Shubh Sangraha Part 05

Author(s): Bhikshu Akhandanand
Publisher: Sastu Sahityavardhak Karyalay

Page 288

૨૯૨
શુભસંગ્રહ-ભાગ પાંચમો
સાધના કરનેવાલે વ્યક્તિ કે હી યોગી ઔર મુમુક્ષુ કહતે હૈ. યોગયુક્ત પુરુષ પહલે શુંગા કહલાતા હૈ. તદનંતર વહ કમશઃ સમાધિસંપન હે કર બ્રહ્મજ્ઞાન કે પ્રાપ્ત હોતા હૈ, યોગી યદિ કિસી કારણવશ ઇસ જન્મ મેં સિદ્ધિ કે પ્રાપ્ત નહીં હતા તે ઉસકા મન દેષરૂપ વિઠ્ય સે રહિત હોને કે કારણ વહ જન્માંતર મેં પૂર્વ કે અભ્યાસબલ સે મુક્ત હે જતા હૈ. પરંતુ સમાધિસંપન્ન ગી તે ઇસી જન્મ મેં મુક્તિ કે પ્રાપ્ત હોતા હૈ; કારણ ઉસકે સમસ્ત અદષ્ટ યોગ કી અગ્નિદ્વારા બહુત હી શીધ્ર ભસ્મ હો જાતે હૈ.”
- “યોગી કે ચાહિયે કિ વહ અપને મન કે તત્ત્વજ્ઞાન કે ઉપયોગી બનાને કે લિયે નિષ્કામ ભાવ સે બ્રહ્મચર્ય, અહિંસા, સત્ય, અસ્તેય ઔર અપરિગ્રહ આદિ નિયમે કા અવલંબન કર સંયતચિત્ત સે રવાધ્યાય, શૌચ, સંતોષ તથા તપ કરતે હુએ મન કો નિરંતર પરબ્રહ્મ પરમેશ્વર કી ચિંતન મેં લગાયે રખે. યહી દસ પ્રકાર કે યમ નિયમ હૈ; ઇનકા સકામ ભાવ સે પાલન કરનેવાલે કે ઉત્તમ ફલ કી પ્રાપ્તિ હોતી હૈ ઔર નિષ્કામ આચરણ કરનેવાલે કે મુક્તિ મિલતી હૈ. ભદ્ર આદિ આસનાં મેં સે કિસી એક આસન કા અવલંબન કર કે સદ્દગુણી પુરુષ કે યમનિયમ સે સંપન્ન હે કર વશ મેં કિયે હુએ ચિત્ત સે યોગ કા અભ્યાસ કરના ચાહિયે.”
- “અભ્યાસ સે પ્રાણ નામક વાયુ કે વશ મેં કરનેવાલી ક્રિયા કા નામ પ્રાણાયામ હૈ. પ્રાણાયામ સબીજ ઔર નિબજ ભેદ સે દો પ્રકાર કા હૈ જબ પ્રાણ ઔર અપાનવાયુ સક્રિધાન સે પરસ્પર કે છત લેતે હૈ સબ ઇન દોનોં કે સંયમિત હે જાને પર કુંભક નામક તીસરા પ્રાણાયામ હોતા હૈ. યોગી જબ પહલે પહલ પ્રાણાયામ કા અભ્યાસ કરતે હૈં તબ ભગવાન કા સ્કૂલરૂ૫ હી ઉનકે ચિત્ત કા અવલંબન રહતા હૈ. યેગી કો ચાહિયે કિ વહ ક્રમશ: પ્રત્યાહારપરાયણું હે કર શબ્દસ્પર્શાદિ વિષય મેં આસક્ત ઇદ્રિય કી નિગ્રહ કર કે ઉન્હેં ચિત્ત કા અનુસરણ કરનેવાલી બના લે. ઈન અત્યંત ચંચલ સ્વભાવવાલી ઇકિયે કે વશ કરને કી બડી આવશ્યકતા હૈ. જબતક ઇંદ્રિય વશ મેં નહીં હોતી તબતક યેગી યોગ કી સાધના મેં સમર્થ નહીં હો સકતા. ઇસ પ્રકાર પ્રાણાયામઠારા પ્રાણવાયુ કે ઔર પ્રત્યાહારધારા ઇાિં કે વશ મે કર કે યોગી કે કલ્યાણ કા આશ્રય લે કર અપના ચિત્ત ભલીભાંતિ સ્થિર કરના ચાહિયે.”
ખાંકિય ને કહા “હે મહાભાગ! જિસ કલ્યાણ કે આશ્રય સે ચિત્ત કે સારે દોષ નષ્ટ હો જાતે હૈ વહ ક્યા વસ્તુ હૈ? સો કૃપા કર કે મુઝે સમઝાઈયે. કેશિધ્વજ કહને લગે કિ “હે રાજન્ ! બ્રહ્મ હી ચિત્ત કા શુભ આશ્રય હૈ, વહ સ્વભાવતઃ હી દો પ્રકાર કા હૈ--મૂ ઔર અમૂત્ત, જિસકે પર ઔર અપર ભી કહતે હૈ. ઇસ જગત મેં તીન પ્રકાર કી ભાવનાઓં હોતી હૈ. એક બ્રહ્મભાવના, દૂસરી કર્મભાવના ઔર તીસરી બ્રહ્મ કમભાવના હૈ. સનંદન આદિ ઋષિગણ બ્રહ્મભાવનાવાલે હૈ. દેવતાઓ સે લે કર જડ-ચેતન સમસ્ત પ્રાણી કર્મભાવનાવાલે હૈ ઔર હિર
યગર્ભ આદિ મેં બ્રહ્મ-કર્મ દેને ભાવના હૈ જિસકા જેસા જ્ઞાન ઔર અધિકાર હૈ ઉસકી વૈસી હી ભાવના હુઆ કરતી હૈ.”
ભેદજ્ઞાન કે હેતુ કર્મ જબતક બને રહતે હૈ તભી તક છે કે વિશ્વ ઔર પરમાત્મા મેં ભેદ દીખતા હૈ, જિસ જ્ઞાન સે સારે ભેદ મિટ જાતે હૈ, જે જ્ઞાન સત્તામાત્ર છે, જે મનવાણી સે અગોચર હૈ ઔર જિસકે કેવલ આત્મા હી જાનતા હૈ, ઉસીકા નામ બ્રહ્મજ્ઞાન હૈ. વહી અજ, અક્ષર તથા અરૂપ વિષ્ણુ કા નિત્ય ઔર પરમરૂપ હૈ ઔર વહ સમસ્ત વિશ્વરૂપ સે વિલક્ષણ હૈ. આરંભ મેં યેગી ઉસ પરમરૂપ કા ચિંતન નહીં કર સકતે. ઇસી લિયે ઉન્હ પરમાત્મા કે વિશ્વગોચર સ્કૂલરૂપ કા ચિંતન કરના ચાહિયે. હિરણ્યગર્ભ, ઇદ્ર, પ્રજાપતિ, વાયુ, વસુ, દ્ર, આદિત્ય, નક્ષત્ર, ગ્રહ, ગંધર્વ, યક્ષ ઔર દૈત્ય આદિ સમસ્ત દેવાનિયાં, મનુષ્ય, પશુ, પર્વત, સમુદ્ર, નદી ઔર વૃક્ષ આદિ અગણિત પ્રાણ; ઉનકે કારણ ઔર પ્રધાન આદિ તક એકપાદ, હિંપાદ, બહુપદ અથવા અપાદ ચેતન ઔર અચેતન સભી ત્રિવિધ ભાવનાત્મક પરમાતમાં હરિ કા મૂર્ત રૂપ હૈ. યહ સમસ્ત ચરાચર વિશ્વ ઉસ પરબ્રહ્મસ્વરૂપ ભગવાન વિષ્ણુ કી શક્તિ સે સમન્વિત હૈ”
ભગવાન કી યહ શક્તિ તીન પ્રકાર કી હૈ-(૧) વિષ્ણુશકિત, (૨) અપરા ક્ષેત્રજ્ઞશક્તિ