साभ्यां; साध्याइदानीमुत्तरतन्त्रस्य निखिलव्याधिनिश्चयचिकित्सालक्षणां साध्यक्रमेण चेति साध्यासाध्यपरिपाट्या / अथवा लक्षणैः हेतुपूर्वरूपोपशयसंप्राप्तिभिः; चकारेण चिकित्सितमेवानुक्तं समु१ 'विषवदुपद्रवकारित्वं' इति पा० / 2 'रिपुभिरवचारितविषस्य चीयते, केचिच्च क्रमशब्देनैव चिकित्सितं गृहन्ति // 8 // 9 // विषवदुपद्रवकारित्वम्' इति पा० / 3 'परिशिष्टभूतमुत्तरतत्रं' इति पा०।४ 'तत्र' इति पा०। १'याचक' इति पा०।