Sushrut Samhita

Author(s): Sushrut Maharshi, Narayanram Acharya
Publisher: Chaukhambha Orientaliya

Page 870

अध्यायः 54] सुश्रुतसंहिता। 773 समलम् / पिष्टान्नं तण्डुलपिष्टादि, विदलं मकुष्ठादि, बिसं शूलानिमान्द्यादयो भवन्ति / विष्टम्भो गुडगुडाशब्दः / प्रसेको बिसाण्डकं, शालूः पद्मकन्दः / पर्णशाकं पत्रशाकं, सूक्तं संधा- लालानावः / विड्मेदः अवपुरीषता // 9 // 10 // नकविशेषः / पललः तिलकल्कः, आनूपपिशितम् आनूपांसं, रक्ता गण्डपदा दीर्घा गुदकण्डूनिपातिनः॥ पिण्याकं यत्रपीडिततिलखली, 'पीता' इति लोके, पृथुकः | | शूलाटोपशकुन्दपक्तिनाशकराश्च ते // 11 // चिपिटकः, आदिशब्दादेवंप्रकारा अन्येऽपि / बहुविधाकारान् विविधाकारान् / विविधाश्रयानिति नानाप्रकाराश्रयानित्यर्थः / / | तेषामेव सप्तानां पुरीषजानां मध्ये गण्डूपदानां लक्षणं प्रसव उत्पत्तिः / प्रायोग्रहणादन्यत्रापि संभवो ज्ञातव्यः / | कर्म चाह-रक्ता इत्यादि / पक्किनाशकरा अमिनाशकराः, केचिदत्र अजीर्णाध्यशनादिकं हेतुगणं न पठन्ति, तेषां च कारणे कार्योपचारात् // 11 // हेलवगतिर्वक्ष्यमाणात् 'क्षीराणि मांसानि' इत्यादिप्रतिषेध- दर्भपुष्पा महापुष्पाः प्रलूनाश्चिपिटास्तथा // विधानात् ; मया तु सुखबोधार्थ हेतुगणः पठितः / अपरे तु | पिपीलिका दारुणाश्च कफकोपसमुद्भवाः॥१२॥ 'अजीर्णभोजी मधुराम्लनित्यो द्रवप्रियः पिष्टगुडोपभोक्ता / ___ कफकृमिनामान्याह-दर्भपुष्पा इत्यादि / दर्भपुष्पादिका व्यायामजातानि च वय॑मानः खप्नादिवान् वै लभते क्रिमीना' | दारुणपर्यन्ताः कफकोपजाः षट् कृमयः // 12 // इति पठन्ति // 1-6 // रोमशा रोममूर्धानः सपुच्छाः श्यावमण्डलाः // विशतेः कृमिजातीनां त्रिविधः संभवः स्मृतः॥ रूढधान्याहाकाराः शुक्लास्ते तनवस्तथा // 13 // पुरीषकफरक्कानि, तासां वक्ष्यामि विस्तरम् // 7 // तेषामाकृतिमाह-रोमशा इत्यादि / रोमशाः सर्वतो __ इदानीं विंशतिसंख्यानामपि कृमिजातीनां कारणत्रैविध्य- | रोमान्विताः / रोममूर्धानः सरोममस्तकाः / श्यावमण्डलाः माह-विंशतेरित्यादि / जातिप्रहणं. कृमीणामानन्त्यख्याप- | श्याममण्डलयुक्ताः // 13 // नार्थ; तच्चानन्त्यं विंशत्यामेवावरुद्ध, अतो विंशतिसंख्याकरणं नन्त्य विशत्यामवावरुद्ध, अता विशातसख्याकरण | मजादा नेत्रलेढारस्तालश्रोत्रम स्तथा। सार्थकम् / संभवः कारणम् / कस्त्रिविधः संभव इत्याह तेषामेव कर्मविशेषेण संज्ञान्तरमाह-मज्जादा इत्यादि ।पुरीषेत्यादि / ननु, अजीर्णाध्यशनादयो हेतव उक्ताः, कथं पुरीषादयश्च उच्यन्ते ? सत्यं, अजीर्णादयः पुरीषादीनां हेतवः, शिरोहृद्रोगवमथुप्रतिश्यायकराश्च ते // 14 // पुरीषादयश्च कृमीणामिति / यद्यपि कृम्यारम्भका न पुरीषा- तेषां सर्वेषामेव कर्माण्याह-शिरोहृद्रोगेत्यादि / रोगशब्दः दयः, तथाऽप्युपचारात् पुरीषादीनामपि कृम्यारम्भकत्वम् / शिरोहृया संबध्यते, तेन शिरोरोगो हृद्रोगश्च, वमथुः छर्दिः / पुरीषाद्यधिष्ठिता दोषाः पुरीषादि, घृतादिदग्धवत् ; एतेनाजीर्णा- | चकारात् अन्यानपि कफजव्याधीन् कुर्वन्ति / ते कफजाः दिभिः प्रकुपिता दोषाः पुरीषादीन्यधिष्ठाय कृमीन जनयन्ति / तासां कृमिजातीनाम् / केचित् "विस्तर' इत्यत्र 'लक्षणं' इति केशरोमनखादाश्च दन्तादाः किक्किशास्तथा // पाठान्तरं सव्याख्यानं पठन्ति; तच शिष्यबुद्धिव्याकुलखहेतु कुष्ठजाः सपरीसपाया शोणितसंभवाः॥१५॥ खात् परित्यक्तम् // 7 // रक्तजकृमिनामान्याह-केशरोमेलादि / केशादायाः परी. अजवा विजवाः किप्याश्चिप्या गण्डुपदास्तथा // सर्पान्ताः सप्त रक्तजाः कृमयः // 15 // चूरवो द्विमुखाश्चैव क्षेयाः सप्त पुरीषजाः॥८॥ ते सरक्ताश्च कृष्णाश्च स्निग्धाश्च पृथवस्तथा // पुरीषजकृमिनामान्याह-अजवा इत्यादि / अजवादयो द्विमुखान्ताः सप्त पुरीषजाः कृमयः // 8 // तेषामाकृतिमाह-त इत्यादि / ते रक्तजाः कृमयः / पृथवः स्थूलाः।श्वेताः सूक्ष्मास्तुदन्त्येते गुदं प्रतिसरन्ति च / तेषामेवापरे पुच्छैः पृथवश्च भवन्ति हि // 9 // रक्ताधिष्ठानजान् प्रायो विकारान् जनयन्ति ते॥१६॥ शूलाग्निमान्द्यपाण्डुत्वविष्टम्भबलसंक्षयाः॥ तेषां कर्माण्याह-रक्ताधिष्ठानजानित्यादि / रचाधिष्ठानप्रसेकारुचिहृद्रोगविड्नेदास्तु पुरीषजैः॥ 10 // जान् व्याधिसमुद्देशीयोकान् कुष्ठविसर्पपिडकादीन् // 16 // पुरीषजाना लक्षणमाह-श्वेता इत्यादि / य एते पुरी- | माषपिष्टान्नविदलपर्णशाकैः पुरीषजाः॥ षजाः कृमयः श्वेताः सूक्ष्माश्च भवन्ति, ते बाहुल्येनादृष्टव- | मांसमाषगुडक्षीरदधितैलैः कफोद्भवाः // 17 // शाद्दं तुदन्ति प्रतिसरन्ति च / तेषामेव सप्तानां मध्ये अपरे विरुद्धाजीर्णशाकायैः शोणितोत्था भवन्ति हि॥ पुच्छैः पृथवो भवन्ति / पुरीषजः सप्तभिः कृमिभिः | ज्वरो विवर्णता शुलं हृद्रोगः सदनं भ्रमः॥१८॥ भक्तद्वेषोऽतिसारश्च संजातकृमिलक्षणम् // १व्यायामवी च दिवाशयानो विरुद्धभुक संलभते क्रिमींस्तु इति माधवनिदाने पा० / 2 'अयवा वियवाः' इति पा०। / 1 'उपचारात्' इति पा०। maimage