________________
વિશ્વભારતી
૧૩૩ કોલાહલમય નગર સે દૂર પ્રકૃતિ-દેવી કી માતૃરૂપ નેહમયી ગોદ મેં ઋષિગણ શિગે કો અપને કુલ કા અંગ બના કર ઉન્હેં “મવદ્વિતીયં બ્રહ્મ કી ઉપાસના કા ઉપદેશ દેતે થે તથા કેવલ મસ્તિષ્ક મેં પુસ્તકીય જ્ઞાન ન ભર કર ઉસકે સાથ હી ચરિત્ર તથા કર્મ કા સામંજસ્ય સાધ કરતે થે. ભારતીય રાષ્ટ્ર કે નવયુગ કે આધારસ્તંભ નવયુવકે કે ઇસ તપોવન કી દીક્ષા મેં દીક્ષિત કર વે રાષ્ટ્રીય નવજાગૃતિ કે મૂલ બીજ બનના ચાહતે થે. શિક્ષા કા આદર્શ પ્રાચીન પદ્ધતિ કે અનુસાર રખના હી ઉન્હેં નવીન ભારત કી સબ સમસ્યાઓ કા હલ કરને કા એક માત્ર ઉપાય સમઝ પડા.
આરંભ કવિવર કા ઈરાદા થા કિ ઈસ આશ્રમ મેં એક અસા વિદ્યાલય ખેલા જાય “જહાં શિક્ષા સે વિદ્યાર્થિયાં કે જીવન કે સાથ ઘનિષ્ઠ સંબંધ હો, જહાં પુસ્તકે કી શિક્ષા તથા નિત્યજીવન મેં વિચ્છેદ ન પડે, તથા જતાં વિદ્યાર્થી અને શિક્ષકે તથા વિદ્યાલય સે અપને પરિવાર કે સમાન મમત્વ રખ કર પરસ્પર પ્રેમ, સમાનતા, સ્વતંત્રતા કે વાતાવરણ મેં અપની શક્તિ કે સ્વાભાવિક વિકાસ કા અવસર પ્રાપ્ત કર સકે.
અપની પ્રભાવશાલિની લેખની સે ઉનહાંને પ્રાચીન ભારત હી કે તપસ્યા-જ્ઞાન-મૂલક આદર્શ કા પ્રચાર કિયા તથા ઉન આદર્શો કે પ્રત્યક્ષ રૂ૫ દેને કે લિયે ઈસ પ્રકાર કે આશ્રમ કી નિતાન્ત આવશ્યક્તા અનુભવ કી. અપના યહ વિચાર અને અપને પૂજ્ય પિતા મહર્ષિ કે સન્મુખ ઉપસ્થિત કિયા, જિસે ઉન્હોને સહર્ષ સ્વીકાર કિયા ઔર ઇસ આશ્રમ કાં કાર્ય આરંભ હો ગયા.
શિક્ષા કે આદર્શો કે રાષ્ટ્ર કે હામને ઉપસ્થિત કરને મેં કવિવર હી અગ્રગણ્ય હૈ. આરંભકાલ હોને કે કારણ ઇન આદર્શો કે કાર્યરૂ૫ દેનેવાલે સુગ્ય શિક્ષક કા અભાવ થા: કિંતુ શ્રી બ્રહાબાંધવ ઉપાધ્યાય તથા ઉનકે શિષ્ય શ્રી. રેવચંદ્રજી કી સહાયતા સે કવિવર ને શિક્ષાકાર્ય કા આરંભ કિયા. યહી સુયોગ્ય વિદ્વાન આશ્રમ કે સર્વપ્રથમ શિક્ષક થે.
સંસ્થા યદ્યપિ સાર્વજનિક કર દી ગઈ થી તો ભી સારા ખચી કવિવર પર હી પડતા થા; ઔર યહી ઉસકે કર્તા–ધત થે. ૧૯૧૩ મેં ઉન્હોંને જબ વિદેશયાત્રા કી ઓર અપને આદર્શ કા પ્રચાર કિયા તબ અનેક અંગ્રેજ મિત્રો ને ઉહે ઇસ કાર્ય મેં સહાયતા દેને કા વચન દિયા. ઉસ સમય ભારતભક્ત શ્રીયુત એન્વજ, પિયરસન તથા અન્ય વિદેશી વિદ્વાન કવિવર કે સાથ ભારત આયે ઔર આશ્રમકાર્ય મેં સહાયતા કરને લગે. ઇસ સમય સે આશ્રમ કા કાર્યક્ષેત્ર વિસ્તૃત હો ગયા તથા વહ ઉત્તમ આદર્શી કી ઓર પગ બઢાને લગા.
ઇસકે બાદ હી રપ કા મહાસમર હુઆ, જિસમેં કરડે આદમિ કી પ્રાણ-હાનિ તથા સંપત્તિ કી અનંત ક્ષતિ હુઈ રાષ્ટ્રીયતા કે દુરુપયોગ, સૈનિકતા કે અત્યાચાર તથા ધનિક-તંત્ર તથા વિલાસિતામૂલક સભ્યતા કે કુપરિણામે સે સ્વાર્થવશ ર૫ કે રાષ્ટ્ર આપસ મેં યુદ્ધ કરને લગે ઔર સંસાર અશાંતિમય હો ગયા. પૂર્વ-પશ્ચિમ કી એકતા પર તે આરંભ હી સે કવિવર કા વિશ્વાસ થા, કિંતુ યુદ્ધ કે બાદ જબ ઉન્હોંને ફિર સે ચેરપ-યાત્રા કી તબ સંસાર મેં શાંતિ તથા આપસ મેં સદ્દભાવ સ્થાપન કે લિયે ઉનકા ઉદાર હૃદય વ્યાકલ હો ઉઠા. જડવાદ તથા સૈનિકવાદ હી ઉન્હેં સબ આપત્તિયાં કી જડ સમઝ પડા. ઉને અછી તરહ સમઝ લિયા કિ જબ તક પૂર્વ ઔર પશ્ચિમ કે રાષ્ટ્ર અપની વ્યક્તિગત ઉચ્ચતા કે ખ્યાલ કે એક તરફ રખકર આપસ મેં એકદૂસરે કો પ્રેમ કે દ્વારા ઠીક ઠીક સમઝને કા પ્રયત્ન ને કરેંગે તબ તક ઈસી પ્રકાર કે ઝગડે ચલા કરેગે. પૂર્વ ઔર પશ્ચિમ કે મેલ મેં હી ઉન્હેં સંસાર કી શાંતિ કા એકમાત્ર મૂલબીજ નિહિત દેખ પડા. ઉનકા યહ વિશ્વાસ દૃઢ હુઆ કિ દોને સભ્યતાઓ કે એકદૂસરે કી આવશ્યકતા હૈ. પાશ્ચાત્ય-સભ્યતા કે ભારતીય જ્ઞાન કી આવશ્યકતા હૈ તથા ભારતીય સભ્યતા કે પશ્ચિમ કી ક્રિયા-શક્તિ કી જરૂરત હૈ. બિના દોનોં કે સામંજસ્ય કે વિશ્વ કા કલ્યાણ નહીં હો સકતા. દેનાં સભ્યતાએ કે મૂલ મેં એક હી મૂલતત્ત્વ છિપા હુઆ હૈ. ઇસી તત્ત્વ કે પહચાન લેને એ સબ ઝગડે કી સમાપ્તિ હો જાયેગી. * ઇન્હીં સિદ્ધાંત કા પ્રચાર ઉન્હોંને અપની રચનાધારા કિયા તથા ઉસકી સાધના કે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
