Sushrut Samhita

Author(s): Sushrut Maharshi, Narayanram Acharya
Publisher: Chaukhambha Orientaliya

Page 842

अध्यायः 47] सुश्रुतसंहिता। 745 इक्ष्वाकुधामार्गववृक्षकाणि क्षीरिप्रवालादीनि दाडिमान्तानि यष्ट्याह्वयोत्पलहिमाम्बुविमिश्रिकाकायोदुम्बरिकाश्च दुग्धे // तानि अत्र पानविभ्रमे पिबेत् / यट्यायोत्पलहिमाम्बुविमिधिविपाच्य तस्याञ्जलिना वमेद्धि तानीति यष्टीमधुनीलोत्पलयुक्तं यत् हिमाम्बु तेन विमिश्रितानीमद्यं पिबेचाहि गते त्वजीर्णे // 37 // त्यर्थः / क्षीरिप्रवाला बटादिपल्लवाः / भव्यं तालफलप्रमाणम् पानाजीर्णचिकित्सामाह-इक्ष्वाक्वित्यादि / इक्ष्वाक्कादीनि उत्तरापथजम् , अन्ये कर्मरमाहुः // 39-41 // द्रव्याणि. क्षीरपाकविधानेन दुग्धे विपाच्य तस्य कुडवेनाजीणे सेवेत वा मरिचजीरकनागपुष्पपानाजीणे वमेत, ततश्च अहि दिवसे गते अतीते सति मद्यं त्वपत्रविश्वचविकलयुतान् रसांश्च // पिबेत् अमिदीपनार्थम् / इक्षाकुः तिकालाबूः। धामार्गवः पीत- / सूक्ष्माम्बरसूतहिमांश्च सुगन्धिगन्धान घोषः / वृक्षकः कुटजफलम् / काकाह्वया उदुम्बरिकागो(का)ष्ठो पानोद्भवान्नुदति सप्तगदानशेषान् // 42 // दुम्बरिका / अन्य गते वजीर्णे अपगते पानाजीणे इति इदानी पानात्ययादीनां चिकित्सामाह-सेवेतेत्यादि / रसान् व्याख्यानयन्ति // 37 // मांसरसान् / समग्रान् संपूर्णान् ; संपूर्णवं चैषां मरिचादिभिः त्वपिप्पलीभुजगपुष्पविडैरुपेतं सर्वेरेवान्वितखम् / सूक्ष्माम्बरखुतहिमान् सूक्ष्मवस्त्रगालितशीतासेवेत हिडमरिचलयुतं फलाम्लम् // नित्यर्थः / सुगन्धिगन्धान अत्यर्थमगुर्वादिधूपितान् / नुदति उष्णाम्बुसैन्धवयुतास्त्वथवा विडत्वक स्फोटयति / पानोद्भवान् सप्तगदान् चखारो मदात्ययाः, त्रयश्च चव्यैलहिलमगधाफलमूलशुण्ठीः // 38 // परमदपानाजीर्णपानविभ्रमाः, पानात्ययप्रभवत्वात्तेषां एवं इधैः खडैरपि च भोजनमत्र शस्तं सप्त // 42 // किमयं मद्यं पानाजीणे पिबेदित्याहू-खगित्यादि / वक्- पञ्चेन्द्रियार्थविषया मृदुपानयोगा पिप्पलीप्रभृतियुतं मयं सेवेत, तथा हिमरिचादियुतं मयं | हृद्याः सुखाश्च मनसः सततं निषेव्याः॥ सेवेत / भुजगपुष्पं नागपुष्पम् / फलाम्लं दाडिमवीजपूरकादि- पानात्ययेषु विकटोरुनितम्बवत्यः मिरम्लीकृतं मद्यम् / उष्णाम्बुसैन्धवयुता इत्यादि / अत्रापि पीनोन्नतस्तनभरानतमध्यदेशाः॥४३॥ सेवेतेति संबध्यते / मगधाफलमूलमिति पिप्पल्याः फलमूलमि- प्रौढाः स्त्रियोऽभिनवयौवनपीनगाच्यः त्यर्थः / भोजनमाह-हृद्यरित्यादि / खडा यूषविशेषाः / अत्र सेव्याश्च पञ्चविषयातिशयस्वभावाः // 44 // पानाजीणे / 'हृद्यः' इत्यत्र 'मद्यैः' इत्यन्ये पठन्ति / अपरे एवं पानात्ययादीनां चिकित्सितमभिधायाधुना पानात्ययचि. 'खडैः' इत्यत्र 'फलैः' इति पठन्ति / 'विडलक्' इत्यत्र 'यथोक्त' कित्सामेवाह-पञ्चेन्द्रियार्थविषया इत्यादि / पञ्चेन्द्रियार्थविषया इति केचित् पठन्ति // 38 // इति पञ्चेन्द्रियार्थाः शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाः, तेषां विषयाः करद्राक्षाकपित्थफलदाडिमपानकं यत् // णानि / मृदुपानयोगाः मृदुमद्ययोगाः; ते च पैष्टिकगौडिकमातत् पानविभ्रमहरं मधुशर्कराठ्य ध्वीकादयः। हृद्या हृदयहिता हृदयप्रियाश्च / सुखाः सुखमानातकोलरसपानकमेव चापि // 39 // कराः / विकटोरुनितम्बवत्यः विकटौ श्रेष्ठौ विस्तीर्णौ वा ऊस खर्जूरवेत्रककरीरपरूषकेषु यासां ता विकटोरवः, नितम्बवत्यः श्रेष्ठनितम्बाः; यस्मादत्र द्राक्षात्रिवृत्सु च कृतं ससितं हिमं वा // प्रशंसायां वतुष्प्रत्ययः / पीनोन्नतस्तनभरानतमध्यदेशाः पीनोश्रीपर्णियुक्तमथवा तु पिबेदिमानि नतस्तनभरेण आनत ईषन्नम्रो मध्यदेशो यासां तास्तथा / यष्ट्याह्नयोत्पलहिमाम्बुधि मिश्रितानि 40 | प्रौढाः कामक्षमाः / पञ्च विषयाः शब्दाद्यतिशयाः, त एवं क्षीरिप्रवालविसजीरकनागपुष्प खभावो यासा तास्तथा / श्रीब्रह्मदेवस्तु पश्चानां विषयाणामपत्रैलवालुसितसारिवपद्मकानि // तिशयेन व आत्मीयो भावोऽभिप्रायो यासा तास्तथा / आम्रातभव्यकरमर्दकपित्थकोल 'पञ्चेन्द्रियार्थविषयातिशयस्वभावा' इत्यन्ये पठन्ति, व्याख्यावृक्षाम्लवेत्रफलजीरकदाडिमानि // 41 // नयन्ति च-पञ्चेन्द्रियार्थविषयाणां शब्दादीनामतिशयो यास पानविभ्रमचिकित्सामाह-द्राक्षाकपित्थेत्यादि / अत्र फल- | तास्तथेत्यर्थः // 43 // 44 // शब्देन विशिष्टानि मातुलझादिफलानि गृह्यन्ते। न केवलं द्राक्षादि- पिबेद्रसं पुष्पफलोद्भवं वा पानकं मधुशर्कराव्यं पानविभ्रमे शस्तम् , आम्रातकोलरसपान- सितामधूकत्रिसुगन्धियुक्तम् // कमपि / अथवा खजूरादिषु कृतं संस्कृतं सशर्कर श्रीपर्णीयुक्तं संचूर्ण्य संयोज्य च नागपुष्पहिमं पानकं पानविभ्रमे शस्तम् / करीरो मरुदेशजः, तस्य फलम्। रजाजिकृष्णामरिचैश्च तुल्यैः॥४५॥ श्रीपर्णीयुक्तं काश्मरीफलयुक्तम् / अथवेत्यादि / अथवा इमानि 1 'नियोज्याः' इति पा० / 2 'भावः सत्ता' इति पा० / 1 'खजूरवेत्रकरवीरपरूषकेषु' इति पा० / 3 स्वभावात्' इति पा० / स. सं. 94